h~.

'/ 'x" ; 4

Dr Sandra Cabot

ZDROWA
WĄTROBA
ZDROWE
JELITA
NAJNOWSZY PORADNIK
HOLISTYCZNEGO LECZENIA
ZAWIERAJĄCY PORADY
RATUJĄCE ŻYCIE

Z języka angielskiego przełożyła Ewa K. Suskiewicz

BP Mokotów
Wyp.95

127 0 052801 00
MaBA
Warszawa 2007
Część I: WĄTROBA

Rozdział 1
Wątroba i jej oczyszczanie............................................................ 19

Rozdział 2
Nieprawidłowe funkcjonowanie wątroby .................................... 27

Rozdział 3
Jak mieć zdrową wątrobę .............................................................. 31
Istotne zasady warunkujące zdrowy stan wątroby............................. 31
Toniki wątrobowe ..................................................................................... 43
Wątroba a chudnięcie ................................. 55

Rozdział 4
Zakupy żywnościowe....................................................................... 61
Rozdział 5
Pytania i odpowiedzi ....................................................................... 67
Chory pęcherzyk żółciowy..................................................................67
Oczyszczanie wątroby i pęcherzyka żółciowego ........................ 67
Herbatki ziołowe korzystne dla wątroby..........................................72
Różnice między tonikami wątrobowymi Livatone
i Livatone Plus................... 73
Wspomaganie układu immunologicznego środkami
naturalnymi............................................. . ................ 77
Hormonalna terapia zastępcza a wątroba ....................................... 79
Wątroba a spożywanie tłuszczu........................................................ 83
Wątroba a spożycie napojów alkoholowych.................................. 87
Jadanie poza domem ..................................................... 88
Jajka i orzechy kokosowe....................................... ........................... 89
Produkty spożywcze o wysokiej zawartości
związków wapnia.............................................................................. 93

3
Rozdział 6
Choroby wątroby..................................... 111
Guzy wątroby ..................................................................................... 111
Rak wątroby ................................................................ 111
Marskość wątroby............................................................................112
Zapalenie wątroby..............................................................................118
Zmniejszanie uszkodzeń wątroby wywołanych zapaleniem
wirusowym ................................................................................ 124
Hemochromatoza . .'.........................................................................128
Choroba Wilsona............................................. .................................131
Stwardniające zapalenie małych dróg żółciowych .................... 132
Pierwotna marskość żółciowa ........................................................ 134

Rozdział 7
Celłułit a przemiana materii ........................................................137
Tempo przemiany materii................................................................. 137
Czynniki sprzyjające występowaniu cellulitu.............................. 139
Cellulit a kształt ciała ...................................................................... 141
Suplementy wspomagające przemianę materii............................144
Dodatek do części I
Testy określające funkcjonowanie wątroby.................................. 149
□ rodła informacj i .............................................................................. 151

Część II: JELITA

Rozdział 1
Jak mieć zdrowe jelita .................................................................155
Układ pokarmowy ......................... ...................155
Przyczyny nieprawidłowego funkcjonowania jelit .................... 157
Metody eliminacji zaburzeń jelitowych ........................................157
Naturalne środki wspomagające jelita .......................................... 165
Pasożyty jelitowe: opis pewnego przypadku ................................. 166

Rozdział 2
Choroby jelit .......................................................................................... 171
Zaparcia................................................................................................. 171
Środki przeczyszczające .................................................................. 171
Okrężnica olbrzymia ......................................................................... 172

4
 Choroby zapalne jelit.................................... 175
Wrzodziejące zapalenie okrężnicy .............................................175
Choroba Crohna . .................... 178
Zespół nadwrażliwości jelita grubego.............................................180
Błonnik pokarmowy............................................................................ 184
Okrężnica opadaj ąca ......................................................................... 187
Wrzody trawienne .............................................................................. 189
Refluks (zarzucanie wsteczne treści) ............................................ 192
Choroba trzewna................................. 194
Dieta bezglutenowa ...............................................................196
Guzy kiwawnicowe (hemoroidy)................. .................................. 199
Uchyłkowatość jelita grubego i zapalenie uchyłka ................. 201
Rak jelit................................................................................................. 203
Polipy jelitowe .........................................................
Wyzdrowienie z raka jelit; opis pewnego przypadku ............... 208

Rozdział 3
Profelemy z trawieniem i pokrewne............................................ .215
Kandydoza ...........................................................
Wysokie stężenie cholesterolu we krwi ....................................... 217
Zapalenie trzustki........................................................................... 222
Cukrzyca............................................................................................... 223
Alergia pokarmowa........................................................................... 229

Dodatek do części II.............................................................................. 233

Badania jelit i trawienia ......................................... 23
Badanie kolonoskopowe, wziernikowanie esicy,
prześwietlenie rentgenowskie z kontrastem barytowym . . .234
Nietolerancja salicylanów ............................................................... 235

Część III: PRZEPISY NA POTRAWY SPRZYJAJĄCE

ZDROWEJ WĄTROBIE I ZDROWYM
JELITOM

Prowadzenie domu z Audrey Tea....................................... 243

Napoje: soki, koktajle owocowo-warzywne, herbata ............... 248
Śniadania............................................................................................. .255
Zupy ...................................................................................................... 263

5
 Dipy, smarowidła do pieczywa oraz sosy do sałatek
i surówek ............ 272
Sałatki, surówki, dodatki do dań głównych i przekąski............ 275
Jarskie dania główne ......................................................................... 295
Dania z kurczaka .............................................................................. 314
Ryby i inne owoce morza . ............................................................ .327
Dania mięsne ..................................................................................... 344
Słodycze, desery i ciasta .................................................................. 351
Spis potraw .........................................................

Dodatek do części III

Tabele przeliczeniowe .......................................................................387
Informacje o żywności ekologicznej ............................................ 388

ZAKOŃCZENIE
Słowo na pożegnanie .................................................................. 391
Glosariusz
Do części teoretycznej.................................................................... 395
Do części kulinarnej......................................................................... 401
Uwagi tłumaczki o produktach ........................407
Wykaz odnośników ........................................................................... 421
Dr Sandra Cabot
Dr Sandra Cabot jest dobrze znaną mediom lekarką i autorką takich
bestsellerów, jak Women's Health (Zdrowie kobiety), Don't Let Your
Hormones Ruin Your Life (Nie pozwól, by hormony zniszczyły
ci życie), Dieta kształtująca sylwetką, Menopause - HRT and its
Natural Alternatives (Menopauza, hormonalna terapia zastępcza
i jej naturalne środki alternatywne), Handbag Health Guide (Kie­
szonkowy Poradnik Zdrowia), Dieta oczyszczająca wątrobę oraz
Boost Your Energy! (Jak zwiększyć swoją energię). Jej przełomowa
książka Dieta oczyszczająca wątrobę została sprzedana na całym
świecie w ponad milionie egzemplarzy i zdobyła nagrodę Australian
People's Choice (Wybór Ludzi Australii) w 1997 roku. Książka ta
znajduje się na liście najlepiej sprzedających się książek od ponad
dwóch lat.
Dr Sandra Cabot jest konsultantką w Women's Health Advisory
Sendee, pojawia się regularnie w australijskiej telewizji oraz razem
z Suzy Yates w rozgłośni radiowej 2 UR, pisuje do magazynów
kobiecych i obecnie jest jedną z najbardziej wziętych osób
wypowiadających się publicznie na tematy zdrowia.
Czasem nazywa się Sandrę latającym lekarzem, ponieważ często
lata samolotem, sama go pilotując, do wielu prowincjonalnych
miast, by prowadzić tam dla kobiet, a coraz częściej także dla
mężczyzn, seminaria z zakresu zdrowia. Działania takie wspomagają
zbiórkę funduszy przeznaczonych na lokalne przedsięwzięcia
społeczne oraz dla kobiet uchodźców. Pracowała również w dużym
szpitalu misyjnym położonym u podnóża Himalajów w Indiach.
Sandra otrzymuje tysiące listów od ludzi z całego świata
czytających jej książki i szukających holistycznych sposobów
radzenia sobie z problemami zdrowotnymi.
Oto adresy dr Sandry Cabot: PO Box 54, Cobbity NSW 2570,
Australia oraz cabot@ozemail.com.au .

7
Dr Sandra Cabot przedstawia czytelnikom panią Audrey Tea

Niestrudzona Audrey Tea przyrządza pyszne i zdrowe potrawy

od ponad pięćdziesięciu lat. Urodziła się i wychowała w Adelajdzie,
gdzie kubki smakowe tysięcy ludzi doświadczały wytworów jej
kulinarnego talentu, a obecnie tworzy i testuje przepisy kulinarne
we współpracy z dr Sandrą Cabot. Zachowując ogólne zasady
żywienia sprzyjającego oczyszczaniu wątroby i jelt, potrafi
przyrządzić pożywienie tworzące szeroką paletę potraw:
od bajecznych posiłków rodzinnych przez całe przyjęcia
dla smakoszy po szybkie przekąski, specjalne niespodzianki
oraz wyszukane słodycze i desery. Pani Tea udoskonalała swoje
umiejętności przez wiele lat, ale mimo jej zdumiewającego talentu
pozostaje nadal osobą przystępną i skorą do dawania.
Audrey Tea zajmuje się również testowaniem różnych przepisów,
a w tradycyjnych przepisach zachodnich, jakie w przeszłości
uznawano za zdrowe, poczyniła wiele modyfikacji, dzięki którym
potrawy przyrządzone według nich są zarówno korzystne dla wątroby,
jak i pyszne. Audrey pomaga nam odkrywać, że zdrowe pożywienie
nadaje się dla smakoszy i w rzeczywistości jest zazwyczaj o wiele
smaczniejsze i bardziej satysfakcjonujące niż potrawy składające się
kiedyś na tradycyjną australijską kuchnię. Udało się jej wykreować
potrawy prawdziwie wielokulturowe, które dzięki dokonanym przez
nią zmianom wprowadzają do diety nowe smaki i korzyści zdrowotne.
Uważam się za niezwykle fortunną osobę, mogąc jadać potrawy
przygotowane przez Audrey i mam nadzieję nadal otrzymywać
różne podarki z jej kuchni. Jest mi ogromnie miło, że w tej książce
mam możliwość podzielenia się z czytelnikami jej przepisami. Jest
w nich uśmiech i matczyne uzdrawiające wibracje, takie, jak ona
sama. Gdyby ktoś zechciał zadać Audrey Tea pytania dotyczące
przepisów na potrawy opublikowane w tej książce - te są oznaczone
symbolem serduszka v - może napisać pod następujący adres:
Audrey Tea, PO Box 54, Cobbity NSW 2570, Australia.

8
 Przedmowa

Książka Zdrowa wątroba, zdrowe jelita opisuje łatwy i skuteczny

sposób odżywiania się gwarantujący bezpieczne życie w naszym co­
raz bardziej toksycznym świecie.
Jak Twój organizm radzi sobie obecnie?
T Czy zawsze czujesz się zdrowo i masz dużo energii?
2. Czy ciągle czujesz się niezdrowo i odczuwasz zmęczenie?
3. Czy czujesz, że nie jesteś w formie przez połowę czasu i uwa­
żasz, że można czuć się lepiej, niż to ma miejsce?
Większość ludzi odpowiada twierdząco na trzecie pytanie, ale kon­
wencjonalna medycyna nie potrafi znaleźć w organizmie tych osób
żadnej przyczyny złego samopoczucia dotykającego milionów ludzi
na całym świecie.
Dla tych ludzi optymalny stan zdrowia przypomina puzzle z braku­
jącymi kawałkami układanki.
Dr Sandra Cabot po ponad dwudziestu latach zajmowania się me­
dycyną kliniczną odkryła, że brakujące kawałki układanki są proste,
ale często pomijane. Mówi nam, że głównym brakującym kawałkiem
jest najważniejszy narząd ludzkiego organizmu. Jest to narząd,
o którym wszyscy słyszeli, ale nie poświęcają mu właściwej uwagi.
Narządem tym jest WĄTROBA i ona jest odpowiedzialna za to, jak
dobrze czy źle ktoś się czuje, jak dobrze czy źle jej lub jemu się źy-
je, oraz jak długo będzie się żyć.
Aby żyć bezpiecznie w toksycznym świecie i unikać szerzącej się
epidemii nieprawidłowo funkcjonującego układu immunologicznego
oraz chorób układu sercowo-naczyniowego, na które cierpią miliony
ludzi, trzeba mieć zdrową wątrobę. Książka ta pokazuje, że posiada­
nie zdrowej wątroby i przewodu pokarmowego jest stosunkowo ła­
twe i że dzięki temu można mieć dobre zdrowie i prawidłową masę
ciała.

9
 Wielu czytelników zna mnie już jako autorkę mojej innej książki pt.
Dieta oczyszczająca wątrobę,
* która w 1997 roku zyskała w Australii
dużą popularność i była niczym świecący meteoryt na firmamencie po­
radników zdrowotnych. Moje nazwisko stało się znane w niemal każ­
dej kuchni domowej, a setki tysięcy ludzi w krótkim czasie zyskało
świadomość wątroby jako ważnego narządu swojego ciała. Ludzie róż­
nych sfer, klas i grup społecznych o bardzo różnorodnym stanie zdro­
wia przyswoiło sobie nowy i prosty sposób odżywiania się i stosowało
go z uwagą która zadziwiła zarówno mnie samą jak i wiele innych
osób. Obecnie na rynku księgarskim są tysiące poradników żywienio­
wych i książek o tematyce dietetycznej, ale moja wyróżniała się tym,
że skupiła się na pojedynczym narządzie: wątrobie, wobec której wszy­
scy mogli się odnieść, ponieważ każdy ma wątrobę. Sukces tej książki
wynikał prawdopodobnie z faktu, że jeżeli dzięki zmianie starych na­
wyków żywieniowych na proste i zdrowe poprawi się funkcjonowanie
wątroby, owocuje to wieloma korzyściami zdrowotnymi, a szczególnie
możliwością kontroli swojej masy ciała i wewnętrznym oczyszczeniem
organizmu. To było niezwykłe, ponieważ wydawało się, że dzięki tej
książce każdy mógł mieć romans ze swoją wątrobą Wiele ludzi, którzy
od lat zmagali się z nadwagą i/lub innymi chronicznymi problemami
zdrowotnymi, doświadczyło, że to właśnie wątroba była brakującym
kawałkiem w układance, jaką jest sposób na dobre zdrowie i świetne
samopoczucie.
Od tego momentu zaczęła funkcjonować poczta pantoflowa: osoby
stosujące mój przyjazny wątrobie sposób odżywiania się z zaintere­
sowaniem obserwowały u siebie korzystne tego skutki i przekazywały
tę wiadomość dalej. To zaowocowało falą zmian o charakterze

* Książka ta została wydana też w Polsce w 2002 roku przez wydawnictwo MADA
(przyp. tłum,).

1i
społecznym i ekonomicznym. W Australii została wykupiona cała
produkcja oleju lnianego i przez jakiś czas musiał być on importowa­
ny, w sklepach z żywnością ekologiczną burzono ściany, by zrobić
więcej miejsca, a dzięki wzrostowi produkcji i sprzedaży produktów
sprzyjających oczyszczaniu wątroby odżył cały przemysł żywności
ekologicznej.
A ja sama zyskałam miano „doktora od wątroby'’, co było zaskaku­
jące, ponieważ moje główne zainteresowania zawodowe obejmowały
zdrowie kobiety oraz hormonalną terapię zastępczą. Moja twarz za­
częła być znana i byłam rozpoznawana nawet w bardzo odległych
miejscach. Świetnie pamiętam pewien incydent, jaki miał miejsce
o piątej nad ranem w toalecie publicznej w miejscu zwanym Three
Ways na autostradzie między Alice Springs i Darwin, gdzie zostałam
natychmiast serdecznie powitana przez pewną panią, która stosowała
moją dietę oczyszczającą wątrobę z dobrym skutkiem. Z wielkim en­
tuzjazmem opowiedziała mi, ile schudła dzięki tej diecie, oraz że
z przyjemnością śledzi moje wypowiedzi w mediach. Tak, jednąz ko­
rzyści bycia popularną autorką jest to, że od razu ma się mnóstwo
znajomych na całym świecie. A innym razem w drodze do Newcastle,
gdzie miałam prowadzić seminarium, wstąpiłam do klubu wetera­
nów, by udzielić wywiadu radiowego. Było to około 11.00 przed
południem i recepcjonistka uprzejmie udostępniła mi telefon pod wa­
runkiem wszakże, że zareklamuję jej klub na antenie radiowej.
Powiedziała: „Dzień dobry, dr Cabot. Przeczytałam Pani książkę
o wątrobie i teraz wiem, jak bardzo potrzebowałam tej diety. Ale czy
nie mogłaby Pani napisać czegoś bardziej prostego i łatwiejszego dla
tych leniwych, którzy pragną czuć się świetnie i dobrze wyglądać, ale
nie chcą zbyt dużo myśleć?”. Po opuszczeniu tego miejsca zastano­
wiłam się nad tym i stwierdziłam, że to dobry pomysł. Nie każdy
chce stosować ośmiotygodniowy plan żywieniowy zamieszczony
w mojej książce Dieta oczyszczająca wątrobę i nie musi być bardzo
zainteresowany fizjologią tego narządu.
Niniejsza książka, mówiąca o wątrobie i jelitach, jest prosta i łatwo
stosować zamieszczone w niej zalecenia. Zawiera istotne wskazówki
gwarantujące posiadanie zdrowej wątroby i układu pokarmowego
oraz obszerny zestaw przepisów kulinarnych na potrawy sprzyjające
wątrobie, które można też zmieniać i modyfikować dla większej róż­
norodności. Z licznego zbioru przepisów zamieszczonego w tej

12
 książce można wybierać przepisy na potrawy, na jakie ma się właśnie
ochotę, dzięki czemu nikt nie będzie ani głodny, ani znudzony jada­
niem monotonnych posiłków. Przepisy te można stosować, przyrzą­
dzając pożywienie dla całej rodziny, ponieważ są prawidłowo ułożo­
ne i potrawy według nich przygotowane zawierają wszystkie konieczne
składniki pokarmowe. Jeżeli mąż i dzieci jakiejś czytelniczki doma­
gają się pokarmów, które nie zostały w tej książce uwzględnione,
można je podać jako dodatki do potraw przyrządzonych według na­
szych przepisów. Jeżeli na przykład jakiś mężczyzna ma ochotę na
kawałek bekonu, chrupiącej skórki wieprzowej, jakiejś wędliny lub
kawałek sera, bez czego nie może żyć, dla świętego spokoju mogą
one pojawić się na stole. Po prostu trzeba je podać jako dodatek do
zdrowego dania przyrządzonego według przepisu obecnego w tej
książce, dzięki czemu mężczyzna będzie mieć przychylniejsze nasta­
wienie wobec zmian domowego jadłospisu na zdrowszy dla wątroby.
To samo dotyczy dzieci. Proszę pamiętać, że Rzymu nie zbudowano
w jeden dzień i zmiana nawyków żywieniowych wymaga czasu.
Przepisy zawarte w tej książce nadają się dla dzieci, kobiet karmią­
cych piersią i cukrzyków typu II (insulinoniezależnych), czyli tych,
u których cukrzyca pojawiła się w wieku dojrzałym.
Cukrzycy typu I oraz osoby w ostrej fazie choroby nerek lub wą­
troby wymagają szczególnych zaleceń pokarmowych i powinni pozo­
stawać pod opieką profesjonalnego dietetyka. Kobiety w ciąży i kar­
miące piersią mogą wymagać zażywania preparatów żelaza, wapnia
i kwasu foliowego bez względu na to, jaką dietę stosują.
Współpracuję z błyskotliwą autorką przepisów kulinarnych, panią
Audrey Tea, której talent kulinarny w połączeniu z moim know-how
na temat wątroby zaowocował największym zbiorem pysznych prze­
pisów. Potrawy przyrządzone według nich uszczęśliwiają kubki sma­
kowe oraz zapewniają jasny i klarowny umysł. To bardzo ważne,
ponieważ jeżeli ośrodek przyjemności mieszczący się w mózgu nie
jest usatysfakcjonowany, to czytelnicy, jak i ja sama, dobrze wiemy,
że dbanie o wątrobę i układ pokarmowy na dłuższą metę nie będzie
możliwe. Wątroba jest warta czułej i troskliwej opieki każdego dnia,
a ponieważ jest najważniejszym narządem ludzkiego ciała, nigdy nie
wolno jej zaniedbywać.
Niektórzy nie wierzą, że dieta oczyszczająca wątrobę może być
skuteczna w ich przypadku i ci czytają tylko mniejszą lub większą

13
część mojej książki, ale nigdy nie decydują się zastosować tej diety.
Być może nie chcą stosować ośmiotygodniowego planu żywieniowe­
go lub myślą, że jest to zbyt trudne. Ale w rzeczywistości to wcale nic
jest trudne; należy po prostu przestrzegać istotnych zasad podanych
na stronach 31-43 tej książki i wykorzystać jako wytyczne podane
w niej przepisy. Zaręczam, że okaże się to zupełnie łatwe i wywoła
zdumienie!
Jeżeli ktoś cierpi z powodu miernego zdrowia, chorób układu po­
karmowego lub wątroby, powinien bardzo ściśle stosować zalecany
sposób odżywiania się przez sześć miesięcy, aby móc się przekonać,
że ta metoda jest skuteczna. Trzeba po prostu wypróbować tę dietę
i mieć własne doświadczenie. Jeżeli zadziała właściwie, osoba, która
ją zastosuje, poczuje się o wiele lepiej i o wiele lepiej będzie wyglą­
dać, co powinno sprawić, że nie zechce powrócić do starego sposobu
odżywiania się i dawnego złego samopoczucia. Mój plan żywienio­
wy stanie się stylem życia i sposobem na optymalny, nietoksyczny
stan zdrowia, jednak bez konieczności rezygnacji z przyjemności ja­
dania pysznych potraw ani też przymusu stosowania drakońskiej
dyscypliny.
Od czasu do czasu trafia się ktoś, kto nie zrozumie mojej teorii na
temat wątroby; na przykład jeden z moich czytelników był przekona­
ny, że oczyszczenie wątroby nie jest możliwe, ponieważ-jest to
nienaukowe! Regularne oczyszczanie wątroby jest bardzo istotne, po­
nieważ narząd ten - jak każdy filtr - może zostać zablokowany
nadmiarem produktów odpadowych. Proszę sobie uświadomić, co się
dzieje, jeżeli w odpowiednim czasie nie oczyści się filtrów w kuchni,
kosiarce do trawy, pompie basenowej czy w samochodzie. Byłoby
świetnie, gdyby wątrobę można było codziennie wyjąć i oczyścić wo­
dą i mydłem! Oczywiście nie jest to możliwe, więc trzeba zastosować
inne metody.
Odkryłam, że skuteczną metodą oczyszczenia filtru wątrobowego
jest jadanie określonych pokarmów oraz stosowanie naturalnych su­
plementów i toników wątrobowych. Spożywając produkty znajdują­
ce się na liście zakupów zamieszczonej w tej książce oraz potraw
przygotowanych według przepisów tu obecnych, dostarcza się wątro­
bie składników pokarmowych, dzięki którym filtr wątrobowy pozo­
stanie zdrowy oraz będzie wspomagać detoksykację, jaka zachodzi
w komórkach tego narządu.

14
Fi:"-;-- : ■ ' . .

FM " Do tych składników pokarmowych należą substancje o właściwo-

i ściach przeciwutleniających, zwane też antyoksydantami niezbedn?
? - . ? nienasycone kwasy tłuszczowe, niezbędne aminokwasy, enzymy
j związki pochodzenia roślinnego o właściwościach anybiotykowych
i wiele innych substancji roślinnych, zwanych ogólnie fitozwiązkami
Te składniki pokarmowe mają również działanie przeciwnowotworo-
we i wspomagają układ immunologiczny.
 Część I
WĄTROBA
 Wątroba i jej oczyszczanie

W historii rodzaju ludzkiego nigdy wcześniej człowiek nie potrze­

bował bardziej zdrowej wątroby do rozkładania związków chemicz­
nych, które wkradły się w jego środowisko, niż obecnie. Pewna
czytelniczka przysłała mi list pocztą elektroniczną, wyrażając zanie­
pokojenie dużą liczbą implantów hormonalnych, jakie wszczepia się
bydłu hodowlanemu. Pani ta pracowała w firmie zajmującej się ho­
dowlą zwierząt. Młodym bykom wszczepia się implanty estrogeno­
we, co według korporacji hodowców bydła jest usprawiedliwione
tym, że organizm nieciężamej kobiety wytwarza pięćdziesiąt cztery
tysiące razy więcej estrogenów niż ilość tych hormonów obecna
w półkilogramowym steku. Jeżeli nawet tak jest, ta ilość żeńskich
hormonów nadal jest obciążeniem dla wątroby i regularne jadanie
mięsa pochodzącego od takich zwierząt może wywołać nierównowa­
gę hormonalną. Należy postawić pytanie, dlaczego wskaźnik wystę­
powania raka piersi jest tak wysoki, szczególnie u stosunkowo mło­
dych kobiet. Oczywiste jest, że lepiej jadać mięso pochodzące od
zwierząt, które pasają się swobodne i szczęśliwe na zielonych pastwi­
skach i nie są szpikowane silnymi hormonami ani też karmione skon­
centrowaną karmą przyśpieszającą ich wzrost.
Wątroba w organizmie jest niczym brama wjazdowa, a w naszych
schemizowanych czasach jej układy detoksykacji łatwo ulegają prze­
ciążeniu. Do produktów żywnościowych dodaje się tysiące różnych
związków chemicznych, w samej wodzie pitnej zidentyfikowano po­
nad siedemset takich związków. Rośliny uprawne spryskuje się to­
ksycznymi substancjami, zwierzętom hodowlanym wstrzykuje się
silnie działające hormony i antybiotyki, a znaczna ilość żywności jest
modyfikowana genetycznie, a poza tym silnie przetwarzana, mrożo­
na i wielokrotnie poddawana obróbce termicznej. Wszystkie te czyn­
niki mogą się przyczyniać do niszczenia wrażliwych na takie działa­
nia witamin i soli mineralnych potrzebnych w procesie detoksykacji
wątroby. Narząd ten musi próbować dać sobie radę z każdą toksyczną

19
substancją obecną w naszym środowisku, a także z uszkodzonymi
molekułami tłuszczu, obecnymi w silnie przetworzonych i smażo­
nych pokarmach.

Filtr wątrobowy
Wątroba filtruje i oczyszcza krew, a jej znaczenie
dla organizmu jest olbrzymie

Wątroba to największy narząd ludzkiego organizmu, przez który ca­

ły czas przepływa ogromna ilość krwi. Gdyby spojrzeć na wnętrze wą­
troby pod mikroskopem, zauważy się rzędy komórek wątrobowych,
poprzedzielanych przestrzeniami zwanymi zatokami, działającymi jak
filtr lub sitko, przez które przepływa krew. Filtr wątrobowy jest tak
zbudowany, by usuwać materiał toksyczny, czyli martwe komórki,
drobnoustroje, związki chemiczne, leki oraz wszelkie resztki i odpad­
ki z krwiobiegu. Filtr wątroby nosi nazwę systemu sinusoidalnego, za­
wiera bardzo specjalistyczne komórki, zwane komórkami Kupffera
(patrz kolorowy rysunek na stronie 97), które pochłaniają! rozkładają
toksyczną materię. Filtr wątrobowy potrafi usuwać różnorodne mikro­
organizmy, czyli bakterie, grzyby, wirusy i pasożyty z krwiobiegu, co
jest nieodzowne, ponieważ gdyby tak się nie działo, groziłoby to
odkładaniem się we krwi tych nieprzyjaznych drobnoustrojów, które
zaczęłyby przenikać z krwi do głębszych warstw ciała. Pasożyty,
a także inne niebezpieczne drobnoustroje przedostające się do jelit
i krwiobiegu, pochodzą głównie ze skażonej wody z miejskich wodo­
ciągów lub innych jej źródeł. Mogą być przyczyną chronicznych in­
fekcji i kiepskiego zdrowia, dlatego tak ważne jest, by chronić wątro­
bę przed nadmiernym obciążeniem tymi drobnoustrojami. Najbardziej
bezpiecznym postępowaniem jest pijanie wyłącznie przegotowanej
wody i to gotowanej przez przynajmniej pięć minut lub wody butelko­
wanej. Przyczyną nadmiernej ilości drobnoustrojów w organizmie
może być też spożywanie niedobrego pożywienia, np. przygotowane­
go w niewłaściwych warunkach higienicznych i/lub przez osoby będą­
ce nosicielami bakterii, wirusów czy pasożytów. Produkty spożywcze,
a szczególnie mięso nieświeże lub konserwowane, również mogą za­
wierać zbyt dużą ilość drobnoustrojów, które nadmiernie nadwerężają
filtr wątrobowy, jeżeli jada się je regularnie.

20
 Od jakiegoś czasu modne stało się oczyszczanie organizmu róż­
nymi metodami, np. głodówkami, oczyszczaniem jelita grubego za
pomocą spożywania preparatów zawierających dużo błonnika pokar­
mowego. Głodówka ze względu na swój ekstremalny charakter może
być tylko tymczasową metodą usuwania z organizmu produktów od­
padowych, a ponadto u wielu ludzi powoduje gwałtowne uwalnianie
toksyn do krwiobiegu, co bywa przyczyną ostrych i nieprzyjemnych
objawów. Filtr wątrobowy, podobnie jak inne filtry, musi być regular­
nie czyszczony i o wiele łatwiej, i bezpieczniej jest robić to codzien­
nie. Można to łatwo i przyjemnie osiągnąć dzięki takiemu sposobowi
odżywiania się, jaki utrzymuje ten narząd w zdrowiu i czystości.
Przygotowując potrawy według przepisów zamieszczonych w tej
książce i zalecanego sposobu gotowania oraz stosując się do poda­
nych wskazówek, można utrzymywać wątrobę w stanie zdrowym
i czystym. Chociaż ważne jest zadbanie o perystaltykę jelit i oczy­
szczanie ich ścianek, należy pamiętać, że są one kanałem wydalania
produktów odpadowych, a nie narządem czyszczącym jako takim.
Oznacza to, że jelita nie oczyszczają, nie filtrują ani nie usuwają to­
ksycznych substancji z krwiobiegu. Z tego względu tak ważne jest
spożywanie „żywego” pożywienia zawierającego dużo błonnika po­
karmowego.

Wyłącznie wątroba potrafi oczyścić krew, a każdy człowiek

ma tylko jedną wątrobę

Szlaki detoksykacji w wątrobie

W komórkach wątrobowych funkcjonuje wyrafinowany mecha­
nizm, który ewoluował przez miliony lat rozwoju organizmów ży­
wych, a którego zadaniem jest rozkładanie substancji toksycznych.
Każdy lek, każdy syntetyczny związek chemiczny, czy to pestycyd,
czy też hormon, jest rozkładany, czyli metabolizowany przez enzymy
obecne w komórkach wątroby.
Wiele toksycznych związków chemicznych wkraczających do
organizmu człowieka rozpuszcza się tylko w tłuszczu, co oznacza, że
nie rozpuszcza się on w wodzie. Substancje tego rodzaju wykazują
dużą skłonność do penetracji tkanek zawierających tłuszcz i błon ko­
mórkowych zbudowanych z substancji tłuszczowych. W takich czę­
ściach ciała toksyny mogą być przechowywane przez wiele lat, ale

21
mogą uwalniać się w trakcie ćwiczeń fizycznych, chwilach stresu
i okresach głodówki. Gdy dochodzi do uwolnienia tych toksyn, często
pojawiają się taicie nieprzyjemne objawy, jak bóle głowy, słaba pamięć,
bóle brzucha, nudności, zmęczenie, zawroty głowy i palpitacje serca.

Metaboliczne szlaki detoksykacji w wątrobie ।

i niezbędne składniki odżywcze

Szlaki detoksykacji
Toksyny Faza 1 >*■ Faza 2 Produkty odpadowe
(rozpuszczalne (rozpuszczalne w wodzie)
w tłuszczu)
konieczne składniki odżywcze
witaminy z grupy B; aminokwasy:
kwas foliowy; glutamina,
glutation; 1 glicyna, Wydalanie
przeciwutleniacze obecne । tauryna, z organizmu
w roślinach, np. la cysteina; przez
ostropeście plamistym; fitozwiązki a
ka rote no idy; zawierające V
witamina E; siarkę, pęcherzyk sY
witamina C; np. w czosnku
żółciowy
i warzywach “ nerki
należących f
do rodziny
roślin stolec mocz
krzyżowych
*

Wykaz toksyn:
końcowe produkty przemiany materii, środki
ochrony roślin (np. pestycydy i insektycydy),
dodatki do żywności, leki, alkohol

Wątroba jest tak zbudowana, że potrafi przekształcać związki che­

miczne rozpuszczalne w tłuszczu w związki rozpuszczalne w wodzie,
dzięki czemu mogą być one łatwo wydalone z organizmu w takich
wodnych wydzielinach, jak żółć i mocz.

* Do warzyw tych należą: wszystkie odmiany kapusty, w tym brukselka, a także

kalafior, brokuł, rzepa, rzodkiew, rzodkiewka, brukiew, jarmuż i kaiarepka (przyp.
dum.).

22
 Usuwanie szkodliwych substancji przez wątrobę

Faza I
Przykładem szlaku fazy I detoksykacji jest mechanizm oksydacyj­
ny zależny od cytochromu P-450, w którego wyniku toksyczne
związki na drodze różnych reakcji chemicznych (utleniania, redukcji
i hydrolizy) przekształcane są w związki mniej szkodliwe. W proce­
sie tym powstają wolne rodniki, które - jeżeli jest ich zbyt wiele
-mogą uszkadzać komórki wątroby. Substancje przeciwutleniające
(takie, jak witaminy C i E oraz karotenoidy) zmniejszają możliwość
uszkodzeń przez wolne rodniki. Jeżeli przeciwutleniaczy jest zbyt ma­
ło, toksyczne związki chemiczne są o wiele bardziej niebezpieczne.

Faza II
Zwana jest fazą koniugacyjną, w jej trakcie komórki wątroby przy­
łączają do toksycznego związku chemicznego czy lekarstwa czą­
steczki innych substancji (np. cysteiny, glicyny lub siarki), co spra­
wia, że te pierwsze stają się mniej szkodliwe. W wyniku tego proce­
su toksyny i leki rozpuszczalne w tłuszczu przekształcają się w sub­
stancje rozpuszczalne w wodzie i mogą być wydalone z organizmu
w takich wodnych wydzielinach, jak żółć i mocz. Dzięki koniugacji
wątroba potrafi przekształcić leki, hormony i różne inne toksyny
w substancje, które organizm potrafi łatwo wydalić. Skuteczność fa­
zy II detoksykacji zależy od dostępności w organizmie aminokwasów
zawierających w swej cząsteczce siarkę, takich jak tauryna i cysteina.
Potrzebne są również takie składniki odżywcze, jak glicyna, glutamina,
cholina i inozytol. Bogatym źródłem naturalnych związków siarki są
następujące produkty: jajka i warzywa należące do rodziny roślin
krzyżowych, czyli brokuł, różne odmiany kapusty, brukselka, kala­
fior oraz surowy czosnek, cebula, szalotka i por. Można przyjąć, że
mają one działanie oczyszczające.
W fazie II biorą udział enzymy: UDP-glukuronylotransferaza oraz
S-transferaza ghitationowa. Glutation jest najsilniej działającym we­
wnętrznym przeciwutleniaczem intensywnie chroniącym wątrobę.
Jego stężenie może zostać obniżone przez dużą ilość toksyn i/lub le­
ków przechodzących przez wątrobę, a także jako skutek niedożywie­
nia i głodowania.

23
Przeciążenie substancjami toksycznymi
Jeżeli pierwsza faza i oba szlaki metaboliczne drugiej fazy dęto- ,
ksykacji zachodzące w wątrobie zostaną zablokowane nadmiarem
substancji toksycznych, w organizmie rozpoczyna się gromadzenie
toksyn. Wiele z nich rozpuszcza się tylko w tłuszczu i wbudowują się
one w otłuszczone części ciała, gdzie mogą pozostawać przez wiele
lat, jeżeli nie do końca życia. Takie narządy, jak mózg i gruczoły wy-
dzielania wewnętrznego zawierają dużo związków tłuszczowych
i często dochodzi do gromadzenia się w nich substancji toksycznych.
Skutkiem tego może być występowanie objawów wskazujących na
złe funkcjonowanie mózgu oraz na nierównowagę hormonalną: nie­
płodność, ból w piersiach, zaburzenia cyklu menstruacyjnego,
wyczerpanie aktywności wydzielniczej kory nadnerczy i wczesna
menopauza. Wiele z tych chemicznych substancji - np. środki ochro­
ny roślin i rozpuszczalniki organiczne - mają działanie rakotwórcze
i rzeczywiście wskazuje się na nie często jako przyczynę ciągle ro­
snącej liczby przypadków chorób nowotworowych.
Jeżeli filtr wątroby i mechanizm detoksykacji wątroby zostają
przeciążone, wtedy w krwiobiegu dochodzi do nagromadzenia tok­
syn, martwych komórek i drobnoustrojów, a to z kolei oznacza dodat­
kowe obciążenie układu odpornościowego, który z czasem staje się
przeciążony i podrażniony. Wtedy układ immunologiczny zaczyna
wytwarzać nadmiar związków wywołujących stan zapalny, a w niek­
tórych przypadkach także autoprzeciwciał. Prowadzi to do wystąpie­
nia objawów wskazujących na złe funkcjonowanie układu odporno­
ściowego: odczynów alergicznych, stanów zapalnych, obrzmiałych
gruczołów, nawracających infekcji, zespołu chronicznego zmęczenia,
fibromialgii i chorób autoimmunologicznych. Spośród chorób auto-
immunologicznych najczęstszymi są: liszaj rumieniowaty uogólnio­
ny, stwardniające zapalenie dróg żółciowych, marskość wątroby żół­
ciowa pierwotna, zapalenie tarczycy Hashimoto, zapalenie naczyń
i reumatoidalne zapalenie stawów.
Nieprawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego jest obe­
cnie dość powszechne, gdyż większość populacji świata żyje w śro­
dowisku przeładowanym związkami chemicznymi wytworzonymi
przez człowieka. Stan ten pogłębiają niedobory składników odżyw­
czych w pożywieniu będące skutkiem spożywania przetworzonej
żywności i o wysokiej zawartości tłuszczu. Gwoździem do trumny

24
jest częste stosowanie przez lekarzy leków tłumiących jedynie obja-
wy wyżej wymienionych chorób, co nazywa się szumnie ich lecze-
niem.'',(’

Rzadko myśli się o wątrobie, co z mojego punktu widzenia

jest niezwykłym niedopatrzeniem, ponieważ jest to narząd
o bardzo dużym znaczeniu i łatwo można poprawić jego stan.
Najprostszą i najbardziej skuteczną metodą oczyszczenia krwi,
a jednocześnie odciążenia układu odpornościowego jest poprawa
funkcjonowania wątroby.
 Rozdział 2
Br ■ ;s- Nieprawidłowe funkcjonowanie wątroby
ąa.
powszechne problemy z wątrobą
Stan wątroby zależy od tego, jak się żyje. A z kolei stan wątroby
w ogromnym stopniu decyduje o jakości życia oraz o tym, jak długo
będzie się żyć oraz jak człowiek się czuje i wygląda.
W obecnych czasach ludzka wątroba musi pracować ciężej niż kie­
dykolwiek w przeszłości. Na całym świecie obserwuje się, że liczba
zachorowań na wątrobę stale pnie się w górę. W skali świata jedna
spośród dziesięciu osób cierpi z powodu choroby wątroby, pęcherzy­
ka żółciowego lub przewodów żółciowych. Rak wątroby jest jedną
z najbardziej powszechnych postaci raka u mężczyzn, a rokowania
w tym zakresie nie są optymistyczne.
Na świecie trzysta pięćdziesiąt milionów ludzi jest zarażonych wi­
rusem zapalenia wątroby typu B, który zgarnia ponure żniwo ponad
dwóch milionów zgonów rocznie. Wirus zapalenia wątroby typu C to
w wielu krajach najszybciej rozwijająca się choroba infekcyjna
i można powiedzieć, że jest tykającą bombą o rosnącej gotowości do
eksplozji. Wszystkie te problemy wykazują zwyżkującą tendencję,
a wiele tysięcy ludzi oczekuje na operację przeszczepu wątroby, ale
niestety wiciu jej nie doczeka z braku dawców.

Nieprawidłowe funkcjonowanie wątroby

Nieprawidłowe funkcjonowanie wątroby jest czymś innym niż
choroba wątroby pod tym względem, że w narządzie tym nie nastąpi­
ło uszkodzenie stałe lub w takim stopniu, by wywołać ogólne upośle­
dzenie jego istotnych funkcji. U ludzi z nieprawidłowo funkcjonują­
cą wątrobą rutynowe próby wątrobowe oznaczane z krwi są często
zupełnie normalne.
Nieprawidłowo funkcjonująca wątroba nie wykonuje jednak swo­
ich zadań skutecznie, ponieważ jest przeciążona i/lub zatruta, a to
spowalnia jej działanie. Nieprawidłowe funkcjonowanie wątroby jest

27
o wiele powszechniejsze niż choroba wątroby, oczywiście stan ten '•
jest fazą wstępną dalszych procesów patologicznych. Z mojego dwu, <
dziestoletniego doświadczenia klinicznego wynika, że u mniej więcej: J
jednej osoby na trzy wątroba funkcjonuje nieprawidłowo. Jeżeli na,
wet ta nieprawidłowość jest niewielka, wywiera negatywny wpły^
na układ odpornościowy i energię własną organizmu.
Tysiące ludzi całymi latami cierpi z powodu nieprawidłowo funk^
cjonującej wątroby, ale wielu lekarzy, a nawet naturopatów mających 7
do czynienia z takimi pacjentami, nie docenia znaczenia tych obja-
wów. Rezultatem tego jest to, że leczy się objawy, a ignoruje leżącą,
u ich podłoża przyczynę, którąjest przeciążona i/lub zatruta wątroba: ■
Objawy pogarszają się nieuchronnie i by się ich pozbyć, potrzebne są
coraz wyższe dawki antybiotyków, leków przeciwzapalnych, prze­
ciwbólowych i tych tłumiących objawy chorób autoimmune logicz- ;
nych, obniżających stężenie cholesterolu itd.
Pełny zestaw objawów wskazujących na nieprawidłowo funkcjo­
nującą wątrobę można określić tylko po przestudiowaniu systemów
medycznych Wschodu i Zachodu. Lekarze chińskiej medycyny od
bardzo dawna uważali, że wątroba jest najważniejszym narządem
organizmu; w nomenklaturze chińskiej medycyny nosi nazwę „gene- ;
rała armii”. Ja sama postrzegam wątrobę jako narząd o największym
strategicznym znaczeniu w ludzkim organizmie, ponieważ dopiero 7)
dzięki poprawie jego funkcjonowania można wspomóc inne układy :
ciała.

