STAWONOGI

1) Stawonogi:

a) tkankowce

b) trójwarstwowce

c) pierwouste

d) występują najliczniej na kuli ziemskiej

e) część żyje w populacjach liczących miliony osobników

f) są rozprzestrzenione w różnorodnych środowiskach

g) zalicza się do nich:

 skorupiaki

 szczękoczułkowce (m.in. pajęczaki)

 tchawkowce (m.in. owady)

2) Budowa ciała:

a) mają ciało podzielone na segmenty, których zespoły tworzą wyraźnie

wyodrębnione odcinki, tzw. tagmy, czyli głowę, tułów i odwłok. Jest to
przykład segmentacji heteronomicznej, czyli takiej, której segmenty różnią
się od siebie

b) u niektórych gatunków segmenty łączą się ze sobą, w wyniku czego

powstaje np. powstaje głowotułów, czyli zrośnięta głowa z tułowiem u
części skorupiaków
 STAWONOGI
czułki odnóża
żuwaczki kroczne
skrzydła czułki

głowa
głowotułów
tułów

odwłok
odwłok odnóża
kroczne
odnóża
szczękoczułki kroczne
nogogłaszczki
Rysunek 1 - Budowa morfologiczna stawonogów (źr. supercoloring.com ; pinterest.com ; vecteezy.com)

c) stawonogi posiadają odcinki połączone stawami, czyli odnóża, które

wywodzą się z parapodiów pierścienic. Wyróżnia się:

 odnóża głowowe, pełniące funkcję narządów zmysłów (np. czułki)

i służące do pobierania pokarmu (np. szczęki)

 odnóża tułowiowe, pełniące funkcję narządów ruchu

 odnóża odwłokowe, pełnią m.in. funkcje związane z rozrodem

d) przestrzeń między narządami zajmuje jama ciała, zwana miksocelem,

powstała w wyniku połączenia pozostałości blastocelu i celomy podczas
rozwoju zarodkowego. Miksocel wypełnia hemolimfa

e) odnóża owadów mogą ulegać modyfikacjom, w wyniku czego zostają

przekształcone w postać:

 aparatu gębowego, który służy do pobierania pokarmu.

W zależności od rodzaju pobieranego pokarmu wyróżnia się:

 aparat gryzący – umożliwia pobieranie pokarmu stałego

 aparat kłująco-ssący – umożliwia nakłuwanie tkanek

i wysysanie z nich płynów
 STAWONOGI
 aparat gryząco-liżący – pozwala na pobieranie
zróżnicowanego pokarmu, np. wysysanie nektaru

 aparat ssący – umożliwia wysysanie płynnego pokarmu

 aparat liżący – umożliwia na zlizywanie pokarmu płynnego

Rysunek 2 – Aparaty gębowe (źr. slideplayer.com)

 odnóży tułowiowych, np.:

 szczypce

 odnóże bieżne (kroczne)

 odnóże pływne

 odnóże grzebne

 odnóże chwytne

 odnóże skoczne

Rysunek 3 – Odnóża tułowiowe

(źr. opracowania.pl)
 STAWONOGI

PORÓWNANIE STAWONOGÓW POD WZGLĘDEM BUDOWY CIAŁA

CECHA SKORUPIAKI PAJĘCZAKI OWADY
- części ciała - głowotułów - głowotułów - głowa

- odwłok - odwłok - tułów

- odwłok
- odnóża głowowe - dwie pary czułek - szczękoczułki - żuwaczki
i szczęk
- nogogłaszczki - dwie pary szczęk
- żuwaczki
- odnóża tułowiowe - różna liczba (skorupiaki - cztery pary - trzy pary
niższe)
- pełnią funkcję - pełnią funkcje
- 8 par (skorupiaki lokomotoryczną lokomotoryczne
wyższe)

- pełnią funkcję
lokomocyjną
- odnóża odwłokowe - pełnią funkcje - brak albo - brak
rozrodcze przekształcone
w kądziołki przędne
- wspomagają
oddychanie
i ruch

3) Pokrycie ciała stawonogów:

a) ciało stawonogów wraz z odnóżami jest pokryte twardym oskórkiem

(kutykulą), stworzonej z chityny, białek, tłuszczy, solami mineralnymi, dzięki
czemu jest sztywny i wytrzymały.

b) oskórek to wytwór jednowarstwowego nabłonka, który znajduje się pod nim.

