ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΩΝ «ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ»

24-0254-02.indd 1 5/7/2021 10:47:09 πµ

 Νοημοσύνη
κότητα, η υπακοή και ο σεβασμός των μικρότερων προς τους μεγαλύ-
τερους. Προωθείται, δηλαδή, στις χώρες αυτές η κοινωνική διάσταση
της νοημοσύνης, ενώ στις δυτικές κοινωνίες η νοημοσύνη συχνά ταυ-
τίζεται με το λεγόμενο δείκτη νοημοσύνης ή I.Q.
Οι διαφορές λοιπόν μεταξύ πολιτισμών σε σχέση με τη νοημοσύνη
βρίσκονται στις ικανότητες με τις οποίες κάθε πολιτισμός «περιμένει»
να εκφραστεί.
Οι Sternberg & Grigorenko (1997) μελέτησαν την έννοια της νοη-
μοσύνης στην αγροτική Κένυα. Στο χωριό Kissummu τα περισσότερα
παιδιά προσβάλλονται από μολυσματικές ασθένειες που προκαλούν
έντονους πόνους στο στομάχι. Για τη θεραπεία των ασθενειών αυτών
προτείνεται μια ευρεία ποικιλία βοτάνων. Θεωρείται ότι τα παιδιά που
μαθαίνουν πώς να αυτοθεραπεύονται με τα βότανα προσαρμόζονται
καλύτερα από εκείνα που δεν κατέχουν αυτή τη γνώση. 79
Συμπερασματικά, και πέρα από την προσπάθεια να ορίσουμε τη
νοημοσύνη, θα λέγαμε ότι αυτή είναι ένα χαρακτηριστικό μας που
εξαρτάται από κληρονομικούς παράγοντες αλλά και από περιβαλλο-
ντικούς, αφού, τελικά, ανάλογα με τον πολιτισμό «μαθαίνουμε» ένα
άλλο είδος νοημοσύνης. Μαθαίνουμε να αντιλαμβανόμαστε, να σκε-
φτόμαστε και να λειτουργούμε ανάλογα με τις αξίες και τις στάσεις
που ενισχύει κάθε κοινωνικό πλαίσιο με τις ιδιαιτερότητές του. Η αρχή
της ενίσχυσης, που μελετήθηκε στο κεφάλαιο της μάθησης, σχετίζεται
άμεσα με τον τρόπο έκφρασης της νοημοσύνης μας. Οι παράγοντες
που επηρεάζουν την ανάπτυξη της νοημοσύνης θα μελετηθούν ευρύ-
τερα παρακάτω.

4.2 Συναισθηματική νοημοσύνη

«Ένα αγόρι τετάρτης δημοτικού έτρεμε από το κρύο στην αυλή του
σχολείου του, όταν ο δάσκαλος το πλησίασε και το ρώτησε αν έχει ένα
πιο ζεστό πανωφόρι. Το αγόρι απάντησε ότι δεν είχε. Το ίδιο απόγευμα
ο δάσκαλος και η νοσοκόμος του σχολείου τηλεφώνησαν στο σπίτι του
παιδιού και προσφέρθηκαν να του αγοράσουν ένα καινούριο παλτό. Η
μητέρα ένιωσε ευγνώμων, και το επόμενο πρωί το αγόρι ήταν ντυμέ-
νο ζεστά. Δυο αγόρια πρόσεξαν στο διάλειμμα το καινούριο παλτό του
παιδιού και το κατηγόρησαν ότι το έκλεψε. Παρ’ όλο που το παιδί αρ-
νήθηκε την κατηγορία, η επίθεση ήταν τόσο έντονη, που κανένα άλλο