Objawy kojarzone z nieprawidłowo funkcjonującą wątrobą

1. NIEPRAWIDŁOWY METABOLIZM TŁUSZCZU '
© Nieprawidłowe stężenia lipidów we krwi: podwyższone stężenie ;
LDL, obniżone stężenie HDL, podwyższone stężenie triglicerydów.
© Naczynia krwionośne zablokowane odłożonym w nich tłuszczem, co
prowadzi do podwyższonego ciśnienia krwi, ataków serca i udarów.
© Odkładanie się tłuszczu w narządach (stłuszczenie) skutkujące ich
degeneracją.
o Guzki tłuszczu w skórze (tłuszczaki i inne guzy tłuszczowe).
© Nadwaga z czasem prowadząca do otyłości.
® Niemożność schudnięcia mimo stosowania diety odchudzającej.
© Wystający brzuch na skutek odłożonej tam tkanki tłuszczowej,
o Cellulit,

28
 • Stłuszczenie wątroby.
Tkanka tłuszczowa odłożona na przodzie tułowia w kształcie opony.

< 2. PROBLEMY ŻOŁĄDKOWO-JELITOWE

WgNiestrawność.
• Refluks (zarzucanie wsteczne treści żołąd-
kowej).
;ś?ć^-Guży krwawnicowe (hemoroidy).
♦ Kamienie żółciowe i choroba pęche­
rzyka żółciowego.
♦ Nietolerancja tłustych pokar-
mów.
\ ♦ Nietolerancja napojów alkoholowych.
♦ Nudności i wymioty.
♦ Wzdęcia i wiatry.
♦ Zaparcia.
♦ Zespół nadwrażliwości jelita grubego.
♦ Uczucie dyskomfortu w okolicach wą­
troby, czyli na prawo od żołądka
iw prawym dolnym rogu klatki pier­
siowej.

3. NIEPRAWIDŁOWE STĘŻENIE CUKRU WE KRWI

© Łaknienie cukru.
© Hipoglikemia i niestabilne stężenie cukru we krwi.
© Cukrzyca typu II często występująca u ludzi ze sthiszczoną wątrobą.

4. UKŁAD NERWOWY
© Depresja.
© Zmiany nastrojów: złość i irytacja. W ujęciu metafizycznym wątro­
ba jest siedliskiem złości.
© Niemożność skupienia się i „zamglony” umysł.
© Skłonność do przegrzewania się, a szczególnie twarzy i górnej
przedniej części tułowia.
o Nawracające bóle głowy, w tym też migrena wraz z uczuciem nud­
ności.

29
5. NIEPRAWIDŁOWE FUNKCJONOWANIE UKŁADU ?
ODPORNOŚCIOWEGO
® Alergia: zatoki, katar sienny, astma, zapalenie skóry, pokrzywka i
itp- .
@ Nietolerancja wielu pokarmów i chemikaliów.
© Podwyższone ryzyko rozwoju chorób autoimmunologicznych.
© Zespół chronicznego zmęczenia.
© Fibromialgia.
© Nawracające infekcje wirusowe, bakteryjne i pasożytnicze.

6. OBJAWY ZEWNĘTRZNE
© Obłożony język.
© Nieprzyjemny oddech.
© Wysypki skórne i/lub swędzenie skóry (świąd).
© Nadmierne pocenie się i/lub nieprzyjemny odor ciała.
© Ciemne zakola pod oczyma, zażółcenie białka oczu i/lub czerwone, <
opuchnięte i swędzące oczy. yj
© Trądzik różowaty: czerwone krostki wokół nosa oraz na policzkach / ■
i brodzie.
o Brązowawe plamy na skórze, tzw. plamy wątrobowe. ■■■;
© Zaczerwienienie dłoni i stóp, które może być też swędzące i wyka-
zywać stan zapalny.
o Zaczerwienienie twarzy lub nadmiar widocznych na twarzy rozsze- x
rzonych naczyń krwionośnych. C

UWAGA! Wszystkie wymienione wyżej objawy wskazują na nie­

prawidłowo funkcjonującą wątrobę. Należy jednak wiedzieć, że mo­
gą mieć również inne przyczyny i to groźniejszej natury, a więc we
wszystkich przypadkach uporczywych objawów trzeba zasięgnąć po­
rady lekarza.
 Rozdział 3
Jak mieć zdrową wątrobę

Istotne zasady warunkujące

zdrowy stan wątroby

Surowe warzywa i owoce

Należy jadać dużo surowych warzyw i owoców, a szczególnie zie­
lonych warzyw liściowych oraz kolorowych (żółtych, pomarańczo­
wych, purpurowych i czerwonych) warzyw i owoców. Pożywienie
powinno składać się w 30-40 procentach objętościowo z surowych
warzyw i owoców. Proponuję spróbować jadać surowe warzywa
i owoce w KAŻDYM posiłku, ponieważ zawierają one cenne „żywe”
enzymy, witaminę C, substancje o naturalnych właściwościach anty­
biotykowych oraz o działaniu przeciwnowotworowym.

Zdrowy tłuszcz
Należy unikać spożywania tłuszczu obciążającego wątrobę i pę­
cherzyk żółciowy w znacznym stopniu. Do tłuszczu tego rodzaju na­
leżą: pełnotłuste przetwory mleczne, margaryna, przetworzony olej
roślinny, czyli utwardzony (uwodorniony) olej roślinny, potrawy
smażone w głębokim tłuszczu, pokarmy nieświeże zawierające zjeł-
czały tłuszcz, konserwowane mięso, skóra zwierząt i tłuste mięso.
Osobom z nieprawidłowo funkcjonującą wątrobą zalecam unikać
spożywania mleka zwierzęcego, które można zastąpić sporządzony­
mi z owsa, ryżu, migdałów czy soi tzw. mleczkami, np. mleczko
owsiane, iyżowe, migdałowe czy sojowe.

Należy spożywać „dobry” tłuszcz zawierający

niezbędne kwasy tłuszczowe w naturałnej
nieprzetworzonej postaci.

31
 Tłuszcz tego rodzaju obecny jest w oleju tłoczonym na zimno z na- ..-ft
sion roślin oleistych, oliwie z oliwek, rybach (szczególnie w takich
tłustych rybach, jak łosoś, tuńczyk, sardynka, śledź, pałasz, flądrowa- • ■:
te, pstrąg, skalnik prążkowany i makrela), a także krewetce, raku
i languście oraz świeżych nasionach (siemię lniane, słonecznik, kro- ■■
kosz, sezam, konopie, lucerna siewna (alfalfa), dynia) i orzechach, •?
nasionach roślin strączkowych (fasola, groch, soczewica). Takie na- '
siona jak siemię lniane można mielić codziennie w młynku do kawy
lub specjalnym mikserze zwanym blender lub food processor
* i do- ;
dawać świeżo zmielone do płatków śniadaniowych, koktajli i sałatek
owocowych oraz warzyw. Spirulina, nasiona wiesiołka dwuletniego,
czarnej porzeczki i ogórecznika oraz lecytyna również zawierają
tłuszcz korzystny dla wątroby.
Do smarowania pieczywa czy krakersów nie należy używać masła
ani margaryny, lecz takie smarowidła, jak tahini (zmielone ziarno se- , ■;
zamowe), hummus, pesto, pastę pomidorową lub z innych warzyw, #
świeżo rozdrobniony czosnek zmieszany z olejem lub oliwą tłoczoną . '
na zimno, do których można dodać papryczkę chilli lub inne przyprą-
wy, pasty ze zmielonych orzechów i/lub nasion, świeżo rozdrobnione b
awokado, samą oliwę z oliwek tłoczoną na zimno i miód. ?
„Dobry” tłuszcz jest konieczny w organizmie do budowy błon ko- j b
mórkowych wokół komórek wątroby. Wraz z tym, jak się starzejemy, z
powinniśmy oliwić nasz organizm, ale nie natłuszczać.

Jadać naturalne produkty

Należy unikać obecności w pożywieniu sztucznych związków che­
micznych, takich jak insektycydy, pestycydy, słodziki (szczególnie
aspartam), substancje koloryzujące, konserwanty, substancje wzmac­
niające smak itp. Zbyt duża ilość napojów alkoholowych, a szczegól­
nie tych wysokoprocentowych też jest bardzo niewskazana. W Au­
stralii została wydana książka Trixie Whitemore pt. Chemical Free
Living (Życie bez chemikaliów), która radzi, jak można unikać związ­
ków chemicznych w domu.

* Patrz Uwagi tłumaczki, str. 418 (przyp. tłum).

32
 - ■
<■■■■■■

Różnorodność w pożywieniu jest ważna

^Należy spożywać różnorodne produkty zawierające białko, czyli
’ma zbóż, surowe orzechy i nasiona, nasiona roślin strączkowych,
'a'a ryby i inne owoce morza, a także mięso kurcząt z hodowli eko-
•} sicznej (bez skóry) oraz świeże czerwone mięso. Jeżeli ktoś nie
chce z jakichś powodów jadać czerwonego mięsa i drobiu, to w po-
rządku, ponieważ istnieje wiele innych źródeł białka.
Stosowanie ścisłej, ale właściwie ułożonej diety wegetariańskiej
jest bezpieczne, niektórzy musząjednak zażywać preparaty witaminy
gż, żelaza, tauryny i kamityny, by zapobiegać niewłaściwej przemia-
nie materii i zmęczeniu. W celu zapewnienia organizmowi pierwszo­
rzędnego białka osoby te powinny w każdym posiłku umieścić trzy
spośród czterech grup pokarmów, do których należą: ziarna zbóż,
orzechy, nasiona i nasiona roślin strączkowych. Jeżeli organizmowi
brakuje aminokwasów, mogą wystąpić takie objawy, jak zmęczenie,
zmienność nastrojów, redukcja funkcji poznawczych, hipoglikemia,
nieprawidłowe funkcjonowanie wątroby i układu immunologicznego
oraz wypadanie włosów. W swojej praktyce miałam kontakt z wielo­
ma osobami stosującymi ścisłą dietę wegetariańską, które czuły się
źle, właśnie dlatego, że brakowało im aminokwasów, żelaza i witami­
ny Bi2, ale gdy zaczęły zażywać właściwe suplementy i odpowiednio
zmieniły swój sposób odżywiania się, wkrótce mogły się cieszyć do­
skonałym zdrowiem i samopoczuciem.

Niech pokarm będzie lekarstwem

Wiele chorób można przezwyciężyć, jadając pokarmy posiadające
silne właściwości uzdrawiające. Posiadanie optymalnego stanu zdro­
wia i zapobieganie chorobom możliwe jest tylko wtedy, gdy pokarmy
te włączy się do codziennej diety. Substancje o właściwościach lecz­
niczych i aktywne związki obecne w niektórych pokarmach zwane są
fitozwiązkami.
Już kilkadziesiąt lat temu rozpoznano, że nawyki żywieniowe cha­
rakterystyczne dla różnych tradycji kulinarnych odgrywają rolę w za­
padalności na tę czy inną chorobę. Na przykład mieszkańcy krajów
basenu Morza Śródziemnego wykazują niewielką zachorowalność
układu sercowo-naczyniowego dzięki właściwościom ochronnym
pokarmów, które spożywają w dużych ilościach, czyli oliwy z oliwek,
pomidorów i nasion roślin strączkowych. Wiadomo, źe takie warzy- ■
wa, jak brokuł i inne należące do rodziny roślin krzyżowych zmniej- S.'
szają ryzyko rozwoju raka jelit, ale dopiero zupełnie niedawno udało ;
się badaczom odkryć, jaki fitozwiązek jest za to odpowiedzialny.
W brokułach wykryto substancję o nazwie sulforafan, wspomagający ■
fazę II detoksykacji wątroby. Naukowcy odkryli, że sulforafan bloku­
je rozwój guzów sutkowych u szczurów.
W pomidorach obecny jest likopen będący silnym przeciwutlenia-
czem, którego właściwości tego rodzaju - według autorów artykułu .
opublikowanego w „American Journal of Clinical Nutrition” (1997:
66, 116-122) - są najsilniejsze spośród wszystkich karotenoidów
obecnych w pokarmach. Badania wykazały, że istnieje związek mię­
dzy niskim wskaźnikiem problemów zdrowotnych z prostatą a spoży­
ciem likopenu. Odkryto również, że wyższe stężenie likopenu we
krwi obniża ryzyko namnażania się komórek, co teoretycznie powin­
no mieć silne działanie przeciwnowotworowe. Gotowanie i krojenie
pomidorów zwiększa absorpcję likopenu w jelicie. Prażenie pomido- ':;ę
rów w tłuszczu (roślinnym oczywiście) zwiększa dostępność likope- ■;
nu w organizmie, co jest dodatkowym czynnikiem, dzięki któremu
kuchnia śródziemnomorska jest tak korzystna dla zdrowia. A
Burak ma piękny ciemnoczerwono-purpurowy kolor z powodu obe- }
cności przeciwutleniacza o nazwie antocyjanidyna. Dzięki badaniom .;
na zwierzętach odkryto, że także inne składniki obecne w tym warzy- f
wie o intensywnym kolorze posiadają właściwości przeciwwirusowe
i przeciwdziałają rozwojowi guzów. Inne warzywa również wykazują- f
ce takie samo lub podobne działanie, choć w mniejszym stopniu, to A
czerwona i zielona papryka, skóra czeiwonej cebuli, słodka czerwona
papryka w proszku i żurawina. Zawierają one takie lecznicze fitozwiąz-
ki, jak karotenoidy, kapsantyna zwana też kapsorubiną i antocyjany.
W niektórych pokarmach roślinnych występuje wysokie stężenie
substancji zwanych fitoestrogenami, np. genisteina i daidzeina obe- f
cne w ziarnie sojowym i koniczynie łąkowej
* czy lignany obecne \
w siemieniu lnianym. Członkowie społeczności azjatyckich spożywają j

* Koniczyna łąkowa (ang. red clover, lac. Trifolium pratense) to koniczyna o różowo-
-fioletowo-purpurowych kwiatach, jest inną odmianą niż znana bardziej koniczyna biała
lub rozłogowa o białych kwiatach. Natomiast koniczyna o kwiatach bialo-różowych to
dzięcielina, którą wymieni! w swym dziele nasz narodowy poeta (przyp. tłum.).

34
 dużą ilość ziarna sojowego (25-50 g dziennie) i u nich występowanie
takich hormonalnie zależnych chorób nowotworowych, jak rak pro­
staty, pęcherza moczowego i piersi jest znacznie niższe. Wszystkie
odmiany nasion roślin strączkowych (fasola, groch, soczewica) za-
wierąją korzystne dla ludzkiego organizmu fitoestrogeny.
W 1990 roku w „British Medical Journal” opublikowano wyniki
ą fcatjań, w których wzięła udział grupa kobiet w okresie postmenopau-
żalnym. Kobietom tym przez dwa tygodnie podawano po 45 g mąki
sojowej, przez kolejne dwa tygodnie po 25 g zmielonego siemienia
lnianego, a następnie po 10 g kiełków z nasion koniczyny łąkowej.
Taka kuracja zaowocowała poprawą w zakresie stężeń różnych hor­
monów, a także zmniejszeniem objawów towarzyszących wielu ko­
bietom w tym okresie życia.
Zarówno kuchnia śródziemnomorska, jak i kuchnie krajów azja­
tyckich już od jakiegoś czasu zyskują popularność w krajach Zacho­
du i dobrze integrują się ze staromodnązachodniądietąskładającąsię
z mięsa, pieczywa i czterech rodzajów warzyw. Ta kulinarna wielo-
kulturowość wywiera ogromny i udowodniony już korzystny wpływ
na nasze zdrowie, a także dostarcza bogactwa wrażeń smakowych
w trakcie spożywania posiłków. Wiadomo, że różnorodność jest naj­
lepszą przyprawą życia, a potrawy kuchni śródziemnomorskiej i azja­
tyckich mogą dodać mnóstwo różnorodności do naszej, często dość
nijakiej, kuchni krajów Zachodu. W hiper- i supermarketach oraz spe­
cjalistycznych sklepach z żywnością orientalną ~ obecnych teraz tak­
że w Polsce - można nabyć wiele różnych azjatyckich produktów
spożywczych. Najbardziej charakterystycznymi warzywami tej kuch­
ni jest chińska kapusta zwana z chińska bok choy, wilec nawodny
,
*
grzyby, a przyprawami - świeży i suszony imbir, papryczka chilli,
czosnek, palczatka cytrynowa, orzech kokosowy, kurkuma, przypra­
wa curry, a także wiele innych. Grzyby stosowane często w kuchni
chińskiej i innych azjatyckich można stopniowo wprowadzać do wła­
snego jadłospisu, eksperymentować z nowymi produktami, poszerza­
jąc stopniowo horyzont poznawczy własnych kubków smakowych.

* Warzywo to nosi angielską nazwę Chinese water spinach, iac. Ipomoea aquatica,
(przyp. tłum.).

35
Trzymać na wodzy apetyt na słodycze
Należy unikać spożywania rafinowanego cukru, cukierków, słod­
kich napojów gazowanych oraz ciast, ciasteczek, ciastek i herbatni­
ków zawierających rafinowany cukier. Łaknienie na słodki smak naj­
lepiej zaspokoić, jadając świeże owoce i soki owocowe, suszone
owoce, miód, melasę, syropy klonowy i ryżowy, sorbety owocowe,
ciastka z owocami, dżemy, cukier daktylowy i klonowy.

Nawadniać organizm
Należy przyjmować odpowiednio dużo płynów, pijając wodę do- -.'■hi:
brej jakości, surowe soki oraz herbatę (zieloną, ziołową i zwykłą k?
czarną, ale niezbyt mocną). Należy wypijać dwa litry płynów dzień- <
nie, dzięki czemu unika się zaparć i wspomaga nerki w wydalaniu to- <
ksyn rozłożonych przez wątrobę. W domu należy mieć filtr do wody. -
Submikronowy filtr węglowy potrafi zatrzymać różne pasożyty i wie- y
le toksycznych związków chemicznych. Przed podjęciem decyzji, ja-
ki filtr zakupić, trzeba się dobrze rozejrzeć i zasięgnąć profesjonalnej ;
porady, ponieważ i w tej dziedzinie mamy do czynienia z szybkim ?
postępem technologicznym.
Wątroba jest głównym narządem biorącym udział w detoksykacji, . /
ale ważne jest, by wspomagać też inne narządy uczestniczące w wy- ■
dalaniu. Skóra wydziela pot, w którym również obecne są toksyny,
a nerki - mocz, dlatego właśnie dobrze jest korzystać z sauny i wypi­
jać dużo czystej wody, ponieważ pomaga to zmniejszać przeciążenie \
organizmu toksynami.

Jadać żywność z upraw i hodowli ekologicznych

Niewielu ludzi chciałoby świadomie jadać warzywa i owoce regu­
larnie spryskiwane środkami owado- i grzybobójczym oraz takie,
które dojrzały w szklarniach wypełnianych etylenem, czy też owoce
natarte owadzią wydzieliną.
* Można się zniechęcić, przegryzając kęs
wspaniałego soczystego steku, jeżeli człowiek sobie uświadomi, że

* Chodzi o szelak (ang. shellac) oznaczony symbolem E904 stosowany do glazurowa­

nia owoców, czekoladek itp., a lakźe składnik pomadek chroniących usta i past poleru­
jących (przyp. tłum.).

36
 zwierzę, od którego pochodzi mięso, było karmione antybiotykami
■ zmielonymi resztkami innych martwych zwierząt, i że miało
wszczepiony implant z hormonami przyśpieszającymi jego wzrost.
Opinia, że mięso jest zdrowe, poważnie ucierpiała, gdy świat obiegła
wiadomość o chorobie wściekłych Itrów (BSE), która wybuchła
*
Anglii a potem pojawiła się również w innych krajach Europy.
V/ 1996 roku rząd brytyjski przyznał, że na BSE mogą zapadać rów­
nież ludzie; jest to choroba Creutzfeldta-Jakoba i przypomina ciężką
postać demencji starczej. Rząd Wielkiej Brytanii zakazał karmienia
zwierząt hodowlanych pozostałościami martwych ciał bydła oraz sto­
sowania w rolnictwie mączki mięsno-kostnej jako nawozu. Dr Carle­
ton Gadjusek, laureat Nagrody Nobla, uważa, że pewna postać BSE
może występować też u kurcząt i trzody chlewnej karmionej przetwo­
rzonymi resztkami martwych ciał wielu zwierząt obecnymi w poda­
wanej im karmie. Choroba ta się nie ujawniła, ponieważ zwierzęta te
były poddane ubojowi, zanim mogła się rozwinąć.11 Istnieją różne
opinie względem przyczyn oraz przenoszenia BSE i choroby Creutz­
feldta-Jakoba, ponieważ trudno śledzić ich przebieg u zarażonych
zwierząt. Rozwaga nakazuje, aby na całym świecie wprowadzić cał­
kowity zakaz karmienia żywego inwentarza tkankami martwych
zwierząt, co zaleciła Światowa Organizacja Zdrowia.
Żywność organiczna nosi czasem nazwę żywności biodynamicznej
lub ekologicznej. Jest ona wytwarzana bez udziału takich syntetycz­
nych środków chemicznych, jak herbicydy, insektycydy, nawozy
sztuczne, środki grzybobójcze stosowane po zbiorach, antybiotyki ja­
ko środki przyśpieszające wzrost zwierząt oraz hormony powiększa­
jące ich masę mięśniową. Uprawa i hodowla takiej żywności polega
na siłach Matki Natury, recyklingu składników odżywczych i zrów­
noważonych metodach produkcji. Produkty spożywcze oznaczone ja­
ko organiczne muszą pochodzić z gospodarstw, które podlegają regu­
larnej inspekcji i posiadają odpowiednie certyfikaty gwarantujące
przestrzeganie ściśle określonych standardów. Produkty organiczne
paczkowane i/lub przetworzone muszą być wolne od wszelkich
sztucznych środków konserwujących, barwników, substancji wzmac­
niających smak i zapach, innych dodatków do żywności oraz składni­
ków napromienionych i organizmów modyfikowanych genetycznie.

37
Dbać o prawidłową perystaltykę jelit
Należy unikać zaparć, spożywając dużo błonnika pokarmowego®
obecnego w nieprzetworzonych produktach roślinnych, a szczególnie 6
w surowych warzywach i owocach. Dobrą metodą wspomagania pe- c
ryśtaltyki jelit jest spożywanie mieszanki zmielonego siemienia Inia-^J
nego, nasion słonecznika i migdałów (mieszanka ta w tej książce no- •.{
si skrót LSM). Można je zmielić na miałki proszek na przykład •
w młynku do kawy i jadać po 2-3 łyżki tego proszku dziennie, doda-
jąc go do różnych potraw. Można też dodać inne nasiona o wysokiej
zawartości błonnika pokarmowego, jak na przykład babki jajowatej
,
*
dyni, ziarna sezamowego, lucerny siewnej {alfalfa), aby zawartość
błonnika była jeszcze większa. Proszek ten można dodawać do so-C
ków i przecierów owocowych, warzyw, zup, płatków śniadaniowych
i sałatek owocowych. Innym bogatym źródłem błonnika pokarmowe- j
go są otręby: pszenne, owsiane, sojowe i ryżowe. Świeża słodka ku- <
kurydza na kolbie jadana surowa lub ugotowana również świetnie
oczyszcza jelita. Błonnik pokarmowy w jelitach działa niczym
szczotka i oczyszcza ściany jelit z nagromadzonych produktów odpa­
dowych przemiany materii, które po wymieceniu mogą być wydalo­
ne w naturalny sposób w stolcu.

Lepiej być smakoszem niż żarłokiem

Znacznie korzystniej jest być wybredną smakoszką, wybierać po­
żywienie według jego smaku i jakości, zamiast być niewybredną ła-
komczuchą dbającą tylko o ilość. Pożywienie należy żuć powoli, by
kubki smakowe spokojnie napawały się smakiem naturalnych pro­
duktów, przypraw, ziół czy oliwy dobrej jakości. Wszystkie potrawy
przyrządzone według przepisów obecnych w tej książce są pyszne
i mają zachęcać do powolnego ich spożywania, by cieszyć podniebie­
nie wszystkimi swoimi składnikami.
Nie należy się przejadać i trzeba nasłuchiwać sygnałów z własne­
go organizmu. Gdy odczuwa się sytość i satysfakcję zjedzenia, nale­
ży zakończyć. Ciągłe przejadanie się zwiększa znacznie obciążenie
wątroby, a to może zmniejszyć jej zdolność do skutecznej detoksyka­
cji i usuwania szkodliwych substancji. Przeciążenie wątroby oznacza
* Nasiona babki jajowatej (lac. Plaiitago ovata, ang. psyllium) bywają dostępne w pol­
skich sklepach zielarskich (przyp. tłum.).

38
 ' nież obniżenie zdolności tego narządu do spalania tłuszczu, co
r0Vzj tłuszczeniem wątroby. Można powiedzieć, że wielu ludzi gry-
dla siebie grób własnymi zębami.

Rozpieszczanie wątroby
Zalecam zażywanie składników odżywczych korzystnych dla wą­
troby Należą do nich:
e Witamina I< obecna w zielonych warzywach liściowych oraz
C1; jw kiełkach lucerny siewnej.
« Arginina zawarta jest w nasionach roślin strączkowych (groch, fa-
i- sola, soczewica), mączce chleba świętojańskiego, owsie, orzechach
ż włoskich, zarodkach pszennych i generalnie w nasionach. Substan-
cja ta wspomaga wątrobę w usuwaniu amoniaku będącego produk­
tem przemiany białka.
/ ® Substancje o właściwościach przeciwutleniających, tzw. antyoksy-
danty, obecne są w surowych świeżo wyciśniętych sokach z mar­
chwi, selera, buraka, korzeni i liści mniszka lekarskiego, jabłka i gru­
szki oraz zielonych sokach otrzymanych z siewek pszenicy i jęczmie­
nia, a także ze świeżych owoców, szczególnie cytrusowych i kiwi.
o Związki selenu obecne są w orzechach brazylijskich, drożdżach piw­
nych, preparatach droźdźowych (to bardzo bogate źródło selenu), glo­
nie morskim zwanym kelp, ryżu niełuszczonym, melasie, owocach
morza, zarodkach pszennych, pełnych ziarnach zbóż, czosnku i cebuli.
© Metionina znajduje się w nasionach roślin strączkowych, jajach,
rybach, czosnku, cebuli, nasionach i mięsie, a jest niezbędna w pro­
cesie detoksykacji.
‘ ©Niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe występują w wielu
produktach: rybach i owocach morza, tranie z wątroby dorsza, tłu­
szczu rybim, świeżym awokado, świeżych surowych orzechach
i nasionach, nasionach roślin strączkowych, pełnych ziarnach zbóż,
zarodkach pszennych, zielonych warzywach (szpinak, zielony gro­
szek, zielona fasolka szparagowa), bakłażanie, olejach i oliwie
z oliwek tłoczonej na zimno, świeżo zmielonych nasionach,
a szczególnie w siemieniu lnianym, oleju z nasion wiesiołka dwu­
letniego, czarnej porzeczki i ogórecznika. Niezbędne kwasy
tłuszczowe są potrzebne dla zdrowych błon komórkowych wszyst­
kich komórek ciała, a także dla prawidłowego funkcjonowania

39
 wątroby i jest ich potrzeba dość dużo. Z tego właśnie powodu ri-
wszelkie ścisłe diety niskotłuszczowe nie są ani skuteczne, ani ko. • ■;
rzystne dla ogólnego zdrowia i sprawnie funkcjonującej wątroby./
© Związki siarki są obecne w jajkach (najlepiej spożywać od niosek ■
z hodowli organicznej), czosnku, cebuli, porze, szalotce oraz wa- : ■
rzywach należących do rodziny roślin krzyżowych, czyli brokule,
kalafiorze, kapuście, brukselce.

Przestrzegać standardów higieny

Filtr wątroby usuwa różne drobnoustroje z krwiobiegu, co zapobie- :
ga przenikaniu ich w głąb ciała, gdzie mogłyby wywołać poważne in- :
fekcje. Aby nie obciążać nadmiernie wątroby tym zadaniem, należy
unikać spożywania skażonego tymi niebezpiecznymi drobnoustroja­
mi pożywienia.
Chociaż standardy życia i higieny znacznie się poprawiły, od jakie­
goś czasu wzrasta liczba przypadków zatruć pokarmowych wywoła­
nych przez pasożyty, bakterie czy wirusy. Z reguły wynika to z nie­
przestrzegania zasad higieny, na przykład niewłaściwego czyszczenia
powierzchni i narzędzi do przyrządzania i przechowywania pożywie­
nia oraz niemycia rąk przed przystąpieniem do przygotowania pokar­
mów i przed jedzeniem ich. Obecnie jest to bardziej powszechne, po- ,
nieważ ludzie mają fałszywe poczucie bezpieczeństwa wynikające ?
z przekonania, że antybiotyki wszystko zwalczą. Trzeba jednak wie--"4
dzieć, że obecnie pojawia się wiele nowych wirusów i groźnych bak- J
terii odpornych na antybiotyki. .4
Nadmierne stosowanie antybiotyków u zwierząt hodowlanych 4
przyczynia się w znacznym stopniu do pojawiania się coraz liczniej- : •
szych szczepów bakterii odpornych na antybiotyki, na przykład
Eschericha coli, Staphylococcus, Salmonella, Listeria, Yersinia, Clo- l!
stridium, Botulinum i Shigella. Zatrucie pokarmowe może być też y
wynikiem obecności w pożywieniu toksyn wytwarzanych przez nie- j
które bakterie, glony i pleśnie. Skorupiaki hodowane w wodzie ska- 4
żonej kwitnącymi toksycznymi glonami absorbują toksyny, które <
mogą wywoływać poważne zaburzenia neurologiczne. Produkty spo- /
żywcze skażone pewnymi pleśniami czy grzybami wytwarzającymi 1
mykotoksyny mogą być również przyczyną zachorowań. Grzyb o la- :
cińskiej nazwie Aspergillus flavus wytwarza groźną mykotoksynę :

40
 zwaną aflatoksyną. Aflatoksyna występuje zwykle w wilgotnym ziar-
hiekukurydzy, pszenicy, a także orzeszkach ziemnych i innych pło­
dach rolnych.
Obecnie ludzie jadają coraz częściej poza domem, a trudno jest kon­
trolować standardy pożywienia przygotowywanego gdzieś indziej,
poza tym wielu ludzi spożywa pożywienie kupione w supermarketach,
a produkty te mogą pochodzić z odległych stron świata, być magazy-
nowane i przechowywane w lodówkach przez długi czas, absorbując
w tym czasie różne drobnoustroje ze środowiska. Wiele produktów
V przetworzonej żywności zawiera różne środki konserwujące, które jed-
nak nie likwidują całkowicie groźnych drobnoustrojów, lecz utrzymują
je jakby w stanie uśpienia. Gdy taki pokarm trafia do przewodu pokar­
mowego, konserwanty ulegają rozcieńczeniu, a drobnoustroje ożywają
i zaczynają się namnażać. Z tego powodu właśnie tak ważne jest, aby
kupować świeże produkty spożywcze wysokiej jakości.
Ryzyko skażenia żywności wzrasta wraz z przedłużającym się
okresem jej przechowywania, zależy też od liczby osób mających
kontakt z żywnością, np. w trakcie porcjowania czy paczkowania,
oraz od tego, czy stosuje się właściwe czy niewłaściwe temperatury
schładzania, a następnie podgrzewania pożywienia.
Masowa produkcja mięsa sprzyja rozprzestrzenianiu się skażeń żyw­
ności groźnymi drobnoustrojami. Podawanie kurczętom karmy skażo­
nej bakteriami (Salmonella) umożliwia bakteriom swoisty recykling
i namnażanie się ich; przypomina to podawanie bydłu w karmie resztek
innych martwych zwierząt, co wywołało chorobę wściekłych krów.
Kurczęta zakażone Salmonellą lub wirusami czy inne zwierzęta hodo­
wane w ciasnocie z łatwością zarażają się nawzajem i dotyczy to za­
równo żywych jeszcze zwierząt, jak i ich ciał w ubojni. John Pattison,
przewodniczący Brytyjskiego Komitetu Doradczego ds. BSE (Brita­
in's BSE Advisory Committee), uważa, że choroba ta w Wielkiej Bryta­
nii rozprzestrzeniła się przez zakażone mielone mięso w hamburgerach
pochodzące ze wszystkich części ciała zwierząt

Zasady higaeny
Przed rozpoczęciem przygotowywania pożywienia należy dobrze
umyć ręce gorącą wodą i mydłem, a także przed posiłkiem oraz po
bezpośrednim kontakcie z surowym mięsem, rybami i innymi owoca-

41
mi morza. Trzeba też pamiętać o oczyszczeniu brudu spod paznokci S
co nie udaje się przy zwykłym myciu rąk. ’
Utensylia i urządzenia kuchenne, takie jak deski do krojenia, młyn-.
ki, wyciskarki, sokowirówki, miksery wszelkiego rodzaju i otwiera-<łr
cze do konserw, należy myć po każdym ich użyciu. Powinno się tcż^fe
często wymieniać ścierki, szczotki do mycia butelek i innych naczyń .
gąbki i ściereczki stosowane do mycia naczyń i garnków. ■
© Kupować tylko świeże produkty spożywcze, unikając tych, które są. /
spleśniałe i wyglądają na stare. Unikać kupowania mięsa przetwo-.. V
rzonego i konserwowanego, jak np. mielonego mięsa, szynki, wę- .
dzonego i marynowanego mięsa oraz ryb, suszonej wołowiny, be- . ■ ■
konu, kiełbasy, serdelków i frankfurterek, kabanosów, rolad mię-
snych, mięsa w cieście i innych podobnych produktów oraz owo- i
ców morza niewłaściwie magazynowanych i traktowanych. •■
© Nie pozwalać, aby pożywienie pozostawało w cieple dłużej niż
dwie godziny.
© Przyrządzone w wysokiej temperaturze pożywienie powinno być
szybko schłodzone do temperatury pokojowej, a następnie włożone .
do lodówki; trzeba wiedzieć, że powolne schładzanie umożliwia
namnażanie się drobnoustrojów. Z tego samego powodu nie należy
jadać pożywienia ugotowanego, schłodzonego i ponownie ogrzane­
go więcej niż jeden raz. Domowe psy i koty świetnie nadają się do ;
skarmienia pożywienia tego rodzaju. /X
© Surowe mięso, kurczęta, ryby i inne owoce morza wkładać do lo- U
dówki najszybciej, jak to możliwe, by redukować namnażanie się UH
drobnoustrojów. T
© Zamrożone mięso, drób, ryby i inne owoce morza rozmrażać w ku- U
chence mikrofalowej lub przez noc w lodówce, a nie w temperatu- U-
rze pokojowej.
© Mięso, drób, ryby i inne owoce morza należy poddawać starań- J
nej obróbce cieplnej, ponieważ środek pożywienia musi osią- ?
gnąć minimalną temperaturę 70°C, aby wszystkie bakterie zo-
stały zabite. ;
© Mięso i drób należy przechowywać na niższej półce w lodówce, j
aby wydostający się z nich płyn nie mógł skąpywać na produkty ;
znajdujące się poniżej. ;
© Jajka i pokarmy zawierające jajka zawsze przechowywać w lodów- i
ce. Odrzucać jajka z popękaną skorupką.

42
 >f . . unikać spożywania orzechów i nasion ze śladami pleśni,
' ■' * a także o gorzkim smaku. .... , .
' u/ de z kranu przeznaczoną do picia i przyrządzania pożywienia
* należy gotować przynajmniej Przez P'?ć minut.
Do czyszczenia toalety, wanny, brodzików, zagłębień i zakamarków
. *■ r |azjence używać środków antyseptycznych. W dużych gospodar­
stwach domowych i dzielonych mieszkaniach można używać my­
dła antyseptycznego. Takie działanie ma olejek drzewa herbaciane­
go a w aptekach i drogeriach dostępnych jest wiele innych środków
antyseptycznych w niewygórowanych cenach. Należy unikać uży­
wania przez więcej niż jedną osobę szczoteczek do zębów i ostrzy
do golenia, ponieważ tą drogą można zarazić się drobnoustrojami
przenoszonymi we kiwi.

Toniki wątrobowe
Preparaty tego rodzaju oddziałują korzystnie na wątrobę na wiele
sposobów i są dostępne w formie proszku lub w kapsułkach. Tonik
wątrobowy dobrej jakości powinien zawierać mieszaninę naturalnych
składników o działaniu synergistycznym, to znaczy współdziałają­
cych tak, by wspomagać funkcjonowanie wątroby. Na światowym
i lokalnych rynkach istnieje wiele toników wątrobowych od szwedz­
kich ziół gorzkich począwszy, po różne inne tynktury zawierające
wiele składników; wiele z nich jest stosowanych od pokoleń.
Obecnie ważne jest, aby stosować silny tonik wątrobowy zawiera­
jący najbardziej niezbędne substancje naturalne sprzyjające zdrowemu
funkcjonowaniu wątroby. Silny tonik tego rodzaju potrafi wspoma­
gać szlaki detoksykacji wątroby służące rozkładaniu toksyn. Potrafi
także poprawić strukturalną i funkcjonalną integralność komórek te­
go narządu i jego filtru.
Przyjrzyjmy się różnym naturalnym składnikom, jakie powinny
być obecne w toniku wątrobowym dobrze spełniającym swą rolę
w dzisiejszych czasach. Oto wykaz takich składników: glutamina,
glicyna, tauryna, cysteina, witamina C, witamina E, karotenoidy po­
chodzenia naturalnego, tiamina (witamina B]), ryboflawina (witami­
na B2), amid kwasu nikotynowego (witamina B3), pantotenian wap­
nia (witamina B5), pirydoksyna (witamina B6), cyjanokobalamina

43
 H : '"OK

I (witamina Bl2), kwas foliowy, biotyna, inozytol, lecytyna, związkf-^^

! 1 cynku, ostropest plamisty, warzywa należące do rodziny roślin krzyjW
j żowych i zielona herbata. ’,$?•
ji Mam nadzieję, że czytelnicy z zainteresowaniem przeczytają .
jaśnienia dotyczące działania wymienionych wyżej substancji. .

Aminokwasy
Glutamina
f i Aminokwas ten konieczny jest w fazie II detoksykacji, a w dodat-' \
!;.■ kowo zwiększonej ilości u ludzi spożywających w nadmiarze napoje ■■■■■
alkoholowe. Dostateczna jej podaż potrafi zmniejszyć łaknienie alko-
। holu. Zażywanie suplementu glutaminowego pomocne jest w takich
zaburzeniach jelitowych, jak wrzody trawienne i zespół wzmożonej -
:’ •i przepuszczalności jelit. Zespół ten to stan zapalny śluzówki wyście- .
: tającej jelita powodujący zwiększoną ich przepuszczalność, co spra-
wia, że toksyny i cząstki nie w pełni strawionego pokarmu mogą.
ji przedostawać się bezpośrednio z jelit do wątroby. Stanowi to dodat­
ki ■■■ kowe obciążenie tego narządu i może być przyczyną wielu próbie-
L ; mów zdrowotnych.
if । Glutamina jest paliwem dla mózgu i limfocytów (białych ciałek
kiwi). Jest konieczna, jeżeli limfocyty mają zwalczać takie wirusy.
ip.; jak wirusy zapalenia wątroby typu B i C.
t>i ; i W organizmie glutamina jest przekształcana w kwas glutaminowy,
;■ z którego i dwóch innych aminokwasów, cysteiny i glicyny, powsta-
j, je związek silnie chroniący wątrobę, glutation. Glutation jest ko-
hj nieczny do zachodzącej w fazie II detoksykacji reakcji sprzęgania,
i] będącej częścią procesu eliminacji leków i toksycznych związków
$. chemicznych z organizmu.
p ; Glutation jest przeciwutleniaczem o silnym działaniu, wytwarzany
I jest w zdrowej wątrobie, gdzie neutralizuje aktywne cząsteczki tlenu.
JI zanim uszkodzą one komórki. Glutation jest składnikiem enzymu
i| przeciwutleniającego, zwanego S-transferazą glutationową, będącego
:| enzymem detoksykacyjnym wątroby o szerokim działaniu. Duże ilo-
11; ści glutationu magazynowane są w wątrobie, gdzie biorą udział w re- ;
|< akcjach detoksykacji szkodliwych substancji, które dzięki temu ?
1: później mogą być wydalone w żółci. Glutation jest pomocny ;

44
■Y'■'■'■■■

•... j - ifcij'uszkodzeń wywołanych przez dym papierosowy, alkohol,

'V ^' iówanie jonizujące, metale ciężkie, leki i chemioterapię.
pr° t tion odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu rakowi wątroby,
d • ie tei ważnej dla człowieka substancji zmniejsza się z wiekiem,
• kolei może przyspieszać proces starzenia się organizmu.12'13
C°Nie warto jednak zażywać suplementów glutationu, ponieważ są
kosztowne i zwykle źle się absorbują. O wiele skuteczniejszym spo-
hem jest podwyższenie stężenia glutationu, dostarczając wątrobie
surowce, z których sama potrafi go wytworzyć, czyli glicynę, gluta-
minę, i cysteinę.

Glicyna
Spośród innych aminokwasów właśnie ten bierze udział w naj­
większej liczbie reakcji biochemicznych. Jest konieczny do syntezy
soli żółciowych, a także w fazie II procesu detoksykacji.