Jego zasadniczą cechą jest przepuszczalność dla wody i gazów oraz
odporność na urazy mechaniczne, a także spełnia rolę szkieletu
zewnętrznego, ponieważ są do niego przymocowane mięśnie

c) oskórek musi być okresowo zrzucany podczas linienia, aby zwierzę mogło
rosnąć. Podczas tego procesu stary pancerz pęka, a zwierzę wysuwa się
z niego okryte nowym i miękkim oskórkiem, który po pewnym czasie
twardnieje
 STAWONOGI
d) stawonogi nie mają wora powłokowo-mięśniowego, gdyż ich mięśnie dzielą
się na odrębne grupy, pełniące różnorodne zadania

e) większość owadów ma struktury, będące uwypukleniem nabłonka i oskórka

czyli skrzydła. Najczęściej są to 2 pary skrzydeł, lecz są przypadki, gdy ta
cecha jest zaburzona, np.:

 mucha domowa – jedna para skrzydeł została przekształcona

w przezmianki, pełniące funkcję narządów zmysłów

 biedronka siedmiokropka – jedna para skrzydeł została

przekształcona w pokrywy chroniące skrzydła w czasie spoczynku

4) Układ pokarmowy stawonogów:

a) składa się z trzech odcinków:

 jelita przedniego – jest wyścielone chitynowym oskórkiem, posiada

m.in. przełyk, żołądek i czasami wole

 jelita środkowego – do jego wnętrza uchodzi gruczoł wątrobowo-

trzustkowy, który wytwarza enzymy trawienne

 jelita tylnego – jest wyścielone chitynowym oskórkiem

b) otwór gębowy posiada odnóża gębowe, które wspomagają chwytanie

pokarmu

c) skorupiaki mają dwukomorowy żołądek, w skład którego wchodzi:

 część przednia, czyli żołądek żujący, w którym są chitynowe

listewki, umożliwiające rozcieranie pokarmu

 część tylna, czyli żołądek gruczołowy, w którym są gruczoły

trawienne

d) pajęczaki posiadają umięśnioną gardziel, która wysysa półpłynny pokarm

 STAWONOGI
e) pająki trawienie rozpoczynają poza przewodem pokarmowym, gdy oblewają
ciało ofiar enzymatyczną wydzieliną, przekształcającą je w płynną masę,
którą pająki wsysają za pomocą gardzieli

f) owady mają tylko gruczoły ślinowe, które wytwarzają substancję bogatą

w enzymy trawienne, dostarczaną do dobrze rozwiniętego wola, gdzie
uczestniczy w trawieniu pokarmu

g) gruczoły ślinowe u gąsienic motyli mogą również zostać przekształcone do

postaci gruczołów przędnych, które wytwarzają jedwabne nici budujące
kokon

5) Każda grupa stawonogów wykształciła odrębny narząd wymiany gazowej, np.:

a) skrzela:

 cienkościenne i silnie ukrwione wyrostki, znajdujące się na tułowiu,

odnóżach lub odwłoku skorupiaków

 mogą być zewnętrzne (np. u rozwielitek) albo wewnętrzne, gdy są

wewnątrz komór skrzelowych i osłonięte bocznymi ściana pancerza
(np. u raków)

b) płucotchawki - komory umiejscowione w odwłoku pajęczaków, zawierające

cienkie i ułożone równolegle blaszki, do których prowadzą otwory, zwane
przetchlinkami. Przez blaszki przepływa powietrze i hemolimfa

c) tchawki:

 silnie rozgałęzione rurki docierające do wszystkich narządów

owadów i części pajęczaków

 w ich najcieńszych rozgałęzieniach, czyli tracheolach płynie płyn,

w którym są rozpuszczone gazy oddechowe, dzięki czemu jest
możliwe przenikanie gazów oddechowych między tchawki a
otaczające je tkanki

 powietrze dostaję się do tchawek i wypływa przez przetchlinki

 STAWONOGI
 system tchawek nie tylko zapewnia wydajną wymianę gazową, ale
również sprawny transport gazów oddechowych

d) skrzelotchawki:

 wyrostki z zamkniętymi tchawkami wewnątrz odwłoka lub tułowia larw

owadów

 tlen wnika do ich wnętrz na drodze dyfuzji, ponieważ są pozbawione

przetchlinek

6) Układ krwionośny stawonogów:

a) jest otwarty, co oznacza, że krążąca w nim hemolimfa będzie wylewała się

z naczyń do miksocelu

b) krążenie hemolimfy zapewniają rytmiczne skurcze serca, w którego

ścianach znajdują się ostie, zaopatrzone w zastawki, przez które hemolimfa
dostaje się do jego wnętrza

c) hemolimfa z serca jest odprowadzana tętnicami do jamy ciała, a następnie

zbierana naczyniami żylnymi do worka osierdziowego, w którym serce jest
umieszczone