24-0254.indb 79 18/10/2021 3:03:53 µµ

 Κεφάλαιο Τέταρτο
παιδί δεν τόλμησε να υπερασπίσει το αγόρι. Δάσκαλοι και προσωπικό
κατέφτασαν και προσπάθησαν να σταματήσουν τον καυγά. Ο δάσκαλος
που είχε αγοράσει το παλτό στενοχωρήθηκε που η χειρονομία του προ-
κάλεσε τόσα προβλήματα πάλι, ο δάσκαλος, στην τάξη του οποίου ανή-
καν οι ταραχοποιοί αναρωτιόταν πώς ήταν δυνατόν οι μαθητές του να
συμπεριφέρθηκαν τόσο άσχημα. Το υπόλοιπο προσωπικό προσπαθούσε
να καταλάβει τι έγινε και τι πρέπει να γίνει στη συνέχεια.»
Στο παραπάνω περιστατικό ποιοι κοινωνικοί κανόνες ακολουθή-
θηκαν και ποιοι «έσπασαν»; Ποιες αντιλήψεις ήταν λογικές και ποιες
παράλογες; Πώς θα αποφεύγονταν αυτά τα προβλήματα στο μέλλον;
Οι απαντήσεις χρειάζεται να συμπεριλάβουν και την έννοια και την
αξία των συναισθημάτων. Γιατί θύμωσαν τα αγόρια και κατηγόρησαν
το παιδί για κλοπή; Μια πιθανή απάντηση, που δε θα λάβαινε υπ’ όψιν
80 της τα συναισθήματα, θα ήταν, για παράδειγμα, η απαγόρευση από το
διευθυντή της προσφοράς δώρων από δάσκαλο σε μαθητή. Μια τέ-
τοια λύση ουσιαστικά αποσιωπά τα συναισθήματα και τιμωρεί όσους
νοιάστηκαν και αγκάλιασαν το παιδί που πήρε το παλτό. Μια άλλη
λογική απάντηση, που θα λάβαινε υπ’ όψιν της τα συναισθήματα, θα
ήταν, για παράδειγμα, η ενίσχυση από το διευθυντή του διαλόγου για
την εκτόνωση της συναισθηματικής φόρτισης που προκλήθηκε από το
περιστατικό. Η αντίδραση που συμπεριλαμβάνει τα συναισθήματα εί-
ναι μέρος αυτού που ονομάζουμε συναισθηματική νοημοσύνη. Η συ-
ναισθηματική νοημοσύνη είναι η ικανότητα ακριβούς αντίληψης,
έκφρασης και κατανόησης συναισθημάτων, έτσι ώστε το άτομο να
διευκολύνει τη σκέψη του και να ελέγχει το συναίσθημά του, με
ο ορισμός στόχο τη συναισθηματική και λογική του ωρίμαση.
της συναι-
Η κατανόηση της συναισθηματικής νοημοσύνης απαιτεί την εξε-
σθηματικής
νοημοσύνης ρεύνηση των δύο συστατικών της όρων, της νοημοσύνης και του συ-
ναισθήματος. Η νοημοσύνη ουσιαστικά χαρακτηρίζει τη λειτουργία της
γνωστικής σφαίρας. Τα συναισθήματα ανήκουν στη δεύτερη, τη συγκι-
νησιακή, όπως λέγεται, σφαίρα της νοητικής λειτουργίας και περιλαμβά-
νει συναισθήματα, διαθέσεις, αξιολογήσεις, ακόμη και συναισθηματικές
καταστάσεις όπως η κούραση ή η ενεργητικότητα. Ο ορισμός της συ-
ναισθηματικής νοημοσύνης συνδέει τους δύο όρους. Δευτερευόντως τα
κίνητρα παίζουν το ρόλο τους ως η τρίτη σφαίρα της προσωπικότητας·
για τα κίνητρα ακολουθεί εκτενέστερη αναφορά στο επόμενο κεφάλαιο.