Tauryna
Niedostateczne stężenie tauryny występuje powszechnie u ludzi
wrażliwych na chemikalia, z chorobami alergicznymi i odżywiają­
cych się niewłaściwie. Jest ona podstawowym aminokwasem, które­
go potrzebuje wątroba do usuwania szkodliwych substancji i toksycz­
nych produktów przemiany materii z organizmu. Zmniejszone
wytwarzanie tego aminokwasu w organizmie zmniejsza zdolność
wątroby do neutralizacji takich toksyn środowiskowych, jak chlor,
chloryny, aldehydy (wytwarzane przy nadmiernym spożyciu alkoho­
lu), alkohol, rozpuszczalniki organiczne i amoniak. Wyniki ostatnich
badań wykazały, że tauryna jest głównym składnikiem odżywczym
biorącym udział w procesie usuwania szkodliwych substancji i le­
karstw z organizmu. Fakt ten należy wziąć pod uwagę w leczeniu
pacjentów z wrażliwością na chemikalia. Tauryna jest pomocna
w przypadkach stłuszczenia wątroby, podwyższonego stężenia chole­
sterolu we krwi, problemach z pęcherzykiem żółciowym, uzależnie­
nia od alkoholu, zapaleniu wątroby i żółtaczce.
Tauryna jest aminokwasem zawierającym siarkę w swej cząstecz­
ce i obowiązkowo powinna być obecna w każdym toniku wątrobo­
wym. Jest niezbędnym składnikiem do wytwarzania żółci, która po­
trzebna jest do wytwarzania koniugatów toksyn i leków, by mogły
być one w tej postaci wydalone w żółci. Pomaga też wątrobie wydalić

4o
w żółci nadmiar cholesterolu, dzięki czemu pomocna jest w kontro.
lowaniu masy ciała i utrzymywaniu w dobrym stanie układu serco.
wo-naczyniowego. Wymagane dawki tauryny zawierają się w zakresie ' •
od 50 do 2000 mg dziennie. Zażywanie tauryny nie wywołuje żad- ć
nych skutków ubocznych, ale osoby z chorobą wrzodową nie powin-.
ny zażywać jej suplementów na pusty żołądek.1445
Aminokwas ten występuje w mięsie, rybach i owocach morza ;,
oraz przetworach mlecznych, brak jej natomiast w białku roślinnym. ■
Brak tauryny jest powszechny w organizmie ludzi stosujących ścisłą
dietę wegetariańską (wegańską). Tauryna odgrywa ważną rolę .
w transporcie soli mineralnych przez błony komórkowe i stabilizuje
ich właściwości elektrolityczne. Z tego powodu właśnie brak tauryny "
w organizmie wiąże się z występowaniem epilepsji, a podawanie jej
w połączeniu z witaminą Bć ma działanie przeciwepileptyczne. Składa
się z dwóch innych aminokwasów: metioniny i cysteiny.

Cysteina
Aminokwas ten zawiera siarkę i jest konieczny w fazie II procesu
detoksykacji. Jest prekursorem glutationu potrzebnym w organizmie
do rozkładania zanieczyszczeń i toksyn, a ponadto ma silne działanie
przeciwutleniające. Cysteina neutralizuje częściowo aldehydy będące
toksycznymi produktami przemiany alkoholu przez organizm i zjeł-
czały tłuszcz oraz ułatwia usuwanie z organizmu składników smogu;
smog to zanieczyszczone powietrze o wysokich stężeniach pyłów i
i toksycznych gazów. Ty
Wyniki pewnego badania przeprowadzonego na myszach pokaza- T;
ły, że wysokie dawki aldehydu betowego będącego pochodną alkoho- ,
lu etylowego spowodowały zgon dziewięćdziesięciu procent myszy,
które go spożyły. Innej, kontrolnej grupie myszy podano najpierw T
mieszankę składająca się z witaminy C i B| oraz cysteiny, a następnie T,
taką dawkę aldehydu octowego, jaka poprzednio zabiła dziewięćdzie- T
siąt procent myszy. Okazało się, że żadna z myszy z grupy kontrolnej ;
(wcześniej suplementowanej) nie zdechła.

Antyoksydanty
Substancje te niszczą wolne rodniki, dzięki czemu chronią komór- i
ki ciała, w tym też komórki wątroby, przed działaniem toksyn.

46
 Witamina C
■'To najsilniej działająca witamina antyoksydacyjna w wątrobie, która
zmniejsza uszkodzenia komórek wątiobowych wynikające z przeciążę-
niatego narządu toksycznymi związkami chemicznymi. Neutralizuje
wolne rodniki generowane w fazie I detoksykacji. Toksyczne substan­
ce chemiczne są o wiele mniej toksyczne, jeżeli w wątrobie znajduje
■ się dużo witaminy C. Pomaga ona wątrobie kontrolować stężenie cho­
lesterolu i poprawia immunoodporność organizmu.

M - Witamina E
Witamina E pochodzenia naturalnego jest biologicznie bardziej ak-
Ływna niż syntetyczna. Witamina ta jest silnym przeciwutleniaczem
przeciwdziałającym uszkodzeniom tłuszczu. Błony komórkowe zbu­
dowane są z tłuszczu, a więc witamina E najlepiej je chroni. Unie-
możliwia wolnym rodnikom utlenianie błon komórkowych, co rów-
w’ noznaczne jest z tym, że zapobiega ich jełczeniu. Dlatego właśnie
witamina ta chroni błony komórek wątrobowych. Potrzebna jest też
bardzo osobom ze stłuszczoną wątrobą, gdzie mamy do czynienia
z odłożonym w komórkach wątroby niezdrowym utlenionym tłu­
szczem.

Naturalne karotenoidy
Takie karotenoidy, jak beta-karoten, w największych ilościach obe­
cne są w warzywach i owocach, a ich znaczenie dla ludzkiego zdro­
wia jest bardzo duże. Ważne jest, aby beta-karoten i inne karotenoidy
dostarczać organizmowi w postaci naturalnej.
W organizmie beta-karoten jest przekształcany w witaminę A i nie
wywiera żadnych skutków ubocznych, jakie wywołuje zażywanie su­
plementów witaminy A. Wyniki badań prowadzonych na dużej licz­
bie osób wskazują, że niski pobór beta-karotenu w pożywieniu
zwiększa ryzyko raka. Beta-karoten jest przeciwutleniaczem o silnym
działaniu ochronnym.
Witaminy z grupy B
Tiamina (Witamina B^
Witamina ta ma właściwości przeciwutleniające i pomaga zmniej£
szyć toksyczne działanie alkoholu, palenia tytoniu i ołowiu. Tiamina
chroni przed wieloma skutkami nierównowagi metabolicznej wywo-
łanej przez spożycie alkoholu. Niedobór tiaminy jest powszechny
u osób spożywających nadmiar napojów alkoholowych, co z kolej
prowadzi do zaburzeń funkcjonowania mózgu.

Ryboflawina (Witamina B2)

Witamina B2 jest konieczna w fazie I detoksykacji i odgrywa kry­
tyczną rolę w procesie wytwarzania energii własnej organizmu. Nie­
dobór ryboflawiny jest powszechny u osób spożywających nadmiar
napojów alkoholowych i w takich przypadkach powinna być zażywa­
na pod postacią suplementu.

Amid kwasu nikotynowego (Witamina B3)

Witamina ta nosi też nazwę niacyny i jest konieczna w fazie I de­
toksykacji. Potrzebna jest też w procesie przemiany tłuszczu przez
organizm, poza tym pomaga w utrzymywaniu stężenia cholesterolu
na prawidłowym poziomie.

Pantotenian wapnia (Witamina B5)

Wyniki kilku badań wskazują, że pantotenian wapnia może obni­
żać stężenie cholesterolu (średnio o piętnaście procent) oraz stężenie
triglicerydów (średnio o trzydzieści procent) u ludzi z podwyższony­
mi stężeniami tych substancji. Wyniki badań pokazują, że pantote­
nian wapnia przyśpiesza proces detoksykacji wątroby z aldehydu
octowego powstającego po spożyciu alkoholu. Jest to bardzo ważna
informacja dla ludzi nadużywających napojów alkoholowych, ponie­
waż aldehyd octowy wydaje się być głównym związkiem chemicz­
nym toksycznego procesu towarzyszącego długotrwałemu spożyciu
alkoholu. Obecność pantotenianu wapnia w zwiększonej ilości jest ko­
nieczna w przypadkach choroby wątroby i nadużywania alkoholu.'618

48
 jarna ustna

wątroba

przełyk

żołądek

Jelito
cienkie

okrężnica pęcherzyk
żółciowy

jelito
cienkie

odbytnica

Przewód pokarmowy

49
 Wątroba pod mikroskopem

komórki wątrobowe

maleńki przewód
żółciowy

zatoki

odgałęzienie tętnicy wątrobowej

odgałęzienie żyły wrotnej

zatoki

komórki wątroby
(hepatocyty)

maleńki
przewód )
żółciowy *

50
< i»irvioksyna (Witamina B6)
: \Vitannna ta konieczna jest w fazie I detoksykacji i dla zdrowia fi-
- riegoj umysłowego. Pirydoksyna hamuje powstawanie homocy-
toksycznego związku przyspieszającego rozwój chorób u kła-
du sercowo-naczymowego.

Cyjanokobalamina (Witamina Bn)

• Zażywanie suplementów tej witaminy o ogromnym znaczeniu dla
organizmu jest konieczne w przypadku osób stosujących ścisłą dietę
wegetariańską oraz z zaburzeniami układu nerwowego. Witamina ta
wspomaga energetycznie układ nerwowy i potrafi zmniejszyć depre­
sję i zmęczenie. Jest konieczna w fazie I usuwania toksycznych
związków chemicznych przez wątrobę i pomocna u osób z alergią na
siarczyny, które są powszechnie stosowanym dodatkiem do produk-
;; t(5w spożywczych, w tym też do wina.
Wyniki badań pokazują, że witamina B)2 może skutecznie bloko­
wać większość niekorzystnych reakcji organizmu na siarczyny, czyli
katar sienny, objawy zatokowe, bóle głowy i skurcz oskrzeli. Wątro­
ba potrzebuje tej witaminy do procesu metylacji, który dezaktywuje
estrogeny 1 sprzyja przepływowi żółci. Zwiększonych dawek witami­
ny Bt2 potrzebują osoby nadużywające alkoholu, a także w przypad­
kach choroby wątroby oraz niedokrwistości złośliwej.:9<’!

Kwas foliowy
Jest konieczny w fazie I detoksykacji oraz do naprawy komórek
i ich podziału. W przypadku nadużywania alkoholu potrzeba zwięk­
szonych ilości tego składnika odżywczego. Wyniki niektórych badań
pokazały, że kwas foliowy ma działanie przeciwrakowe.22

Biotyna
Witamina ta należy do kompleksu witamin grupy B, wytwarzają ją
przyjazne bakterie rezydujące w jelicie. Biotyna występuje w orze­
chach, całych ziarnach zbóż, warzywach i drożdżach piwnych oraz
w odpowiednich suplementach oczywiście. Komórki wątrobowe,
którym brakuje biotyny, są pozbawione energii koniecznej do detok­
sykacji związków chemicznych i leków.
Niedobór tej witaminy nic jest rzadkością i wywołuje takie objawy,
jak utrata włosów, sucha łuszcząca się skóra, wysypka skórna
i zmęczenie. Ryzyko niedoboru tej witaminy jest zwiększone u ludd^P
odżywiających się źle, nadużywających alkoholu i stosujących '
gotrwalą terapię antybiotykową.
■ 'i ■
Inozytol _■ „k
Związek ten, choć nie jest witaminą, odgrywa ważną rolę w proce-
sie metabolizowania tłuszczu i pomaga w eliminacji tłuszczu z wątro--
by. Niedobór inozytolu może sprzyjać twardnieniu tętnic, podwyż-
szaniu stężenia cholesterolu we krwi, utracie włosów, występowaniu ■■
zaparć i huśtawce nastrojów. Nadmierne spożycie kofeiny może
zmniejszać ilość inozytolu w organizmie.

Lecytyna
Substancja ta jest zdrowym rodzajem tłuszczu koniecznym do pra­
widłowej budowy i właściwego funkcjonowania błon komórkowych.
Lecytyna składa się z choliny, kwasu linolowego i inozytolu. Niedo-
bór choliny sprzyja uszkodzeniom wątroby, a można temu zapobie­
gać, zażywając suplementy lecytyny. Wyniki badań prowadzonych na :
zwierzętach pokazują, że cholina chroni wątrobę przed marskością.
Obecnie bada się, czy ten sam efekt występuje u ludzi.
Lecytyna odgrywa kluczową rolę w metabolizmie tłuszczu i umoż­
liwia cholesterolowi utworzenie zawiesiny w wodzie, dzięki czemu
może być on rozprowadzony po całym ciele i wykorzystany tam, .
gdzie jest potrzebny, lub wydalony z organizmu. Zmniejsza to ryzy­
ko degeneracji tłuszczowej tętnic i innych ważnych narządów. Może
pomóc ludziom ze stłuszczoną wątrobą spowodowaną niewłaściwym
sposobem odżywiania się lub nadużywaniem alkoholu.

Związki cynku
Cynk posiada właściwości przeciwutleniające i jest obecny w czą-
steczce silnego enzymu anty oksydacyjnego zwanego dysmutazą ?
ponadtlenkową. Cynk odgrywa istotną rolę w prawidłowym funkcjo- ;
nowaniu komórkowego układu immunologicznego koniecznego do ■
zwalczania wirusów, pasożytów, grzybów i innych grzybopodobnych !
drobnoustrojów. 1

52
JSirt4tropest plamisty
i |0 zwane też ostem mlecznym, noszące łacińską nazwę Sily-
' ''\iariamwh wykazuje nadzwyczajne właściwości oczyszczające
niaće wątrobę. Jest to dobrze znane ziółko wątrobowe, o którym
1 iańki ukazują się w różnych tekstach już od XVII wieku. Jego naj-
‘ h J iziej aktywnym składnikiem jest sylimaryna będąca flawonoidem.
Wyniki badań wykazały, źe ostropest plamisty chroni przed nie­
którymi groźnymi toksynami. Na przykład dobrze znany nam trujący
rrzvb muchomor sromotnikowy (łac. Amanita phalloicles), powodu-
żebn u czterdziestu procent ludzi, którzy go spożyli. Grzyb ten za-
\viera dwie groźne trucizny: falloidynę i amanitynę, które działają sil­
nie niszcząco na komórki wątroby. Ekstrakt z ostropestu zawierający
aktywny składnik, sylimarynę, chroni wątrobę przed failoidyną.
Wyniki badań przeprowadzonych na zwierzętach pokazały, że syli­
maryna była stuprocentowo skuteczna jako środek odtruwający, gdy
zaaplikowano ją zwierzętom przed podaniem im trojących grzybów.
Sylimaryna była równie skuteczna, gdy podano ją po dziesięciu mi­
nutach po podaniu grzybów zwierzętom. Zaaplikowano ją także po
upływie doby od podania trucizny i wtedy również zapobiegło to zgo­
nom i zmniejszyło uszkodzenie wątroby. Sylimaryna wykazuje dzia­
łanie ochronne u zwierząt, którym podawano alkohol oraz rozpusz­
czalnik organiczny, czterochlorometan.
Zaburzenia wątroby u ludzi również leczy się za pomocą sylimari-
ny z obiecującymi efektami. U pacjentów z chronicznym zapaleniem
wątroby po zażywaniu preparatu syłimaryny przez trzy miesiące wy­
stąpiła poprawa funkcjonowania wątroby. Większość toksyn wątro­
bowych, w tym alkohol, uszkadza błony komórkowe w wyniku
wytwarzania wolnych rodników. Sylimaryna działa jako przeciwutle-
niacz i zmniejsza uszkodzenia błon komórkowych. Zapobiega też
tworzeniu się leukotrienów, związków wywołujących stan zapalny
wytwarzanych przez układ immunologiczny. Sylimaryna potrafi
zwiększyć ilość glutationu, związku o silnych właściwościach
ochronnych wobec wątroby, oraz poprawia syntezę białka przez ten
narząd.2331

53
 Warzywa należące do rodziny roślin krzyżowych
Takie warzywa, jak brokuł, kalafior, kapusta, bmkselka, jarmuż,
chińska kapusta, liście gorczycy, rzodkiew i rzodkiewka mają ważne■
fitozwiązki, takie jak indole, tiole i inne związki zawierające siarkę,.
które są bardzo pomocne w obu fazach detoksykacji wątroby. Szcze- ■ j
golnie korzystne działanie wykazuje brokuł, który sprzyja sprzęganiu
toksyn z glutationem. .<
Wyniki wielu badań wskazują że warzywa należące do rodziny ro- 1
ślin krzyżowych potrafią zmniejszać ryzyko raka. Amerykańskie..-}.
Towarzystwo Nowotworowe (American Cancer Society) umieszcza
w różnych magazynach duże ogłoszenia ukazujące te warzywa i gło-' -ś
szące, że „obronę przed rakiem można przygotować we własnej:
kuchni”.

Zielona herbata
Zielona herbata wykazuje również silne działanie przeciwutlenia-
jącę i potrafi hamować rozwój komórek nowotworowych. U Chiń­
czyków. którzy pijają zieloną herbatę w dużych ilościach, ryzyko ’=
wystąpienia raka przełyku jest o sześćdziesiąt procent mniejsze :
w stosunku do mieszkańców krajów zachodnich. Na tych obszarach
Japonii, gdzie pija się mnóstwo zielonej herbaty, ogólne ryzyko roz- ■
woju chorób nowotworowych (w tym ryzyko raka żołądka, przełyku ■
i wątroby) jest mniejsze.
Pijanie zielonej herbaty może być również pomocne przy chudnięciu,. ...
dlatego że korzystnie wpływa ną metabolizowanie tłuszczu i cukru. Cy

Mieszanina wszystkich wymienionych wyżej składników j

jest dostępna w formie proszku lub w kapsułkach. M

Zażywanie toniku w takiej postaci jest o wiele bardziej praktyczne, j

ekonomiczne i wygodne niż stosowanie ich oddzielnie. Tonik zażywa •
się dwa razy dziennie: łyżeczkę proszku zmieszaną ze świeżo wyci- y
śniętym sokiem tuż przed posiłkiem lub po dwie kapsułki dwa razy j
dziennie przed posiłkiem. Taką kurację trzeba prowadzić przez osiem c
do dwunastu tygodni. Następnie zmniejsza się dawkę i zażywa jedną i
łyżeczkę proszku lub dwie kapsułki dziennie tak długo, jak to ■)

54
 otrzebne. Niektórzy ludzie doświadczyli, że powinni stale stosować
■ A taki tonik z powodu źle funkcjonującej wątroby czy też dodatkowych
wyZwań, jakie stawia temu narządowi obecny stan środowiska lub
wiek danej osoby. Te osoby, u których zaburzenie funkcjonowania
wątroby Jcst duże, lub mają stluszczoną wątrobę, albo walczą
z nadwagą, mogą stosować tonik stale w większej dawce. Dzieciom
powyżej trzeciego roku życia można go podawać w zmniejszonej
dawce: */ 4 lub ’/3 łyżeczki zmieszane ze świeżo wyciśniętym sokiem
owocowym tuż przed posiłkiem dwa razy dziennie.
Gdy zaczyna się zażywanie jakiegokolwiek toniku wątrobowego po
raz pierwszy, należy rozpocząć od niższej dawki, powiedzmy ’/4 zaleca-
nej dawki, czyli */ 2 łyżeczki proszku lub jedna kapsułka dziennie, przez
pierwszy tydzień. Stosowanie pełnej dawki toniku od razu może spowo­
dować uwolnienie toksyn z wątroby w zbyt dużym tempie, a to może
wywołać nieprzyjemne objawy, jak nudności, wymioty i bóle głowy.

Wątroba a chudnięcie
Ważne uwagi dla pragnących schudnąć lub kontrolujących
swoją masę ciała

1. Wątroba jest głównym narządem w organizmie spalającym

tłuszcz, kontroluje również metabolizm tłuszczu na drodze skompli­
kowanego mechanizmu wielu reakcji i szlaków przemian. Wątroba
potrafi również usunąć przy udziale żółci nadmiar tłuszczu do jelita
cienkiego. Jeżeli w pożywieniu jest dostatecznie dużo błonnika po­
karmowego, niepotrzebny tłuszcz zostanie wydalony z organizmu
w normalnym procesie wydalania przez jelito grube.

Wątroba jest niezwykłym narządem umożliwiającym

kontrolowanie swojej masy ciała, ponieważ zarówno spala
tłuszcz, jak i potrafi usunąć jego nadmiar z organizmu.

2. Jeżeli w pożywieniu brakuje błonnika pokarmowego, niektóre

rodzaje tłuszczu (a szczególnie cholesterol) i toksyny, które zostały
przez wątrobę wydalone w żółci do jelita, na drodze swoistego procesu

55
recyklingu ponownie trafiają do wątroby, nosi on nazwę krążenia
trobowo-jelitowego i oznacza cyrkulację płynów (głównie kwaś®||
żółciowych) z jelita z powrotem do wątroby. Patrz rysunek na str. 57S
Krążenie wątrobowo-j elito we charakteryzuje się wysoką wydajno^
ścią: około dziewięćdziesięciu pięciu procent kwasów żółciowej
podlega ponownej absorpcji, co ma miejsce w ostatniej częS|!
(w krotnicy) jelita cienkiego, skąd kwasy te przedostają się do żyjy7§
wrotnej i dalej do wątroby. Wątroba ponownie kieruje je do jelija^
cienkiego. Cała żółć podlega takiej cyrkulacji sześć-osiem
dziennie. Jeżeli płyn podlegający krążeniu wajrobowo-jelitowemą.4
zawiera dużo tłuszczu i/lub toksyn, przyczynia się to do powstawania^
nadwagi. i
Spożywanie pokarmów o wysokiej zawartości błonnika pokarmp/;;
wego zmniejsza ilość tłuszczu i toksyn krążących między jelitem
a wątrobą. Jest to szczególnie ważne dla ludzi z nadwagą, zatruciem y
organizmu i wysokim stężeniem cholesterolu we krwi. Włączenie do
codziennego pożywienia dużej porcji surowych warzyw i owoców, T
a także zmielonych surowych nasion zwiększa zawartość rozpu-
szczalnego i nierozpuszczalnego błonnika pokarmowego w jelitach/2 j
a to z kolei zmniejsza wydajność reabsorpcji niepożądanego tłuszczu •
i toksyn obecnych w płynie podlegającym krążeniu wątrobowo-j eli- <
to we mu. U wielu ludzi bardzo skuteczne są pod tym względem takie y
produkty, jak otręby ryżowe lub pszenne, łuski nasion babki ptaszni­
ka oraz muesli domowej roboty.
3. Jeżeli filtr wątrobowy jest uszkodzony przez toksyny lub zanie-
czyszczony nadmiarem produktów odpadowych, jego zdolność do usu­
wania małych cząstek tłuszczu (chilomikronów) obecnych we krwi jest ■
zmniejszona. Taki stan powoduje odkładanie się tłuszczu na ściankach
naczyń krwionośnych. Odkładanie się tłuszczu tego rodzaju może
z czasem następować w innych częściach ciała, w tym też w narządach,
a także jako złogi tłuszczowe pod skórą. W ten sposób powstaje cellu-
lit na pośladkach, udach, ramionach oraz brzuchu i żołądku.
Jeżeli wątroba funkcjonuje nieprawidłowo, nie wytwarza dosta­
tecznie dużo dobrej frakcji cholesterolu (HDL), który usuwa niezdro­
wy cholesterol (frakcja LDL) ze ścianek naczyń krwionośnych.
4. Jeżeli filtr wątrobowy jest zdrowy, kieruje cholesterol pochodzą-
cy z pokarmów do wątroby w celu jego przetworzenia lub wydalenia
z udziałem żółci. Prawidłowo funkcjonujący filtr wątroby jest

56
 Reabsorpcja soli żółciowych, tłuszczu i toksyn

konieczny do tego, by stężenie cholesterolu było właściwe. Mierne

funkcjonowanie wątroby zwiększa ryzyko rozwoju chorób układu
sercowo-naczyniowego, czyli arteriosklerozy, podwyższonego ci­
śnienia krwi, zawału serca i udaru mózgu.
Jeżeli wątroba nie przetwarza tłuszczu w sposób właściwy, pojawia
się tendencja dó wzrostu masy ciała, a tkanka tłuszczowa odkłada się
przede wszystkim na przedniej środkowej części tułowia, a brzuch
zaczyna wystawać. To nie jest korzystne dla zgrabnej talii! Innym
objawem bywa często tkanka tłuszczowa ukształtowana w formie

57
 opony w górnej części brzucha, którą nazywam z czułością ^oponkąW
wątrobową”. To często bywa oznaką stłuszczonej wątroby. PrawiJ®
niemożliwe jest pozbycie się tego tłuszczu odłożonego na brzuchu^
i żołądku, jeżeli nie nastąpi poprawa funkcjonowania wątroby. Gdy®,
tak się stanie, wątroba zacznie skutecznie spalać tłuszcz, a chudnię?;jB
cie będzie następować stopniowo bez szczególnego wysiłku. Nie n^-ft
konieczności stosowania niskokalorycznej i niskotłuszczowej diety■'
To, co jest rzeczywiście skuteczne, to jadanie odpowiednich pokar-.
mów i składników odżywczych z punktu widzenia zdrowia wątroby ,
aby poprawić jej zdolność do spalania tłuszczu. (Zasady diety oczyi
szczającej wątrobę, patrz str. 31-43). Dobry tonik wątrobowy zawie­
ra ostropest plamisty, zwany zielem wątrobowym, i aminokwasy,
mające siarkę w swej cząsteczce, które pomagają wątrobie skutecz­
niej spalać tłuszcz i kontrolować masę ciała. k
5. Wielu ludzi w średnim wieku z odłożoną tkanką tłuszczową na
przedzie ciała ma stłuszczoną wątrobę. Taka wątroba nie spala już
tłuszczu, jest narządem magazynującym go. Jest powiększona
i spuchnięta od odłożonych w niej złogów tłuszczowych. Osoby ze
stłuszczoną wątrobą nigdy nie schudną, jeżeli nie poprawią funkcjo-
nowania tego ważnego narządu dzięki stosowaniu diety oczyszczają- i
cej wątrobę i zażywaniu dobrego toniku wątrobowego. Dla ludzi ze •
stłuszczoną wątrobą bardzo istotną rzeczą jest uzbrojenie się w cicr-
pliwość, jeżeli zamierzają zmienić ten stan rzeczy. W zależności od
ilości złogów tłuszczowych odłożonych w wątrobie usunięcie •j
nadmiaru tłuszczu może trwać od trzech do dwunastu miesięcy. Gdy .
zgromadzony w wątrobie tłuszcz zostanie usunięty, chudnięcie bę­
dzie łatwe. W ciężkich przypadkach stłuszczenia wątroby pozbycie.
się nadwagi może trwać nawet kilka lat.
Należy jednak wiedzieć, że takie postępowanie jest skuteczne na .
dłuższą metę i jest najlepszym sposobem odzyskania dobrej figury,
wyglądu i zdrowia. Stłuszczenie wątroby jest powszechnym stanem ■
i większość lekarzy mówi takim pacjentom, by się zanadto tym nic
martwili, ponieważ nie jest to nic poważnego. Nie zgadzam się z tym •
stanowczo, ponieważ u ludzi ze stłuszczoną wątrobą ryzyko pod wyż- :
szonego stężenia cholesterolu we kiwi, rozwoju chorób układu serco-
wo-naczyniowego i cukrzycy typu II jest znacznie wyższe. Ponadto, :
co stwierdzam z ubolewaniem, stłuszczenie wątroby występuje nie- i .
rzadko już u nastolatków; dotyczy to młodych ludzi spożywających n

58
• d ż° przetworzonej żywności * tzw- pożywienia śmieciowego (junk
^^Jeżeli wątroba zostanie przeciążona w wyniku zastosowania źle
d branej hormonalnej terapii zastępczej, zażywania leków czy zatru-
. - ■ wtedy rezerwy energetyczne zasilające szlaki przemian bioche-
CI^'znvch w wątrobie zostaną zredukowane i wtedy możliwość meta-
’ •'■'bolizowania tłuszczu jest upośledzona, a to prowadzi wprost do przy­
bierania na wadze. Dla kobiet w okresie okołomenopauzalnym
z nadwagą najlepszą terapią hormonalną jest taka, która omija wątro-
: bę czyli stosowanie plastrów hormonalnych naklejanych na skórę,
• kremów o odpowiednim składzie i pastylek (patrz str. 79).
Il
 Rozdział 4
Zakupy żywnościowe

proponuję podjąć próbę znalezienia źródła warzyw i owoców upra-

^ianyoh organicznie oraz mięsa pochodzącego od zwierząt z hodow­
li organicznej i jajek od niosek z takiej hodowli. Nie zawsze jest to
możliwe, ale ten wysiłek się opłaca. W Polsce talach sklepów poja-
\viąśię coraz więcej, ale trzeba wykazać ostrożność i żądać od sprze­
dawców certyfikatów i zaświadczeń dotyczących producentów, od
których pochodzą sprzedawane tam produkty.
■pojawiają się tu i ówdzie publikacje z długimi wykazami róż­
nych produktów, które najprawdopodobniej są skażone środkami
Oćhrony roślin, co dotyczy warzyw i owoców. Próba unikania tych
produktów mogłaby jednak oznaczać pozbawienie się ważnych
składników odżywczych i dużej przyjemności wynikających z ich
jadania. Zawsze można próbować zakupić je w sklepie z żywno­
ścią ekologiczną, ale nie trzeba przykładać do tego nadmiernej
Wagi i jadać ich mniej, jeżeli nabycie ich jest niemożliwe. Trzeba
mieć świadomość, jak ważne jest wspieranie rolnictwa ekologicz­
nego (uprawy organiczne i biodynamiczne) na drodze wzmożo­
nych zakupów takich produktów. Taicie działania pomagają naszemu
zewnętrznemu i wewnętrznemu środowisku, chronią przyszłość
naszych dzieci i wnuków.

Lista zakupów
Świeże i suszone owoce wszelkiego rodzaju.
Surowe warzywa. Do warzyw sprzyjających oczyszczaniu wątro­
by należą te zawierające siarkę i są to warzywa należące do rodziny
roślin krzyżowych, czyli brokuł, kapusta, brukselka, kalafior, a poza
nimi czosnek i cebula.
Owoce i warzywa zawierające pigmenty nadające im jaskrawe ko­
lory, np. żółte, pomarańczowe, czerwone, purpurowe, zielone, mają

61
 silne właściwości oczyszczające. Należą do nich m.in.: marchew
dynia, papaja, mango, owoce jagodowe, owoce cytrusowe, czerwoni
kapusta, różnokolorowa papryka.
Grzyby leśne, hodowlane (pieczarka, boczniak) i egzotyczne do­
stępne już w Polsce, np. twardziak łuskowaty, znany jako shiitake.
Warzywa skrobiowe: ziemniak, batat.
Owoce oleiste: awokado i oliwki.
Glony morskie, znane głównie pod ich egzotycznymi nazwami
czyli np. kombu (listo wnica, łac. Laminaria spp.}, arame (łac. Eise-
nia bicyclist nori (szkarłatnica, łac. Porphyra spp.'), wakame (unda-
ria pierzasta, łac. Undariapinnatifidd).
Świeże, surowe orzechy, czyli w Polsce przede wszystkim
orzech włoski i laskowy, a poza tym autorka wymienia również:
migdał, nerkowiec, orzech brazylijski, orzech pekanowy i orzeszek
ziemny, ale w naszym kraju te orzechy w świeżej postaci nabyć jest
bardzo trudno.
Surowe nasiona, czyli siemię lniane i sezamowe, nasiona słonecz­
nika, dyni i lucerny siewnej, należy kupować w małych ilościach
i przechowywać w lodówce.
Ziarna zbóż, czyli ryż, pszenica, gryka, żyto, jęczmień, owies,
komosa ryżowa, szarłat (amarantus), orkisz, pszenica szorstka,
wszystkie z nich poza być może pszenicą szorstką (ang. kamuk łac.
Triticum turgidum) są już dostępne w Polsce. Jeżeli chodzi o ryż, to
jego wybór w polskich sklepach, szczególnie specjalistycznych, jak
wegetariańskie i orientalne, też się stale powiększa; autorka wymie­
nia następujące rodzaje i odmiany ryżu: niełuszczony, z uprawy
biodynamicznej, słodki, kleisty, basmati, jaśminowy, długo- i krót-
koziarnisty oraz dziki.
Nasiona roślin strączkowych mogą być świeże, gotowane,
z puszki i skiełkowane. W krajach Azji, a także niektórych zacho­
dnich jest ich wielki wybór, który w Polsce też stałe się wzboga­
ca. Zalecam wykorzystywanie tych produktów w jak najszerszym
zakresie, ponieważ to bogate źródło białka i błonnika pokarmowe­
go. Oto garść propozycji - suszony zielony i żółty groch w dwóch
wersjach: łuszczony i niełuszczony (ten zawiera więcej błonnika
pokarmowego), soczewica (zielona, czerwona, brązowa), ciecie­
rzyca, bób, fasola: nerkowata, czarna, adzuki, mungo, jaś i kilka
innych odmian.

62
 takich nasion, jak np. lucerny siewnej (alfalfa), brokuła, fa-
r mungo. Siewki pszenicy i jęczmienia są bogatym źródłem chlo-
filu który ma właściwości oczyszczające wątrobę.
pieczywo przede wszystkim z mąki z pełnego przemiału z takich
zjaren zbóż, jak ryż, żyto, kukurydza, może być wieloziarniste, z mą-
} 1 pielonej w kamiennych zamach, pieczone na zakwasie. Dla wielu
ludzi ważne jest, aby pieczywo nie zawierało pszenicy, która jest
w ich przypadku ałergogenna lub jej nie tolerują.
Biskwity, sucharki i pieczywo chrupkie mogą być wypiekane
•-z-maki wieloziarnistej, np. kukurydzianej i ryżowej. Nie powinny za-
■; wierać uwodornionego (utwardzonego) tłuszczu roślinnego. Mogą
być bez soli lub być tylko lekko słone. Unikać spożywania słodkich
wypieków.
Makaron i kluski są dostępne także w polskich sklepach nie tylko
przyrządzone tradycyjnie z białej mąki, ale też z mąki ryżowej, kuku-
; rydzianęj, gryczanej (makaron sobą}, ziemniaczanej czy z fasoli
mungo (tzw. makaron sojowy). Najlepiej jadać makaron i kluski
przyrządzone z pełnej mąki. Wyroby tego typu najłatwiej znaleźć
w sklepach wegetariańskich, orientalnych czy dla makrobiotyków.
Mięso i drób, głównie kurczęta, najlepiej z hodowli ekologicznej.
W przypadku drobiu trzeba pamiętać o usunięciu skóry.
Jaja najlepiej od niosek z hodowli ekologicznej.
Ryby i inne owoce morza. Najbardziej polecane to tuńczyk, łosoś,
sardynka, makrela i skorupiaki. Trzeba wiedzieć, że produkty te z pu­
szki też są zdrowe, natomiast należy unikać jadania surowych, wę­
dzonych i smażonych w głębokim tłuszczu.
Smarowidła do pieczywa czy biskwitów: hummus, tahini, pesto,
czosnek z olejem łub oliwą z oliwek tłoczonymi na zimno, tzw. ma­
sło z różnych orzechów i/lub nasion, np. fistaszkowe czy migdałowe,
pasta miso, rozdrobnione awokado, miód, dżemy bezcukrowe, są
o wiele lepsze niż masło. Wiele produktów tego rodzaju jest dostęp­
nych w sklepach z żywnością ekologiczną, ale takie jak hummus czy
pesto najlepiej przyrządzić własnoręcznie w domu.
Olej (np. słonecznikowy, rzepakowy i canola, krokoszowy, ara­
chidowy, z nasion winogron i lniany) oraz oliwa z oliwek najlep­
sze tłoczone na zimno. Aby trochę zaoszczędzić, można kupować
olej w dużym opakowaniu, które należy przechowywać w chłod­
nym i ciemnym miejscu. Do mniejszej butelki z ciemnego szkła

63
 przelewać po trochu do bieżącego użycia. Do surówek i sałatek-.-^,
stosować olej lniany, oliwę z oliwek tłoczoną na zimno i rzepaku-
wy (lub canola}. Do potraw przyrządzanych według przepisów L
kuchni azjatyckiej stosować olej arachidowy lub canola. Do po-
traw przyrządzanych w woku lub metodą stir-fry* stosować olej '
słonecznikowy, sezamowy, rzepakowy i canola oraz oliwę z oli-.
wek. Po jakimś czasie w celu zwiększenia różnorodności można :
użyć oleju migdałowego lub z awokado.
Napoje polecane to tzw. mleczka z różnych nasion i orzechów, s'
czyli sojowe, migdałowe, owsiane, ryżowe, poza tym woda: filtrowa­
na i butelkowana, soki warzywne i/lub owocowe: świeżo wyciskane. :
butelkowane lub z innych pojemników bez dodatku cukru i innych
dodatków, herbata: czarna, zielona, napary ziołowe.
Przyprawy występują w wielkiej różnorodności; oto niewielki ich
wykaz: papryczka chilli, imbir, kolendra (liście i nasiona), pieprz
czarny, biały i kajeński, kurkuma, bazylia, rozmaryn, nasiona kopru «.
włoskiego (fenkułu), liście lebiodki (oregano), szałwia, kminek
i kmin rzymski, kardamon, kozieradka, gorczyca: biała i czarna, liść
laurowy, curry, goździki, cynamon, gałka muszkatołowa, angielskie
ziele. Jest ich oczywiście o wiele więcej.
Mąka to przede wszystkim mąka pszenna, najlepiej gdyby nie by­
ła biała, ale może też być ryżowa, sojowa, gryczana, żytnia, kukury­
dziana, grochowa, np. z ciecierzycy. Do zagęszczania można użyć
kudzu, sproszkowanych korzeni rośliny noszącej polską nazwę opor­
nika łatkowatego (łac. Pueraria lobata} przypominający kredę; nie­
stety kudzu w Polsce jest kosztowne.
Słodziki polecane to: miód, koncentrat soku gruszkowego lub
jabłkowego, syrop klonowy i ryżowy, melasa czarna, a jeżeli ma to
być cukier, to brązowy lub palmowy.
Inne produkty przyprawowe to ocet balsamiczny i jabłkowy, majo­
nez sojowy, musztarda, sos chilli, sos sojowy shoyu i tamari (bez pszeni­
cy), sos rybny i ostrygowy, mirin. Do przyrządzenia galarety lepiej użyć ;
agaru, substancji żelującej pochodzenia roślinnego niż żelatyny. Godny j
wzmianki jest też produkt stosowany przez makrobiotyków, czyli inne- [
boshi. To niedojrzałe dzikie morele poddane fermentacji w soli morskiej :
przez długi czas. To zarówno środek leczniczy, jak i przyprawa. j

* Patrz str. 314 (przyp. tłum.).

64
 Niektóre produkty gotowe dostępne w handlu można zastosować
od czasu do czasu:
Ow°ce w puszce są dopuszczalne pod warunkiem, że są w soku
łasnym, bez dodatku cukru. O ile mi wiadomo, w polskim handlu
takie owoce w puszkach są jeszcze niedostępne. Oczywiście owoce
rzyrządzone własnoręcznie są o wiele smaczniejsze.
? fasolę w puszce też można wykorzystać, jeżeli nie zawiera cukru
i innych dodatków.
pomidory w puszce i inne przetwory z pomidorów też są dopuszczał-
ne pod warunkiem, że nie zawierają niedozwolonych dodatków.
Mieszanki rozdrobnionych ziaren zbóż i muesli mogą być do
użycia, jeżeli nie zawierają cukru i innych niezdrowych dodatków.

Rady Audrey Tea na pierwszy tydzień stosowania zdrowej diety

Spośród przepisów kulinarnych zamieszczonych w tej książce pro­
ponuję wybrać trzy lub cztery i przygotowywać pokarmy według
nich, a następnie stopniowo wypełniać szafki innymi produktami po­
trzebnymi do przyrządzania kolejnych potraw.
Najlepiej stosować świeże warzywa i owoce jako składniki su­
rówek i sałatek, należy więc wybierać jędrne, zdrowe, najlepiej sezo­
nowe produkty, jeżeli to możliwe z upraw ekologicznych, które prze­
chowuje się w lodówce, jeżeli jest taka potrzeba.
Myje się tylko te produkty i w takiej ilości, jakie są potrzebne do
przyrządzenia danej potrawy. Pozostałe przechowuje się bez mycia,
czyszczenia czy obierania.

Przybory kuchenne
Nie wszystkie przybory kuchenne wymienione poniżej są niezbędne
do przyrządzania pokarmów składających się na dietę oczyszczającą
wątrobę i jelita, ale posiadanie ich ułatwi i przyspieszy pracę w kuchni,
® Sokowirówka i urządzenie rozdrabniające warzywa i owoce {blen­
der, food processor).
o Wyciskarka do pomarańcz.
o Młynek do kawy, mikser i blender.
o Filtr do wody.
o Wok.
© Obieraczka do warzyw, wyciskarka do czosnku i tarka do warzyw.

65
© Szpatułki drewniana i plastikowa, łyżka cedzakowa, drewniana ły$_
ka itp. :■
© Patelnia o powierzchni, do której nie przywiera pożywienie.
© Stalowe nierdzewne garnki, rondle i patelnia.
© Duża deska do krojenia z twardego materiału.
© Zestaw naczyń miarowych i łyżek.
© Zestaw ostrych noży dobrej jakości.

Zakupy żywnościowe należy robić, mając na uwadze zdrowie

wątroby.

Pokochaj swoją wątrobę i zyj długo i szczęśliwie!

 Pytania i odpowiedzi

Odpowiedzi dr Cabot na często zadawane pytania

pytanie: Gdzie znajduje się wątroba?