d) hemolimfa owadów jest bezbarwna, gdyż nie posiada barwników

oddechowych, natomiast inne stawonogi mają hemolimfę o kolorze:

 czerwonym, gdyż posiada hemoglobinę

 niebieskim, gdyż posiada hemocyjaninę

7) Układ wydalniczy stawonogów:

a) tworzą przekształcone metanefrydia, które składają się z pęcherzyka oraz

kanału wydzielniczego, zakończonego otworem wydalniczym

b) przekształcone metanefrydia pełnią funkcje wydalnicze i osmoregulacyjne

 STAWONOGI
c) nazwy metanefrydiów zależą od miejsca, w których się znajdują się ich
ujścia, np.:

 gruczoły czułkowe – uchodzą u podstawy czułków skorupiaków

 gruczoły szczękowe – uchodzą u podstawy szczęki skorupiaków

 gruczoły biodrowe – uchodzą przy nasadach odnóży krocznych

u większości pajęczaków

d) owady, wije i niektóre pajęczaki usuwają z jamy ciała zbędne produkty

przemiany materii cewkami Malpighiego, czyli ślepo zakończone,
rurkowate uwypuklenia przewodu pokarmowego, wyrastające na granicy
jelita środkowego i tylnego

e) stawonogi wodne wydalają amoniak, natomiast stawonogi lądowe wydalają

kwas moczowy

8) Układ nerwowy stawonogów:

a) składa się z parzystych zwojów nadprzełykowych (mózgowych),

obrączki okołoprzełykowej i zwoju podprzełykowego

b) od zwoju podprzełykowego po stronie brzusznej ciągną się dwa pnie

nerwowe połączone ze sobą spoidłami poprzecznymi i zaopatrzone
w zwoje segmentalne

c) u licznych gatunków stawonogów jest silny rozwój zwojów nadprzełykowych,

w wyniku czego powstaje mózg zbudowany z:

 przodomózgowia

 śródmózgowia

 tyłomózgowia
 STAWONOGI
d) pnie i zwoje brzuszne zlewają się i tworzą brzuszny łańcuszek nerwowy,
co prowadzi do centralizacji układu nerwowego

9) Układ zmysłowy stawonogów tworzą:

a) fotoreceptory, których funkcje pełnią

 oczy proste reagujące na natężenie światła

 oczy złożone wytwarzające obraz i zbudowane z dużej liczby

ommatidiów, które wytwarzają obraz mozaikowy, będący sumą
obrazów powstałych w ommatidiach. Dorosłe osobniki mogą mieć
tylko oczy proste lub złożone albo oba typy

Rysunek 4 – Budowa oka złożonego

(źr. socratic.org)

b) chemoreceptory – występują w postaci czułych narządów smaku i węchu,

znajdujących się głównie na czułkach, a także odnóżach leżących blisko
otworu gębowego

c) mechanoreceptory – włoski czuciowe, reagujące na dotyk, ciśnienie wody

lub powietrza. Mogą pełnić też funkcję narządu dotyku, np. czułki

d) narządy tympanalne – cienkie, kutykularne błony rozpięte w jamkach

pancerza odnóż lub odwłoku, odpowiadające za słuch

e) statocysty – narządy równowagi

 STAWONOGI
10) Rozmnażanie stawonogów:

a) jest tylko płciowe

b) stawonogi cechuje rozdzielnopłciowość i znaczny dymorfizm płciowy

c) samice owadów składają jaja za pomocą pokładełka, czyli rurki

umieszczonej w okolicy otworu płciowego, za pomocą której składają jaja,
w miejscu zabezpieczonym przed wpływem środowiska, gdzie larwy po
wykluciu będą miały zapewnione pożywienie, np. w glebie, pod korą drzew

d) stawonogi wodne przechodzą zapłodnienie zewnętrzne, natomiast

stawonogi lądowe przechodzą zapłodnienie wewnętrzne

e) większość stawonogów jest jajorodna, natomiast wyjątkiem są skorpiony,

które są żyworodne

11) Stawonogi mogą się rozwijać za pomocą:

a) rozwoju prostego – z jaj wylęgają się osobniki wyglądem przypominające

osobniki dorosłe

b) rozwoju złożonego – młody osobnik ma postać larwy. Wiele stawonogów

przechodzi proces przeobrażenia (metamorfozy), który ma dwa rodzaje:

 przeobrażenie niezupełne – posiada trzy stadia rozwojowe: jajo,

larwa podobna do osobnika dorosłego oraz postać dorosła, zwana
imago

1. Postać dorosła składa jaja w środowisku, w którym żyje.

2. Z jaja wykluwa się larwa, którą różni od imaga tylko wielkość,

proporcja ciała, niedojrzałość narządów płciowych i brak skrzydeł.