24-0254.indb 80 18/10/2021 3:03:53 µµ

 Νοημοσύνη
Το συναίσθημα αφορά την ικανό-
τητα της ευελιξίας σκέψης με πολλούς
τρόπους, οι οποίοι όμως δεν κάνουν
απαραίτητα τον άνθρωπο πιο έξυπνο.
Για παράδειγμα, οι έρευνες κατέδειξαν
ότι οι διαθέσεις επηρεάζουν τη σκέψη:
Άνθρωποι με καλή διάθεση νιώθουν πιο
υγιείς από άλλους, θεωρούν ότι η οι-
κονομία βελτιώνεται και ότι το Παρίσι
είναι ωραιότερο από την Καλκούτα. Οι
άνθρωποι με κακή διάθεση τείνουν να
«Ένα παιδί προσχολικής ηλικίας παρηγορεί
θεωρούν τους εαυτούς τους πιο άρρω- κάποιο άλλο που χτύπησε».
στους, να βλέπουν την οικονομία να χει-
ροτερεύει και την Καλκούτα, π.χ., να εκπροσωπεί καλύτερα τη σημερι- 81
νή αστική ζωή. Παρατηρούμε ότι με τη συμμετοχή του συναισθήματος
η διάθεση και ο τρόπος σκέψης του ατόμου επηρεάζονται, ανεξάρτητα
από την ευφυΐα του.
Στην πραγματικότητα, από τη στιγμή της γέννησής μας το συναί-
σθημα επηρεάζει τη σκέψη και τη συμπεριφορά μας σαν συναγερμός.
Το βρέφος κλαίει, όταν πεινά ή κρυώνει, και γελάει, όταν ικανοποιεί-
ται. Καθώς ο άνθρωπος ωριμάζει, τα συναισθήματα σχηματοποιούνται
και διευκολύνουν τη σκέψη στρέφοντας την προσοχή σε σημαντικές
αλλαγές και απαιτήσεις. Για παράδειγμα, ένα παιδί ανησυχεί για το
διάβασμά του, ενώ βλέπει τηλεόραση. Ένας καθηγητής ανησυχεί για
το μάθημα που πρέπει να ολοκληρώσει την επόμενη μέρα.
Η ιδιότητα, τελικά, της συναισθηματικής νοημοσύνης που την
καθιστά σημαντικό συστατικό επιτυχίας και καθοριστικότερο για την
προσωπική και επαγγελματική εξέλιξη από τη δύναμη του νου είναι η
επέκτασή της στους εξής τομείς:
1. Στη γνώση των δικών μας συναισθημάτων: Η αναγνώριση των ιδιότητες
συναισθημάτων μας την ώρα που δημιουργούνται προσφέρει τη συναισθημα-
τικής
δυνατότητα του ελέγχου τους, καθώς και την ψύχραιμη αντιμετώ- νοημοσύνης
πιση των προβλημάτων και τη λήψη αποφάσεων. Έτσι, διευθύνου-
με καλύτερα τη ζωή μας και αποκτούμε επίγνωση των αποφάσεων
που παίρνουμε για τον εαυτό μας, είτε πρόκειται για επιλογή συ-
ντρόφου είτε για το ποιο επάγγελμα θα ακολουθήσουμε.

24-0254.indb 81 18/10/2021 3:03:53 µµ

 Κεφάλαιο Τέταρτο
2. Στον έλεγχο των συναισθημάτων μας: Έχοντας γνώση των συ-
ναισθημάτων μας, όπως περιγράψαμε παραπάνω, τα ελέγχουμε,
γεγονός που μας βοηθά να απαλλαγούμε από το ανεξέλεγκτο άγ-
χος, τον εύκολο θυμό και την κατήφεια και μας βοηθά να είμαστε
ήρεμοι και να ξεπερνάμε τις απογοητεύσεις και τις αποτυχίες της
ζωής.
3. Στην εξερεύνηση των κινήτρων του εαυτού μας: Ο έλεγχος των
συναισθημάτων μας εξυπηρετεί την επίτευξη των στόχων μας και
μας βοηθά στην εξεύρεση κινήτρων, στη συγκέντρωση της προ-
σοχής μας και στην αυτοκυριαρχία μας. Το αποτέλεσμα είναι οι
υψηλές επιδόσεις και η αυξημένη παραγωγικότητα σε ό,τι κατα-
πιαστούμε.
4. Στην αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων: Εκτός από την
82 αυτοεπίγνωση, η αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων ή
αλλιώς η ενσυναίσθηση είναι πολύ σημαντικός παράγοντας, ιδιαί-
τερα στα επαγγέλματα που σχετίζονται με κοινωνική προσφορά,
διδασκαλία, πωλήσεις και διοίκηση. Οι ενσυναισθητικοί άνθρωποι
είναι πιο ικανοί να λαμβάνουν τα μη αντιληπτά σήματα των ανα-
γκών και των επιθυμιών των γύρω τους.
5. Στη διαχείριση των σχέσεων: Η αναγνώριση των συναισθημά-
των των άλλων επιτρέπει επίσης την ικανότητα δημιουργίας και
διατήρησης διαπροσωπικών σχέσεων. Οι άνθρωποι με αυτή την
ικανότητα είναι περισσότερο δημοφιλείς, με μεγαλύτερες ηγετικές
ικανότητες και επιτυχίες και μπορούν να βρίσκονται σε ουσιαστι-
κή αλληλεπίδραση με τους άλλους και να επιβάλλονται στο κοι-
νωνικό στερέωμα.
η αξία της Τελικά, η συναισθηματική νοημοσύνη είναι εκείνη που σχετίζεται
συναισθημα-
περισσότερο με την ευτυχία και την επιτυχία στη ζωή. Το πρόβλημα εί-
τικής νοημο-
σύνης ναι ακριβώς ότι η ακαδημαϊκή, η σχολική νοημοσύνη, δεν προετοιμάζει
καθόλου ούτε προβλέπει τις αντιδράσεις του ατόμου στις μεταστροφές
της ζωής. Παρ’ όλο που το υψηλό I.Q δεν εγγυάται ευδαιμονία, φήμη
ή ευτυχία, εμείς συνεχίζουμε να εστιάζουμε την προσοχή μας στις ακα-
δημαϊκές δεξιότητες και μόλις τα τελευταία χρόνια εστιάζουμε στην
έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης.