Narząd ten mieści się w górnej części brzusznej tułowia po prawej
stronie i dolnej części klatki piersiowej. W nomenklaturze medycznej
nazywa się to miejsce prawym podżebrzem. Górna krawędź wątroby
znajduje się między piątym a szóstym żebrem, a jej dolną krawędź
u niektórych ludzi po nabraniu przez nich głębokiego wdechu można
wyczuć poniżej klatki piersiowej z prawej strony. U ludzi z jakąś cho­
robą wątroby lub ze stłuszczoną wątrobą ten powiększony narząd
można z łatwością wyczuć, ponieważ wystaje poza obręb klatki pier­
siowej po prawej stronie. Wątroba składa się z lewego i prawego pła­
ta wątrobowego. Jest największym i naciężej pracującym narządem
ludzkiego organizmu.
Wątroba jest tak ważnym narządem, że posiada dwa źródła zasila­
nia w krew: tętnicę wątrobową i żyłę wrotną. Żyła wrotna dostarcza
krew z przewodu żołądkowo-jelitowego oraz śledziony i z tego wła­
śnie powodu mówi się, że wątroba jest bramą do organizmu.

Pytanie: Co można zrobić w przypadku choroby pęche­

rzyka żółciowego lub kamieni w pęcherzyku żółciowym?
Choroby pęcherzyka żółciowego i przewodów żółciowych są za­
skakująco powszechne, ale w wielu przypadkach można byłoby ich
uniknąć dzięki stosowaniu diety oczyszczającej wątrobę.

Oczyszczanie wątroby i pęcherzyka żółciowego

Jest to szybka metoda wypłukania toksyn, tłuszczu, szlamu i drob­
nych kamieni żółciowych z wątroby i pęcherzyka żółciowego.

67
Zyskuje na coraz większej popularności zarówno w Rosji,
i w Stanach Zjednoczonych/ J
Ostrzegam, że nie jest to metoda dla osób tchórzliwych i może wy, 5
wołać różne nieprzyjemne reakcje organizmu. Jednak wiele osób •
opowiedziało mi o świetnych rezultatach jej zastosowania, więc po? <
daję ją, bo być może ktoś z czytelników zdecyduje się ją zastosować. ; i:'
Metoda ta jest szczególnie polecana tym, którzy mają w pęcherzyku „i •
żółciowym kamienie i tzw. błotko żółciowe, co może, ale nie musi
dawać objawy. Obecność kamieni w pęcherzyku żółciowym można ;
zdiagnozować za pomocą kilku metod, np. badania ultradźwiękowe- :
go, tomografii komputerowej czy radiogramu pęcherzyka żółciowe- . i
go. U wielu ludzi występują tzw. milczące kamienie pęcherzyka żół- '
ciowego, które nie dają żadnych objawów i w takich przypadkach na­
leży zachować spokój i nie ma potrzeby myśleć o operacji. Kamienie ;
w pęcherzyku żółciowym w wielu przypadkach diagnozowane są :
przypadkowo, gdy pacjent poddawany jest badaniom z powodu ja- .
kichś innych dolegliwości. Zresztą w większości przypadków kamie- ;
nie te nie dają żadnych objawów. Wyniki pewnego badania prowa­
dzonego przez piętnaście lat z udziałem pacjentów z kamieniami i.
w pęcherzyku wykazały, że tylko w osiemnastu procentach przypad- :
ków są przyczyną problemów zdrowotnych. Jeżeli ktoś jest świado- :
my, że ma kamienie w pęcherzyku żółciowym, ale nie ma z tego po- .
wodu żadnych kłopotów, proponuję, by taka osoba zaczęła przestrze­
gać zasad diety oczyszczającej wątrobę podanych w tej książce, za- !
żywała tonik wątrobowy i obserwowała, jak kamienie powoli rozpu­
szczają się i znikają.
Jeżeli jednak kamienie lub szlam w pęcherzyku żółciowym powo-
dują bóle w górnej części brzucha, nudności, napadowe wymioty, ból b
w prawym barku albo występuje ryzyko infekcji lub raka pęcherzyka J
żółciowego, wtedy koniecznie należy zgłosić się do lekarza. Usuwanie j
pęcherzyka żółciowego metodą laparoskopową sprawia, że rekonwa- ę
lescencja po operacji jest o wiele krótsza niż dawniej. W niektórych -f
przypadkach ostrego ataku pęcherzyka żółciowego operacja usunięcia 5
tego narządu może być operacją ratującą życie. Należy jednak wiedzieć, ;

* Metoda ta znana jest także w Polsce. Jest szczegółowo opisana w książce I-Iuldy
R. Clark pt. Kuracja życia metodą dr Clark wydanej przez wydawnictwo Mayapur,
Wrocław 2001 (przyp. tłum.).

68
 operacj3 ta^a n^es:*e ze so^4 pewną dozę ryzyka oraz różne kom-
fikacie, i nikt nie raduje się z konieczności operacji. Chociaż wystę-
■ owanie komplikacji będących wynikiem operacji na pęcherzyku
żółciowym jest rzadkie, zetknęłam się z przypadkami, w których pa-
rienci mieli więcej kłopotów po operacji niż przed usunięciem pęche-
: f^yka żółciowego. Do takich problemów należą wyciek żółci, uszko­
dzenie przewodów żółciowych, krwotok z wątroby, nawracające bóle
i s tłu czczenie wątroby. Rzeczywiście przekonałam się, że stłuszcze-
nie wątroby występuje częściej po usunięciu pęcherzyka żółciowego.
To są przyczyny, dla których niektórzy ludzie decydują się na oczysz­
czenie wątroby i pęcherzyka żółciowego, aby uniknąć operacji. Jeże-
H ktoś zdecyduje się zastosować tę metodę, zalecam wcześniejszą
konsultację z lekarzem.
W trakcie mojego seminarium na Florydzie pewien mężczyzna
vv średnim wieku w obecności kilkuset osób z dumą opowiedział, jak
oczyścił swoją wątrobę i pęcherzyk żółciowy tym sposobem. Powie­
dział, że dzięki temu w ciągu kilku godzin pozbył się 1425 drobnych
kamieni żółciowych. Kamienie te zostały wydalone na drodze nor­
malnej aktywności jelita grubego.
U pacjentów, którzy czują, że powinni pozbyć się toksyn i/lub ka­
mieni żółciowych, takie oczyszczanie może w dużym stopniu zwięk­
szyć przepływ żółci przez wątrobę i przewody żółciowe. -

Standardowa metoda oczyszczania wątroby i pęcherzyka

żółciowego
1. Wycisnąć 300 ml soku z owoców cytrusowych, czyli grejpfruta,
pomarańczy, cytryny i limy, chociaż nie muszą być one wszystkie na­
raz, może być np. tylko sok grejpfrutowy lub cytrynowy. Taki sok jest
w smaku kwaśny i gorzki jednocześnie, co jest korzystne, ponieważ
warzywa i owoce o gorzkim smaku stymulują przepływ żółci z wą­
troby i pęcherzyka żółciowego. Do soku owocowego dolać 200 ml
wody filtrowanej.
2. Z rozdrobnionych 1~2 ząbków czosnku i połowy łyżeczki startego
świeżego imbiru wycisnąć sok i dodać do rozcieńczonego soku owocowe­
go. Czosnek i imbir posiadają właściwości oczyszczające wątrobę, a czo­
snek zawiera siarkę, której jest konieczna dla enzymów wątrobowych. *
3. Do ogrzanej szklanki czy kubka wlać 300 ml oliwy z oliwek tło­
czonej na zimno dobrej jakości.

69
 4. Kuracja oczyszczająca polega na wypijaniu na przemian porcji
oliwy i soku owocowego: co piętnaście minut należy przełknąć 3 łyź- ■
ki solcu i 3 łyżki oliwy. W międzyczasie trzeba próbować się rozlu- 1
źnić. Niektórym osobom robi dobrze leżenie na prawym boku i poło-
zenie na wątrobie ciepłego termoforu lub poduszki elektrycznej, co ■
pomaga poszerzyć przewody żółciowe, a to ułatwia przejście drób- I
nych kamieni żółciowych i szlamu z pęcherzyka żółciowego. Inne /
osoby wolą spędzić ten czas w ciepłej kąpieli w wannie, co również =
sprzyja poszerzeniu przewodów żółciowych. ;
5. Osobom ciekawym wyników tej kuracji polecam zebranie stoi- ■
ców (które mogą być luźne) do jakiegoś pojemnika i przepłukanie ich .■
w celu odzyskania kamieni żółciowych, jakie zostały wydalone. Z re- j
guły znajduje się wiele drobnych zielonkawych kamieni lub ziarnisty yt
szlam. Można również czasem znaleźć miękkie grudki tłustego chole- d-J
sterolu. Nie jest to jednak konieczne i wiele osób nie robi tego i tylko ; j
się cieszy, słysząc odgłos kamieni padających na muszlę klozetową. : j
Zalecam, aby oczyszczanie wątroby i pęcherzyka żółciowego 4
prowadzić pod kontrolą doświadczonego lekarza J
lab innego profesjonalisty. ■
Niektóre osoby, czyli kobiety w ciąży, małe dzieci, starsze i cieli-
katne osoby, chorzy na cukrzycę insulinozależną oraz osoby zrpoważ- < j
ną chorobą wątroby i ostrym stanem zapalnym pęcherzyka żółciowe-
go nie powinny prowadzić tej terapii oczyszczającej, a na pewno po- ■ f
winny o tym porozmawiać z lekarzem. -Ą
Pewne osoby, które zastosowały tę metodę, doświadczyły silnych J
nudności i/lub kilkakrotnych wymiotów, a inne - kurczów brzusz- y
nych i biegunki, zanim pozbyły się kamieni żółciowych.

Alternatywna metoda oczyszczania wątroby -i

i pęcherzyka żółciowego
1. Przez pięć kolejnych dni do godziny 16.00 danego dnia wypijać ;
litr niesłodzonego soku jabłkowego (najlepiej z owoców z uprawy !
ekologicznej); objętość tę można podzielić na porcje. Sok jabłkowy :
zmiękcza kamienie żółciowe do takiego stopnia, że można je roz- :
gnieść w palcach. W trakcie tych pięciu dni należy jadać przede
wszystkim surowe warzywa i owoce, unikać spożywania przetworów...y
mlecznych, czerwonego mięsa i drobiu.

70
 2. Szóstego dnia nie jeść kolacji i o 18.00 zażyć łyżkę soli gorzkiej
(siarczan magnezu) z trzema szklankami wody. Powtórzyć to o 20.00.
3. O godzinie 22.00 wypić mieszankę 115 ml oliwy z oliwek i 115
świeżo wyciśniętego soku z cytryny. Przed wypiciem potrząsać
słoikiem, by powstała zawiesina.
4. Następnego dnia rano w stolcu z pewnością będą obecne zielon­
kawe kamienie żółciowe o zróżnicowanej wielkości: od ziarenek pia­
sku po większe, np. o rozmiarze paznokcia kciuka. Rezultaty tej me­
tody bywają zdumiewające, czego doświadczyły tysiące ludzi, którzy
zastosowali tę metodę, by uniknąć operacji.

przygotowanie do oczyszczania
Aby ułatwić oczyszczanie, proponuję wykonać pewne czynności
dodatkowe. Przez dwa dni przed dniem oczyszczania jadać tylko su­
rowe warzywa i owoce, wypijać przynajmniej dwa litry czystej wody
dziennie. Takie postępowanie zmniejszy ryzyko wystąpienia jakiejś
niepożądanej reakcji organizmu.
Rankiem w dniu oczyszczania dobrze jest iść na szybki spacer,
a potem wykonać ćwiczenia oddechowe. Należy pamiętać, by wypić
po trochu przynajmniej dwa litry wody w ciągu dnia, w przeciwnym
razie oczyszczanie może spowodować odwodnienie organizmu.
Niektórzy znawcy tej metody zalecają, by rozpocząć picie oliwy
i soku o 19.00, ponieważ według nich pęcherzyk żółciowy jest bar­
dziej aktywny w nocy. To być może jest prawdą, ale nie będzie to do­
brze przespana noc dla tych, którzy zaczną pić oliwę i sok, gdy świe­
ci już księżyc.

W przypadku osób z tendencją do ciągłego tworzenia kamieni żół­

ciowych oczyszczanie takie można zrobić trzy razy w roku, aby unie­
możliwić ich powstawanie. Niektóre osoby wykonują takie oczy­
szczanie nawet raz na miesiąc i nie występują u nich żadne efekty
uboczne. Przestrzeganie zasad diety oczyszczającej wątrobę opisanej
w tej książce powinno sprawić, że takiego oczyszczania nie trzeba
będzie robić często, o ile w ogóle. Gdy wątroba jest zdrowa, wytwa­
rza i wydziela zdrową żółć, a to zapobiega stanom zapalnym pęche­
rzyka żółciowego i powstawaniu kamieni żółciowych.
Wiadomo, że tendencja taka może być dziedziczna. Osobom z tą
skłonnością proponuję rozpytać o to wśród członków swojej rodziny

71
i dbać w sposób szczególny o swojąwątrobę. Kamienie żółciowe wy. £
stępują częściej u kobiet w ciąży. Jeżeli tendencja do stałego tworze. T
nia kamieni żółciowych występuje u młodszych osób, może to wska- '
zywać na chorobę krwi, która sprzyja temu procesowi. :■

Terapia lekowa
Inny rodzaj terapii, jaki można zastosować w przypadku kamieni '
żółciowych, to zażywanie leków mających na celu ich rozpuszczenie.. -
Metoda ta nieczęsto kończy się skucesem, ponieważ czas wymagany
do rozpuszczenia kamieni żółciowych wynosi od sześciu miesięcy do
dwóch lat, a wskaźnik ponownego ich powstania jest wysoki. Tylko
kamienie żółciowe składające się głównie z cholesterolu mogą zostać .
rozpuszczone z zastosowaniem takich kwasów żółciowych, jak kwa- .
sy chenodeoksycholowy i ursodeoksycholowy. Kwasy te nie rozpusz- ■
czą kamieni składających się z soli wapniowych. Taki stan rzeczy
sprawia, że tylko u około dziesięciu procent pacjentów z kamieniami 7
żółciowymi można zastosować metodę lekową, czyli sposób ten nie . j.
jest właściwy dla większości chorych z tą dolegliwością.
Choroba pęcherzyka żółciowego występuje bardzo często, a w Sta- '
nach Zjednoczonych wykrywa się corocznie milion nowych przypad-
ków kamieni żółciowych. Oznacza to, że rocznie u jednej spośród. ..
250 osób z problemami pęcherzyka żółciowego występują kamienie ?
żółciowe. W Australii powszechność występowania kamieni żółcio­
wych jest nieco mniejsza. A więc osoby z tym problemem nie muszą ,
czuć się samotne! W tym wszystkim dobra wiadomość jest jednak ta­
ka, że w większości przypadków choroby pęcherzyka żółciowego
można zapobiegać, stosując dietę korzystną dla wątroby.

Pytanie: Jakie herbatki ziołowe sprzyjają oczyszczaniu

wątroby i jelit?
Do ziół sprzyjających oczyszczaniu należą: korzeń mniszka lekar­
skiego, imbir, rumianek, korzeń łopianu, mięta pieprzowa, kozierad­
ka, koniczyna łąkowa, nasiona kopru włoskiego, ptasie ziele, pokrzy­
wa i przytulia czepna
.
*
Napar jest najlepszy w przypadku takich części ziela, jak liście,
kwiaty i inne lekkie części. Receptura sporządzania naparu jest nastę-

* Roślina ta zwana jest też lepczycą, ang. cleavers, lac. Galium aparine (przyp. tłum.).

72
 niaca: wodę zagotować, zdjąć garnek z płomienia, wsypać ziele lub
zioła, garnek przykryć i parzyć przez 15-20 minut. Następnie przece-
= śzić i wypić jeszcze ciepłe, jeżeli potrzeba, można posłodzić niewiel-
ka ilością miodu. Typową proporcją wagową dla naparu jest 1:20,
czyli np. 5 g ziela i 100 g (100 ml) wody.
Wywar jest właściwy w przypadku cięższych części, czyli kory,
korzeni lub nasion. Wywar sporządza się, zalewając zioła zimną
wodą lub wrzątkiem i gotując na wolnym ogniu przez 30-60 minut.
Wstępnie przecedzić i wypić jeszcze ciepłe, jeżeli potrzeba, można
posłodzić niewielką ilością miodu. Typową proporcją wagową dla
wywaru jest 1:10, czyli np. 5 g ziela i 50 g (50 ml) wody. Wymienio-
ne proporcje są ogólnymi zaleceniami, które mogą być zmienione
przez profesjonalistę ordynującego zioła.
Napary i wywary najlepiej przyrządzać w naczyniach szklanych,
ceramicznych, ze stali nierdzewnej lub glinianych. Nie należy stoso­
wać naczyń aluminiowych i powlekanych teflonem.

Napój ze świeżego imbiru

500 ml wody
kawałek imbiru o długości 5 cm
sok z 1 cytryny
- ą goździki
1 laska cynamonu
szczypta zmielonej gałki muszkatołowej lub kardamonu

Do rondelka wlać sok z imbiru wyciśnięty w prasce i sok z cytry­

ny. Wlać wodę, dodać goździki i cynamon. Zagotować i gotować na
wolnym ogniu przez 15 minut. Dodać gałkę muszkatołową lub kar-
damon. Można posłodzić odrobiną miodu lub brązowego cukru.

Pytanie: Jaka jest różnica między tomkami wątrobowymi

LivaTone i LivaTone Plus?

LivaTone
LivaTone to naturalny tonik wątrobowy zawierający m.in. takie
zioła, jak ostropest plamisty, karczoch zwyczajny, mniszek lekarski,
a także taurynę (aminokwas), lecytynę oraz chlorofil, karotenoidy
i błonnik pokarmowy. Jest dostępny w formie kapsułek lub proszku.

73
Można go przyjmować jako ogólny tonik wątrobowy, a jego działa, •'??'
nie jest następujące:
o sprzyja chudnięciu i spalaniu tłuszczu, 3;
© pomaga w obniżaniu podwyższonego stężenia cholesterolu i triglj. L
cerydów we kiwi, "y
© zmniejsza zatrzymywanie wody w organizmie i łagodzi objawy ze- ?
społu nadwrażliwości jelita grubego, .1
@ zmniejsza zaparcia i wzdęcia (w tym celu zaleca się szczególnie to-
nik w formie proszku) ze względu na wysoką zawartość błonnika i
pokarmowego,
© łagodzi dolegliwości przewodu pokarmowego i pęcherzyka żółcio-
wego.

Tonik ten może zażywać każdy, kto chce poprawić funkcjonowa- i.

nie swojej wątroby, co jest bardzo wskazane, biorąc pod uwagę, że ;
wątroba jest jednym z najważniejszych narządów ludzkiego ciała 1
i w obecnych czasach naprawdę potrzebuje pomocy. \
LivaTone mogą zażywać osoby w każdym wieku, a także dzieci ‘
powyżej drugiego roku życia. Dzieciom poniżej dziesiątego roku
życia tonik w formie proszku można podawać w ilości 1/4-i/3 łyźecz- "
ki zmieszany z sokiem owocowym tuż przed posiłkiem dwa razy
dziennie. Natomiast dzieci powyżej dziesiątego roku życia-i osoby :
dorosłe powinny przyjmować po łyżeczce proszku zmieszanego •’
z sokiem owocowym tuż przed posiłkiem dwa razy dziennie lub ły- >•’
kać po dwie kapsułki i popijać wodą tuż przed posiłkiem dwa razy
dziennie.

LivaTone Plus
LivaTone Plus ma odmienny skład od LivaTone i można powie­
dzieć, że jego działanie jest silniejsze z punktu widzenia zaburzeń
przemiany materii i nieprawidłowego funkcjonowania wątroby.
LivaTone Plus zawiera ostropest plamisty i takie aminokwasy
mające w swej cząsteczce siarkę, jak tauryna, glicyna, cysteina i glu- ;
tarnina, a ponadto istotne składniki kompleksu witamin z grupy B :
oraz takie substancje lipotroficzne, jak inozytol, kwas foliowy i bio-
tyna. W jego skład wchodzą również substancje o właściwościach :
an tyoksydacyjnych zmniejszające uszkodzenia wątroby i stan zapalny:

74
 zielona ^er^ata’ witaminy C i E oraz beta-karoten pochodzenia natu­
ralnego, a także lecytyna i sproszkowany brokuł wspomagające wła-
® śćiwe funkcjonowanie wątroby.
Tonik ten zawiera niezbędne składniki odżywcze, które wspoma-
eająobie fazy detoksykacji odbywającej się w wątrobie.
LivaTone Plus zaleca się w następujących przypadkach:
t Osłabiona zdolność wątroby do detoksykacji. Dotyczy to głównie
? M osób uczulonych na wiele związków chemicznych, leki i produkty
•yspożywcze, a także tych, które mogły mieć kontakt z substancjami
toksycznymi: u takich osób dość powszechnie występuje zespół
y ■: ; ■ chronicznego zmęczenia.
■^Wykonywanie prac wymagających bliskiego kontaktu z dużymi
ilościami substancji potencjalnie zagrażających wątrobie, chodzi tu
o związki otrzymywane z ropy naftowej, insektycydy i rozpu­
szczalniki organiczne. Dotyczy to ludzi wykonujących takie zawo-
dy, jak malarz, fryzjer, mechanik zajmujący się silnikami, pracow­
nik rolny, pracownik odlewni, hydraulik, pracownik transportu
i budownictwa, pracownik pralni chemicznej oraz pracownicy nie-
których innych gałęzi przemysłu. Jeżeli takie osoby zabezpieczą
swoją wątrobę dzięki przyjmowaniu suplementów ochronnych,
■ ryzyko uszkodzenia wątroby zostanie znacznie zmniejszone. Nie
należy oczywiście zapominać o przestrzeganiu przepisów bezpie­
czeństwa pracy mających na celu minimalizację ryzyka kontaktu
z substancjami toksycznymi.
• Chroniczne bóle głowy, w tym też migreny, którym towarzyszą
: nudności, a szczególnie wtedy, gdy osoba cierpiąca stosuje duże
dawki środków przeciwbólowych.
e Występowanie problemów skórnych: stan zapalny, swędzenie i brą­
zowe plamy wątrobowe.
a Niestabilne stężenie glukozy we krwi, głównie chodzi o hipoglike-
mię. U takich osób występuje niezwykle silne łaknienie cukru i sło­
dyczy, jest im również bardzo trudno przestrzegać zasad zdrowej
diety. Niestabilny poziom cukru we krwi jest często zapowiedzią
wystąpienia cukrzycy typu II, którą nieodmiennie wiąże się z oty­
łością i stłuszczeniem wątroby. Przyjmowanie LivaTone Plus po­
maga w utrzymaniu stabilnego stężenia glukozy we krwi, co uła­
twia pozbycie się nawyku jadania słodyczy i przestrzegania reguł
zdrowego sposobu odżywiania się.

75
© Uszkodzenia wątroby z różnych przyczyn, w tym
- wirusowe zapalenie wątroby typu A, B i C, mononukleoza zakaź- -
na oraz inne chroniczne infekcje wirusowe nękające wątrobę; :
- zapalenie wątroby w wyniku kontaktu z toksynami, nadmiernego pk ■
cia napojów alkoholowych, stosowania narkotyków i środków prze- i.
ciwbólowych oraz w przypadku wywołanego zapalenia wątroby;
- autoimmune logiczne choroby wątroby: stwardniające zapalenie I-
dróg żółciowych, marskość wątroby żółciowa pierwotna, zapale- ■
nie wątroby przewlekłe aktywne oraz choroby tkanki łącznej; i.
- stłuszczenie wątroby wywołane niewłaściwym sposobem odży­
wiania się, alkoholizmem lub cukrzycaj
- marskość wątroby z różnorodnych przyczyn;
- guzowaty rozrost wątroby;
- torbielowatość wątroby;
- niewłaściwe funkcjonowanie pęcherzyka żółciowego i kamienie ’
w pęcherzyku żółciowym.

LivaTone Plus jest dostępny w formie proszku i w kapsułkach. ■[

Normalne dawkowanie to po łyżeczce proszku zmieszanego ze świe-
żo wyciśniętym sokiem lub po dwie kapsułki przed posiłkiem dwa ra- j-
zy dziennie dla dorosłych. U dzieci powyżej drugiego roku życia L
można zastosować ten tonik w celu poprawy funkcjonowania wątro-
by w przypadkach wymienionych powyżej. Dzieciom poniżej dzie­
sięciu lat podawać łyżeczki proszku zmieszanego z sokiem
owocowym dwa razy dziennie. Dzieci poniżej tego wieku mają trud- .
ności z przełknięciem kapsułki, więc im należy podawać tonik w for- .
mie proszku. :
Oba rodzaje toniku można przyjmować przez długi czas, ponieważ ;
zawierają tylko naturalne składniki i nie wywołują skutków ubocz- ■
nych. Jeżeli ktoś jest uczulony na babkę jajowatą, która jest obecna
w LivaTone, może zażywać LivaTone Plus, który nie zawiera tego '
ziela. •
Niektórzy ludzie uczuleni są na salicylany w takim stopniu, że nie ;
mogą stosować żadnych preparatów ziołowych, ponieważ większość :
ziół je zawiera. Osoby takie mogą przyjmować tylko preparaty po- ■
szczególnych witamin i aminokwasów dobranych indywidualnie. :
Po 2-3-miesięcznym okresie przyjmowania LivaTone czy LivaTo­
ne Plus można zmniejszyć dawkę do jednej łyżeczki proszku lub :

76
 dwóch kapsułek dziennie. Taką kurację można stosować beztermino­
wo, szczególnie jeżeli ktoś czuje się lepiej dzięki zażywaniu toniku.
Ha samym początku stosowania toniku wątrobowego należy przyj­
mować zmniejszoną dawkę w stosunku do zalecanej, aby uniknąć
^ gwałtownych reakcji organizmu, ponieważ wątroba wydala toksyny
W szybkim tempie; w rzadkich przypadkach przyczyną takich reakcji
może być uczulenie na któryś ze składników toniku. Na samym po­
czątku radzę więc przyjmować po pół łyżeczki proszku lub kapsułkę
dziennie przez tydzień, co dotyczy obu rodzajów toniku LivaTone.
Jeżeli po tygodniu zażywania zmniejszonej dawki nie odczuwa się
żadnych szczególnie gwałtownych reakcji, można przyjmować regu­
larną dawkę, czyli po łyżeczce proszku lub po dwie kapsułki dwa ra­
zy dziennie.

pytanie: Jak poprawić układ immunologiczny w sposób

naturalny?
Jeżeli ktoś z czytelników lub ich rodzin ciągle zapada na jakieś
choroby infekcyjne, które zwykle zwalcza antybiotykami lub lekami
przeciwgrzybiczymi, jest to znak, że należy się zwrócić w kierunku
medycyny żywieniowej jako skutecznej metody zapobiegawczej.

Przeciążenie układu immunologicznego

Jeżeli układ odpornościowy jest przeciążony, mogą występować
następujące choroby:
• chroniczna lub nawracająca infekcja wirusowa, a szczególnie mo-
nonukleoza zakaźna (wirus Epsteina Barra);
©powiększenie węzłów chłonnych;
© nawracające zakażenia wirusem opryszczki (narządów płciowych
lub warg);
• częste infekcje skórne;
•©. częste stany zapalne i/lub infekcje górnych dróg oddechowych (za­
toki, nos, uszy, gardło);
e nawracające zapalenie oskrzeli;
■ ’• nawracające zapalenie pęcherza moczowego;
« nawracające infekcje grzybicze i drożdżycowe, np. kandydoza oraz
grzybica skóry i jej przydatków;
©obecność nieprzyjaznych bakterii i pasożytów w jelitach (stan dys-
biozy).

77
Jak długo można chcieć się zmagać z takimi |
dolegliwościami? j
Czy rzeczywiście jest sens stosować długotrwałą terapię z użyciem 'i
antybiotyków i innych farmaceutyków, które mogą być toksyczne dla ■
wątroby, nerek i układu immunologicznego? ■■
Leki tego rodzaju zwykle stają się coraz mniej skuteczne wraz j
z przedłużającym się okresem ich stosowania, a często są przyczyną :
namnażania się w organizmie odpornych na te leki drobnoustrojów. ĄT

Plan zwalczania infekcji dla ludzi w każdym wieku

© Przestrzeganie zasad diety oczyszczającej wątrobę, co ma znaczę- ?
nie fundamentalne, ponieważ to wątroba redukuje przeciążenie j
układu immunologicznego i umożliwia mu „złapanie oddechu” ;
i wzmocnienie się. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że występu- \
je potrzeba zażywania toniku wątrobowego.
© Zażywanie ekstraktu z liści drzewa oliwkowego (500 mg). Dawka to 4
kapsułka 2-3 razy dziennie tuż przed posiłkiem. Dzieci również mo- J
gą zażywać ten preparat. Ekstrakt z liści drzewa oliwkowego jest sto- ;
sowariy jako naturalny środek o działaniu antybiotykowym od tysię- <
cy lat, ale dopiero ostatnio wyniki badań naukowych wykazały, że S
aktywny składnik liści drzewa oliwkowego, oleuropeina, posiada •
zdolności zwalczania szerokiego wachlarza drobnoustrojów”wywo-. ę
łujących infekcje. Badania laboratoryjne pokazały, że oleuropeina J
skutecznie zwalcza bakterie, grzyby, drożdże, pasożyty i wirusy.32-37 \
© Zażywanie suplementów antyoksydacyjnych wspomagających białe h
krwinki Icrwi w zwalczaniu drobnoustrojów. Najważniejszymi anty-
oksydantami są witaminy C, D i A (witaminę A może zastąpić beta- A;
-karoten). Tran z wątroby dorsza jest bogatym źródłem antyoksydan-'
tów rozpuszczalnych w tłuszczu; tran jest też dostępny w kapsułkach. J
0 Dostarczanie organizmowi dostatecznych ilości soli mineralnych y
wymaganych przez układ immunologiczny do zwalczania infekcji. •
Należą do nich przede wszystkich związki cynku, magnezu i scle-
nu. Dobrym ich źródłem jest suplement Selenium Designer Yeast; |
,
*
Powder który można wmieszać do jakiegoś soku. Dawka tego su- f
plementu to dwie łyżeczki proszku dziennie.

* To nazwa handlowa suplementu selenowo-drożdźowego dostępnego w Australii. T

Patrz Uwagi tłumaczki sir. 417 (przyp. tłum).

78
>e pijanie herbatek ziołowych z takich ziół, jak gorzknik kanadyjski
i jeżówka purpurowa (Echinacea) oraz zielonej herbaty, które moż­
na osłodzić odrobiną miodu lub surowego cukru.
« Jadanie pożywienia oraz przypraw posiadających naturalne działa­
nie antybiotykowe. Są to: surowy czosnek, wszystkie odmiany
cebuli, por, rzodkiew i rzodkiewka, kozieradka, świeży imbir, pa-
pryczka chilli oraz surówki, sałatki i soki owocowe. Jadanie poży­
wienia doprawionego dużą ilością pikantnych, ostrych przypraw
sprawia wielu ludziom przykrość, ponieważ ich przewód pokarmo­
wy jest zbyt delikatny. Trzeba pamiętać, aby pikantne, ostre przy­
prawy jadać z dużą ilością pokarmu; nawet niewielka ilość takich
przypraw może pomóc wydalić z organizmu zanieczyszczony śluz.
Na przykład czosnek można jadać w kilku postaciach: starty, posie­
kany na drobne kawałki lub jako sok czosnkowy. W tych postaciach
można go z łatwością domieszać do gotowanego pożywienia czy
surówek i w takiej formie jest dobrze tolerowany nawet przez deli­
katny układ pokarmowy. Jest to szczególnie korzystne dla dzieci
cierpiących na nawracające infekcje. Często może być tak, że dzie­
ci nie będą wiedzieć, że jedzą czosnek, jeżeli im się tego nie powie.
Sok z czosnku można też dodać do koktajlu wai zywnego.
* Surowy
czosnek i inne warzywa z rodziny roślin łiliowatych (należą do niej
wszystkie odmiany czosnku, cebuli i pora) zawierają substancje o sil­
nym działaniu antybiotykowym i są wielce pomocne w likwidacji in­
fekcji w różnych częściach ciała i to nawet w przypadkach zupełnej
nieskuteczności chemicznych antybiotyków. Jeżeli ktoś naprawdę
nie znosi smaku i zapachu surowego czosnku, może zastosować czo­
snek w kapsułkach, które nie są jednak równie efektywne.
0 Unikanie spożywania pokarmów sprzyjających powstawaniu śluzu
w organizmie, czyli przetworów mlecznych, margaryny oraz żyw­
ności przetworzonej i marynowanej, a szczególnie przetworów
mięsnych.

Pytanie: Jaki rodzaj hormonalnej terapii zastępczej jest

najlepszy dla wątroby?
Wszystkie leki, w tym te zawierające naturalne hormony, ostatecz­
nie trafiają do wątroby, gdzie są wyfiltrowane z krwi obiegu i w pro­
cesie przetwarzania (metabolizowania) przekształcane w takie sub­
stancje, które mogą być wydalone w żółci lub moczu. Tabletki doustne

79
składające się na hormonalną terapię zastępczą są absorbowane w je- ■
licie i natychmiast przedostają się do wątroby dzięki wątrobowemu :
krążeniu wrotnemu krwi. Z tego powodu duża porcja zażytego hor­
monu może zostać rozłożona w wątrobie, zanim trafi do ogólnego
krwiobiegu i dalej do komórek ciała. Dlatego właśnie przy doustnym ■
zażywaniu potrzebne są duże dawki hormonów. Dla organizmu wie- i
lu osób nie stanowi to problemu, ale u innych wątroba może tak dzia- ■
łać, że zażyte hormony będą nieskuteczne, albo przetwarzanie ich sta­
nowi dla tego narządu nadmierne obciążenie. W tym drugim przypad­
ku mogą pojawić się takie skutki uboczne, jak przybieranie na wadze, ■
zatrzymywanie płynów przez organizm, nudności, bóle głowy, ■
podwyższone ciśnienie krwi, a nawet skrzepy krwi. Jeżeli tak się
dzieje, należy przerwać stosowanie terapii hormonalnej lub zastoso- ••
wać taką jej formę, w której nie dochodzi do absorpcji leków z jelita
do wątroby.
Naturalne hormony można zastosować z łatwością w takiej formie,
w jakiej są absorbowane bezpośrednio do krwiobiegu, zanim trafiądo :
wątroby. Umożliwia to zastosowanie mniejszych dawek hormonów,
ponieważ mogą one podziałać na komórki ciała, zanim wątroba je
rozłoży. Odpowiednim nośnikiem zastosowania hormonów w ten :
sposób są plastry, kremy do wcierania i pastylki. Hormony obecne
w plastrach i kremach świetnie absorbują się i przenikają do małych
naczyń krwionośnych obecnych tuż pod skórą. Plastry hormonalne są .
dwojakiego rodzaju: zawierające naturalne estrogeny lub naturalne ■
estrogeny oraz progesteron. Kremy hormonalne mogą być bardziej :
zróżnicowane pod względem ich składu hormonalnego, ponieważ ■
można je zrobić na zamówienie według potrzeb indywidualnych. :
Mogą zawierać trzy estrogeny (estradiol, estron i estriol) w różnych •
proporcjach, naturalny progesteron, testosteron oraz DHEA. Z łatwo-
ścią można zmieniać ilości poszczególnych hormonów w kremie.
Zwyczajowo taki krem stosuje się w następujący sposób: pół łyżecz­
ki kremu wciera się w skórę na wewnętrznych górnych częściach ud :
dwa razy dziennie. Skóra musi być sucha, a krem trzeba głęboko we­
trzeć w skórę. U osób nadwrażliwych na hormony lub mających pro- i
bierny medyczne, można użyć małą ilość i dzięki temu dawki hormo- ;
nów w kremie są bezpieczne. To wielka ulga dla kobiet z problema­
mi medycznymi, które wcześniej usłyszały, że nigdy nie będą mogły ■
doświadczyć korzyści naturalnej hormonalnej terapii zastępczej.

80
 pastylki hormonalne umieszcza się w ustach między górnym pod­
niebieniem a policzkiem i pozwala, by się powoli rozpuszczały, a ich
zawartość przenikała przez błonę śluzowąjamy ustnej. Nie należy ich
żuć, ssać ani łykać, ponieważ wtedy trafią do jelit, a następnie wprost
do wątroby. Dawki hormonów w pastylkach są generalnie wyższe niż
W kremach. Pastylki mogą być również przygotowane według indy­
widualnych potrzeb i zawierać różne składniki w dowolnej kombina­
cji i dawce. Zwykle zawierają estradiol, progesteron, testosteron
iDHEA.
Ja sama zajmuję się kobietami z zaburzeniami hormonalnymi od
połowy lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku i byłam świadkiem
wielu trendów i mód w hormonalnej terapii zastępczej, które następo­
wały i mijały. Najważniejszą rzeczą, jakiej się nauczyłam, jest to, że
każda kobieta jest osobnym indywiduum i wymaga, aby zastosowa­
ne środki hormonalne były dobrze dobrane i odzwierciedlały jej uni­
katową charakterystykę hormonalną i metaboliczną. Takiej wiedzy
nie nabywa się z książek, ale dzięki kontaktom z tysiącami kobiet
rocznie przez wiele lat, spośród których wiele wypróbowało też inne
metody. Niektóre kobiety wymagają znacznie wyższych dawek hor­
monów i większej ich różnorodności niż inne, chociaż ja zawsze roz­
poczynam od najmniejszej koniecznej dawki. Wstępna recepta
i kolejne korekty dawek muszą mieć oparcie w badaniach stężeń hor­
monów we krwi. Takie badania krwi są bardzo dokładne. Przedkła­
dam badania krwi nad badania śliny, chociaż inni profesjonaliści
mogą mieć odmienne zdanie.
Podczas ustalania składu i proporcji składników hormonalnej tera­
pii zastępczej należy uwzględnić kształt ciała pacjentki odzwiercie­
dlający jej status hormonalny i wiedzieć, czy reprezentuje ona typ an-
droidalny, ginekoidalny, tarczycowy czy limfatyczny.

Androidalny kształt ciała

Kobiety i mężczyźni o androidalnym kształcie ciała mają tenden­
cję do tycia w górnej części tułowia, szczególnie wokół przepony.
Osoby tego typu często miewają wystający brzuch i rolkę odłożone­
go tłuszczu na wysokości wątroby. Stłuszczenie wątroby u tych ludzi
występuje częściej, co sprawia, że jest im trudno schudnąć. Ich wą­
troba z reguły nie funkcjonuje prawidłowo i nie toleruje wysokich da­
wek hormonów. Ponadto kobiety tego typu nie wymagają wysokich

81
dawek hormonów, ponieważ ich organizm nadal wytwarza znaczące
ich ilości w tkance tłuszczowej i korze nadnerczy, gdy aktywność jąp
ników ustaje w okresie menopauzy. Po menopauzie organizm ma
skłonność do wytwarzania dużych ilości takich męskich hormonów
jak DHEA i testosteron, powstających w korze nadnerczy. Gęstość
kości u tych osób zwykle jest bardzo dobra. Chociaż jest to stwier­
dzenie bardzo ogólne, kobietom o androidalnym typie sylwetki pro­
ponowałabym krem hormonalny o niskiej zawartości estrogenów
i progesteronu. Taka postać hormonalnej terapii zastępczej nie stano­
wi żadnego obciążenia dla wątroby, dzięki czemu nie wystąpi przy­
rost masy ciała ani inne efekty uboczne. Ponadto skład substancji
aktywnych w kremie można zmieniać, dostosowując jego skład dó
indywidualnych potrzeb danej kobiety.

Ginekoicłalny kształt ciała

Kobiety o ginekoidalnym kształcie ciała (mężczyźni o tym kształ­
cie są rzadkością, ale też się zdarzają) mają wyraźnie zaokrąglone
biodra, a gdy tyją, występuje u nich silna tendencja do odkładania się
tkanki tłuszczowej w tych częściach ciała, na które silny wpływ wy­
wierają estrogeny, czyli na biodrach, niższych częściach pośladków
i udach. Cellulit najczęściej występuje właśnie na tych częściach ciała.
U takich osób dominacja estrogenowa jest bardzo wyraźna rnajbar-
dziej potrzebują one progesteronu niż jakiegokolwiek innego hormo­
nu. Moje ogólne zalecenie dla tych kobiet jest takie, by stosowały
krem lub pastylki z niewielką dawką estrogenów i większą dawką na­
turalnego progesteronu.

Tarczycowy kształt ciała

Osoby o tarczycowym typie sylwetki mają delikatne kości, długie
kończyny, a u kobiet tego typu menopauza często występuje wcze­
śniej niż u pań o innych typach sylwetki. Organizm tych kobiet nie
wytwarza znaczących ilości steroidowych hormonów płciowych
w okresie postmenopauzalnym i mogą u nich pojawiać się ostre ob­
jawy związane z przełomem hormonalnym. Gęstość kości bywa
znacznie obniżona, więc osteoporoza jest częstym zmartwieniem.
Organizm takich kobiet często wymaga wyższych dawek całego wa­
chlarza hormonów. Kremy mogą nie oddziaływać dostatecznie silnie,
więc powinny stosować pastylki, a nawet implanty lub zastrzyki.

82
 Limfatyczny kształt ciała
Limfatyczny typ sylwetki jest przeciwieństwem typu tarczycowe-
o pod takim względem, że osoby takie z łatwością przybierają na
Wadze, a nadwaga jest mniej więcej równomiernie rozmieszczona na
y A c|eje przez co ich nogi są duże, nalane. Ich układ limfatyczny nie
funkcjonuje prawidłowo, co sprawia, że organizm z łatwością zatrzy-
inuje wodę, występują też wzdęcia. Ludzie o tym typie sylwetki po-
i < Winny unikać spożywania przetworów mlecznych i regularnie wyko-
nywać ćwiczenia fizyczne, by kontrolować masę ciała oraz poziom
płynów w organizmie. Dla kobiet o takiej konstytucji zalecałabym
■ kremy hormonalne, ponieważ ich stosowanie nie sprzyja zatrzymy-
Waniu wody. Osoby takie powinny stosować naturalne środki obniża-
jXce dość płynów w organizmie, jak np. czosnek, imbir, natka pietru­
szki, mniszek lekarski oraz mącznica lekarska, które sprzyjają wyda­
laniu nadmiaru płynu z organizmu.
Po więcej szczegółów na temat różnych typów sylwetki odsyłam
*
czytelniczki do mojej innej książki pt. Dieta kształtująca sylwetkę

Po więcej informacji na temat hormonalnej terapii zastępczej

dobieranej indywidualnie można zadzwonić do
Hormonal Advisory Service w Australii
pod numer telefonu (02) 4653 1445 lub (02) 9387 811L

Pytanie: Czy można używać tłuszcz, stosując dietę

oczyszczającą wątrobę?
Trzeba wiedzieć, że dieta niskotłuszczowa jest bardzo nudna i trud­
na do stosowania przez czas dłuższy niż kilka tygodni, ponieważ ta­
kie pożywienie nie daje uczucia satysfakcji. Stosowanie diety będzie
bardziej owocne, jeżeli zastosuje się dietę zawierającą właściwy
tłuszcz, a nie dietę niskotłuszczową. Olej czy oliwa stosowana do
przyrządzania pokarmów powinna być tłoczona na zimno. Powinny
być świeże i przechowywane w chłodnym miejscu lub w lodówce
z dala od światła, by zapobiegać jełczeniu tłuszczu. Jeżeli to możli­
we, należy kupować olej czy oliwę w butelkach z ciemnego szkła, jako
że wpływ światła jest bardziej szkodliwy niż kontakt z powietrzem.