3. Z każdym kolejnym linieniem larwa staje się coraz bardziej

podobna do postaci dorosłej.
 STAWONOGI

Rysunek 5 – Przeobrażenie niezupełne

(źr. learnlearn.net)

 przeobrażenie zupełne – posiada cztery stadia rozwojowe: jajo,

larwa niepodobna do postaci osobnika dorosłego, poczwarka, czyli
stadium przebudowy organizmu do postaci dorosłe oraz postać
dorosła, zwana imago

1. Postać dorosła składa jaja w środowisku odpowiednim do rozwoju

larwy.

2. Z jaj wykluwa się larwa, która niepodobna do postaci dorosłem

oraz prowadząca inny tryb życia, np. odżywia się innym
pokarmem.

3. Larwa kilkukrotnie linieje do momentu, aż przekształci się

w poczwarkę. W tym stadium następuje przebudowa wszystkich
jej układów narządów. Poczwarka jest zwykle nieruchoma i nie
pobiera pokarmu.

4. Po zakończeniu przepoczwarzenia powłoki poczwarki pękają

i wychodzi z nich dorosły, zdolny do rozrodu owad.

Rysunek 6 – Przeobrażenie zupełne

(źr. in.linkedin.com)
 STAWONOGI
12) Rozwój stawonogów regulują określone hormony, np.:

a) hormon protorakotropowy (PTTH) – pobudza wydzielanie ekdyzonu, pod

wpływem którego zachodzi linienie i wytworzenie nowego oskórka

b) hormon juwenilny – decyduje o cechach larwalnej nowego oskórka, a jego

obecność zapobiega wystąpienia cech osobnika dorosłego u osobnika
młodego

13) Przegląd skorupiaków (Crustacea):

a) skorupiaki niższe (podraczki):

 niewielkie zwierzęta zasiedlające środowiska wodne

 ich ciało jest zbudowane z różnej liczby segmentów

 nie posiadają odnóży na odwłoku

 przechodzą rozwój złożony z obecnością larwy – pływika

 przykładem jest rozwielitka hełmiasta, pąkla niespodziewana

b) skorupiaki wyższe (rakowce):

 większość rakowców żyje w wodzie, ale są nieliczne gatunki lądowe

 posiadają stałą liczbę segmentów i odnóża odwłokowe

 przechodzą rozwój złożony z obecnością larwy – żywika

 do jej charakterystycznych cech należą m.in. złożone oczy, odnóża

gębowe oraz zawiązki odnóży tułowiowych

 przykładem jest rak szlachetny, stonoga murowa

 STAWONOGI

Rysunek 7 – Budowa anatomiczna

skorupiaka (źr. biologiaogul.blogspot.com)

14) Przegląd szczękoczułkowców (Chelicerata):

a) staroraki - zwierzęta wodne, posiadające odnóża odwłokowe, na których

znajdują się skrzela, a ich głowotułów okrywa jednolity oskórek. Przykładem
jest skrzypłocz wielki

b) pajęczaki - zwierzęta lądowe, których odwłok jest pozbawiony odnóży.

Zwierzęta te oddychają płucotchawkami. Zalicza się do nich:

 skorpiony - drapieżne zwierzęta obszarów o klimacie gorącym oraz

suchym. Ich nogogłaszczki przekształciły się w szczypce, a na końcu
odwłoka jest gruczoł jadowy

 roztocze - grupa zwierząt drapieżnych, roślinożernych,

pasożytniczych i saprofagicznych (odżywiają się martwą materią
organiczną), których głowotułów i odwłok są zrośnięte, a
szczękoczułki zostały przekształcone w narząd gryzący lub kłująco-
ssący. Przykładem jest kleszcz pospolity

 zaleszczotki – zwierzęta zamieszkujące miejsca wilgotne. Ich

nogogłaszczki mają postać szczypiec, lecz odwłok nie ma kolca
jadowego. Przykładem jest zaleszczotek książkowy

 kosarze – zwierzęta, które mają krótkie i owalne ciało, niepodzielone

na głowotułów i odwłok. Ich odnóża są długie i nitkowate. Przykładem
jest kosarz pospolity
 STAWONOGI
 pająki – zwierzęta posiadające ujścia gruczołów jadowych,
znajdujące się u nasady szczękoczułków. Ich nogogłaszczki są
zarówno narządem chwytnym, jak i narządem zmysłu dotyku. Na
odwłoku mają kądziołki przędne wytwarzające nić budującą sieci
łowne i gniazda, a także stosowane do przemieszczania się.
Przykładem jest tygrzyk paskowany

Rysunek 8 – Budowa anatomiczna pająka

(źr. pl.wikipedia.org)

15) Przegląd tchawkowców (Tracheata):

a) wije - zwierzęta, których ciało składa się z głowy i wielosegmentowego

tułowia. Przykładem jest wij drewniak i krucionóg piaskowy

b) owady - zwierzęta, których ciało jest podzielone głowę, tułów i odwłok.