24-0254.indb 82 18/10/2021 3:03:53 µµ

 Νοημοσύνη
Ο αριστούχος δευτεροετής φοιτητής του κολεγίου Κόραλ
Σπρινγκς στη Φλόριντα είχε έμμονη ιδέα να μπει στην Ιατρική σχο-
λή και μάλιστα εκείνη του Χάρβαρντ. Ο καθηγητής όμως της Φυ-
σικής τον είχε βαθμολογήσει σε ένα διαγώνισμα με 80. Ο Τζέισον
ένιωσε ότι τα όνειρά του μπήκαν σε κίνδυνο και παίρνοντας ένα
χασαπομάχαιρο διαπληκτίστηκε με τον καθηγητή της Φυσικής και
τον μαχαίρωσε στον αυχένα. Παρ’ όλο που ο δικαστής θεώρησε τον
Τζέισον αθώο και παροδικά παράφρονα, η ψυχιατρική διάγνωση
που του δόθηκε από ομάδα ειδικών διέγνωσε ψυχασθένεια. Ο Τζέι-
σον είπε ότι η σκέψη του, όταν είδε το βαθμό, ήταν να αυτοκτονή-
σει και ότι ο μόνος λόγος που πλησίασε τον καθηγητή ήταν να του
ανακοινώσει την απόφασή του να σκοτωθεί εξαιτίας του βαθμού.
Από την άλλη, ο καθηγητής της Φυσικής ισχυρίστηκε ότι ο Τζέισον
προσπάθησε να τον σκοτώσει, επειδή είχε οργιστεί μαζί του λόγω 83
του βαθμού.
Ο Τζέισον έκανε μετεγγραφή σε ιδιωτικό σχολείο και δύο χρό-
νια μετά αποφοίτησε πρώτος από την τάξη του. Μάλιστα, παίρνο-
ντας πολλά επιπλέον μαθήματα, κατόρθωσε να βγάλει μέσο όρο
πάνω από +Α και απέσπασε πολύ μεγάλους επαίνους. Ο καθηγητής
του της Φυσικής, ωστόσο, θυμόταν πάντα ότι ο Τζέισον δε ζήτησε
ποτέ συγνώμη και δεν ανέλαβε καμιά ευθύνη.
Πώς είναι δυνατόν ένας άνθρωπος με τόσο υψηλή νοημοσύνη
να κάνει κάτι τόσο καταστροφικό για τον εαυτό του; Η απάντηση
είναι απλή. Η ακαδημαϊκή γνώση και η ευφυΐα δε σχετίζονται απα-
ραίτητα με τη συναισθηματική ωριμότητα. Ανάμεσά μας υπάρχουν
ευφυέστατοι άνθρωποι, που μπορεί να μην μπορούν να τα βγάλουν
πέρα, όταν αντιμετωπίζουν μια παρόρμηση ή ένα πάθος τους. Ο
υψηλός δείκτης νοημοσύνης δεν εξασφαλίζει σε καμιά περίπτωση
την καλή και ομαλή προσωπική ζωή.