* Książka ta została wydana przez wydawnictwo MADA w 2004 roku (przyp. tłum.).

83
 Niestety, w większości przypadków tak się nie dzieje. Na półkach si>- £
permarketów zalegają setki, a nawet tysiące plastikowych przezro- ?
czystych pojemników z olejem jadalnym narażonych na działanie =
światła. Takie mononienasycone oleje, jak słonecznikowy, rzepako- :
wy i canola oraz oliwa z oliwek, wszystkie tłoczone na zimno, świet- »•
nie nadają się na sosy do surówek i sałatek, podobnie jak olej lniany, b
który ma lekko słodki orzechowy posmak. .
Każdy olej może zostać uszkodzony (utleniony) podczas smażenia
w bardzo wysokiej temperaturze. Tłuszcz nasycony jest bardziej od-
porny na wysoką temperaturę, dlatego taki olej roślinny, jak kokoso- ;
wy i palmowy mogą być używane do smażenia metodą stir-fiyi i:
podobnie jak oliwa z oliwek.
Wszystkie oleje są delikatne i podatne na denaturację, ale niektóre ;
bardziej niż inne. Oliwa z oliwek jest stosunkowo odporna i zwykle
jej okres przydatności sięga dwóch lat od chwili tłoczenia. Takie ole- :-
je, jak canola, słonecznikowy i z nasion dyni przetrwają w porządku i
przez rok. Natomiast olej lniany ma niezwykłe zalety zdrowotne, ale ■■
jest bardzo nietrwały i czasem nadaje się do użytku tylko przez trzy
miesiące od chwili wyprodukowania, jeżeli warunki przechowywa-
nia są dokładnie przestrzegane, a często jeszcze krócej. Z tego powo- >
du najlepiej kupować taki olej w niewielkich opakowaniach, skrupu- ■
latnie przestrzegać warunków przechowywania i zużyć w okresie kil- 7
ku tygodni.
Nie należy używać do smażenia tej samej porcji oleju więcej niż ■
raz, ponieważ w przesmażonym oleju znajdują się związki toksyczne
i reaktywne formy tlenu. Olej znajdujący się w dużych pojemnikach .
w jadłodajniach, barach i restauracjach służący do smażenia w głębo­
kim oleju frytek, kawałków mięsa, ryb czy innych rzeczy jest niezwy­
kle toksyczny. Taki olej bywa używany wielokrotnie przez kilka dni ’
i staje się w coraz większym stopniu szkodliwy.
Najlepszym sposobem wykorzystywania oleju do przyrządzania
potraw jest sposób stosowany w chińskiej kuchni i nie jest to zaska­
kujące, ponieważ Chińczycy zawsze zdawali sobie sprawę z działa­
nia pokarmu na wątrobę w zależności od sposobu jego przyrządzania.
Chiński kucharz rozpoczyna od wlania do woka trochę wody, a po- j
tem sosu sojowego i/lub innych sosów warzywnych i stopniowego
podgrzewania, zanim doda olej. Taki kucharz często dodaje do woka ■
warzywa, owoce morza lub mięso i je gotuje, zanim doda olej. Dba

84
też o to, by temperatura oleju nie rosła powyżej 77°C, co można osią-
miąć podgrzewając produkty w woku powoli i stopniowo. Jest to tem-
eratora, w której większość olejów rozpada się i ulega utlenieniu.
Podobne zasady obowiązują przy pieczeniu, trzeba więc dbać, by
nie przegrzewać pokarmu. Do pieczenia można stosować oliwę z oli-
wek5 oleje kokosowy i palmowy.

pytanie: Dlaczego należy stosować w kuchni oleje

tłoczone na zimno, a nie olej utwardzony (uwodorniony)?
Olej tłoczony na zimno zawiera kwasy tłuszczowe w ich naturalnym
stanie, czyli o konfiguracji cis. Takie kwasy tłuszczowe są dobrze roz­
poznawane przez organizm i właściwe dla błon komórkowych.
W trakcie fabrycznego procesu utwardzania olejów roślinnych, co
polega na wbudowywaniu dodatkowych atomów wodoru w cząstecz­
ki tłuszczu, kwasy tłuszczowe przyjmują konfigurację trans, która
jest obca ludzkiemu organizmowi. Obecność tych kwasów tłuszczo­
wych można obrazowo określić jako niedopasowanie towarzyskie
w społeczeństwie komórek.

Niekorzystne oddziaływanie kwasów tłuszczo wy cli

o konfiguracji trans
Spożywanie tłuszczu zawierającego kwasy tłuszczowe o konfigu­
racji trans wiąże się z niekorzystnym oddziaływaniem polegającym
na tym, że tłuszcz tego rodzaju:
©jest trudniej absorbowalny z jelita, a jego wartość odżywcza jest
mniejsza;
® potęguje lepkość płytek krwi, co zwiększa ryzyko powstawania
skrzepów;
© zakłóca funkcjonowanie błon komórkowych, co spowalnia prze­
mianę materii i sprzyja tyciu.

Komórki nie rozpoznają dobrze kwasów tłuszczowych o konfigu­

racji trans i nie wiedzą, co z nimi zrobić, więc mogą one zostać odło­
żone w wątrobie. U ludzi jadających dużo tłuszczu zawierającego
kwasy tłuszczowe o konfiguracji trans często dochodzi do stluszcze-
nia wątroby i podwyższonego stężenia cholesterolu we krwi.

85
 Badania medyczne wskazują, że wysokie spożycie takiego tłuszczu
zwiększa ryzyko wysokich stężeń cholesterolu i triglicerydów we krwi
Eksperymenty prowadzone z udziałem zwierząt wskazują że wysoj^
zawartość talach kwasów tłuszczowych w pożywieniu potęguje odkhk
danie się płytek tłuszczowych na wewnętrznych ściankach tętnic.
W trakcie procesu utwardzania oleju przepuszcza się przez jeg0
warstwę bąbelki wodoru, w czego wyniku wielonienasycony olej zo *
staje częściowo przekształcony w olej nasycony. Po raz pierwszy pr0.
ces taki miał miejsce w 1940 roku i w ten sposób powstał pierwszy
popularny stosowany w kuchni tłuszcz. Wielu dzisiejszych znawców
uważa, że gdyby proces ten został odkryty obecnie, nie byłby on
wykorzystany masowo przez producentów oleju. Towarzyszyłyby te­
mu bowiem zbyt niepochlebne opinie i zła prasa.
Niektóre oleje roślinne są uwodornione w sposób naturalny i twar­
de w temperaturze pokojowej. Są to przede wszystkim oleje palmo­
wy i kokosowy, które nadają się do smażenia metodą stir-fiy* ze
względu na ich zwiększoną odporność na uszkodzenia pod wpływem
wysokiej temperatury. Te naturalnie uwodornione oleje wykorzystuje
się również w produkcji czekolady. Na szczęście naturalnie uwodor­
nione oleje są zdrowsze niż te wytworzone w fabryce, i można je spo­
żyć od czasu do czasu.

Olej roślinny uwodorniony fabrycznie

Oleje tego rodzaju to oleje o jasnej barwie wypełniające plastiko­
we pojemniki i butelki zalegające na półkach super- i hipermarketów,
występują też w margarynie, smarowidłach do pieczywa będących
mieszaniną masła i olejów roślinnych oraz w przetworzonej żywno­
ści, np. w ciasteczkach i herbatnikach itp. Jeżeli przeczyta się wykaż
składników umieszczony na opakowaniach takich produktów, na
pewno się je tam znajdzie jako utwardzony tłuszcz roślinny. Oczywi­
ście całkowite unikanie takiego tłuszczu jest prawie niemożliwe, ale
trzeba wiedzieć, że spożycie niewielkiej jego ilości nie wyrządzi
wielkiej szkody. Tylko osoby spożywające regularnie duże ilości ta­
kiego tłuszczu, szczególnie pod nieobecność w ich pożywieniu zdro­
wego tłuszczu zawierającego niezbędne nienasycone kwasy tłuszczo­
we, mogą spodziewać się kłopotów zdrowotnych.

86
 pytanie: Ile napojów alkoholowych można pijać?
jsjie ma konieczności całkowitego wykluczenia napojów alkoholo-
vch z jadłospisu, chyba że ktoś ma chorobę wątroby i wtedy powi-
być pod opieką specjalisty od wątroby, czyli hepatologa.
NIoje zalecenie to nie więcej niż 2-3 lampki alkoholu w ciągu do-
h Dobrze jest również, jeżeli są takie dni, w których w ogóle nie pi-
a się alkoholu; czynność tę należy ograniczyć do trzech dni w tygo­
dniu Taki plan daje wątrobie dostatecznie dużo czasu na eliminację
nroduktów odpadowych przemiany alkoholu przez organizm. Zaży-
wanie dobrego toniku wątrobowego pomaga również wątrobie w me­
tabolizowaniu alkoholu i często może zmniejszyć objawy przepicia
(tzw. kaca).
' , spożywanie alkoholu w nadmiarze, podobnie jak każdej innej tok­
syny uszkadzającej wątrobę, może zmniejszyć szybkość przemiany
materii i wydzielania tłuszczu do żółci, co prowadzi do stłuszczenia
wątroby. Długotrwałe nadużywanie alkoholu jest bardzo toksyczne
dla wielu części ciała: może uszkadzać komórki mózgu, a to prowa­
dzi do demencji i uszkodzenia układu nerwowego; może uszkadzać
wątrobę i śledzionę, powodując bliznowacenie wątroby (marskość)
i cukrzycę. Jednak nie u wszystkich alkoholików rozwija się mar­
skość, która może wystąpić nawet u ludzi pijających alkohol okazjo­
nalnie czy towarzysko. U kobiet prawdopodobieństwo wystąpienia
marskości z powodu nadużywania alkoholu jest większe niż u męż­
czyzn, ponieważ organizm kobiety generalnie rozkłada alkohol mniej
skutecznie niż organizm mężczyzny.

Pytanie: Czy można pijać kawę i czarną herbatę,

stosując dietę oczyszczającą wątrobę?
Najlepiej jeżeli kawa i inne napoje o wysokiej zawartości kofeiny
pozostają w randze napojów na specjalne okazje, a nie będą codzien­
nym napojem. Kofeina, podobnie jak nikotyna i alkohol, posiada po­
tencjalne właściwości uzależniające, co się obserwuje u wielu osób
próbujących wyeliminować te używki ze swojego życia, dotyczy to
też ludzi regularnie pijających kawę. Kofeina w przewodzie pokar­
mowym może pogarszać kurcze i biegunkę występujące powszechnie
u ludzi z zespołem nadwrażliwości jelita grubego. Duże dawki kofe­
iny - powyżej sześciu filiżanek kawy dziennie - mogą wywołać stan
zapalny żołądka i zaostrzyć stan choroby wrzodowej żołądka, zwięk-

87
sząjąc wydzielanie kwasów żołądkowych. Kofeina rozluźnia zastaw-
kę między przełykiem a żołądkiem, co umożliwia zarzucanie kwasów :
żołądkowych do przełyku, a to z kolei może prowadzić do zgagi i nie- i
strawności. Nawet pijanie kawy bezkofeinowej może wywoływać
problemy z trawieniem, ponieważ, podobnie jak mocna herbata, za- ;
wiera kwas taninowy, który może podrażniać żołądek. :
Pijanie kawy, jeżeli to konieczne, najlepiej ograniczyć do jednej- :
-dwóch filiżanek dziennie. U osób z problemami z trawieniem i z ze-
społem nadwrażliwości jelita grubego może wystąpić konieczność ;
całkowitej eliminacji kawy z jadłospisu. Mocna herbata może ■
podrażniać jelita w takim samym stopniu jak kawa i nie należy pijać
jej regularnie. Bardzo słaba herbata i herbatki ziołowe są o wiele ła­
godniejsze dla śluzówki wyściełającej żołądek. Niektórzy ludzie do
kawy i herbaty dodają krowie mleko i jeżeli pijają dużo, może się
okazać, że ilość spożytego mleka jest tak duża, iż to właśnie mleko ?
jest czynnikiem podrażniającym przewód pokarmowy, a nie sama ka- r
wa czy herbata. Ja sama uważam, że mleko sojowe smakuje zupełnie
dobrze jako dodatek do herbaty i wiele osób je stosuje. Dodaje je ’
również do kawy, zarówno tej zaparzanej z mielonego ziarna, jak i in- .
stant. To sprawa indywidualnych upodobań i niektórzy zamiast kawy
cappuccino pijają soyccino, czyli zamiast krowiego mleka dodają
mleko sojowe.

Pytanie: lie świeżo wyciśniętych soków należy pijać?

To także jest kwestią osobistych decyzji, ponieważ niektórzy bar- :
dzo lubią takie soki, a inni - nie. Generalnie rzecz biorąc, dla prze- i
ciętnie zdrowej osoby próbującej poprawić funkcjonowanie swojej f
wątroby szklanka soku dziennie to wystarczająca porcja. Jeżeli pija- ,.T
nie soków nie sprawia przyjemności, należy jadać dużo surowych b.
warzyw i owoców. Diabetykom nie zaleca się pijania słodkich soków, : :
czyli owocowych oraz z marchwi i buraka, a zamiast nich soki z wa- f
rzyw, w tym też z liściowych.
Po pyszne i zdrowe propozycje soków odsyłam na stronę 248.

Pytanie: Jak przestrzegać zasad diety oczyszczającej

wątrobę, jadając poza domem?
Można to zrobić, trzeba jednak poświęcić temu trochę czasu .
i wcześniejszego planowania, co jest tym bardziej ważne dla osób ■

88
 cierpiących z powodu alergii i/lub nietolerancji pokarmowej albo ze­
ty'.- społu nadwrażliwości jelita grubego. Należy unikać pijania alkoholu
na pusty żołądek i nie wolno mieszać różnych rodzajów napojów al­
koholowych. Taki napój sączyć powoli i pić naprzemiennie z dobrą
■ wodą.
Kilka dni przed spotkaniem trzeba powiadomić restaurację lub go­
spodarzy, że nie jada się określonych produktów, aby dać czas na
przygotowanie innych pokarmów, a także by uniknąć zamieszania
: przy stole. Trzeba stanowczo powiedzieć, że nie jada się pokarmów
zawierających konserwanty i dodatki do żywności, np. glutaminian
sodu, i trzeba tu ujawnić całą swoją asertywność, aby później nie pła­
cić cierpieniem za spotkanie towarzyskie. Jeżeli gospodyni nalega,
by spróbować jakiejś potrawy, o której wiadomo, że zaszkodzi lub
zrujnuje stosowaną dietę, trzeba z takim samym naleganiem zapew­
nić gospodynię, że inne pyszne potrawy przez nią przygotowane z ła­
twością wynagrodzą to, czego zjeść nie można, i że na pewno nie bę­
dzie tego nam brakować.
Jeżeli chodzi o unikanie jadania przetworów mlecznych, dobrze
wiedzieć, że restauracje włoskie i azjatyckie mają w menu wiele po­
traw bez tych produktów. Zwykle używają mleczka kokosowego lub
sosu pomidorowego zamiast sosów na śmietanie. Zawsze należy za­
mówić jakąś surówkę łub sałatkę ze świeżych warzyw, pamiętając
o sosie. Trzeba zaznaczyć, że nie jada się gotowych sosów i poprosić
o oliwę z oliwek tłoczoną na zimno, dobry ocet i/lub cytrynę, jeżeli
/ to nam odpowiada. Jeżeli chodzi o deser, bezpieczny wybór to sałat­
ka ka owocowa, sorbet owocowy, owoce duszone czy pieczone. Jeżeli
ktoś miewa wiatry i niestrawność, proszę pamiętać o wzięciu ze sobą
k k /-preparatu enzymatycznego i toniku wątrobowego.

Pytanie: Czy trzeba wyeliminować z pożywienia jajka

i orzechy kokosowe w okresie stosowania diety
oczyszczającej wątrobę?
Jajka zawierają dużą dawkę cholesterolu i jeżeli wierzyć niektórym
ty znawcom żywienia i popularnej prasie, okaże się, że są niebezpiecz-
nym i niezdrowym produktem, szczególnie dla ludzi z chorym ser-
ćem. Ja nie zgadzam się z tą ogólnie panującą opinią, że spożywanie
;ty jajek jest niebezpieczne; wprost przeciwnie, uważam, że zawierają
? k one dużo cennych składników odżywczych. Ponadto trzeba wiedzieć,

89
 iż większość badań wskazujących, że ich spożywanie podnosi stęże­
nie cholesterolu we krwi, było wykonywanych z użyciem jajek
w proszku, które zawierają uszkodzony lub utleniony cholesterol 4
a ten ma inne działanie w organizmie niż cholesterol obecny w świe- •••:
żym jajku. Wyniki innych badań dowiodły, że spożywanie jajek ugo- j
towanych na twardo nie owocuje wzrostem stężenia cholesterolu 4
u większości ludzi. Badanie przeprowadzone na Uniwersytecie Kali- 4
fomijskim pokazały, że spożywanie dwóch jajek ugotowanych na”!-
twardo dziennie nie podwyższa stężenia cholesterolu we krwi. Świe- ł
że jajka zawierają dużo lecytyny i dlatego ich jadanie w umiarkowa- ’
nej ilości jest korzystne. Udowodniono, że lecytyna obniża stężenie .•
cholesterolu, sprawia, że pozostaje on w formie płynnej, dzięki cze-
mu nie odkłada się w postaci płytek miażdżycowych na ściankach na- ?
czyń krwionośnych. W jajkach obecne są też takie aminokwasy, jak ?
tauryna, cysteina i metionina, zawierające w swej cząsteczce siarkę, i
których potrzebuje wątroba do regulacji produkcji żółci i poziomu
cholesterolu oraz procesu detoksykacji. j
Jajka są zdrowe, jeżeli przyrządzi się je w odpowiedni sposób; naj- >
lepsze są gotowane na miękko lub twardo oraz gotowane w koszul- *
kach, oczywiście muszą być świeże. Nie należy jajek smażyć. Gotu-
jąc w wodzie wybite ze skorupki jajka, należy uważać, by nie rozbić ;
żółtka, ponieważ kontakt ze światłem i powietrzem rozpoczyna pro- i
ces utleniania obecnego w nim cholesterolu. Oczywiście, nie można ',
przesadzać, ponieważ nie stanie się to w ciągu kilku minut.
Ogólnie rzecz biorąc, zalecałabym spożycie jajek w ilości 10-12
tygodniowo, ale jest to sprawa indywidualna. Jeżeli ktoś ma wysokie
stężenie cholesterolu we krwi, powinien zasięgnąć porady lekarza,
uważam jednak, że w przypadku nawet takich osób nie ma koniecz-
ności całkowitej eliminacji jajek z jadłospisu. Można poprosić lęka- /
rza o skierowanie na badanie krwi na czczo i po zjedzeniu jajek, by ■
określić, jaki ma to wpływ na stężenie cholesterolu. Trzeba pamiętać, j
że każda osoba ma unikatową charakterystykę hormonalną i metabo- ■
liczną, a medycyna żywieniowa bierze to pod uwagę. i.
Orzech kokosowy jest innym produktem cieszącym się niezasłuże-
nie złą sławą. Ja osobiście przedkładam sosy kuchni azjatyckich, ■.
szczególnie w potrawach kuchni tajskiej, sporządzone na mleku ko-
kosowym lub śmietance kokosowej, nad sosy śmietanowe. Dla mnie ■
mleko kokosowe i sosy wykonane na jego bazie są lekkie i nie powodują

90
 .ydzielania śluzu przez organizm. Nie zetknęłam się z przypadkiem,
żeby spożywanie świeżego kokosa, mleczka kokosowego czy też so-
sv przyrządzone na nim były przyczyną wysokiego stężenia choleste­
rolu we krwi lub nadwagi. Osoby ze stłuszczoną wątrobą nie powin-
nv jadać dużo tłuszczu i dotyczy to każdego rodzaju tłuszczu, i jest to
^ kwestia zdrowego rozsądku. Po prostu trzeba jadać takie pokarmy
w rozsądnych ilościach i mieć pewność, że są świeże, aby tłuszcz
w nich zawarty nie był utleniony.
■' Proszę pamiętać, że wątroba wytwarza osiemdziesiąt procent
cholesterolu obecnego w organizmie, a jego poziom podlega automa­
tycznej kontroli przez ZDROWĄ wątrobę. Jeżeli jednego dnia spoży­
je się trochę więcej cholesterolu, wątroba wytworzy mniej własnego,
a jego poziom sam się wyreguluje. Funkcjonowanie wątroby ma
tó wiele większy wpływ na poziom cholesterolu w organizmie niż re­
dukcja spożycia zdrowych pokarmów zawierających cholesterol.

Pytanie: Dlaczego dieta oczyszczająca wątrobę i jelita

wyklucza przetwory mleczne?
jZ przepisów kulinarnych zamieszczonych w tej książce celowo wy­
kluczyłam wszelkie produkty mleczne. Przyczyną tego są zarówno
moje przekonania i własne doświadczenie, jak i kilka przeczytanych
książek na temat spożywania krowiego mleka? Z punktu widzenia
wielu dietetyków, żywieniowców i lekarzy filozofia leżąca u podstaw
mojej dietetyki i przepisów kulinarnych jest rzeczywiście niekonwen­
cjonalna i wiele osób może się z nią nie zgadzać i jej nie akceptować.
Moje doświadczenie pokazało, że każdy człowiek ma swą własną cha­
rakterystykę hormonalną i metaboliczną co oznacza, że niektórzy nie
tolerują pewnych produktów i miewają idiosynkratyczne reakcje na
pokarmy. Oznacza to, że praktyczna metoda prób i błędów jest najlep­
szym sposobem znalezienia optymalnej diety dla siebie.
Niektórzy ludzie mogąjadać przetwory mleczne bez żadnych pro­
blemów zdrowotnych. Natomiast u innych spożywanie przetworów
mlecznych może wywoływać takie dolegliwości, jak nawracające in­
fekcje dróg oddechowych, zatok, uszu i skóry oraz nadmiar śluzu,
różne postacie alergii, astma i podrażnienie jelit. Jestem przekonana,

.• * W tym miejscu osobom zainteresowanym polecam książkę Nanda Shanny pt. Mleko
,:cichy morderca wydaną przez Oficynę wydawniczą SPAR w 1996 roku (przyp. tłum.).

91
że u niektórych ludzi jadanie przetworów mlecznych może być przy- [
czyną zaostrzenia chorób auto immunologicznych, np. tocznia, zap a- :■
lenia naczyń, zapalenia wielostawowego, stwardniającego zapalenia i
dróg żółciowych, pierwotnej marskości wątroby żółciowej oraz auto- . ’
immunologicznego zapalenia wątroby. Spożywanie mleka i jego j
przetworów może również pogarszać stan torbieli i guzów tarczycy'.<•
i piersi, chorób ziarniaków atych, jak np. sarkoidoza i gruźlica, raka .!
układu limfatycznego, jak chłoniak i białaczka. Odkryłam, że w przy- j
padku chorych z chronicznymi lub nawracającymi infekcjami układu y
limfatycznego, jak mononukleoza zakaźna (wirus Epsteina-Barra) ’’
istnieje konieczność wyeliminowania z ich jadłospisu wszelkich pro- j
duktów mlecznych. Zalecenia te wynikają z mojego własnego J
doświadczenia klinicznego, a nie każdy może mieć takie doświadczę- 9
nie, a poza tym nie musi zgadzać się z nimi. Wykluczenie z własnego J
jadłospisu określonych produktów musi być osobistą decyzją i jeżeli j
ktoś cierpi na którąś z wymienionych wyżej chorób, może zdecydo- ;;
wać, że będzie stosować sposób odżywiania się i przepisy podane
w tej książce. Jedynym sposobem zdobycia dowodów na słuszność *.•
moich tez jest zastosowanie diety, więc proponuję przestrzegać jej J
przez przynajmniej 4-6 miesięcy, chociaż przez cały rok jest bardziej j
wskazane i doświadczyć, czy zaowocuje to pozytywną zmianą i
w zdrowiu i samopoczuciu.38 •> t •!
Przetwory mleczne sporządza się z mleka zwierzęcego, głównie :
krowiego i są to: masło, ser, twaróg, śmietana, jogurt, lody i czekola­
da mleczna.
*

* Trzeba wiedzieć, że mleko w proszku może występować w produktach, w których się

go nie spodziewamy, np. w chrzanie, musztardzie, pieczywie, słodkich wypiekach, róż­
nych słodyczach, majonezie i sosach. Zawsze należy czytać wykaz składników poda- :
nych na opakowaniu (przyp. tłum.).
■O#
92
produkty spożywcze o wysokiej zawartości wapnia

Porcja Zawartość wapnia

Produkt
(mg)
T"” Ryby (wraz z ośćmi) i inne owoce morza
Xdsóś z puszki filiżanka 431
Ostrygi surowe filiżanka 226
Sardynki 100 g . 300
Tuńczyk 100 g 290
Inne ryby (bez ości,
; świeże, gotowane) 100 g 35
Nasiona roślin strączkowych
Tofii 112 g 80-150
Tempeh 112 g 172
Ciecierzyca
(ugotowana) filiżanka 150
Czarna fasola
; (ugotowana) filiżanka 135
Mleko sojowe filiżanka 60
Mleko sojowe
z dodatkiem wapnia filiżanka 300
Przetwory mleczne
Mleko krowie:
pełne filiżanka 288
chude filiżanka 300
Mleko kozie filiżanka 295
Ser żółty (cheddar,
: szwajcarski) 42 g 300
Twaróg filiżanka 150
Ser feta 28 g 129
Jogurt filiżanka 294
Orzechy i nasiona
Brazylijski filiżanka 260
Migdał (bez skórki) filiżanka 300
Nasiona słonecznika filiżanka 174
Ziarno sezamowe
(łuszczone) 3 łyżeczki 300
Tahini 1 łyżka 85
93
 Produkt Porcja Zawartość wapoj
(mg)
Glony morskie, gotowane
Wąkame filiżanka 520 J
Agar filiżanka 400
Kelp filiżanka 305
Hijiki filiżanka 610
Dulse (suche) filiżanka 567
Warzywa zielone, gotowane
Natka pietruszki
(surowa) filiżanka 122
Kapusta chińska filiżanka 200
Szpinak filiżanka 178
Brokuł filiżanka 100
Boćwina filiżanka 165
Rukiew wodna
(surowa) filiżanka 53
Rabarbar filiżanka 348
Sałata ogrodowa filiżanka 300
Liście-mniszka
lekarskiego filiżanka 147

Jak widać z tabeli, istnieje kilka różnych grup produktów zawiera- ;

jących dużo związków wapnia, jak zielone warzywa liściowe, nasiona
i orzechy oraz ryby. Najbogatszym źródłem wapnia są glony morskie. ■;
bardzo popularne w kuchni krajów azjatyckich, a szczególnie w Ja- :
ponii. Łatwo jest dostarczyć w pożywieniu dostatecznie dużo wapnia j.
bez konieczności jadania przetworów mlecznych. Najlepszą radą jest i
stosowanie regularnej i różnorodnej diety, a jeżeli potrzeba, można L
zażywać suplement wapniowy.
Przepis na ziołowy ocet jabłkowy bogaty w wapń
To świetny ocet własnej roboty, który można używać do przyrządzę- ?
nia sosów do sałatek i surówek. Wiele ziół zawiera dużo soli minera!- ;
nych służących budowie zdrowego kośćca, w tym też związków wap- :
nia. Zioła można potraktować jako bogate w sole warzywa liściowe.
Proponuję przyrządzić taką „nalewkę” octową z kilku spośród na­
stępujących ziół: liście mniszka lekarskiego, szczaw kędzierzawy •

94
 koniczyna łąkowa, żywokost, bylica pospolita, pokrzywa i babka
zwyczajna.
■ 2ioła posiekać w takiej ilości, by wypełniły jednolitrowy słoik,
po słoika wlać ocet jabłkowy (najlepiej ekologiczny) w takiej ilości,
bv zioła były przykryte. Zakręcić dokładnie pokrywkę i odstawić
; w chlodne ciemne miejsce na 6-8 tygodni. Sole mineralne obecne
liściach ziół rozpuszczą się w occie, co sprawi, że będą łatwo przy­
swajalne. Po tym czasie ocet zlać i wykorzystywać do przyrządzania
sosów do sałatek. Można go też wypijać w trakcie posiłku, rozcień­
czają jedną łyżkę octu w filiżance ciepłej wody. Można posłodzić
melasą która również zawiera dużo wapnia.

pytanie: Czy pokarmy przyrządzone według tych

przepisów nadają się dla dzieci?
Przepisy i zalecenia dietetyczne zawarte w tej książce świetnie
nadają się dla dzieci i będą wielce pomocne w przypadkach dzieci
z nadwagą spowolnioną przemianą materii, nawracającymi infekcja­
mi, chorobami autoimmunologicznymi, chronicznym zmęczeniem
i alergią Odkryłam, że są pomocne dla wielu dzieci z typowymi
przypadkami źle funkcjonującego układu immunologicznego, czyli
/astmy, dolegliwości zatok, kataru siennego i problemów skórnych.
Dzieci bywają bardzo kapryśne i wybredne, jeżeli chodzi o jedze­
nie, co sprawia, że trudno wprowadzić zmiany w ich sposobie żywie­
nia, ale nieobecność niezdrowych produktów w domowej spiżarni
i lodówce bardzo temu sprzyja. Jeżeli zachodzi potrzeba stosowania
u dziecka diety oczyszczającej wątrobę dłużej niż cztery miesiące,
zalecam podawanie suplementu wapnia w dawce 300-500 mg dzien­
nie. Związki wapnia występują w wielu innych produktach, nie tylko
w przetworach mlecznych. Patrz tabela na str. 93-94.
Niektóre nawet bardzo małe dzieci mogą mieć ostrą fazę choroby
wątroby i w takich przypadkach odpowiednia dieta odgrywa niezwy-
: kle pomocną rolę. U dzieci z chronicznie aktywnym zapaleniem wą­
troby marny do czynienia z chorobą autoimmunologiczną polegającą
na tym, że organizm dziecka wykazuje alergię na własną wątrobę.
W takich przypadkach zasady przedstawione na str. 31-43 mogą mieć
krytyczne znaczenie dla rozwoju tej choroby.
Choroba zwana galaktozemią występuje wtedy, gdy w organizmie
niemowlęcia brak enzymu koniecznego do trawienia cukru (laktazy)

95
obecnego w mleko, co sprawia, że cukier ten odkłada się w wątrobie
i innych narządach. Prowadzi to do marskości wątroby, rozwoju za­
ćmy i uszkodzeń mózgu, jeżeli nie wykluczy się mleka z pożywienia
dziecka i nie zastąpi pokarmem niezawierającym cukru mlecznego, <
Nadużywanie antybiotyków u dzieci może uszkadzać wątrobę;
i właśnie dlatego jestem wielką entuzjastką wspomagania układu im--
munologicznego za pomocą metod i środków naturalnych.
Ochranianie i wspomaganie prawidłowego funkcjonowania wątrób
by u dzieci jest bardzo ważne, ponieważ środowisko człowieka:
w przyszłości będzie jeszcze bardziej toksyczne i sztuczne niż obe­
cnie. Ponadto trzeba wiedzieć, że problemy z wątrobą dają o sobie znać
w stosunkowo młodym wieku, a chroniczna choroba wątroby i mar­
skość nadal zajmują czwarte miejsce wśród głównych chorobowych
przyczyn zgonów ludzi w wieku 25-44 lata.

Pytanie: Czy żółknięcie skóry jest normalne?

U niektórych ludzi spożywających duże ilości warzyw i owoców
o zabarwieniu żółtym i pomarańczowym skóra rzeczywiście może
mieć odcień bardziej żółty czy pomarańczowy. Takie warzywa i owo-'
ce zawierają dużą ilość pigmentów będących karotenoidami o właści­
wościach przeciwutleniających, które mogą nadawać skórze nie­
których ludzi odcień opalenizny. Nie jest to niebezpieczne w żaden
sposób, choć niektórych to niepokoi. Jeżeli to przeszkadza, należy
zmniejszyć spożycie tak zabarwionych warzyw i owoców. Jeżeli ktoś
zażywa suplement beta-karotenu lub kompleks karotenoidowy, waż­
ne jest, aby były to preparaty pochodzenia naturalnego.
Beta-karoten pochodzenia naturalnego i produkty będące jego
źródłem posiadają właściwości zmniejszające ryzyko wielu postaci
raka. W warzywach i owocach o jaskrawych barwach oprócz beta-ka­
rotenu obecne są też inne karotenoidy o działaniu przeciwnowotwo-
rowym, np. alfa- i gamma-karoten, luteina i likopen. Beta-karoten
jest prekursorem witaminy A i przekształcanie jego cząsteczki w tę
witaminę zachodzi w wątrobie. Witamina A powstała w ten sposób
jest bardzo korzystna dla wątroby i pomaga temu narządowi w regu­
lacji poziomu cholesterolu w organizmie.
Trzeba jednak wiedzieć, że chociaż witamina A jest korzystna dla
wątroby, nie oznacza to, że im więcej wprowadzi się jej do organi­
zmu, tym lepiej. Zażywanie witaminy A w wysokich dawkach i przez

96
 Wątroba
krew wracająca do serca
prawy piat wątroby żyła wątrobowa przepona

lewy płat
wątroby

_______ tętnica
wątrobowa
dopływ świeżej krwi od serca
przewód
żyła wrotna
żółciowy
wspólny dopływ krwi z jelit
pęcherzyk wypływ żółci do jelit
żółciowy
Komórki Kupffera

97
98
 ' dłuższy okres może być toksyczne dla wątroby i spowodować
i ’ podwyższenie stężeń enzymów wątrobowych. Jeżeli ktoś zażywa
' 50 000 IU witaminy A dziennie przez ponad pół roku, należy tę daw-
■' kę zmniejszyć lub przejść na beta-karoten pochodzenia naturalnego,
który nie jest toksyczny dla wątroby. Osobnicy z chorobą wątroby nie
powinni zażywać więcej niż 10 000 IU witaminy A dziennie. Jeżeli
‘ pija też tran z wątroby dorsza, co ma wiele korzyści zdrowot­
nych, należy się upewnić, że pobór witaminy A nie jest nadmierny,
ponieważ tran dużo jej zawiera. W przypadku kobiet w ciąży dzien­
na dawka witaminy A nie powinna przekraczać 5000 IU.

pytanie: Jak postępować w przypadku torbieli wątroby?

Torbiel to termin medyczny opisujący ograniczoną przestrzeń
o kształcie kulistym lub zbliżonym w jakiejś części ciała. Może być
pusta lub wypełniona wodą albo śluzowatym płynem.
W trakcie badania ultrasonograficznego lub tomografii komputero­
wej brzucha dość często wykrywa się jedną lub kilka torbieli w wą­
trobie. Najczęściej torbiele takie diagnozuje się przypadkowo, ponie­
waż nie dają one żadnych objawów. Takie „proste” torbiele powstają,
gdy komórki wątroby na jakimś małym obszarze obumierają lub się
degenerują. Najczęstszą tego przyczyną jest zaawansowany wiek ży­
cia, niewłaściwy sposób odżywiania się i takiż tryb życia. U osób ze
stłuszczoną wątrobą torbiele mogą być wypełnione materiałem tłu­
szczowym. Torbiele takie nie stanowią o chorobie wątroby, ponieważ
narząd ten będąc tak dużym narządem, jakim jest, ma wiele innych
zdrowych komórek umożliwiających normalne funkcjonowanie.
Jeżeli zostanie wykryta jedna lub kilka torbieli wątroby o charak­
terze degeneracyjnym, nie trzeba się tym specjalnie martwić, ale
oczywiście nikt nie chce, żeby było ich więcej. Na szczęście łatwo
jest zapobiegać ich powstawaniu, a w wielu przypadkach możliwe
jest, by torbiele takie stopniowo się zmniejszały.
Moje zalecenia to oczywiście zmiana sposobu odżywiania się i prze­
strzeganie zasad wyłożonych w tej książce i zażywanie dobrego toniku
'wątrobowego. Osoby z „prostymi” torbielami wątroby nie powinny spo­
żywać przetworów mlecznych, co jest łatwe, gdy stosuje się dietę oczy­
szczającą wątrobę. Powinny za to zażywać: witaminę E w dawce
1000 IU, preparat selenu w dawce 200 LLg, witaminę C w dawce
2 g dziennie oraz zwiększyć pobór niezbędnych kwasów tłuszczowych.

99
 Na terenach, gdzie hoduje się owce i bydło, istnieje niebezpieczeń- /■
stwo zarażenia się ludzi tasiemcem, łac. Echinococcus granulosa
który może przenikać do wątroby i tworzyć torbiele. Te torbiele nale­
ży odróżniać od torbieli wymienionych wyżej, ponieważ mogą wy.
magać leczenia, aby uniknąć pęknięcia wątroby. Przestrzeganie zasad
higieny i regularne odrobaczanie psów zmniejsza prawdopodobień­
stwo takich zakażeń.

Pytanie: Czy można jadać wątróbkę w okresie stosowania

diety oczyszczającej wątrobę?
Niektórzy lubią jadać wątróbkę, a nie mają pewności, czy jest tó
korzystne dla zdrowia. Jeżeli ktoś pragnie regularnie jadać wątróbkę,
zachęcam do znalezienia ekologicznej hodowli owiec czy bydła, aby.;
mieć pewność, że zwierzęce wątroby nie zawierają hormonów wzro­
stu, antybiotyków i środków ochrony roślin. Wątroba zwierząt,
podobnie jak wątroba ludzi, będąc narządem oczyszczania i wydala-
nia toksyn z całego organizmu, może być magazynem tych toksyn.
Jeżeli ktoś spożyje taką wątróbkę, toksyny te znajdą się w wątrobie
tej osoby.
Wątróbkę cielęcą czy owczą można przyrządzić na kilka sposo­
bów, dzięki czemu będzie to pyszne danie, które ponadto jest źródłem
aminokwasów, witamin A, B i E oraz żelaza. Wielce szanowana au- ’
stralijska lekarka, dr Ruth Cilento, omawia korzyści zdrowotne pły­
nące z jadania zwierzęcej wątroby w swojej znakomitej książce pt.
Heal cancer (Uleczyć raka} wydanej przez wydawnictwo Hill of
Content Publishing, w której znajdują się też przepisy na pyszne da­
nia z wątroby cielęcej i owczej. Przyrządzając wątrobę, należy dobrze
ją wypłukać i ugotować, by mieć pewność, że zostały usunięte wszy- 7
stkie związki chemiczne i drobnoustroje.

Pytanie: Jak postępować w przypadku zespołu Gilberta?

Do tej serii pytań włączyłam również to o zespół Gilberta, ponie­
waż występuje zaskakująco często, bo aż u 2-5 procent populacji. Ten
zespół chorobowy to wrodzony defekt polegający na upośledzeniu .
zdolności wątroby do wydzielania pigmentu żółci, bilirubiny. Może
to prowadzić do zażółcenia skóry i białkówki oczu o zmiennym nasi­
leniu. Zespól Gilberta diagnozuje się podczas badania krwi, gdy stę- •.
żenie bilirubiny jest nieco podwyższone, a poza tym brak innych .

100
nieprawidłowości funkcjonowania wątroby czy objawów chorej wą­
troby
Ogólnie rzecz biorąc, choroba ta jest raczej nieszkodliwa i nie da­
te żadnych objawów, chociaż niektórzy donosząc nadmiernym zmę­
czeniu. Zalecenia dla osób z zespołem Gilberta to stosowanie zdro­
wego sposobu odżywiania się i unikanie takich toksyn, jak nadmiar
napojów alkoholowych i leków toksycznych dla wątroby Stężenie
bilirubiny u tych osób wykazuje tendencję rosnącą, jeżeli ich sposób
'odżywiania się jest niewłaściwy, a także w okresie głodowania czy
też lekkich chorób, co może powodować zażółcenie skóry. Ludzie
z zespołem Gilberta powinni stosować dietę oczyszczającą wątrobę;
ich stan może poprawić zażywanie toniku wątrobowego ułożonego
w ten sposób, by wspomagać wątrobę w procesie detoksykacji.
Choroba ta nie wymaga leczenia medycznego ani długotrwałej ob­
serwacji lekarskiej, a chorzy z zespołem Gilberta nie powinni mieć
przekonania, że cierpią na jakąś chorobę wątroby Postawienie wła­
ściwej diagnozy jest bardzo ważne, aby pacjent mógł być poinformo­
wany że nie ma żadnej poważnej choroby, i aby w przyszłości uni­
kać niepotrzebnych badań.