Wyróżnia się:

 owady bezskrzydłe – zwierzęta nie posiadające uskrzydlenia, ale

mające gryzący aparat gębowy, proste oczy i szczątkowe odnóża na
odwłoku. Przechodzą rozwój prosty. Przykładem jest rybik cukrowy

 owady uskrzydlone – zwierzęta posiadające skrzydła i oczy

złożone, ale nie mają odnóży na odwłoku. Przechodzą rozwój złożony
z oboma typami przeobrażenia. Do owadów zalicza się:

 prostoskrzydłe – mają dwie pary skrzydeł (błoniastą

i skórzastą) i gryzący aparat gębowy. Trzecia para odnóży jest
skoczna. Przechodzą przeobrażenie niezupełne. Przykładem
jest pasikonik śpiewający
 STAWONOGI
 ważki – drapieżniki o rozłożystych i błoniastych skrzydłach.
Posiadają gryzący aparat gębowy i duże złożone oczy.
Przechodzą przeobrażenie niezupełne, przy czym ich larwy
rozwijają się w środowisku wodnym. Przykładem jest husarz
władca

 pluskwiaki różnoskrzydłe – owady roślinożerne, drapieżne

lub pasożytnicze z kłująco-ssącym aparatem gębowym
z przodu głowy. Mają dwie pary skrzydeł, przy czym jedna jest
błoniasta, a druga tworzy skórzaną pokrywę. Owady te
przechodzą przeobrażenie niezupełne. Przykładem jest kowal
bezskrzydły

 pluskwiaki równoskrzydłe – roślinożerne owady z kłująco-

ssącym aparatem gębowym umieszczonym na spodzie głowy.
Mają dwie pary błoniastych skrzydeł, kroczne odnóża
tułowiowe. Rozwijają się przez przeobrażenie niezupełne.
Przykładem jest piewik mannik

 łuskoskrzydłe – owady z ssącym aparatem gębowym,

dwiema parami błoniastych skrzydeł, okrytych drobnymi
łuskami. Rozwijają się przez przeobrażenie zupełne.
Przykładem jest paź żeglarz

 muchówki – owady z aparatem liżącym, gryzącym albo

kłująco-ssącym, jedną parą skrzydeł, odnóżami tułowiowymi
zaopatrzonymi w przyssawki lub przylgi. Przechodzą
przeobrażenie zupełne. Przykładem jest mucha domowa

 pchły – pasożytnicze owady wtórnie bezskrzydłe z kłująco-

ssącym aparatem gębowym. Mają parę odnóży skocznych.
Przechodzą rozwój z przeobrażeniem zupełnym. Przykładem
jest pchła ludzka

 chrząszcze – posiadają aparat gębowy typu gryzącego, jedną

parę skrzydeł pokrytą przez grube skórzaste okrywy
osłaniające ciało. Mają odnóża różnego typu. Przechodzą
rozwój z przeobrażeniem zupełnym. Przykładem jest
rohatyniec nosorożec
 STAWONOGI
 błonkoskrzydłe – owady z gryząco-liżącym aparatem
gębowym, dwiema parami błoniastych skrzydeł, krocznymi
odnóżami tułowiowymi, przystosowanymi do grzebania
w ziemi i zbierania pyłku. Owady te przechodzą rozwój
z przeobrażeniem zupełnym. Przykładem jest trzmiel ziemny.

Rysunek 9 – Budowa anatomiczna owada

(źr. scholaris.pl)

16) Znaczenie stawonogów:

a) kluczowy element łańcuchów pokarmowych

b) umożliwia istnienie biocenoz

c) regulacja liczebności organizmów, którymi się odżywiają

d) wpływ na roślinność i skład gatunkowy fauny (zwierzęta na danym obszarze)

e) wspomaganie rozmnażania się roślin (zapylanie przez gatunki owadopylne)

f) wywoływanie strat w rolnictwie

g) wpływanie na przemysł spożywczy, włókienniczy

h) wywoływanie różnych chorób