Η συναισθηματική σφαίρα είναι ένα πεδίο το οποίο χειρίζεται κα-

νείς με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιδεξιότητα και απαιτεί ένα μοναδικό
σύνολο δεξιοτήτων. Η μικρή ή μεγαλύτερη επιδεξιότητα είναι εκείνη
που δίνει απάντηση στο γιατί ένα άτομο πάει καλά στη ζωή και την
καριέρα του, ενώ ένα άλλο, με την ίδια διανοητική ικανότητα, απο-
τυγχάνει. Το συναισθηματικό ταλέντο είναι αυτό που καθορίζει πόσο

24-0254.indb 83 18/10/2021 3:03:53 µµ

 Κεφάλαιο Τέταρτο
καλά μπορούμε να χειριστούμε οποιαδήποτε ικανότητα έχουμε. Οι
άνθρωποι με ισχυρή συναισθηματική νοημοσύνη βρίσκονται σε πλε-
ονεκτική θέση και στην προσωπική- συναισθηματική τους ζωή. Είναι
πιο ικανοποιημένοι και αποτελεσματικοί, με αποτέλεσμα να μπορούν
να ελέγχουν καλύτερα τις δεξιότητες που θα τους κάνουν και πιο πα-
ραγωγικούς. Αντίθετα, οι άνθρωποι που δεν μπορούν να ελέγξουν τα
συναισθήματά τους καταλαμβάνονται από εσωτερικές συγκρούσεις,
με αποτέλεσμα να φθείρουν την ικανότητά τους για εργασία και να
μην έχουν αποδοτική και λειτουργική σκέψη.
Μια συνεχιζόμενη έρευνα πάνω σε 81 φοιτητές στο κολέγιο του
Ιλλινόις έδειξε ότι, ενώ όλοι τους υπήρξαν αριστούχοι μαθητές στα
σχολεία τους και αργότερα στο κολέγιό τους, μέχρι τα τριάντα χρόνια
τους είχαν σημειώσει μέτριες μόνο επιτυχίες. Δέκα χρόνια μετά την
84 αποφοίτησή τους μόνο ένας στους τέσσερις είχε ένα ανώτερο επαγγελ-
ματικό επίπεδο, συγκρινόμενος με τους συνομηλίκους του, ενώ πολλοί
βρίσκονταν σε μετριότερη θέση.

4.3 Κληρονομικότητα- περιβάλλον και νοημοσύνη

Οι παράγοντες που επηρεάζουν τη νοημοσύνη είναι, όπως έχει ήδη

γονιδιακή
κληρονομική
αναφερθεί, η κληρονομικότητα και το περιβάλλον.
διάσταση Η δράση των γονιδίων στην ανάπτυξη της νοημοσύνης δεν μπο-
ρεί να νοηθεί χωρίς να ληφθεί υπ’ όψιν η επίδραση του βιοχημικού
και οικολογικού περιβάλλοντος, και, αντίστροφα, οι περιβαλλοντικές
επιδράσεις στη νοημοσύνη οριοθετούνται από τις γονιδιακές προδια-
γραφές. Έτσι, οι γονιδιακές επιδράσεις τροποποιούνται ανάλογα με τα
περιβαλλοντικά δεδομένα, και, αντίστροφα, το περιβάλλον προσαρμό-
ζεται στα γονιδιακά δεδομένα.
Ας προσεγγίσουμε κατ’ αρχάς τη γονιδιακή διάσταση της νοημο-
σύνης. Οι παρατηρούμενες ατομικές διαφορές μεταξύ των ανθρώπων
ως προς τη νοημοσύνη τους μπορούν να μελετηθούν σε σχέση με τα
γονίδια, μόνο αν καταφέρουμε να αφαιρέσουμε την επίδραση της διά-
στασης περιβάλλον.
Έτσι, αν μελετήσουμε και συγκρίνουμε αδέρφια που μεγαλώ-
νουν στο ίδιο περιβάλλον, και μάλιστα δίδυμα, έχουμε μια συνθήκη
κατά την οποία η επίδραση του περιβάλλοντος μειώνεται πολύ. Ακό-

24-0254.indb 84 18/10/2021 3:03:53 µµ