Opisy kilku przypadków

Zapalenie wątroby i marskość u młodej kobiety
W Hamilton w Nowej Zelandii spotkałam pewną młodą kobietę
z Nowego Jorku, która powiedziała, że zażywa właśnie silne leki
przeciw zapaleniu wątroby o charakterze auto immuno logicznym
i marskości, które zostały zdiagnozowane dwa lata wcześniej. Zaży­
wanie kortyzonu spowodowało, że przytyła kilka kilogramów, a jej
twarz przypominała księżyc w pełni. Wtedy zaczęła stosować inny
lek o nazwie imuran, by uniknąć dalszego tycia. Powiedziano jej też,
że musi liczyć się z transplantacją wątroby w okresie nadchodzących
dziesięciu lat. Przypadek tej młodej kobiety bardzo mnie zaciekawił
i zastanawiałam się, skąd u młodej osoby wzięła się taka poważna
choroba wątroby i wypytałam ją o czynniki, które mogłyby wskazać
ha etiologię jej choroby. Kobieta ta nigdy nie miała wirusowego za­
palenia wątroby, a choroba tego narządu pojawiła się po wirusowym

101
zapaleniu dróg oddechowych i wielu lekarzy, u których była, wyraża-
ło przekonanie, że to było przyczyną choroby wątroby. Wątpiłam bar­
dzo, żeby infekcja wirusowa była prawdziwą przyczyną tak poważ­
nego zapalenia i marskości wątroby, które potrzebują o wiele dłuż­
szego czasu na ujawnienie się i musiałyby rozwijać się w ukryciu
przez wiele lat. Wtedy zapytałam ją o choroby w dzieciństwie, a p0
jej odpowiedzi wszystko stało się jasne. Była chorowitym dzieckiem,
przeszła wielokrotnie zapalenie ucha, które leczono za pomocą anty­
biotyków. Rodzice nie mieli świadomości, że należało zmienić spo­
sób żywienia dziecka, by zapobiegać infekcjom usznym, zamiast sto­
sować długotrwałe leczenie różnymi antybiotykami. Niestety, stoso­
wanie dużej ilości antybiotyków, w wielu przypadkach zupełnie
niepotrzebnie, może powodować uszkodzenie wątroby i uwrażliwiać
układ immunologiczny, co często skutkuje wystąpieniem ostrej aler­
gii i chorób autoimmune logicznych.
Gdy ta młoda kobieta zaczęła stosować dietę oczyszczającą wątro­
bę, jej stan znacznie się poprawił, ale niestety chroniczne uszkodze­
nie wątroby było już tak poważne, że całkowite odwrócenie tego sta­
nu nie było możliwe.
Takich opowieści, jak ta wyżej, wysłuchałam wielokrotnie i wła­
śnie z tego powodu zamieściłam krótki podrozdział na temat wspo­
magania układu immunologicznego i przezwyciężania infekcji środ­
kami naturalnymi, aby chronić wątrobę. Patrz str. 77.

Przypadek George’s
Ten interesujący przypadek dobrze pokazuje, jak wprowadzenie kil­
ku zmian w sposobie odżywiania się może pomóc mężczyznom
w wieku średnim. George był typowym przedstawicielem naszych
czasów uzależnionym od pracy. Prowadził firmę i miał też wiele in­
nych spraw poza tym, które szczelnie wypełniały jego czas. Będąc
kawalerem, nie jadał w domu, ale w biegu wpadał do miejscowego
klubu, gdzie zjadał w pośpiechu posiłek składający się z mięsa,
nadmiernie rozgotowanych warzyw i deseru. W ciągu dnia na lunch
zjadał kanapkę, a także takie produkty przekąskowe, jak chipsy i orze­
szki ziemne, od czasu do czasu wypijał jakiś napój alkoholowy
Według opinii wielu osób jego sposób odżywiania się nie był znów
taki bardzo zły, ale jednak powodował, że stopniowo przybierał
na wadze, szczególnie na przodzie tułowia i miał już dwadzieścia

102
fcs

jtilogramów nadwagi. Poza tym na skórze w kiiku miejscach miał

^jany rakowe, którymi się zupełnie nie zajmował z powodu braku
czasu.
^ Bliska znajoma opowiedziała George’owi o diecie oczyszczającej
Wątrobę, który zaczął zmieniać swój sposób odżywiania się dzięki
temu, że spędzał coraz więcej czasu z przyjaciółką. Okazało się, źe
jadanie surowych warzyw i owoców w większych ilościach było zu­
pełnie łatwe. Poza tym zaczął zażywać preparaty z antyoksydantami,
tonik wątrobowy oraz preparat selenu w proszku.
po sześciu miesiącach od czasu wprowadzenia zmian George
schudł dziewiętnaście kilogramów i odzyskał dawną młodzieńczą
muskulaturę. Pewnego ranka obudził się z bólem nadgarstka w miej­
scu dużej zmiany rakowej skóry, która opuchła, a wokół niej wystą­
piło zaczerwienienie i stan zapalny. Przemył to miejsce solanką
i przyłożył kompres z olejkiem drzewa herbacianego jako środka an-
iyseptycznego.
Po dwóch tygodniach rak skóry zniknął samoczynnie, pozostawia-
■ jąc po sobie normalnie wyglądającą skórę. W okresie następnych
P...i miesięcy zmiany rakowe skóry w innych miejscach ciała również
, przeszły ten sam proces, jak ta pierwsza i zniknęły, pozostawiając
normalną skórę.
j : Historia George’a wyraźnie pokazuje, jak wprowadzenie kilku pro-
s stych zmian w sposobie odżywiania się może poprawić funkcjonowa-
- nie wątroby, pomaga schudnąć i sprawić, że układ immunołogicznny
zostaje uzdrowiony i zaczyna prawidłowo funkcjonować.

Ciężki przypadek stłuszczenia wątroby

V . W Forcie Lauderdale na Florydzie spotkałam kobietę przed pięć-
ż dziesiątką, którą dotknął ciężki przypadek stłuszczenia wątroby. Mia-
d la nadwagę, przód tułowia był znacznie otłuszczony, a na wysokości
wątroby - wałek odłożonego tłuszczu. Narzekała na bóle wątroby
■ i wzdęcia. Kilkakrotnie podejmowała próby schudnięcia, stosując róż­
ne niskotłuszczowe i niskokaloryczne diety, ale były one zbyt rygory­
styczne i bardzo trudne, by mogła je stosować przez dłuższy czas.
Lekarz skierował ją na badania, których wyniki wykazały, że jej
wątroba jest powiększona i zawiera wiele złogów tłuszczowych,
pęcherzyk żółciowy wypełniony był wieloma małymi kamieniami
cholesterolowymi, a stężenia cholesterolu i enzymów wątrobowych

ąn
były podwyższone. Złogi tłuszczo we w wątrobie były tak duże,
tworzyły torbiele wypełnione twardym żółtym tłuszczem. To właśnie ■ £
te torbiele wypełnione tłuszczem i kamienie w pęcherzyku żółcio. '•$
wym były prawdopodobnie przyczyną bólów, wzdęć i ogólnego dyg.
komfortu. I
Kobieta ta nie pijała w nadmiarze alkoholu, ale jadała dużo prze- ■
tworzonej żywności i sera. Martwiła się swoją stłuszczoną wątroby *
ale nie miała zielonego pojęcia, jak pozbyć się złogów tłuszczu w niej .
odłożonych. Rozmowa, jaką odbyłyśmy po zakończeniu mojego sc- r
minarium, przyniosła jej dużą ulgę. Po spotkaniach tego rodzaju za- ;
wsze zostaję dłużej, by móc porozmawiać z ludźmi wymagającymi ł
specjalnej uwagi. Wyjaśniłam tej kobiecie, że jej wątroba funkcjonu- J
je odwrotnie w stosunku do tego, jak powinien działać ten narząd, po- ;
nieważ zamiast spalać tłuszcz, magazynował go. ii
Przede wszystkim należało usunąć z wątroby nadmiar odłożonego
tłuszczu, zanim można było zacząć regulować przemianę materii jej T
organizmu. Zaleciłam przestrzeganie zasad oczyszczania wątroby ■■
oraz zażywanie silnego ton i ku wątrobowego w proszku.
Rok później ponownie odwiedziłam Fort Lauderdale, gdzie po raz. ł
kolejny prowadziłam seminarium i ta kobieta przyszła się pokazać. '
Wyglądała o wiele lepiej, ponieważ schudła aż 27 kilogramów i nie
miała już wystającego brzucha. Pokazała mi wydruk z badania wątroby i
i pęcherzyka żółciowego, z którego wynikało, że wątroba jest nor- ■
malnych rozmiarów i prawie zupełnie wolna od złogów tłuszczo- '
wych. Kamienie w pęcherzyku żółciowym stopniowo uległy rozpu- ?
szczeniu, dzięki czemu uniknęła operacji, która mogła być niebez- ' ?
pieczna przy jej znacznej nadwadze. Zdała mi dokładną relację z jej [
zmagań z chorobą. Na początku było jej trudno zaakceptować zmia- i
ny w pożywieniu, ponieważ przez pierwsze sześć miesięcy chudła . ;
bardzo powoli, a dopiero potem spadki na wadze były o wiele szyb- !■
sze. Przyspieszenie utraty nadwagi przypadłe na moment, w którym j
wyniki skanowania wątroby wykazały prawie całkowite uwolnienie
jej ze złogów tłuszczowych. Dopiero wtedy bowiem wątroba byłaj
zdolna do skutecznego spalania tłuszczu z innych części ciała, ponie-
waż najpierw sama musiała się uwolnić od zgromadzonego w niej ».
tłuszczu. Taki proces jest typowy u ludzi ze stłuszczoną wątroby :
w stopniu od umiarkowanego do ciężkiego. ;

104
 pytanie: Czy można pomóc zwierzętom domowym
, chorą wątrobą?
problemy ze źle funkcjonującą wątrobą i pęcherzykiem żółciowym
r nowszechne n takich domowych zwierząt, jak psy, koty i konie. Te
same czynniki, które niekorzystnie oddziałują na funkcjonowanie
wątroby u człowieka, mają podobne działanie na wątrobę domowego
kota, psa czy konia wyścigowego. Karma dla koni oraz rośliny na pa­
stwisku czy łące mogą zawierać środki ochrony roślin i nieprzyjazne
drobnoustroje i w takim przypadku należy usunąć toksyczny czynnik
tego rodzaju. Niektóre związki chemiczne stosowane zewnętrznie
j wewnętrznie przeciw pchłom mogą zatruwać wątrobę. Produkowa­
na komercyjnie karma dla zwierząt domowych często zawiera zbyt
dużo uszkodzonego (zdenaturowanego) tłuszczu, soli i dodatków.
Wątrobę zwierzęcia mogą też uszkadzać pasożyty i wirusy, powodu­
jąc powstawanie torbieli i stanu zapalnego tego narządu. Przyczyną
otyłości psów i kotów jest w wielu przypadkach stłuszczenie wątro­
by. U koni również może występować stłuszczenie wątroby.
' Wczesna diagnoza jest oczywiście bardzo ważna, ponieważ dzięki
temu można zapobiegać dalszym uszkodzeniom komórek wątrobo­
wych. Pracownicy Health Advisory Service w Sydney często odbiera­
ją telefony od zaniepokojonych właścicieli zwierząt, którzy z wyników
badań krwi dowiadują się o nieprawidłowym funkcjonowaniu wątroby
i podwyższonych stężeniach enzymów wątrobowych u swojego ulu­
bieńca. W takich przypadkach medycyna żywieniowa jest bardzo sku­
teczna i łatwa do zastosowania.

Problemy z wątrobą u koni

Problemy z wątrobą mogą być przyczyną
depresji, ogólnego spowolnienia, braku ape­
tytu i spadku masy ciała u tych zwierząt.
Jeżeli stężenie nagromadzonego amoniaku
w końskiej krwi przekroczy pewien poziom,
koń może wykazywać dziwne zachowanie,
np. napieranie głową, chodzenie w kółko
w boksie i ziewanie. Chlorofil (zielony barwnik roślinny obecny
w sianie i suszu z trawy podawanej koniom) w połączeniu z chorą
wątrobą może powodować odbarwienia skóry, która wtedy reaguje na
światło słoneczne; taki stan określa się fotowrażliwością. Następ-

105
stwem tego bywa podrażnienie i stan zapalny skóry u zwierzęcia ’•I'-
i wtedy powinno być ono chronione przed bezpośrednim kontaktem v
ze światłem słonecznym. Poza tym mogą wystąpić też inne zmiany f
jak ciemniejsze zabarwienie moczu i jasne zabarwienie odchodów V
oraz zażółcenie białek oczu i błony śluzowej jamy gębowej konia. f
Świadomość takich objawów i rozpoznanie ich oraz szybka reak- r
cja na oznaki prawdopodobnego złego funkcjonowania wątroby u ko- k
nia decydują o dobrym rokowaniu i wyleczeniu zwierzęcia. i
Koniom z nieprawidłowo funkcjonującą wątrobą poza zwykle •
stosowaną karmą należy podawać: marchew, jabłka, zmielone sie- f
mię lniane i nasiona słonecznika, świeże kiełki pszenicy i owies, ■'
W karmę trzeba wmieszać też suplement tranu z wątroby dorsza, nie- .
wielką ilość czarnej melasy i drożdże piwne.
Jeżeli zwierzę ma pasożyty (robaki), trzeba podać surowy czosnek: ■
obrane ząbki czosnku (6-12 sztuk dziennie) zmiażdżyć w prasce lub ■
drobno posiekać i dobrze wmieszać w karmę. Smak czosnku można ?
ukryć, mieszając go z czarną melasą. Być może zajdzie potrzeba za- i-
stosowania preparatów odrobaczających, należy jednak wybrać takie, >
których toksyczne oddziaływanie na wątrobę będzie jak najmniejsze, • i
Lekarz weterynarii powinien przepisać odpowiednie suplementy wi- ;
tarnin rozpuszczalnych w tłuszczu, czyli A, D, E i K, ponieważ ich '■■■
obecność może być pomocna wątrobie w samonaprawie. - ’
Jeżeli końska wątroba jest w ciężkim stanie chorobowym, stężenie
amoniaku we krwi może być bardzo wysokie i wtedy należy podawać
zwierzęciu pożywienie o niskiej zawartości białka. W takim przypad-. !
ku nie wolno podawać koniowi siana z lucerny, śruty sojowej ani ;■
innego wysokobiałkowego składnika karmy, ponieważ może to spo-
wodować dalsze podwyższenie stężenia amoniaku we krwi. Końska i
kanna powinna składać się z siana z trawy z dodatkiem mieszanki f
treściwej z kukurydzy lub owsa charakteryzujących się niską zawar-” l
tością białka. ;
Istnieje wersja toniku wątrobowego LivaTone dla zwierząt, który ?
można z łatwością dodawać do końskiej karmy. Przeciętnie zalecana
dawka to 4-6 łyżeczek proszku dwa razy dziennie, a w przypadkach i
stanu zapalnego wątroby lub stłuszczenia można dodatkowo dołożyć f
po dwie łyżeczki dwa razy dziennie.
Jeżeli układ immunologiczny konia jest osłabiony, a zwierzę mie­
wa nawracające infekcje lub stany zapalne, np. artretyzm, dolegliwości ••

106
 dkładu szkieletowo-mięśniowego, istnieje duże prawdopodobieństwo,
że w organizmie zwierzęcia występuje niedobór selenu. Wtedy trzeba
podawać preparat selenowo-drożdźowy w proszku w dawce 2 łyżki
dziennie wmieszany w karmę. Suplement ten jest również bardzo ko­
stny w przypadkach zapalenia wątroby, także chronicznego.

- Problemy z wątrobą u kotów i psów

J< oto plan postępowania wobec kotów
i psów z zaburzeniami funkcjonowania wą-
troby:
• Zwiększyć w pożywieniu zwierzęcia ilość
gotowanych warzyw (marchwi, ziemnia­
czków, dyni, buraka, szpinaku, brokuła i ce-
■ buli). Warzywa te można ugotować na pa-
y rze, rozdrobnić w mikserze i zmieszać z ugotowaną kaszą: gryką,
ziarnem pszenicy lub orkiszu, ryżu czy pęczaku. Tę mieszankę do-
?■■■ daje się do porcji mięsa lub ryby, jaką zwierzę zwykle otrzymuje.
Z ryb najbardziej zalecane są: tuńczyk, sardynka, łosoś ze względu
na wysoką zawartość kwasów tłuszczowych 3-omega w rybim tłu­
szczu, które świetnie działają na wątrobę.
: «Unikać podawania zwierzęciu tłustego mięsa i usuwać skórę
i tłuszcz przed jego gotowaniem.
e Mięsną lub rybną karmę z puszki można też podawać, ponieważ nie
zawsze jest czas na samodzielne przygotowanie pożywienia dla
zwierzęcia. Do takiej kanny trzeba dodać ugotowane warzywa
i ziarna zbóż i dobrze wymieszać. Należy starać się kupować kar­
mę takiego producenta, który dba o zdrowie zwierząt i do produk­
cji karmy stosuje świeże mięso o niskiej zawartości tłuszczu.
: - • Jajka dla psów i kotów są bardzo wskazane, ponieważ zawierają le­
cytynę oraz aminokwasy z siarką w cząsteczce sprzyjające procesowi
detoksykacji wątroby. Podawane zwierzęciu jajka mogą być surowe,
gotowane w skorupce lub w koszulce w następujących ilościach:
3-4 tygodniowo dla psa średniej wielkości oraz 1-2 tygodniowo dla
kota średniej wielkości.
Jeżeli zwierzę ma stłuszczoną wątrobę, upośledzenie funkcjono­
wania układu immunologicznego lub nadwagę, należy unikać po-
dawania krowiego mleka i przetworów mlecznych. Nietolerancja
. laktozy u psów i kotów występuje stosunkowo często i może być

107
 przyczyną wzdęć, wiatrów i biegunki. Można te objawy łatwo usu-
nąć, eliminując z pożywienia zwierzęcia mleko i jego przetwory.. ./'tó
© Innymi produktami o działaniu leczniczym dla kociej i psiej wątro? •’
by są: zmielone siemię lniane i nasiona słonecznika, świeże kiełki ’-’f
pszenicy oraz sproszkowane drożdże piwne. Zwierzęciu możną.c;
również podawać LSM (mieszanka sproszkowanego siemienia1
lnianego, nasion słonecznika i migdałów). Produkty te należy prze-.
chowywać w lodówce z dala od światła. :,y-
■ i1.?

Jeżeli zwierzę ma pasożyty (robaki), a większość z nich ma, nale- £

ży zastosować surowy czosnek, który trzeba rozdrobnić (w prasce lub •••?''
posiekać), dobrze zmieszać z karmą i podawać przynajmniej trzy ra- ■ FC
zy w tygodniu. Zapewniam, że życie towarzyskie zwierzaka nie
ucierpi z tego powodu!
Jeżeli u zwierzęcia występuje nieprawidłowe funkcjonowanie £:
wątroby lub stan zapalny, można mu podawać tonik wątrobowy Liva- ’;.t
Tone dla zwierząt, który z łatwością dodaje się do karmy. Stosowanie
tego toniku będzie też pomocne w przypadku sthiszczenia wątroby.
i otyłości: chudnięcie będzie łatwiejsze. Dawkowanie w tabeli poniżej.. ;T

Zwierzę Wielkość Dawkowanie ;

Pies mały 1 łyżeczka dziennie p
średni 1,5 łyżeczki dziennie
duży 2 łyżeczki dziennie f
■T

Kot mały i średni 72 łyżeczki dziennie

duży 1 łyżeczka dziennie

UWAGA: Koty są bardzo podatne na uszkodzenie wątroby przez f

lek o nazwie paracetamol. Podanie kotu nawet tylko jednej tabletki. •: £
takiego leku może spowodować uszkodzenie tego narządu o fatal-
nych następstwach.
■ i

Opis przypadku pewnego konia ?

Oto świetny przykład tego, jak duży wpływ wywiera stan wątroby ?
na samopoczucie zwierzęcia. Historia dotyczy konia o mieniu Kala ;
Beat, który w 1995 roku otrzymał tytuł „Konia roku” nadany przez.

108
 ęt warzyszcnic Jeździeckie w Nothem Rivers. Ten zwycięski koń za-
- czął tracić energię i przestał wygrywać gonitwy, które dotąd były dla
fraszką. Lekarz weterynarii odkrył podwyższone stężenie enzy-
u wątrobowego, który wynosił 90 U/l, podczas gdy norma u konia
■ Lws! poniżej 30 U/l.
Właściciele konia słyszeli o dobrych wynikach zażywania toniku
wątrobowego LivaTone przez ludzi i po zasięgnięciu porady w He­
alth Advisory Service zdecydowali, by podawać go również koniowi
w dawkach odpowiednich do jego rozmiarów.
Po dziesięciu tygodniach podawania toniku stężenie enzymu wą­
trobowego spadło u konia do 33 jednostek. Wynik ten był lepszy niż
w okresie kilku poprzedzających lat Właściciele konia byli zachwy-
ceni i zgłosili Kala Beat do ważnych wyścigów, które wygrywał ze
znakomitymi wynikami. Niestety, zapomnieli powiadomić o tym
’ ■ członków zespołu Health Advisory Service, którzy na pewno posta-
i wiliby na tego konia wysokie zakłady, gdyby tylko wiedzieli!
 Rozdział 6
Choroby wątroby

Guzy wątroby
ó Guz wątroby to nienormalny, nieprawidłowy twór powstały w tym
narządzie.

Guzy wtórne
Najbardziej powszechnym guzem wątroby jest nowotwór wtórny,
ćzyli przerzutowy, co oznacza, że guz taki przywędrował do wątroby
zinnego, z reguły oryginalnego miejsca swojego powstania. Najczę­
stszymi miejscami rozwoju nowotworów są: jelita, piersi i płuca.
Nowotwór wtórny osiedla się w wątrobie i rozwija, z czasem jest
przyczyną powiększenia tego narządu i być może też żółtaczki.

Guzy pierwotne
s- Guz pierwotny rozpoczyna swe istnienie w wątrobie, może być ła­
godny lub złośliwy i, niestety, ten występuje częściej. Guz diagnozu­
je się za pomocą badania ultrasonograficznego, tomografii kompute­
rowej lub rezonansu magnetycznego wątroby.

Pierwotny rak wątroby

Pierwotny nowotwór wątroby powstaje w tym narządzie. Jest on jed­
ną z najbardziej rozpowszechnionych postaci raka na całym świecie, ale
trzeba powiedzieć, że występuje znacznie rzadziej na półkuli zachodniej.
Zwykle występuje u osobników poniżej pięćdziesiątego roku życia.
Objawy postępują z reguły w szybkim tempie, składają się na nie:
utrata masy ciała, utrata apetytu, gorączka, bóle brzucha i opuchnię­
cie. Odczuwa się powiększenie wątroby i jej nieregulamość. Pierwotny
rak wątroby nie rokuje pomyślnie i dlatego tak ważne jest, by unikać
czynników, które go wywołują. Postawienie diagnozy dostatecznie
Wcześnie i eliminacja tych czynników mogą zapobiegać pierwotne­
mu rakowi wątroby.
 Czynniki zwiększające ryzyko raka wątroby
Do czynników tych należą:
© chroniczne zapalenie wątroby wywołane wirusem typu B i C, patrz
str. 118; ’
© hemochromatoza, patrz str. 128;
© alkoholizm;
© prawdopodobnie długotrwałe zażywanie wysokich dawek estroge­
nów (co czasem obserwuje się u transwestytów) oraz steroidów an-
drogenowych.

Łagodny guz wątroby

W wątrobie może rozwijać się też nowotwór łagodny, a najbardziej
powszechnymi postaciami takiego guza jest naczyniak krwionośny
i gruczolak.
Naczyniak krwionośny to skupisko rozszerzonych naczyń krwio­
nośnych znajdujących się gdzieś w wątrobie. Guz taki wykrywa się
zwykle przez przypadek, ponieważ z reguły nie daje żadnych obja­
wów. Naczyniaki nie wymagają leczenia, ale zaleca się unikać upra­
wiania brutalnych sportów, jeżeli guz jest duży, ze względu na odle­
głą, ale jednak możliwość jego rozerwania.
Powstawanie gruczolaków wiąże się z zażywaniem doustnej piguł­
ki antykoncepcyjnej lub hormonalnej terapii zastępczej o wysokich
dawkach hormonów. Guzy te zwykle się cofają po zakończeniu zaży­
wania hormonów. Osoby stosujące doustną pigułkę antykoncepcyjną
i/lub inne leki hormonalne powinny poddawać się badaniu wątroby
raz w roku. Te łagodne guzy są łatwo widoczne w trakcie badania
ultrasonograficznego. Nie przekształcają się w guzy złośliwe.

Marskość wątroby
Marskość to termin określający końcowe stadia choroby wątroby,
w której chroniczny stan zapalny komórek wątrobowych doprowa­
dził do powstania rozległych blizn w tkance tego narządu. Zblizno-
wacona tkanka jest taka sama jak kolagen; to twarda włóknista tkan­
ka zastępująca uszkodzone komórki wątroby. Taka włóknista tkanka

112
 je potrafi wykonać pracy normalnych komórek wątrobowych.
Komórki wątroby zwane komórkami gwiaździastymi wytwarzają
< zbliznowaconą tkankę w celu obrony własnej przed stanem zapalnym
występującym w wątrobie. Stan zapalny wytwarzają wolne rodniki
: generowane przez wirusy, toksyny, niezdrowy tłuszcz, alkohol, nie-
które leki i przeciwciała atakujące komórki wątroby. W zdrowej wą-
V trobie jest niewiele komórek gwiaździastych i one nie wytwarzają
zbliznowaconej tkanki w nadmiarze. Natomiast w wątrobie w stanie
chronicznego zapalenia aktywizuje się proces namnaźania komórek
gwiaździastych, czego skutkiem jest powstanie nadmiaru kolagenu,
z/ Tkanka ta powoduje stwardnienie wątroby, co upośledza dopływ
łowi. W takim narządzie ilość zdrowej tkanki jest tak mała, że wątro­
ba nie może podołać wszystkim swoim zadaniom (detoksykacja
i przemiana materii) warunkującym zdrowie całego organizmu.
Marskość wątroby jest czwartą z kolei najpowszechniejszą przy-
czyną zgonu ludzi w wieku 30-50 lat. Chroniczny stan zapalny wy­
wołany przez wirusy zapalenia wątroby typu B i C pogarsza spoży-
Cwanie alkoholu jako wiodąca przyczyna marskości.
Mając na względzie miliony ludzi chorych na zapalenie wątroby,
pokładanie całej nadziei wyleczenia wyłącznie w drogich i niedostęp-
nych (z powodu braku dawców) transplantacjach jest bardzo nieprak-
ą?'" ■. tyczne.

<■ . Przyczyny marskości wątroby

Do czynników wywołujących marskość wątroby zalicza się:
nadmierne spożycie napojów alkoholowych, chroniczny stan zapale­
nia wątroby typu B i C, autoimmunologiczne choroby wątroby (auto-
immunologiczne zapalenie wątroby i pierwotna marskość żółciowa),
zaburzenia przemiany materii (choroba Wilsona, hemachromatoza
i reakcje uboczne na niektóre leki, np. metotrexat, oraz zaburzenia
naczyniowe wątroby).

Objawy zaawansowanej marskości wątroby:

\; ® popękane naczynka kapilarne w kształcie pająka,
ę; © nagminne powstawanie siniaków i wybroczyn,
-ż ©żółtaczka (żółte zabarwienie skóry i białek oczu),
■ © nieprawidłowa wielkość wątroby,
■ ©powiększona śledziona,
o powiększenie końców palców,
o zbieranie się płynu w brzuchu,
© puchnięcie kończyn i zatrzymywanie w nich płynu,
© drżenie rąk,
© splątanie umysłowe i dezorientacja.

Jak zapobiegać marskości wątroby wywoływanej przez

różne czynniki i jak ją zmniejszać
© Zwiększyć zażywanie suplementów o działaniu anty oksydacyjnym
w celu neutralizacji wolnych rodników.
Należą do nich naturalna witamina E w dawce 1000 IU dziennie
(niektórzy ludzie mogą potrzebować 2000 IU), witamina C w dawce
1000 mg trzy razy dziennie oraz preparat selenu w dawce
200 Lig dziennie. Witamina E potrafi zmniejszać zdolność komórek
gwiaździastych do wytwarzania kolagenu, dzięki czemu zmniejsza
się wytwarzanie tkanki bliznowej i poprawia przepływ krwi do wą­
troby, co jest konieczne do regeneracji komórek wątrobowych.
Witamina E wspomaga utrzymywanie wysokiego stężenia glutationu,
który jest najsilniejszym antyoksydantem zapobiegającym marsko­
ści. Wyniki badań klinicznych z udziałem chorych na zapalenie
wątroby typu C, u których terapia interferonem była nieskuteczna,
pokazały, że u prawie pięćdziesięciu procent z nich nastąpiła znaczą­
ca poprawa po podawaniu im 800 IU witaminy E dziennie. Z tego po­
wodu właśnie potrzebne jest podawanie chorym wysokich dawek
witaminy E. Należy stosować naturalną formę tej witaminy określa­
ną jako d-alfa tokoferol.39
Naturalny beta-karoten jest kolejnym antyoksydantem potrafią­
cym poprawić funkcjonowanie wątroby, który można zażywać jako
składnik toniku wątrobowego lub osobno w dawce 5000-15 000 IU
dziennie. Ważne jest również spożywanie beta-karotenu i innych
karotenoidów w pokarmach, a więc trzeba jadać dużo żółtych wa­
rzyw i owoców, np. pomarańcze. W organizmie beta-karoten jest
przekształcany w witaminę A. Beta-karoten, inne karotenoidy i wi­
tamina A mają istotne działanie przeciwrakowe u ludzi z marskością
wątroby, czyli zmniejszają ryzyko rozwoju raka w chorej wątrobie.
Osoby z chorą wątrobą muszą uważać, by nie przedawkować wita­
miny A (patrz str. 96), dzienna dawka tej witaminy nie powinna
przekraczać 10 000 IU.

114
 9 Zażywać tonik wątrobowy zawierający konieczne składniki wspo­
magające ten narząd w rozkładaniu i wydalaniu związków toksycz-
nych (patrz str. 44). Zmniejszy to uszkodzenie wątroby przez toksy-
w" ny Osobom z marskością wątroby zalecam tonik w formie proszku
w dawce jedna łyżeczka dwa razy dziennie w surowym soku.
# IJ wielu ludzi z marskością wątroby często pojawiają się siniaki na
ciele, a także krwawienia, ponieważ narząd ten nie wytwarza czyn-
' ników krzepliwości w dostatecznej ilości. Można temu zapobiegać,
pijając codziennie świeżo wyciśnięty sok z zielonych warzyw li-
' ściowych, takich jak szpinak, jarmuż, boćwina, natka pietruszki,
mięta, rukiew wodna oraz zawierające dużo witaminy K siewki
pszenicy i kiełki lucerny siewnej {alfalfa). Witamina K pomaga
V zmniejszyć brak czynników krzepliwości, czyli redukuje krwawię-
nja i powstawanie siniaków. Na str. 248 i dalszych można znaleźć
przepisy na takie soki.
e Zmniejszyć zażywanie wszelkich leków farmakologicznych,
a szczególnie tych silnie obciążających wątrobę, czyli przeciwbólo­
wą'-.wych (szczególnie paracetamolu i narkotyków), leków przeciwza-
■\ palnych i antybiotyków, a także mocno ograniczyć lub zaniechać
■f całkowicie picia alkoholu. Dobrze byłoby też unikać związków
chemicznych stosowanych w gospodarstwie domowym i miejscu
pracy, czyli środków ochrony roślin, podchlorynu i innych związ­
ków chloru, farb, klejów i rozpuszczalników organicznych.
■ ; e Dostarczać organizmowi białko, zestawiając w posiłku produkty
j z następujących grup pokarmowych: ziarna zbóż, surowe orzechy
i nasiona, kiełki i nasiona roślin strączkowych. Wątroba obciążona
: marskością nie potrafi skutecznie dawać sobie radę z dużą ilością
pokarmu wysokobiałkowego i z tego powodu należy ograniczyć ja-
■ danie czerwonego mięsa (wołowiny, baraniny), wieprzowiny i dro-
biu. Spożywanie nadmiernych ilości mięsa powoduje, że stężenie
amoniaku powstałego w trakcie jego przetwarzania osiąga we krwi
taki poziom, iż może wywołać zmęczenie i splątanie umysłowe.
Przestrzeganie zasad diety oczyszczającej wątrobę jest tu dobrą
wskazówką. Jeżeli funkcjonowanie wątroby jest nieprawidłowe
w znacznym stopniu i/lub występuje niewydolność wątroby, należy
: unikać stosowania przepisów zawartych w tej książce wymagają-
■ cych mięsa i drobiu. Może występować konieczność unikania
/ . wszelkiego białka zwierzęcego, a więc jajek, przetworów mlecznych,

& 115
 owoców morza, czerwonego i białego mięsa. Wtedy jada się ty][(Q . p.
nasiona roślin strączkowych (fasola, groch, soczewica), ziarna
zbóż, kasze, nasiona, kiełki i orzechy. W takich okolicznościach na_. I;'1
leży zażywać preparaty tauryny w ilości 1000 mg dwa razy dzic^ i?
nie oraz witaminy BI2 w dawce 100 |ig dziennie. Wskazane jest tet:
zażywanie małych dawek aminokwasów, glutaminy, cysteiny i g|p. *'
cyny, które są obecne w toniku wątrobowym, w celu zwiększenia Ji”
stężenia glutationu. Glutation i glutamina poprawiają stan chorych: !.
z zespołem wzmożonej przepuszczalności jelit, dzięki czemu':
zmniejsza się absorpcja toksycznego amoniaku z jelit. Natomiast
należy unikać zażywania aminokwasów w dużych dawkach przez >
osoby z wątrobą w końcowym stadium marskości i z niewydolno-
ścią nerek. Pacjent tego rodzaju powinien być pod stałą opiekąspe- ?
cjalisty i dobrego dietetyka.40'43 j
o Unikać zaparć, spożywając dużo surowych warzyw i owoców ’
a także świeżych nasion. Nasiona dyni, słonecznika, siemię lniane ! .
i migdały trzeba rozdrobnić w młynku, zmieszać z otrębami, a na-
stępnie dodawać niemal do każdego posiłku w celu zwiększenia ;
udziału błonnika pokarmowego w pożywieniu. Błonnik pokarnio- 1
wy przyśpiesza wydalanie toksyn z jelit, dzięki czemu zmniejsza v
się możliwość recyrkulacji toksyn do wątroby. :
© Wypijać przynajmniej dwa litry wody dziennie w celu zwiększenia
wydalania toksyn przez nerki, dzięki czemu zmniejsza się obciążę- ?
nie wątroby i tak upośledzonej przez marskość.
© Upośledzenie wypróżniania z powodu zaparć i nadmiaru nieprzyja- ■
znych bakterii może doprowadzić do nadmiernej feimentacji treści
jelitowej, a to zwiększa absorpcję toksycznego amoniaku i innych >’
związków azotu z jelit z powrotem do wątroby. Zdrowa wątroba ?
potrafi przekształcić związki azotu w mocznik, który jest wydalany. J
z moczem. U pacjentów w końcowym stadium marskości i z upo- i:
śledzonym w dużym stopniu funkcjonowaniu nerek wątroba nie po- ;
trafi już dawać sobie rady z wysokim stężeniem amoniaku i wtedy
mogą wystąpić objawy zatrucia mózgu. W takiej sytuacji należy ■'
poprawić funkcjonowanie jelit, zwiększając w pożywieniu udział
błonnika pokarmowego i zażywając preparat zawierający bakterie ■
z rodzaju Lactobacillus. W przypadkach ostrych zaparć i autotoksy-
kacji z jelit pomocne jest też wykonywanie lewatywy czy irygacji =•;
jelita grubego. i

116
 Ułożyć dietę w ten sposób, by połowę pożywienia stanowiły suro-
* we xvarzywa i owoce. Sosy do sałatek i surówek przyrządzać z octu
ekologicznego (balsamicznego, jabłkowego, winnego) oraz oleju
czy oliwy z oliwek tłoczonych na zimno. Wypijać 1-2 szklanki su­
rowego soku warzywnego dziennie. Zamiast prawdziwej kawy pi-
iać ziołową herbatkę z mniszka lekarskiego lub kawę zbożową.
Jadać dużo warzyw należących do rodziny roślin krzyżowych oraz
czosnku i cebuli, które wspomagają oczyszczanie wątroby.
# Upewnić się, że nie dostarcza się organizmowi nadmiernych ilości
\ żelaza i wykonać badanie określające całkowitą ilość żelaza
w organizmie, by wiedzieć, czy wynik mieści się w normie.
organizmie mężczyzn i kobiet po ustaniu krwawień menstrua­
cyjnych może występować nadmiar żelaza, co zwiększa uszkodze­
nie wątroby, jeżeli nawet nadmiar ten jest niewielki. Wirusy zapa­
lenia wątroby mają się świetnie w środowisku, w którym znajduje
się dużo żelaza, a nadmiar żelaza może też być przyczyną niepra­
widłowego funkcjonowania układu immunologicznego. Zmniejsze-
[iie-poboru żelaza może zwiększać sukces leczenia interferonem.
Należy więc unikać zażywania kompleksów witaminowych zawie­
rających żelazo oraz nie jadać zbożowych płatków śniadaniowych
wzbogaconych żelazem, wątróbki, czerwonego mięsa, melasy,
, a także nie jadać potraw przyrządzanych w żelaznych naczyniach.
• Zażywać lecytynę w postaci granulek (musi być świeża i przechowy-
' wana w lodówce) w dawce 2-3 łyżki dziennie, np. z płatkami śniada­
niowymi lub kaszą. Lecytyna jest również obecna w tonikach wątro­
bowych. Dostępna jest także w kapsułkach. Spożycie lecytyny
zwiększa ilość choliny w wątrobie, a to prowadzi do wzrostu stęże­
nia kolagenazy (enzymu), która skutecznie rozkłada kolagenową
■ tkankę bliznową zmniejszając w ten sposób stan marskości. Wyniki
r badań prowadzonych na zwierzętach pokazały, że lecytyna zapobie­
ga marskości wywołanej nadużywaniem alkoholu. Obecnie prowa­
dzone są badania mające na celu powtórzenie tego efektu u ludzi.
• Zażywać preparat kwasu alfa-liponowego w dawce 300-600 mg
dziennie/3

Inne rodzaje terapii

Obecnie bada się wpływ innych składników odżywczych i badania
te mają obiecujące wyniki. Chodzi tu o S-adenozylo-L-metioninę

117
oraz N-acetylocysteinę, które pomagają w utrzymaniu odpowiednio
wysokiego stężenia glutationu będącego silnym przeciwutleniaczem,
Osobom zainteresowanym polecam śledzenie postępów tej terapii
w chorobach wątroby i rozwój w tej dziedzinie w Internecie lub ft.
chowej literaturze medycznej.44"16
Aktywny związek lukrecji nosi nazwę glicyrhizyna i w Japonii jest
ona stosowana od wielu lat do leczenia chorób wątroby, w tym też
marskości. Podaje się jej roztwór w zastrzykach, a badania wykazały
że może to skutkować poprawą, jeżeli chodzi o stężenia enzymów
wątrobowych i wyniki biopsji tego narządu.47"’8 Nie wiadomo jeszcze,
czy doustnie podawane preparaty lukrecji mają taki sam korzystny
skutek. Trzeba też wiedzieć, że spożywanie dużej ilości korzenia In-
krecji może wywołać wzrost ciśnienia krwi, więc tylko wykwalifiko-
wany herbalista może zalecać stosowanie tego ziela.
Zapaienie wątroby
Zapalenie wątroby to ogólny termin medyczny oznaczający stan
zapalny tego narządu. W takim stanie wątroba wytwarza nadmierną
ilość związków wywołujących stan zapalny, które uszkadzaj ą-ko mór-
ki wątrobowe, hepatocyty. Lekarz potrafi zdiagnozować stan zapalny
wątroby, nawet łagodny, na podstawie wyników badań krwi określa-
jących stężenia enzymów wątrobowych. Jeżeli stężenia te są podwyż-
szone, oznacza to obecność stanu zapalnego.
Przyczyny występowania stanu zapalnego
Do czynników wywołujących stan zapalny należą: spożycie alko-
holu w nadmiernej - dla danej osoby, oczywiście - ilości, toksyczne
związki chemiczne, nieprawidłowy sposób odżywiania się, stłuszczc-
nie wątroby, zażywanie pewnych leków, choroby autoimmunologicz-
ne, niektóre choroby dróg żółciowych i infekcje wirusowe. Typy
wirusów wywołujących zapalenie wątroby określa się kolejnymi lite-
rami alfabetu: A, B, C, D, E, F i G. Wirusy innego rodzaju, zarówno
nowe, jak i dawniej rozpoznane, również mogą zaatakować wątrobę,
np. wirus Epsteina-Barra i wirus Coxackie.
118
I Zapalenie wątroby typu A
f. 7.. Zapalenie typu A jest zaraźliwe i rozprzestrzenia się z łatwością
t- drogą pokarmową (zakażony pokarm, napój czy sztućce) lub na dro­
1 dze kontaktu z rzeczami zabrudzonymi kałem zawierającym te wiru­
■ F, sy (npi z pościelą), a także przez skórę. Zakażenia można uniknąć,
■ f przestrzegając skrupulatnie zasad higieny osobistej, a szczególnie
I’ w trakcie przyrządzania pożywienia. Osoby podróżujące do nie­
| których krajów są narażone na znaczne ryzyko zarażenia się wirusem
i. zapalenia wątroby typu A i powinny rozważyć zaszczepienie się prze­
ciw tej chorobie. W trakcie podróży i pobytu w tych krajach należy
v pijać wodę wyłącznie przegotowaną lub gazowaną butelkowaną i nie
-j spożywać surowych ryb czy skorupiaków, a także myć ręce specjal­
j nym mydłem o właściwościach dezynfekujących.
| Wirus zapalenia wątroby typu A wywołuje poważną chorobę,
której objawami są: nudności, brak apetytu, wymioty, uczucie zmę­
czenia i żółtaczka. Trwa to zwykle kilka tygodni i ustępuje szybko,
gdy wirus zostaje usunięty z organizmu. U tych chorych, których
układ immunologiczny w momencie zakażenia tym wirusem był wy­
jątkowo osłabiony, choroba może trwać dłużej i nawracać, co ma
miejsce w przypadku około piętnastu procent chorych. W przeci­
y wieństwie do zakażenia wirusem zapalenia wątroby typu B czy C za­
każenie wirusem typu A nie skutkuje stanem chronicznym, a ponad­
■ to organizm nabywa już trwałą odporność. Wirus zapalenia wątroby
typu A nie wywołuje też marskości.
» Obecnie dostępne są szczepionki o wysokiej skuteczności zapobie­
i. gające zapaleniu wątroby typu A. U ludzi, którzy byli narażeni na
i
f: kontakt z tym wirusem i mogli się zarazić, wykonanie zastrzyku
[ z gamma-globuliny może znacznie zmniejszyć ryzyko infekcji, jeże­
J li zostanie wykonany w ciągu doby od momentu kontaktu z wirusem.
[
I
i Zapalenie wątroby typu C, czyli utajona epidemia
; Zapalenie typu C jest bardzo powszechnie występującą infekcją
i i ocenia się, że około trzystu milionów ludzi jest obecnie zarażonych
| wirusem zapalenia wątroby tego typu. Ocenia się, że zarażenie wiru­
? sem typu C (HCV) jest najszybciej rozwijającą się chorobą infekcyj­
ną w Australii i Ameryce i tendencja ta nadal się utrwala. Jeżeli rze­
czywiście przebieg tej infekcji będzie taki, jak się przewiduje, można
119
się spodziewać, że przed rokiem 2010 u wielu tysięcy ludzi rozwinie .
się marskość wątroby wywołana wirusem HCV, a spośród nich wieś®
lu będzie wymagać transplantacji wątroby.
Badacze oceniają, że w Australii 0,5-1 procent populacji jest zara­
żonych wirusem zapalenia wątroby typu C. W Stanach Zjednoczo-
nych zarażenie tym wirusem ocenia się na 1,8 procent ogólnej popu­
lacji, natomiast w krajach Azji wartości wskaźników zakażeń są ś
o wiele wyższe.
Wirus zapalenia wątroby typu C został rozpoznany w 1988 roku, '
wcześniej był określany jako wirus wywołujący zapalenie wątroby
nie-A i nie-B. Wirus ten jest dziesięciokrotnie bardziej zaraźliwy niż? ■
wirus HIV (wywołujący AIDS), a nieopublikowane oficjalnie donie­
sienia z ośrodka badawczego w Victorii podają, że wirus ten potrafi;! S
przetrwać przez długi okres na igłach i innym sprzęcie medycznym. ’ f
W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku to AIDS było najwięk-'
szym wyzwaniem dla publicznej służby zdrowia. Obecnie, pod ko­
niec lat dziewięćdziesiątych i na przełomie wieków ten wątpliwy ho- ■
nor przypadł wirusowi HCV.

Potrzeba wykonywania testów na wirus zapalenia . o

wątroby typu C ,
Pacjenci, którzy byli poddawani zabiegom transfuzji krwi lub
otrzymywali leki krwiopochodne, zanim zostały wprowadzone ruty­
nowe badania krwi pochodzącej od krwiodawców (w Australii rozpo­
częto to robić w lutym 1990 roku), powinni poprosić lekarza o skic- ..
rowanie na badanie krwi na obecność tego wirusa. Podobnie jak •
i osoby, które używały takich narzędzi, jak igły, sztućce, waciki, ga- >
ziki, opaski uciskowe itp. użyte już wcześniej, a także ci, którzy pod­
dali się takim zabiegom, jak tatuowanie i przekłuwanie ciała, oraz'/,
odnieśli rany kłute. ■;

Jak dochodzi do zarażenia wirusem zapalenia wątroby

typu C
Wirus HCV prawie zawsze jest przenoszony na drodze kontaktu
krwi z krwią zakażoną. Dzieje się tak w wyniku stosowania użytych ■ <
już wcześniej narzędzi do wstrzykiwania narkotyków, skaleczeń czy
ukłuć zakażoną igłą(np. u pracowników służby zdrowia), niewłaści- ?
wych sposobów przekłuwania ciała i wykonywania tatuażu. Wciąganie

120
 kokainy nosem coraz częściej uznaje się jako sposób zarażenia, jeże­
li stosuje się użytej już wcześniej i zakażonej rurki.
Możliwe jest też zarażenie się płodu w łonie zakażonej matki, ale
zdarza się to tylko w sześciu procentach takich przypadków. Zaraże­
nie niemowlęcia pokarmem zarażonej matki jest rzadkością, należy
iednak bardzo uważać i nie dopuścić do zranienia sutka.
Nożyki do golenia i szczoteczki do zębów mogą mieć kontakt
,'k z|cnviąi zostać skażone, a więc bardzo ważne jest, aby były używa-
? ■ ne tylko przez jedną osobę. Zawsze należy nakładać gumowe ręka-
wiczki, mając do czynienia z krwią, np. przy sprzątaniu w laborato-
rium, a także stosować silny środek odkażający.
Obecnie ryzyko zakażenia wirusem typu C w wyniku transfuzji
X jest niezwykle małe, ponieważ banki Icrwi badają krew od wszystkich
dawców.
Chociaż zarażenie się tym wirusem na drodze kontaktów seksual-
nych jest mało prawdopodobne, należy stosować właściwe zabezpie-
czenia, by uniknąć kontaktu krwi z krwią. Ryzyko zarażenia w ten
sposób zostało ocenione na cztery procent.

Objawy zakażenia wirusem typu C w stadium

początkowym
ż Ludzie zwykle nie mają pojęcia, że zarazili się tym wirusem, po-
. nieważ w stadium wczesnym lub ostrym nie występują żadne objawy
wskazujące na to. W okresie 3-6 miesięcy od zarażenia wirus namna-
ża się intensywnie, a układ immunologiczny wytwarza przeciwciała,
próbując go zwalczyć.
Niestety w 80-85 procentach przypadków wirus nie daje się poko-
< nać i utrwala swą obecność w organizmie człowieka, czyli infekcja
przechodzi w stan chroniczny. U znacznego procenta chronicznie
chorych ludzi nie występują żadne objawy i większość z nich nie zda-
je sobie sprawy, że jest nosicielem i może zarażać w wyniku kontak­
tu swojej krwi z krwią innych ludzi.

Objawy długotrwałego zakażenia wirusem typu C

Rozmiar uszkodzenia wątroby w wyniku długotrwałego zarażenia
tym wirusem jest różny, a osobnicy z silnym układem immunologicz­
nym oraz stosujący właściwy sposób odżywiania się i zdrowy tryb
życia są w lepszej sytuacji niż inni.

121
 Oto rokowania u ludzi zarażonych wirusem zapalenia wątroby ■
typu C:
o W 15-20 procentach przypadków organizmowi zakażonych osób
udaje się całkowicie pozbyć wirusa w ciągu 3-6 miesięcy, podobnie
jak wirusa grypy.
© W 60 procentach przypadków występuje chroniczny stan infekcji
który może nie dawać żadnych objawów, ale może też dojść do
uszkodzenia wątroby o różnym stopniu natężenia.
© W 20-25 procentach przypadków występuje poważne uszkodzenie
wątroby, ale jest to wynik długotrwałego zarażenia trwającego oko­
ło dwudziestu lat. Spośród tej grupy 10-15 procent przypadków po.
zostaje w stanie stabilnym i żyje ze swoją chorobą, ale u pozosta­
łych 10 procent przypadków dochodzi do bardzo poważnej niewy­
dolności i/lub raka wątroby. Chroniczny stan zapalny może być -
przyczyną poważnej utraty komórek wątrobowych i rozległego
zbliznowacenia wątroby, czyli marskości.
© Wskaźnik zgonów na skutek zarażenia wirusem zapalenia wątroby
typu C wynosi 5-10 procent i jest wynikiem końcowego stadium
niewydolności wątroby lub raka tego narządu.

Zapalenie wątroby typu B

Zapalenie typu B jest dość powszechną dolegliwością i ocenia się,
że na całym świecie żyje ponad trzysta milionów nosicieli wirusa za­
palenia wątroby typu B.

Drogi rozprzestrzeniania się wirusa zapalenia wątroby

typu B
Drogą zarażenia się wirusem zapalenia wątroby tego typu jest kon­
takt z wydzielinami ustrojowymi (krew, nasienie, śluz) osoby zarazo- \
nej. Skrupulatne przestrzeganie zasad higieny osobistej jest warun­
kiem koniecznym ograniczania szerzenia się tej choroby, ponieważ
wirus ten może przedostać się do organizmu człowieka wieloma dro- i
gami: kontakt płciowy, kontakt ze skaleczoną skórą nosiciela tego wi­
rusa, sporty kontaktowe, stosowanie skażonych igieł, golarek czy
szczoteczek do zębów. Przedmioty tego rodzaju powinny być do
użytku wyłącznie jednej osoby. Należy regularnie myć ręce ciepłą
wodą i mydłem, a skaleczenia i rany właściwie opatrzyć. Zakażenie

122
Wirusem typu B może mieć również miejsce w wyniku stosowania
■ iewłaściwie wysterylizowanych narzędzi do tatuażu, przekłuwania
ciała i akupunktury. Wirus tego typu potrafi przetrwać poza organi-
: zniem nosiciela przez długi czas.
Spośród chorób przenoszonych drogą płciową zarażenie wirusem
zapalenia wątroby typu B jest najczęstsze. Stosowanie prezerwatywy
chroni przed zarażeniem się tą chorobą.
Natomiast zwykłe kontakty między ludźmi w miejscu pracy czy
w innych okolicznościach nie stanowią ryzyka zarażenia wirusem za­
palenia wątroby typu B; ludzie nie zarażają się nim na drodze pokar­
mowej, przez całowanie czy kontakt z potem, łzami i wydzieliną wy­
dalaną w wyniku kaszlu czy kichania. Wirusa tego typu eliminują
środki dezynfekujące, w tym roztwory związków chloru, np. pod­
chloryn, i wrzątek. Można się nim zarazić w wyniku kontaktu z cho­
rym, który często nawet nie zdaje sobie sprawy, że jest zarażony, po­
nieważ nie ma objawów.
Obecnie wszyscy dawcy krwi są badani na obecność wirusów za­
palenia wątroby typu B i C.

Objawy zapalenia wątroby typu B

Objawy wynikające z wtargnięcia tego wirusa do organizmu poja­
wiają się po 60-90 dniach od zakażenia. U ludzi dorosłych objawy
mogą się bardzo różnić i bywają od łagodnych po ostre i są to: żółte
zabarwienie skóry i oczu (żółtaczka), utrata apetytu, nudności, bóle
brzucha, zmęczenie, gorączka i bóle stawów. Te nieprzyjemne dole­
gliwości mogą utrzymywać się przez długie tygodnie, a nawet mie­
siące, ale zwykle kończą się wyzdrowieniem bez dalszych skutków.
Osoby, które wyzdrowiały, mają już silny układ immunologiczny,
który wyeliminował ten wirus do końca ich życia.
W niewielkiej liczbie przypadków wirus pozostaje aktywny i wtedy
inni mogą się nim zarazić od talach osób; określa się je mianem nosicie­
li. Taka chroniczna postać zapalenia wątroby typu B może z czasem
(mierzonym w latach) uszkodzić ten narząd i u znaczącego odsetka chro­
nicznie chorych osób rozwija się nowotwór wątroby lub jej marskość.
Dzieje się tak u nosicieli wirusa typu B stosujących niewłaściwy sposób
odżywiania się i niezdrowy tryb życia osłabiające układ odpornościowy.
Nosiciele, u których wykryło antygen e zapalenia wątroby typu B, wy­
kazują znaczne ryzyko rozwoju poważnej choroby wątroby.

123
 Małe dzieci, które przejęły ten wirus od matki w trakcie porodu, na I;
początku mogą nie wykazywać objawów poważnej choroby, ale ry. f
zyko stania się długotrwałym nosicielem tego wirusa jest u nich naj- f
wyższe. [
. i:

Zapobieganie zapaleniu wątroby typu B i-

Od 1983 roku dostępna jest szczepionka przeciw zapaleniu wątro-
by tego typu. Szczepionka ta została wyprodukowana metodą gene- [
tycznej modyfikacji wirusa i jest dobrym rozwiązaniem dla ludzi wy- .!
sokiego ryzyka, czyli pracowników służby zdrowia, pacjentów pod- j
dających się dializie, homoseksualistów, narkomanów stosujących f
narkotyki wstrzykiwane, prostytutek, osób posiadających liczne kon- i
takty seksualne, dzieci emigrantów pochodzących z krajów o wyso- •
kim stopniu ryzyka tej choroby, niemowląt urodzonych przez zakażone - *
tym wirusem matki, osób posiadających kontakty, w tym też seksual- 'i
ne, z osobami zarażonymi. Ze względu na powszechność występowa- [
nia tej infekcji zaleca się rutynowe szczepienie dzieci przeciw temu ’[
wirusowi. !.
Dostępne są również zastrzyki z immunoglobuliny zapalenia wą- p
troby typu B, które zmniejszają ryzyko zakażenia u ludzi mających f.
świadomość, że właśnie mogli się nim zarazić (np. po zranieniu ska- i
żoną igłą lub w wyniku kontaktu ze skażoną krwią). Taki zastrzyk na- ;
leży wykonać jak najszybciej (w ciągu jednej doby) od momentu ;
prawdopodobnego zarażenia. ;

Zmniejszanie uszkodzeń wątroby \

wywołanych zapaleniem wirusowym
Terapia lekowa ;
Terapia ta polega głównie na stosowaniu interferonu-alfa. Lek ten (
podaje się w zastrzykach, a najczęstsze dawkowanie to po trzy milio- i
ny jednostek trzy razy w tygodniu przez dwanaście miesięcy. ;
U większości pacjentów, których organizm pozytywnie reaguje na. j
interferon, oznaki poprawy pojawiają się zwykle w okresie pierw- j
szych trzech miesięcy stosowania leku. Jeżeli w okresie tym nie na- .
stąjoi oczywista poprawa, terapię się przerywa. Stosowaniu interferonu

124
 często towarzyszą różne skutki uboczne: objawy podobne jak przy
grypie (gorączka oraz bóle głowy, stawów i mięśni), upośledzenie ak­
tywności szpiku kostnego, infekcje, zmienność nastrojów i złe funk­
cjonowanie układu immunologicznego.
Próby polegające na dodaniu do interferonu leku o nazwie ribavi­
rin dają pewne dobre rezultaty. Obecnie bada się inne specyficznie
przeciwwirusowe leki, jak proteinaza NS3 i skuteczne szczepionki.
Intensywne badania w tej dziedzinie wymagają dużych nakładów fi­
nansowych, co jest jednak konieczne ze względu na gwałtownie ro­
snącą epidemię zachorowań na wirusowe zapalenie wątroby.
Celem terapii interferonem jest eliminacja wirusa zapalenia wątro­
by typu C i zapobieganie uszkodzeniom wątroby i rozwoju raka tego
narządu. Stosowanie samego interferonu eliminuje wirus typu C tyl­
ko u 10-20 procent pacjentów nim zarażonych. W 25-40 procentach
przypadków dochodzi do nawrotu choroby. U tych osób zastosowa­
nie kombinacji leków interferonu i ribavirinu może przynieść dużo
lepsze efekty. Jednak w wielu przypadkach pozbycie się wirusa zapa-
lenia-wątroby typu C z organizmu jest niemożliwe, a pacjenci z trud­
nością znoszą skutki uboczne terapii lekowej.
Nie należy się więc dziwić, że wielu chorych decyduje się na za­
stosowanie terapii żywieniowej i ziołowej, by walczyć z wirusem.
Terapie te zwykle nie są skuteczne, by wyeliminować wirusa z orga­
nizmu, ale z pewnością pomagają zapobiegać uszkodzeniom wątroby
wywoływanym przez wirus. Taicie podejście bywa bardzo owocne
i pomaga utrzymywać wirus w organizmie w stanie uśpienia lub
w stanie nieszkodliwym, dzięki czemu nie uszkadza on wątroby.

Aby było to możliwe, należy wspomóc układ immunologiczny

organizmu, postępując według następujących zaleceń:
o Przestrzegać zasad diety oczyszczającej wątrobę (patrz str. 31-43)
ułożonych w łatwo zrozumiały plan, który należy codziennie stoso­
wać, w celu naprawy i odmłodzenia wątroby.
® Ważne jest, by jadać pokarmy bogate w związki zawierające siarkę
w cząsteczce, a więc w jadłospisie powinno być dużo cebuli, czo­
snku, jajek od niosek z hodowli ekologicznej oraz warzyw należą­
cych do rodziny roślin krzyżowych, np. brokuł, brukselka, kalafior,
kapusta.
0 Pijać świeże surowe sold warzywne i owocowe wyciskane codziennie.

125
© Zwiększyć w pokarmach udział tłuszczu bogatego w niezbędni
kwasy tłuszczowe. Znajduje się on w takich produktach, jak: świc. ' ;'
żo zmielone siemię lniane, awokado, surowe orzechy i nasiona, o]e.
je tłoczone na zimno, tłuste ryby zimnowodne, np. łosoś, sardynka
tuńczyk. Niezbędne kwasy tłuszczowe sprzyjają regeneracji bron .
komórek wątrobowych i zmniejszają stan zapalny. Można też co- '
dziennie zażywać kapsułki zawierające olej z wiesiołka dwuletnie- ’• •
go, olej lniany, lecytynę oraz olej z nasion czarnej porzeczki, by:
zwiększyć udział niezbędnych kwasów tłuszczowych przyspiesza-. ■
jących leczenie wątroby.
© Zażywać tonik wątrobowy, co jest niezwykle ważne dla wspomaga- .
nia procesu detoksykacji wątroby, czyli pomagania temu narządo-
wi w rozkładaniu i wydalaniu związków toksycznych. Dobrze do­
brany tonik wątrobowy potrafi naprawiać uszkodzenia wątroby
i sprzyjać rozwojowi nowych zdrowych komórek wątrobowych..
Pomaga również funkcjonowaniu filtru wątrobowego usuwającego
drobnoustroje, martwe komórki i toksyny z krwiobiegu. To spra- ■
wia, że krew krążąca w organizmie jest czysta i wolna od niebez­
piecznych toksyn i drobnoustrojów. Potrzebny jest silny tonik
o wielokierunkowym i synergistycznym działaniu, który potrafi
wesprzeć wszystkie aspekty funkcjonowania wątroby. Po więcej in­
formacji na temat składników, jakie powinny się znaleźć w skutecz­
nie działającym toniku wątrobowym, odsyłam na str. 43. Tonik tego
rodzaju jest naturalnym suplementem diety wolnym od związków
chemicznych i leków, a zażywanie go przez długi czas jest w pełni *
bezpieczne. Jego regularne stosowanie nie tylko naprawia i uzdra­
wia komórki wątrobowe, ale wspomaga też zdolność wątroby do
spalania tłuszczu, co sprawia, że łatwiej jest schudnąć i utrzymy- .
wać prawidłową masę ciała, zmniejszyć podwyższone stężenia.
cholesterolu i triglicerydów we krwi, sprzyja także zdrowej żółci
i funkcjonowaniu pęcherzyka żółciowego.
© Preparat selenowo-drożdźowy w formie proszku to naturalny suple­
ment diety, który może pomóc osobom z wirusową infekcją wątro­
by, zapaleniem wątroby i osłabionym układem immunologicznym,
a także z chorobami autoimmimologicznymi.

Selen wspomaga układ immunologiczny i zmniejsza zdolność wi­

rusów do namnażania się. Jest to bardzo ważne, ponieważ rozległość

126
 godzenia wątroby przez wirusy zapalenia wątroby zależy od zdol­
ności wirusów do namnażania się wewnątrz komórek wątrobowych.
postało bez wątpliwości udowodnione, że u pacjentów z niedobo-
rarrii takich pierwiastków śladowych, jak selen i cynk, przebieg stanu
zapalnego jest ostrzejszy, a to skutkuje bezpośrednio większym
uszkodzeniem wątroby/''7’50
Selen nazywa się „wirusową pigułką antykoncepcyjną”, ponieważ
redukuje namnażanie się wirusów. Preparaty selenowo-drożdżowe
f formie proszku są świetnym i dobrze przyswajalnym źródłem sele­
nu w połączeniu z takimi synergistycznie działającymi składnikami,
jak cynk, bor, molibden, mangan oraz anfyoksydanty i aminokwasy.
Sole mineralne wymienionych pierwiastków są pomocne w przypad­
kach wirusowych infekcji wątroby, innych chronicznych infekcji
wirusowych, osłabionego układu immunologicznego i stanów zapal­
nych. Potrafią wzmocnić układ immunologiczny, co sprzyja utrzymy­
waniu wirusów w stanie uśpionym i nieszkodliwym.
Dawkowanie to dwie łyżeczki dziennie zmieszane ze świeżo wyci­
śniętym sokiem owocowym lub warzywnym. Chorzy zażywający pre­
parat selenowo-drożdżowy powinni zauważyć dużą poprawę w pozio­
mie energii własnej organizmu, a po kilku miesiącach zażywania
wygląd ich włosów i skóry powinien poprawić się zauważalnie.
Należy zażywać witaminę C w dawce 1000 mg tizy razy dziennie, aby
zmniejszyć namnażanie się wirusów i stan zapalny. Witamina C jest naj­
ważniejszą witaminą dla wątroby, ponieważ zmniejsza uszkodzenia wy­
wołane wirusami i toksycznymi związkami chemicznymi. Bogatym
źródłem tej witaminy sąowoce cytrusowe. kiwi, truskawki, czerwona i zie­
lona papryka. Spożywanie żywności z upraw ekologicznych jest najlepszą
< metodą zmniejszenia iyzyka zatrucia wątroby środkami ochrony roślin.
• Można zażywać ekstrakt z liści drzewa oliwkowego w dawce
> 500-1000 mg trzy razy dziennie tuż przed posiłkiem. Polecam sto­
sowanie kapsułek zawierających co najmniej dziesięć procent eks­
traktu aktywnego składnika, jakim jest oleuropeina.
Badania laboratoryjne pokazały, że ekstrakt z liści drzewa oliwko­
wego skutecznie zwalcza namnażanie się większości wirusów i po­
siada właściwości naturalnego antybiotyku, będąc przy tym prepa­
ratem zupełnie nietoksycznym?2 37
® Kwas alfa-liponowy zażywany w dawce 300-600 mg dziennie dzia­
ła jako silny przeciwutleniacz?5

127
Podsumowanie
U wielu pacjentów z chronicznym wirusowym zapaleniem wątr0.
by osiągnięto doskonałe rezultaty dzięki zastosowaniu medycyny ży. ;
wieniowej. Dzięki takiej metodzie można również zmniejszyć uszko-
dzenia wywołane przez długotrwałe systemowe infekcje wirusowe
w tym też przez wirus HIV wywołujący AIDS.
Najważniejszą rzeczą w tej metodzie jest zastosowanie jej jak naj- :
wcześniej i przez długi czas. U wielu chorych na chroniczne wirusowe ,
zapalenie wątroby możliwy jest powrót do normalnego funkcjonowa- :
nia wątroby pod warunkiem, że osoby te będą stosować odpowiedni
sposób odżywiania się i prowadzić zdrowy tiyb życia, co oznacza
niestosowanie ani leków, ani narkotyków.
Można przynajmniej doświadczyć znacznej poprawy funkcjono­
wania wątroby i ogólnego samopoczucia, nie czekając bezczynnie na'
nadejście końcowego stadium choroby wątroby.

Hemochromatoza
Genetyczne zaburzenie zwane hemochromatozą to nadmiar żelaza
w organizmie, jest to stan przeciwny niedoborowi żelaza. Wielu uwa­
ża, że ludzki organizm ma wysokie zapotrzebowanie na żelazo i wie­
rzą, że im więcej dostarczą organizmowi tego składnika odżywczego,
tym będą zdrowsi. Tak się jednak nie dzieje i jest to kwestia dość zin­
dywidualizowana. W rzeczywistości nadmiar żelaza w organizmie
jest zaburzeniem dość powszechnym i, niestety, w dużej liczbie przy­
padków pozostaje niezdiagnozowane,
Hemochromatoza występuje u ludzi pochodzenia celtyckiego, anglo­
saskiego i nordyckiego, a w Australii jest najbardziej powszechna u mę­
skich potomków Irlandczyków. Choroba ta dotyka jednego spośród
dwudziestu mężczyzn rasy białej. Obecnie postrzegana jest jako najczę­
stsze zaburzenie genetyczne i ocenia się, że u blisko 24 milionów ludzi
na całym świecie występuje ryzyko rozwoju tej poważnej choroby.
Hemochromatoza to cichy zabójca, który skrada się niezauważony
w organizmie, powodując poważne uszkodzenia różnych narządów.
Uszkodzenia te łatwo się leczy i zapobiega im sposobem będącym
odpowiednikiem staroświeckiej metody przystawiania pijawek, pod
warunkiem jednak, że zostaną dostatecznie wcześnie wykryte.

128
 Wykrywanie jej jest dość proste i niedrogie, polega na badaniu
krwi a ściślej mówiąc określeniu zawartości żelaza w osoczu krwi,
postawienie tej diagnozy jest tak łatwe, że zyskała ona miano „dia­
gnozy oczekującej na jej postawienie”. Średnia zawartość żelaza
Organizmie to około jednego grama, ale u osobnika z hemochroma-
t0Zą rn°że być aż dwadzieścia gramów, czyli niemalże wystarczają­
co by wzbudzić alarm wykrywacza metalu podczas przechodzenia
przez bramkę na lotnisku!
przyczyną niewykrywania hemochromatozy do czasu zaistnienia
trwałych uszkodzeń jest to, że we wczesnym stadium zwykle nie da-
je żadnych objawów, a w przypadkach, gdy są one dostrzeżone, są tak
niejasne i różnorodne, że przypisuje się je innym zaburzeniom.
Stadium, w którym choroba ta najłatwiej poddaje się leczeniu, wystę­
puje u nastolatków i młodych ludzi w wieku 20-30 lat, którzy skarżą
się na zmęczenie, uczucie dyskomfortu w obrębie brzucha oraz róż­
ne bóle. Takie objawy mogą wskazywać na przykład na zespół chro­
nicznego zmęczenia lub jakąś infekcję wirusową. Gdy choroba ta
w tym stadium nie zostanie zdiagnozowana, nadmierna ilość żelaza
będzie się odkładać w takich narządach, jak wątroba, trzustka, serce,
skóra i stawy, wywołując w nich poważne uszkodzenia. U osobników
w końcowych stadiach hemochromatozy i-yzyko rozwoju raka wątro­
by jest dwustukrotnie wyższe niż u osoby bez tej choroby i w takich
okolicznościach jedynym ratunkiem jest przeszczep wątroby.

Terapia
: Spożywanie pokarmów o wysokiej zawartości żelaza może pogar­
szać stan tej choroby, ale jej nie wywołuje, ponieważ jest to zaburze­
nie genetyczne polegające na nieprawidłowym metabolizmie żelaza
w organizmie. Obecność żelaza w produktach spożywczych jest tak
rozpowszechniona, że unikanie tego składnika odżywczego jest nie­
możliwe, a jeżeli ktoś chciałby eliminować ze swojego jadłospisu
pokarmy zawierające żelazo, mógłby nabawić się poważnych niedo­
borów żywieniowych. Osobnicy chorujący na hemochromatozę po­
winni jednak unikać spożywania czerwonego mięsa i podrobów, te
ostatnie zawierają szczególnie dużo żelaza. Osoby te mogą stosować
normalną zdrową dietę, pod warunkiem jednak, że regularnie podda­
ją się upuszczaniu krwi, badaniom na obecność żelaza w organizmie
i pozostają pod opieką właściwego specjalisty, czyli hematologa.

129
 Do Health Advisory Service zadzwonił kiedyś pewien mężczyzna
u którego wykryto już uszkodzenie wątroby właśnie z powodu hemo-’
chromatozy, by poprosić o zalecenia pokarmowe. Z rozmowy wynik­
nęło, że mężczyzna ten wyeliminował ze swojej diety wszystkie zie.
lone warzywa, takie jak brokuł i szpinak, ze względu na obecność że­
laza. To na pewno nie jest dobry pomysł, ponieważ warzywa te są
bardzo ważne dla prawidłowego funkcjonowania wątroby, pomagają
bowiem ją uzdrowić i naprawić uszkodzenia. Trzeba jednak regular­
nie poddawać się upuszczaniu krwi, by usunąć z organizmu nadmiar
żelaza. Ograniczanie spożycia świeżych warzyw jest bardzo złym
rozwiązaniem, ponieważ prowadzi do powstania niedoborów waż­
nych składników odżywczych i upośledza funkcjonowanie wątroby.
Zażywanie preparatów czy suplementów zawierających żelazo
w swym składzie może być bardzo szkodliwe u ludzi z hemochroma-'
tozą, dlatego też przed rozpoczęciem stosowania takich preparatów
należy wykonać badanie krwi na obecność żelaza w organizmie.
Leczenie tej choroby naprawdę ratuje życie ludzi, który na nią cier­
pią, i polega na regularnym upuszczaniu krwi żylnej, zabieg ten na­
zywa się wenesekcją. Jeżeli nadmiar żelaza jest regularnie usuwany,
chorzy tacy mogą poza tym cieszyć się dobrym zdrowiem i samopo­
czuciem oraz dożyć długich lat. Warunkiem tego jest jednak podjęcie
odpowiednich kroków, zanim nadmiar żelaza nie wywoła poważnych
uszkodzeń narządów.
Chorzy na hemochromatozę mogą zażywać witaminę E w dawce
1000-2000 IU dziennie oraz preparat selenu w dawce 200 pg dzien­
nie w celu zmniejszenia ryzyka uszkodzeń przez wolne rodniki,
którym nadmiar żelaza w organizmie wybitnie sprzyja. Jeżeli wystę­
puje już uszkodzenie wątroby, zażywanie toniku wątrobowego może
być wielce pomocne, należy jednak się upewnić, że nie zawiera do­
datku związków żelaza.

Oto znamienny list od pewnego mężczyzny, mieszkańca Victo­

rii w Australii
Drogi Zespole Health Advisory Service!
Cierpię na hemochromatozę i obecnie jestem członkiem Australij­
skiej Grupy Wsparcia Towarzystwa Hemochromatozy. Zależy mi
bardzo na szerzeniu wiedzy i znaczenia wczesnego wykrywania tej
choroby. Hemochromatozę można ujarzmić z powodzeniem, jeżeli

130
 • st ona dostatecznie wcześnie wykryta, ale zwykle jest tak, że gdy
Objawy stają się oczywiste, nastąpiły już poważne uszkodzenia narzą-
dów. Biorąc pod uwagę, że jedna spośród dziesięciu osób ma ten de­
fekt genetyczny, a jedna spośród 200-300 osób choruje, lyzyko za-
> forowania na tę chorobę obejmuje znaczącą część populacji. Na
przykład w Ballard City o populacji osiemdziesięciu tysięcy, a w ca­
ły^ regionie - stu tysięcy, u ponad trzystu osób może występować
hemochromatoza, ale dane statystyczne wykazują, że tylko dziesięć
■procent przypadków zostało wykrytych. Możliwość dotarcia z infor-
, macją do ludzi zagrożonych i wykrycie ich, zanim wystąpią u nich
poważne uszkodzenia narządowe, jest bardzo atrakcyjnym kierun­
kiem działania w tej dziedzinie. Jeżeli komuś uda się wzniecić świa­
domość zagrożenia tą chorobą we własnym kręgu społecznym i dzięki
temu choćby tylko u jednej osoby zdiagnozowano hemochromatozę,
byłby to znaczący sukces.

Aby uzyskać więcej informacji, proszę kontaktować się z:

Haemochromatosis Information Service.
412 Musgrave Road, Coopers Plains, QLD. 4108.
Telefony:
pla mieszkańców Australii: 07 3345 7583
Dla mieszkańców innych części świata: 617 3345 7583
Strony internetowe: http://www.emi.net/~iron__iod ;
http://home.istar.ca/~chcts/index.htm

Choroba Wilsona
■ Jest to bardzo rzadka choroba dziedziczna polegająca na tym, że
organizm nie potrafi metabolizować miedzi. Skutkiem tego jest bar-
• dzo wysoka i bardzo toksyczna zawartość tego pierwiastka w wątro­
bie i niektórych częściach mózgu, co prowadzi do marskości wątro­
by i choroby neurologicznej. U dzieci z chorobą Wilsona występują
głównie problemy z wątrobą, a u młodych ludzi dorosłych przeważa­
ją takie problemy neurologiczne, jak zaburzenia mowy i ruchu,
a w stadium końcowym - demencja. Diagnoza i leczenie tej ciężkiej
-choroby musi być prowadzona przez specjalistę. Podaje się takie leki,

7- 131
jak D-penicillamina, tri ety lente tram i na i/lub suplementy cynku. Skn.
teczność leczenia uzależniona jest od dostatecznie wczesnego wykry.
ci a, czyli przed wystąpieniem poważnych uszkodzeń narządowych
Choroba Wilsona jest jedną z nielicznych chorób dziedzicznych, dla
których istnieje skuteczna terapia lekowa.

Medycyna żywieniowa dla pacjentów z chorobą Wilsona

Medycyna żywieniowa ma również sporo do zaoferowania ty^.
chorym. Oto odpowiednie zalecenia:
© Unikać spożywania pokarmów o wysokiej zawartości miedzi, czy&
li podrobów, w tym wątróbki, skorupiaków, orzechów, nasion roślin
strączkowych, pełnych ziaren zbóż i ich przetworów (np. pełnoziar-
nistych płatków śniadaniowych) i czekolady.
0 Spożywać dużo warzyw należących do rodziny roślin krzyżowych;
a także czosnku, cebuli i imbiru.
o Jadać regularnie małe posiłki.
® Wypijać co najmniej dwa litry wody dziennie, aby zapobiegać po­
wstawaniu kamieni nerkowych.
® Zażywać witaminę Bó oraz preparat wielowitaminowy, oczywiście
bez dodatku związków miedzi, w celu zmniejszenia skutków
ubocznych stosowania D-penicillaminy. Preparat wielowitaminowy
powinien zawierać związek molibdenu, który zażywa się w dawce
od 30 pg do 5 mg dziennie.
© Zażywać chelat cynku w dawce 600 mg dziennie, który zwiększa
wydalanie miedzi.
© Zażywać takie antyoksydanty, jak witamina C w dawce 2-3 g dzien­
nie, witamina E w dawce 2000 IU dziennie i preparat selenu w daw­
ce 200 pg dziennie, aby zmniejszyć uszkodzenia wolnorodnikowe,.
którym namiar miedzi w organizmie bardzo sprzyja.

Stwardniające zapalenie małych dróg

żółciowych
Jest to stan zapalny dróg żółciowych, które ostatecznie ulegają
zbliznowaceniu i zawężeniu. Istnieje przekonanie, że jest to choroba
autoimmunologiczna, co oznacza, że układ immunologiczny wytwa­
rza przeciwciała atakujące drogi żółciowe w wątrobie. Koncepcja ta

132
 znajduje potwierdzenie w fakcie, że u połowy pacjentów z tą choro­
bą występuje też stan zapalny jelit
Choroba ta może nie dawać zdecydowanych objawów, poza ogól-
uczuciem zmęczenia. Można ją wykryć dzięki badaniu krwi na
odstawie wysokiego stężenia enzymu wątrobowego, fosfatazy alka­
licznej. W poważniejszych przypadkach mogą występować takie obja-
jak swędzenie skóry, bóle brzucha oraz zaźółcenie skóry i białek
oczu- Żyły wątroby mogą zostać zablokowane przez zbliznowaconą
tkankę, co podnosi ciśnienie żylne krwi w wątrobie; nosi ono nazwę
nadciśnienia wrotnego. Wykonanie biopsji wątroby z reguły potwier­
dza diagnozę stwardniającego zapalenia małych dróg żółciowych.
Rokowania w przypadku tej choroby różnią się: połowa pacjentów
może prowadzić stosunkowo normalne życie przez wiele lat. Stoso­
wanie silnych leków przeciwzapalnych czasem bywa skuteczne, ale
ceną są skutki uboczne. U pozostałych rokowania są dużo gorsze i ci
będą wymagać przeszczepu wątroby.
Choroba ta skutecznie poddaje się zmianom sposobu odżywiania
się i przestrzeganie reguł diety oczyszczającej wątrobę daje świetne
wyniki, ale trzeba to robić już zawsze. Zajmowałam się kilkoma pa­
cjentami z tą chorobą, u których udało się przywrócić normalne funk-
cjonowanie wątroby po zastosowaniu mojej diety. Pacjenci ci do­
świadczyli, że funkcjonowanie to się pogarsza, gdy robią odstępstwa
od zasad zdrowego sposobu odżywiania się. Należy wyeliminować
z jadłospisu wszystkie produkty mleczne, czyli mleko, masło, twa­
róg, ser, śmietana, jogurt, lody, a także konserwowane i tłuste mięso,
■ pokarmy smażone. Trzeba zwracać baczną uwagę na zażywane leki,
ponieważ mogą one pogarszać stan zapalny wątroby. Decyzję o zaży­
waniu lekarstw trzeba skonsultować z lekarzem.
'-.■•‘Ważnym elementem terapii w tej chorobie jest zażywanie natural­
nych suplementów o działaniu przeciwzapalnym, które redukowałyby
stan zapalny w przewodach żółciowych. Najważniejszymi składnika-
sni .takich suplementów są witaminy o działaniu anty oksydacyjnym,
czyli witaminy Ć, E oraz naturalny beta-karoten. Selen ma również
działanie przeciwzapalne, należy zażywać go w dawce 200 pg dzien­
nie. Zalecam też zażywanie preparatu selenowo-drożdżowego wraz
z innymi pierwiastkami śladowymi o synergistycznym działaniu
w dawce dwóch łyżeczek dziennie. Pijanie surowych soków warzyw­
nych z takich warzyw, jak marchew, seler naciowy, burak, brokuł plus

133
jabłko, także owocuje wieloma korzyściami. Ważne jest też spożywa,
nie pokarmów zawierających siarkę, czyli czosnek, cebulę, nasicnaS
roślin strączkowych i jajek, co sprzyja siarkowaniu toksyn, dzięhj’ ■
czemu organizm łatwiej je wydala. Takie samo ważne miejsce w ja­
dłospisie powinny zająć warzywa z rodziny roślin krzyżowych, czyli’/’’
kapusta, brokuł, kalafior, jarmuż, liście gorczycy, rzodkiew i rzod- ?
kiewka, kapusta chińska i brukselka, które wspomagają funkcjono- .
wanie wątroby i proces detoksykacji.

Pierwotna marskość żółciowa

Choroba ta atakuje przewody żółciowe w wątrobie, co skutkuje ich
zniszczeniem, powoduje to zablokowanie kanalików żółciowych ■
i wtedy żółć nie może swobodnie się przemieszczać. W takiej sytua-f-’
cji żółć zbiera się w wątrobie, wywołując chroniczny stan zapalny
prowadzący do bliznowacenia wątroby. Tkanka bliznowa jest taka sa­
ma jak kolagen, który jest gęsty, włóknisty i zatyka komórki wątro­
bowe do tego stopnia, że obumierają. Zbliznowacenie wątroby
w znacznym stopniu oznacza marskość.
Pierwotna marskość żółciowa występuje u kobiet dziesięciokrotnie
częściej niż u mężczyzn, prawdopodobnie odgrywa tu rolę czynnik ge­
netyczny i hormonalny. Zazwyczaj rozwija się powoli, a pierwsze ob­
jawy pojawiają się u chorych w wieku 30-60 lat. W istocie jest to chro­
niczny stan zapalny, który może mieć charakter autoimmunologiczny. ..
Choroba ta może występować w połączeniu z innymi chorobami
autoimmunologicznymi, np. wrzodziejącym zapaleniem okrężnicy,
które wykazuje wiele podobieństw do stwardniającego zapalenia ma- 1
łych dróg żółciowych. W przypadku obu tych chorób zalecenia doty- ■
czące sposobu odżywiania się i stosowania suplementów są takie sa­
me. Podobnie jak w przypadku stwardniającego zapalenia małych
dróg żółciowych w tej chorobie można osiągnąć istotną poprawę
i trzymać ją w ryzach za pomocą medycyny żywieniowej. W celu
zmniejszenia zbliznowacenia wątroby należy zażywać wysokie daw­
ki witaminy E, po 1000 IU dwa razy dziennie. Koniecznością jest też
stosowanie silnego toniku wątrobowego zawierającego naturalne
składniki o synergistycznym działaniu wspomagające prawidłowe
funkcjonowanie wątroby. Tonik taki występuje w formie proszku lub
w kapsułkach.

134
 przeszczep wątroby
t Operacja ta polega na zastąpieniu chorego narządu biorcy przez

■ zdrową wątrobę dawcy. Transplantacja często kończy się sukcesem

j 70-80 procent pacjentów z przeszczepioną wątrobą przeżywa rok po
operacji. Większość tych, którzy przeżyli rok po przeszczepie żyją
IB
■ potem jeszcze długie lata. Osoby te jednak muszą zażywać już do
■ końca życia leki immunosupresyjne, aby ich organizm nie odrzucił
przeszczepionego narządu. AVszyscy pacjenci z zawansowaną mar~
^kością wątroby poniżej 65 lat życia są kandydatami do przeszczepu.
 Rozdział 7
Cellulit a przemiana materii

W jaki sposób wspomóc przemianę materii

i pozbyć się cellulitu?
Cellulit to trudny problem dla wielu ludzi, ale najczęściej boryka-
i-i sie z nim kobiety. Cellulit może występować u każdej kobiety
z nadwagą. Jeżeli jakaś czytelniczka ma cellulit, nie powinna wpadać
w depresję, ponieważ stopniowo można się go pozbyć za pomocą ła­
twych i sprawdzonych sposobów poprawiających przemianę materii.
Cellulit przypomina skórkę pomarańczy, ponieważ skóra pokrywają­
ca zmienioną tkankę tłuszczową ma zagłębienia. Kluczem do pozby-
: cia się cellulitu i zapobiegania jego powstawania jest zdrowa prze­
miana materii.

Co to jest przemiana materii, czyli metabolizm?

Metabolizm to skomplikowany proces wielu reakcji chemicznych
zachodzących w komórkach, w których trakcie energia pożywienia
przekształcana jest na energię komórkową. Szybkość czy tempo,
w jakim się to odbywa, to właśnie szybkość przemiany materii.
U osób z szybką przemianą materii komórki szybko przekształcają
energię pokarmu na energię komórkową, co oznacza, że osoby te ty-
ją z trudnością. A u osób z powolną przemianą materii proces ten
przebiega niezbyt wydajnie, a energia pokarmowa łatwo przekształca
się w tkankę tłuszczową. Zależność ta została już dobrze rozpoznana
i wiadomo, że za przybieranie na wadze odpowiedzialne jest tempo
przemiany materii; osoby o spowolnionej przemianie materii tyją ła­
two i u nich też istnieje tendencja do powstawania cellulitu. Komór­
ki tkanki tłuszczowej tworzące cellulit wykazują bardzo niskie tem­
po metabolizmu i z tego właśnie powodu tak trudno jest spalić tłuszcz
z tych miejsc ciała.

137
Czynniki wpływające na szybkość przemiany materii
A. Wątroba
Zdrowa wątroba jest głównym narządem w organizmie spalający^
tłuszcz i regulującym metabolizm tłuszczu na kilka wielce wyrafino­
wanych sposobów. W uproszczeniu można powiedzieć, że wątroba
jest tym narządem, który może spalić niepożądany tłuszcz lub pozbyć
się go z udziałem żółci do jelit, a następnie wydalić.
U większości osób, które mają cellulit, wątroba nie funkcjonuje
prawidłowo. U nich wątroba z narządu spalającego tłuszcz przemie­
niła się w narząd magazynujący tłuszcz. W przypadku stłuszczenia
wątroby w narządzie tym występują złogi tłuszczowe. Taką wątrobę
można przyrównać do magazynu z tłuszczem.
Poprawa funkcjonowania wątroby jest warunkiem koniecznym, by
pozbyć się cellulitu.

B. Tarczyca
Gruczoł ten wytwarza tyroksynę, hormon o symbolu T4, który nie ■
jest aktywny, i który musi być przekształcony w komórkach w formę
aktywną o nazwie trijodotyronina (oznaczana symbolem T3).
Trijodotyronina oddziałuje bezpośrednio na procesy energetyczne
w komórkach (w mitochondriach) i to ona zwiększa tempo, w jakim
energia pokarmowa przekształca się w energię fizyczną, czyli zwięk­
sza szybkość przemiany materii.
A więc to tarczyca decyduje o zahamowaniu lub przyśpieszeniu
przemiany materii w organizmie:
Przekształcanie się T4 w T3 może zostać spowolnione przez takie
czynniki, jak zaawansowany wiek, nieprawidłowy sposób odżywiania
się, zatrucie organizmu toksynami, np. alkoholem lub środkami ochro­
ny roślin. Taki stan określa się jako oporność tarczycy charakteryzujący
się nienormalnie niskim stężeniem T3. U osób z obniżonym stężeniem
tego hormonu występuje spowolniona przemiana materii, ale proces sta­
rzenia się organizmu jest przyśpieszony. Osoby te zmagają się też z ta­
kimi objawami, jak zatrzymywanie płynów w organizmie, sucha skóra
i włosy, łatwość przybierania na wadze i powstawanie cellulitu. Stęże­
nie hormonów tarczycy (T4 i T3) można łatwo określić, wykonując ba­
danie kiwi, o które należy poprosić lekarza.

138
 Czynniki sprzyjające występowaniu cellulitu
e Spowolniona przemiana materii z powodu źle funkcjonującej wą-
■ troby i tarczycy.
.^Nagromadzenie toksyn w komórkach tkanki tłuszczowej. Toksyny
7 ■ te zmniejszają zdolność komórek do spalania tłuszczu. Większość
z tych toksyn rozpuszcza się w tłuszczu, a tylko wątroba potrafi
przekształcić toksyny rozpuszczalne w tłuszczu w substancje roz-
puszczalne w wodzie. Jeżeli to nie nastąpi, trujące związki nie mo-
; gąbyć wyeliminowane z organizmu i nadal pozo stają wewnątrz ko­
mórek. Taki stan sprzyja oczywiście utrzymywaniu się upartego
cellulitu.
; • Zmiany hormonalne zachodzące w okresie ciąży i przedmenstrua-
cyjnej fazie cyklu. Wiele kobiet narzeka na przybieranie na wadze
: i nasilanie się cellulitu przed wystąpieniem krwawienia menstrua-
cyjnego, a także w okresie ciąży i po połogu. Można temu zapobie­
gać, przestrzegając prawidłowej diety i dbając o to, aby przemiana
materii była efektywna.
9 Brak ruchu i ćwiczeń fizycznych zmniejsza dopływ krwi do otłu­
szczonych części ciała i zwiększa zatrzymywanie płynu w tych
okolicach. Zalecane ćwiczenia to pływanie, jazda na rowerze
i szybki chód.
./•Jadanie niewłaściwych rodzajów tłuszczu nadmiernie obciążają-
cych wątrobę. Ten „ciężki tłuszcz” zbiera się w komórkach tkanki
tłuszczowej, które twardnieją i puchną; metaforycznie można po-
; wiedzieć, że dławią się od tłuszczu, który je blokuje i zatyka. Taki
f stan powoduje, że przemiany zachodzące w komórkach są spowol-
nione, co oznacza ogólne zmniejszenie tempa przemiany materii.
i. Te twarde opuchnięte komórki tkanki tłuszczowej zostąją następnie
uwięzione w tkance łącznej, co sprawia, że tworzą się nieregularno-
ści i grudki, a to nadaje skórze wygląd skórki pomarańczy. A więc,
jeżeli chcemy uniknąć czy też zlikwidować cellulit, nie wolno jadać
„ciężkiego tłuszczu”.

: Oto wykaz produktów, w których obecny jest „ciężki tłuszcz”:

potrawy smażone w głębokim tłuszczu;
: © produkty przetworzone, w tym też tzw. przekąskowe zawierające
utwardzony olej roślinny;
©tłuste części mięsa;

139
© skóra kurczaka i skwarki wieprzowe;
© wędliny (szynka, bekon, kiełbasa, baleron);
© mięso wędzone i konserwowane;
© margaryna i oleje nietłoczone na zimno;
® mleko i jego przetwory (masło, ser, śmietana, lody, jogurt);
© produkty zawierające przetwory mleczne, głównie mleko w pro *
szku, jako dodatki, np. czekolada, ciasta, ciasteczka.

Eliminacja tego rodzaju tłuszczu z pożywienia może wymagać

przeprowadzenia istotnych zmian w jadłospisie i sposobie przyrzą.
dzania pokarmów, ale jeżeli raz się to zrobi, stosowanie takiej zdrowej
diety jest już potem łatwe. Należy przestrzegać zasad diety oczysz­
czającej wątrobę podanych na str. 31-43 tej książki. Trzeba wiedzieć,
że eliminacja złego tłuszczu nie wiąże się z odczuwaniem głodu, po- *
nieważ jada się i cieszy podniebienie pokarmami zawierającymi ko­
rzystny rodzaj tłuszczu, zwany „lekkim tłuszczem”. Spożywanie
„lekkiego tłuszczu” daje uczucie sytości i satysfakcji, co sprzyja jed­
nocześnie efektywnej przemianie materii i wzrostowi energii. Korzy­
stny rodzaj tłuszczu zawiera niezbędne (nienasycone) kwasy
tłuszczowe (określane polskim skrótem NNKT) i nie należy go prze­
twarzać w żaden sposób, ponieważ tylko surowy i świeży jest korzy­
stny dla organizmu.

Lista przykładowych produktów zawierających korzystny

tłuszcz:
© oleje tłoczone na zimno;
© surowe orzechy i nasiona;
© nasiona roślin strączkowych;
© ryby i inne owoce morza (świeże i z puszki);
© spirulina, olej z wiesiołka dwuletniego oraz z ogórecznika, lecy­
tyna;
o wiele warzyw i owoców, szczególnie bakłażan, banan i zielone wa­
rzywa liściowe;
o pasty do pieczywa sporządzone z orzechów i nasion (tahini, masło
migdałowe czy orzechowe, hummus);
©jajka, które oczywiście należy jadać z umiarem, powiedzmy nie
więcej niż sześć sztuk tygodniowo; jajka zawierają wprawdzie cho­
lesterol, ale towarzyszy mu lecytyna i aminokwasy zawierające

140
 siarkę w swej cząsteczce, a te składniki pomagają wątrobie spalać
tłuszcz.

Osoby pragnące pozbyć się cellulitu muszą przede wszystkim uni­

kać „twardego tłuszczu” i jadać produkty zawierające korzystny
tłuszcz. Wiele osób będzie zdumionych, jakie to proste i skuteczne.
Spożywanie tłuszczu zawierającego niezbędne kwasy tłuszczowe
spowoduje, że komórki tkanki tłuszczowej będą miękkie, elastyczne
i będą mieć zdrowe błony komórkowe, co sprzyja przepływowi ener­
gii zarówno wewnątrz komórek, jak i przez same błony. Jest to rów­
noznaczne z efektywną i szybką przemianą materii w komórkach tłu­
szczowych, co przeciwdziała ich twardnieniu, puchnięciu z powodu
odkładania się w nich nadmiaru tłuszczu. Gdy komórki tkanki tłu­
szczowej są miękkie, elastyczne i mają normalną wielkość, cellulit
nie ma szans!

CelłuHt a kształt ciała

■ Istnieją cztery podstawowe typy sylwetki, czyli kształty ciała, cha­
rakteryzujące się unikalną równowagą hormonalną i swoistą prze­
mianą materii. Niektóre typy przybierają na wadze z łatwością i wy-
kazująwiększą skłonność do cellulitu niż inne. Zalecenia spożywania
„lekkiego tłuszczu” i unikanie „ciężkiego tłuszczu”, by zlikwidować
cellulit, dotyczą wszakże osób o wszystkich typach sylwetki. Suple­
menty wzmagające spalanie tłuszczu i tempo przemiany materii,
o których będzie mowa dalej, są skuteczne dla wszystkich niezależ­
nie od kształtu ciała, ponieważ działają na poziomie komórkowym.

Kobieta o androidalnym kształcie sylwetki

Kobieta tego typu ma szerokie ramiona i silne muskularne kończy­
ny. Tułów jest raczej prosty od góry do dołu i w zasadzie brak jest
zaznaczonej talii. Miednica jest raczej wąska, a uda się nie zaokrągla­
ją Przemiana materii u osób androidałnych ma charakter anabolicz­
ny, co oznacza łatwość w budowaniu muskulatury, a gdy tyją, tkanka
tłuszczowa odkłada się głównie w górnej części tułowia, a kształt cia­
ła przypomina jabłko. Większość nadwagi umiejscawia się na prze­
dzie ciała. Osobom takim z łatwością przychodzi budowanie mięśni
i bywają zdolnymi sportowcami. W organizmie takich osób utrzymuje

141
Typ tarczycowy Typ limfatyczny Typ ginekoidalny Typ androidalny

się tendencja do wytwarzania większych ilości męskich hormonów •

płciowych w porównaniu z ludźmi o innych typach sylwetki. Osoby ■.
takie mają duży apetyt na pokarmy o wysokiej zawartości cholestero­
lu i sol i. Ich organizm z łatwością przekształca cholesterol w hormo- .’
ny steroidowe, co sprawia, że ciału szybko przybywa masy mięśnio- •.
wej, a to może sprzyjać występowaniu cellulitu na brzuchu, tułowiu
i górnej części pośladków, ale nie poniżej bioder.

Kobieta o ginekoidalnym kształcie sylwetki

Cechą charakterystyczną dla tego typu kobiecej sylwetki sązaokrą-'
glenia. Barki są średniej wielkości lub małe, a patrząc w dół, ciało zwę- .
ża się do wąskiej talii, a następnie zaokrąglają się szerokie biodra..
Gdy osoba tego typu przybiera na wadze, tkanka tłuszczowa odkłada
się z reguły na udach i niższej części pośladków, co nadaje jej kla­
syczną kobiecą figurę. Wiele kobiet o tym kształcie ciała ma poważ­
ny problem z cellulitem występującym na górnej części ud i poślad­
kach. Gdy próbują zrzucić nadwagę, stosując staromodne niskothi-
szczowe i niskokaloryczne diety, odczuwają głęboką frustrację, po­
nieważ z łatwością chudną z tych miejsc, z którymi nie ma problemu,
a uda i pośladki uparcie zachowują swoje złogi tłuszczu i cellulit. .

142
 ich organizmie występuje najczęściej nierównowaga hormonal-
na polegająca na nadmiarze estrogenów w porównaniu do ilości
nrogesteronu. Osoby te mają duże łaknienie na pokarmy o dużej za-
Wartości tłuszczu i cukru, co sprzyja zwiększaniu wrażliwości orga­
nizmu na estrogeny, a to prowadzi do rozwoju cellułitu na udach
jpośladkach.
Osoby te odnoszą korzyść, jadając produkty zawierające dużo fito-
Estrogenów, które równoważą hormony i pomagają zmniejszyć ten­
dencję do odkładania tkanki tłuszczowej uzależnionej od estrogenów.
Kobietom pragnącym dostarczyć swojemu organizmowi więcej fito-
^trogenów polecam następujące preparaty: Promensil, FemmePhase
i phytoLife/

Kobieta o tarczycowym kształcie sylwetki

O Kobieta o tym kształcie ciała ma kończyny o długich i delikatnych
kościach, jej wygląd często przyrównuje się do konia wyścigowego
. charta. Wiele tancerek i modelek ma właśnie taki kształt ciała.
Osoby o tarczycowym typie sylwetki często mają łaknienie na różne-
go rodzaju substancje stymulujące, takie jak kofeina, nikotyna
i sztuczne słodziki, często opuszczają posiłki. U osób o tym typie syl­
wetki często występuje nieustabilizowane stężenie cukru we krwi, co
jest przyczyną zmęczenia i apetytu na słodycze i środki stymulujące.
Generalnie osoby takie tyjąz trudnością, a tempo ich przemiany ma-
terii jest wysokie. Spośród wszystkich kształtów ciała prawdopodo­
bieństwo wystąpienia cellułitu jest u nich najmniejsze i rzeczywiście
rzadko im dokucza, ale jeżeli już, pojawia się na pośladkach i tylnych
częściach ud.

Kobieta o łimfatycznym kształcie sylwetki

Gdy kobieta o tym typie sylwetki przybiera na wadze, tkanka tłu­
szczowa odkłada się mniej więcej równo na całym ciele, a jej wygląd
przypomina słodką lalkę przytulankę. Osoby o łimfatycznym typie
sylwetki bardzo łatwo przybierają na wadze ze względu na bardzo ni­
skie tempo przemiany materii. Ich układ limfatyczny również nie
[/■funkcjonuje prawidłowo, co sprzyja zatrzymywaniu płynów przez

^.Produkty te są dostępne w Australii. Po więcej informacji o nich odsyłam do stron

internetowych autorki (przyp. tłum.).

143
organizm, a to sprawia, że wyglądają grubiej, niż są w rzeczywisto^
ści. Organizm takich osób wykazuje tendencję do odkładania złogów
tłuszczu dodatkowo spuchniętych od limfy. Taki stan wybitnie sprzy.
ja rozwojowi cellulitu nadającemu kończynom specyficznej pulchno. .■
ści, co sprawia, że trudno określić ich budowę szkieletową. Osoby
bardzo nie lubią ruchu i ćwiczeń fizycznych i mają silne łaknienie nif
mleko i jego przetwory, a oba te czynniki sprzyjają, niestety, rozwo-
jowi cellulitu.

Typy sylwetki w przeszłości

Dawniej istniał inny podział typów sylwetki, które rozróżniano tyl­
ko na podstawie kształtów ciała. Było to w czasach, gdy nie uwzglę­
dniano statusu hormonalnego i charakteru przemiany materii ludzi1
o różnej konstytucji. Dla zainteresowanych tematem podaję je poni­
żej; być może ktoś zetknął się z nimi w starszych książkach czy in­
nych publikacjach.
Androidalny typ sylwetki zwany był typem mezomorficznym.
Tarczycowy typ sylwetki zwany był typem ektomorficznym.
Limfatyczny typ sylwetki zwany był typem endomorficznym;
Ginekoidalny typ sylwetki nie był rozpoznany, prawdopodobnie
uznawano go za kombinację innych typów.

Suplementy wspomagające przemianę materii

Suplementy te pobudzają organizm do spalania tłuszczu i elimina­
cji cellulitu.

A. Poprawa funkcjonowania wątroby

Poprawa funkcjonowania wątroby zwiększa jej zdolności do spala­
nia tłuszczu i jego eliminacji z organizmu z udziałem żółci. Dzięki?
temu łatwiejsze też jest rozkładanie toksyn rozpuszczalnych w tłusz­
czu, które w przeciwnym wypadku zostałyby uwięzione w warstwach .
tkanki łącznej i przyczyniały się do tworzenia cellulitu. Zażywanie?:
suplementów takich, jak tonik wątrobowy jest najskuteczniejszą mer
todą, ale potrzebny jest naprawdę silny tonik, który byłby w stanie
poprawić funkcjonowanie wątroby. Zalecam tonik w formie proszku
lub w kapsułkach zawierający witaminy z grupy B, antyoksydanty,

144
zieloną herbatę, związki cynku, lecytynę, sproszkowane warzywa
rodziny roślin krzyżowych oraz takie aminokwasy, jak tauryna, cy­
steina, glutamina i glicyna, a także świetne ziele na wątrobę, czyli
ostropest plamisty. Dawkowanie toniku to łyżeczka proszku zmiesza­
nego z sokiem, dwa razy dziennie lub po dwie kapsułki dwa razy
dziennie. Nie należy też zapominać o konieczności jadania surowych
warzyw i owoców w każdym posiłku i wypijaniu ośmiu szklanek wo­
dy (w sumie około dwóch litrów) i to codziennie.

B. Poprawa fukcjonowania tarczycy

Tarczyca wykazuje duże zapotrzebowanie na pierwiastki śladowe,
ponieważ potrzebują ich enzymy, z których udziałem powstają hor­
mony tarczycowe: tyroksyna, a z niej trijodotyronina. Najważniejszy­
mi z tych pierwiastków są: selen, cynk, mangan i jod. U wielu osób
z cellulitem wykrywa się niedobory pierwiastków śladowych, co
skutkuje spowolnionym funkcjonowaniem tarczycy i niskim tempem
przemiany materii. W celu zwiększenia udziału pierwiastków ślado­
wych, w pożywieniu, zalecamy jadanie nasion roślin strączkowych,
nieprzetworzonych ziaren zbóż, orzechów i nasion.
Przekonałam się, że świetnym sposobem uzupełnienia pierwiast­
ków śladowych jest zażywanie suplementu selenowo-drożdżowego
(w Australii preparat ten nosi nazwę Selenium Designer Yeast Pow­
der) zawierającego te pierwiastki; występują one w łatwo przyswajal­
nej formie organicznych soli mineralnych. Preparat drożdżowy tego
typu powinien też zawierać związki następujących pierwiastków:
selenu, chromu, molibdenu, cynku, manganu, magnezu i wapnia,
a poza tym sproszkowane warzywa (będące bogatym źródłem soli
mineralnych) oraz glony morskie (kelp) zawierające także mnóstwo
pierwiastków śladowych. Niektóre preparaty drożdżowe zawierają
również kwas jabłkowy (ekstrahowany z jabłek), który pomaga
’ w przekształcaniu energii pokarmowej w energię fizyczną organi­
zmu. Dawkowanie: zwykle dwie łyżeczki proszku zmieszane z wodą
lub sokiem w trakcie posiłku.

•C» Pobudzenie komórek tkanki tłuszczowej do spalania

tłuszczu
Wymienione poniżej substancje pomogą spalać tłuszcz w bezpiecz­
ny sposób bez stosowania leków, których zażywanie w ogromnej

145
większości obciążone jest efektami ubocznymi. Skuteczny naturalnyft
preparat sprzyjający utracie masy ciała o nazwie METABOCEL za-?
wiera (pojedyncza tabletka):
o 100 mg tyrozyny,
o 5,5 g owoców rośliny o łacińskiej nazwie Garcinia quaes ita
* będą,
cęj bodaj najbogatszym źródłem kwasu cytrynowego,
©25 mg głonu morskiego kelp, //
© 10 mg witaminy Bó,
© aminokwas chelatujący cynk, pikolinian chromu i wyciąg z papry.
ki wzmacniające działanie tyrozyny i substancji obecnych w owo­
cach rośliny Garcinia guaesita.

Substancje naturalne sprzyjające eliminacji cellulitu i skutecznemu

chudnięciu muszą posiadać następnie właściwości:
© pobudzać tarczycę,
® pobudzać przemianę materii w brunatnej tkance tłuszczowej,
© zmniejszać łaknienie cukru i słodyczy,
© stabilizować stężenie cukru we krwi,
© dodawać organizmowi energii.

Aminokwas tyrozyna jest prekursorem hormonów tyroksyny i ad­

renaliny, zwanych hormonami energii. Tyrozyna pobudza tarczycę,
a dzięki temu także przemianę materii. Tarczyca potrzebuje tej sub-.
stancji, by móc wytwarzać tyroksynę. Zmniejsza też zmęczenie
mózgu i poprawia nastrój.
Kelp to sproszkowany glon morski będący bogatym źródłem pier­
wiastków śladowych, a w szczególności jodu potrzebnego do wytwa­
rzania hormonu tyroksyny. Glon ten zawiera wiele pierwiastków ślą/ft
dowych potrzebnych ludzkiemu organizmowi i świetnie służy dobre­
mu zdrowiu. Zawarty w nim jod występuje w formie organicznej i nie_
nastręcza żadnych problemów osobom uczulonym na nieorganiczne
sole jodu. Korzystnie oddziałuje na układ endokrynologiczny,
a w szczególności na tarczycę, przysadkę mózgową i korę nadnerczy.

* Roślina ta nie posiada polskiej nazwy. Owoc innego gatunku rośliny z rodziny
dziurawcowatych (Gitltiferae) zwany mangostanem (Garcinia mangostana) uchodzi za
jeden z najbardziej wykwintnych i cenionych owoców rosnących w południowo-wschod- ż i
niej Azji i porównywany jest z takimi owocami, jak liczi czy rambutan (przyp. tłum.).

146
 Owoce rośliny o łacińskiej nazwie Garcinia quaesita od stuleci ja­
da się w Azji- Mają interesującą właściwość polegającą na wzmacnia­
niu smalcu pokarmów i zapewniają uczucie satysfakcji po posiłku.
Skórka tego owocu zawiera dużo kwasu hydroksycytrynowego. Naj­
skuteczniejsza dawka tego owocowego suplementu to trzy razy
dziennie po 5,5 g tuż przed jedzeniem. Działanie tego owocu jest bar­
dziej skuteczne, jeżeli jednocześnie zażywa się tyrozynę, kelp, wita­
minę związki cynku i chromu oraz paprykę. Taki właśnie jest
skład Metabocelu, suplementu o działaniu synergistycznym.
Udowodniono już, że kwas hydroksycytrynowy w sposób natural­
ny zmniejsza apetyt i przeciwdziała wytwarzaniu nowych złogów
tkanki tłuszczowej. Badania kliniczne dowiodły, że kwas hydroksy­
cytrynowy występujący w owocach rośliny Garcinia quaesita poma­
ga hamować odkładanie się tłuszczu dzięki blokowaniu enzymu
koniecznego do tworzenia tkanki tłuszczowej. Spożywanie tego owo­
cu nie tylko sprzyja chudnięciu, ale też uniemożliwia odkładanie się
nowej tkanki tłuszczowej.52'53
Należy unikać zażywania syntetycznych substancji pobudzają­
cych, sztucznych słodzików, leków będących pochodnymi amfetami­
ny oraz ziela o nazwie prząśl (efedra), ponieważ substancje te zwięk­
szają tempo przemiany materii i zmniejszają łaknienie tylko czasowo.
Niestety, wywołują uzależnienie i po zakończeniu ich zażywania po­
jawia się odczucie zmęczenia i nastrój depresyjny, a także wilczy
apetyt. Ale najgorszą rzeczą jest to, że po odstawieniu ich tempo
przemiany materii spada na jakiś czas i wtedy następuje gwałtowny
przybór masj' ciała.
Omówione wyżej substancje sprzyjające spalaniu tłuszczu równo­
ważą ogólną przemianę materii. Nie zmieniają szybkości przemiany
materii w sposób radykalny, co jest korzystne, ponieważ dzięki temu
nie występuje efekt jo-jo, którego ostatecznym skutkiem jest przybie­
ranie na wadze.

147
W sprawie pytań o swoją prawidłową masę ciała, typ sylwetki
przemianę materii czy cellulitu proszę do nas dzwonić.

Health Advisory Service w Australii: (02) 4653 lub (02) 9387 8111.
Konsultacji udziela Robyn Spillane, która ściśle współpracuje z dr Sandrą
Cabot i regularnie udziela bezpłatnych konsultacji w sklepach ze zdrową
żywnością i aptekach w Sydney.
Zapraszamy też na naszą stronę internetową http://www.whas.coni.aii
z której można nawiązać interaktywne połączenie, wypełnić ankietę i ustalić
swój typ sylwetki. Po więcej informacji odsyłamy do innej książki dr Cabot,
pt. Dieta kształtująca sylwetkę, która została już wydana w Polsce przez
wydawnictwo MADA.
 Dodatek do części 0

Testy określające funkcjonowanie wątroby

; Większość standardowych badań krwi, których wykonanie może
klecić lekarz, by określić funkcjonowanie wątroby, w rzeczywistości
potrafi tylko wykrywać chorobę wątroby. Testy nie są dostatecznie
czułe, by precyzyjnie określić jej funkcjonowanie. Gdy mam do
czynienia z chorobą wątroby, wyniki tych badań z reguły są nienor­
malne, ale w niektórych przypadkach zaawansowanej choroby
wątroby wyniki mogą pozostawać w normie. Z tego względu właśnie
tak ważne jest, by zasięgnąć porady lekarza specjalisty, hepatologa,
jeżeli ktoś podejrzewa chorobę wątroby mimo prawidłowych wyni­
ków standardowych .badań krwi.
Rutynowe badanie krwi badające funkcjonowanie wątroby będzie
prawdopodobnie wykonane przez zautomatyzowane wielokanałowe
urządzenie analityczne, które określi:
a Stężenie bilirubiny, normalny zakres: 3-18 pml/1 czyli
0,174-1,04 mg/100 ml.
a Stężenia enzymów wątrobowych:
AST (aminotransferaza asparginianowa) wcześniej oznaczana
skrótem SGOT. Stężenie tego enzymu może być również podwyższo­
ne w przypadlcu chorób serca i mięśni i nie jest on specyficznym
wskaźnikiem wątrobym. Normalny zakres to 5-45 U/l.
' ALT (aminotransferaza alaninowa) wcześniej oznaczana skrótem
SGPT jest bardziej specyficzna dla uszkodzeń wątroby. Normalny za­
kres to 5-45 U/l.
AP (fosfataza zasadowa) podnosi swe stężenie w wielu chorobach
wątroby, ale też w schorzeniach innego rodzaju. Normalny zakres to
30-120 U/l.
GT (gamma-glutamylotranspeptydaza) podnosi często swe stęże­
nie u osób nadużywających alkoholu lub stosujących inne substancje
zatruwające wątrobę. Normalny zakres to 5-35 U/l.

149
 Przyczyną wzrostu stężeń tych enzymów we krwi w chorobącj®
wątroby jest to, że przedostają się one do krwiobiegu, gdy komórki
wątrobowe (hepatocyty) są uszkodzone. Gdy komórki te są zdrowe
enzymy znajdują się wewnątrz. Z tego względu pomiar stężeń enzy- /
mów wątrobowych może wskazywać na uszkodzenie wątroby, ale nje :::
jest to czuły miernik funkcjonowania tego narządu. ;■■ ■ •

© Białko we krwi (wytwarzane przez wątrobę)

Białko całkowite: normalny zakres: 60-80 g/1 lub 6-8 g/100 ml. :
■ Stężenie albuminy w osoczu jest dobrym wskaźnikiem stanu
nasilenia chronicznej choroby wątroby. Zdrowa wątroba wytwarza ab ■'
buminę i jej obniżone stężenie wskazuje na nieprawidłowe funkcjonó-
wanie tego narządu. Normalny zakres: 30-50 g/1 lub 3-5 g/100 ml.
Gamma-globulina może mieć nienonnalne stężenie przy chronics; >
nie chorej wątrobie.
Czas protrombinowy określa zdolność wątroby do wytwarzania
czynników krzepliwości krwi.

Testy określające stan czynnościowy wątroby

Obecnie dostępne są już badania czynnościowe wątroby, a szcze­
gólnie jej zdolności do detoksykacji. Noszą one nazwę obciążenip-.
wych prób czynnościowych wątroby. Badania te polegają na tym, żc
osobie badanej podaje się doustnie bezpieczne dawki kofeiny, aspirv-
ny i paracetamolu. Po ustalonym czasie pobiera się od pacjenta prób­
ki moczu i krwi i oddaje do laboratorium do badania, gdzie określa
się stężenia podanych substancji. Są to badania nieinwazyjne, które;
potrafią określić zdolność wątroby do detoksykacji oraz eliminacji le~.
ków i innych substancji z organizmu. Testy te są unikatowe pod tym...
względem, że określają funkcjonowanie wątroby w obu fazach dęto- ..
ksykacji. Można je przeprowadzać w domu chorej osoby i są łatwc dó
wykonania. Lekarz domowy powinien zająć się ich wykonaniem. ..

150
? Źródła informacji
: AUSTRALIA
. j^epatitis C Councils of Australia (Wydaje regularnie świetny biu-
■•■■■ letyn na temat wirusowego zapalenia wątroby typu C).

< Children’s Liver Alliance

23 Dirkale St, Mansfield, QLD, 4122

Australian Gastroenterology Institute

'. ]45 Macquarie St, Sydney, NSW, 2000
tel.: (02) 9256 5455, fax: (02) 9241 4586

WIELKA BRYTANIA
British Liver Trust,
Central House, Central Avenue, Ransomes Europark, Ipswich IP3 9QG,
. tet; (44) 1473-276326 & (44) 1473-276328
e-mail: info@liver-t.demon.co.uk

Children’s Liver Disease Foundation

... 138 Digbeth, Birmingham B5 6DR, tel.: (44) 121 643 7282

STANY ZJEDNOCZONE
American Association for the Study of Liver Diseases
6900 Grove Road, Thorofare, NJ, USA, 08086
http://hepar-sfgh.ucsf.edu/

American Liver Foundation

. 1425 Pompton Ave. Cedar Grove NJ 07009 USA
http://sadieo.ucsf.edu/ALF/alffinal/homepagealf.html
http://www.liverfoundation.org

Hepatitis Foundation International

30 Sunrise Terrace, Cedar Grove, NJ, USA, 07009-1423,
tel.: 1-800-891-0707, http://www.hepfi.org

151
Hepatitis B Foundation
700 E. Butler Avenue, Doylestown, PA, USA, 18901,
tel.: (215) 489-4900,
http://www2.hepb.org/hepb/

Hepatitis C Foundation
1502 Russett Drive, Warminster, PA, USA, 18974,
tel.: (215) 672-2606, fax: (215) 672-1518
http://www.hepcfoundation.org

National Digestive Diseases Information

Clearing House, 2 Information Way, Bethesda, MD,
USA, 20892-3570,
tel.: (301) 654-3810
 Jak mieć zdrowe jelita

Układ pokarmowy
'■'Mówiąc ogólnie, układ pokarmowy to długa rurka łącząca jamę
ustnąz odbytem. Pokarm po przełknięciu przemieszcza się z przeły-
kh do żołądka, gdzie jest mieszany z kwasem żołądkowym i enzyma­
mi i rozdrabniany na małe cząstki. Następnie przemieszcza się do je-
lita cienkiego mającego około sześciu metrów długości. Najważniej­
szą funkcją jelita cienkiego jest trawienie pokarmu rozdrobnionego
na cząstki w żołądku i absorbowanie z niego składników odżyw­
czych. W górnej części jelita cienkiego znajduje się ujście dla wy­
dzielin wątroby i pęcherzyka żółciowego (żółci) oraz śledziony (en­
zymów), które dostarczane są wąskim przewodem znajdującym się
w pobliżu śledziony. Patrz rysunek na str. 49.
Jelito cienkie składa się z trzech części. Odcinek znajdujący się
najbliżej żołądka to dwunastnica, kolejny - jelito czcze, a trzecia
część znajdująca się najbliżej jelita grubego to jelito kręte lub krętni­
ca. W miejscu, gdzie krętnica przechodzi w jelito grube - w kątniczej
części jelita - znajduje się zastawka krętniczo-kątnicza (patrz rysu­
nek na str. 156). Zadaniem tej zastawki jest zatrzymywanie cząstek
pokarmu i kału, by nie przedostawały się z powrotem do jelita kręte-
go. Krętnica jest bardzo ważnym odcinkiem jelit, ponieważ to wła­
śnie w tym miejscu zachodzi absorpcja niezbędnej do życia witami­
ny BI2 oraz soli żółciowych. Gdy jelito kręte dotyka jakaś choroba,
np; choroba Crohna, mogą występować znaczne niedobory żywienio­
we prowadzące do poważnych chorób.
Jelito grube dzieli się na okrężnicę i odbytnicę zwaną też prostni-
cą. Początkowa część okrężnicy ma kształt workowaty i zwana jest
jelitem ślepym lub kątnicą i z tego miejsca wyrasta wyrostek robacz­
kowy. Okrężnica przypomina kształtem odwróconą do góry nogami
literę U i dzieli się na okrężnicę wstępującą część poziomą zwaną
poprzecznicą okrężnicę zstępującą oraz część esowatą zwaną też esi­
cą łączącą się z odbytnicą. Podstawową rolą okrężnicy jest absorpcja

155
 Zdrowa okrężnica

wody z pozostałości przetworzonego pokarmu, które przedostają się 1

z jelita cienkiego po zaobsorbowaniu składników odżywczych. Ostat- 5,
nią częścią jelita grubego jest odbytnica, która magazynuje kał do t
momentu jego wydaleniu na skutek ruchu defekacji. Problemy poją- 1
w i aj ą się, gdy okrężni ca się powiększa, lub gdy występuje w niej stan l.
zapalny, skurcze, lub gdy tworzą się kieszonki w ścianie jelita, scho- [
rżenie to nosi nazwę uchyłkowatości jelita grubego. Są to problemy 'j
zdrowotne występujące powszechnie u ludzi stosujących typowo za- |
chodu i sposób odżywiania się.

156
7 przyczyny nieprawidłowego funkcjonowania jelit
/ Wiele różnych dolegliwości może nękać jelito cienicie i grube,
< a większość z nich związana jest z niewłaściwymi nawykami żywię-
niowymi i/lub nadmiernym rozmnożeniem się nieprzyjaznych drob­
noustrojów w jelitach.
■ Czynnikiem odgrywającym dużą rolę w funkcjonowaniu jelit jest
również stres, ponieważ może zmniejszać krążenie krwi w tych czę­
ściach jelit, w których ma miejsce absorpcja składników odżywczych.
Właściwe funkcjonowanie wątroby i śledziony jest także bardzo
; ważne, ponieważ gdy występuje upośledzenie funkcjonowania które­
goś z tych narządów, może to prowadzić do miernego trawienia po­
karmów i zmniejszenia asymilacji składników odżywczych. Może
■ być więc tak, że nawet gdy ktoś stosuje prawidłowy sposób odżywia-
• ńia się, mogą występować niedobory żywieniowe, ponieważ nie-
zbędne dla zdrowia organizmu składniki odżywcze nie są absorbowa­
nie z jelit.
Przyczyną takich chorób, jak zespół nadwrażliwości jelita grubego,
spastyczna okrężnica, zaparcia, wrzodziejące zapalenie okrężnicy,
choroba Crohna, cuchnące wiatry, są często te same, powszechnie
występujące czynniki, choć o różniącym się stopniu intensywności.
? 0 rodzaju zaburzenia jelitowego decyduje ostrość stanu zapalnego
oraz to, której części jelita on dotyczy.

Metody eliminacji zaburzeń jelitowych

1. Utrzymywać populację przyjaznych drobnoustrojów
w jelitach
Ważne jest, by mieć świadomość, że nasze jelita mogą być miej-
scem zasiedlenia nadmiernych ilości nieprzyjaznych drobnoustrojów;
są to grzyby (najbardziej powszechny to drożdżak Candida albicans),
bakterie, wisusy i pierwotniaki. Określenie „pasożyty” obejmuje
7 wielką różnorodność drobnoustrojów o bardzo różnym stopniu kom­
pleksowości ich budowy, począwszy od organizmów jednokomórko-
; wych, aż po robaki, które mogą mierzyć nawet kilkadziesiąt centyme­
trów długości. Takie pierwotniaki jak Giardia lambia, Entamoeba hi­
stolytica (to pełzak czerwonki), Blastocystis hominis i Cryptospori­
dium wywołują dość powszechnie występujące choroby. Pasożyty te
bardzo trudno się wykrywa w przebiegu rutynowych badań stolca

157
 i badań na posiew. Gdy bada się próbkę kału na obecność pasożytów
wiele rodzajów drożdżaków jest już martwych. Badania na posiew/?
wykonane z próbki kału nie wykazują obecności grzybów, chociaż :
w jelitach może być ich bardzo dużo. W niektórych laboratoriach wy- ' ■
konuje się takie badania wielokrotnie, używając próbek świeżego ka-
łu otrzymanych po podaniu lekkich środków przeczyszczających, aby •
zwiększyć szansę wykrycia drobnoustrojów. Gdy w jelitach występu?
je nadmiar nieprzyjaznych drobnoustrojów, mówi się o dysbiozk
jelitowej.
Całkowite wyeliminowanie pasożytów jelitowych jest bardzo trud,
ne i wielu ludzi, którzy z tym się borykają, mówi, że mają one ten­
dencję do odbudowy. Z mojego doświadczenia wynika, że najbar­
dziej skutecznym środkiem przeciw takim robakom, jak tasiemiec
i obleniec, jest niciosamide.
* Niestety, obecnie nie jest on w Australii
dostępny w handlu, ale osoby cierpiące na chroniczny problem z ty­
mi pasożytami jelitowymi mogą skontaktować się z producentem te-
go leku, którym jest Bayer.
Jeżeli chodzi o naturalne środki przeciw robakom, mogę polecić
preparat o nazwie Rainbow Herbal Worming (Odrobaczanie ziołowe
„Tęcza”), który czasem bywa skuteczny. Jest to płynny wyciąg z róż­
nych ziół, zawiera m.in. bylicę zwyczajną i liście aloesu barbadoskie-
,
**
go który zażywa się cztery razy dziennie przez trzy dnr Środki
odrobaczające są często bardziej skuteczne, jeżeli po zastosowaniu .
ich nastąpi przeczyszczenie jelit, w którego trakcie następuje wyda­
lenie wielu martwych pasożytów w kale. Aby osiągnąć pożądany
efekt przeczyszczenia, można zażyć 1-2 łyżeczki siarczanu magnezo­
wego w czterech szklankach wody po upływie dwóch godzin od
chwili zastosowania środków odrobaczających.

Aby zmniejszyć ryzyko zakażenia jelit nieprzyjaznymi bakte­

riami, pasożytami i droźdźakami, należy:
© Unikać spożywania cukru i oczyszczonych (pozbawionych błonni­
ka pokarmowego) węglowodanów, ponieważ jest to pożądane
przez drobnoustroje pożywienie, a szczególnie przez drożdżaki.

* W Australii występował on pod nazwą handlową Yomesan (przyp. aut.).

Po łacinie Artemisia vulgaris i Aloe barbadensis (przyp. tłum.).

158
 Unikać spożywania silnie przetworzonych produktów spożyw-
•^żych, a szczególnie mięsnych (wędlin, bekonu, kiełbasy, dodat­
ków mięsnych do pizzy, wędzonego mięsa i ryb, itp.).
Unikać spożywania marynat i innej marynowanej żywności oraz
produktów zakażonych pleśnią, np. starych orzeszków ziemnych,
zielonych ziemniaków, zapleśniałych łub gorzkich w smaku suszo-
pych owoców oraz ekstraktów drożdżowych.
Unikać długotrwałego stosowania antybiotyków i leków steroido­
wych.
jadać dużo błonnika pokarmowego pod postacią surowych warzyw
i owoców, pełnych ziaren zbóż, otrębów, zmielonych nasion, nasion
roślin strączkowych, surowej lub lekko podgotowanej kukurydzy
na kolbie. Wysoki udział takich pokarmów w jadłospisie działa ni­
czym szczotka oczyszczająca ściany okrężnicy, usuwając warstwy
zaskorupiałego i stwardniałego kału (tzw. kamień kałowy), który
sprzyja zasiedlaniu się nieprzyjaznych drobnoustrojów.
e Stosować regularnie preparat błonnika pokarmowego w formie pro­
szku, aby oczyszczać okrężnicę, patrz str. 173.
0 Przestrzegać zasad higieny, patrz str. 40.
• Stosować naturalne środki i pokarmy o działaniu antybiotykowym
przeciw jelitowym drobnoustrojom, czyli drożdżakom, bakteriom
i pasożytom. Oto one: sok ze świeżej kapusty, warzywa z rodziny
roślin krzyżowych (kapusta, kalafior, brukselka, brokuł), surowy
czosnek, cebula, por, rzodkiew i rzodkiewki, kozieradka, imbir, pa-
pryczka chilli, sok z cytryny, kurkuma, gorczyca (liście i nasiona)
i rozmaryn.

Najsilniej działającym na jelitowe drobnoustroje naturalnym anty-

biotyldem jest - no, kto zgadnie? - SUROWY czosnek. Pewnie nie­
którzy zakrzykną: „No, nie, tylko nie znowu czosnek!”. Jeżeli ktoś
jednak podejmie tę próbę i będzie spożywać 4-6 ząbków czosnku
codziennie przez cztery tygodnie, może być zdziwiony i zaskoczony,
jakie stworzenia mogą być wydalone z jelit wraz z kałem. Czosnek
potrafi zabić bakterie, pasożyty i drożdżaki. Jeżeli nadmiar nieprzy­
jaznych drobnoustrojów jest bardzo wysoki, może być potrzebna je­
szcze większa dawka czosnku. Czosnek można zetrzeć, drobno po­
siekać lub przecisnąć przez praskę, a następnie wymieszać z jakimś
gotowanym pokarmem albo surówką lub sałatką. Surowy czosnek

159
 dobrze smakuje z oliwą z oliwek tłoczoną na zimno i octem jabłko-
wym. Surowa cebula i por również posiadają właściwości antybiotyk ‘
kowe, więc jeżeli ktoś nie toleruje czosnku, może spróbować tych
warzyw.
Trzeba też zażywać suplementy bakterii (łac. Lactobacillus acicio- ■
philus) kwasu mlekowego (muszą być przechowywane w lodówce)
lub naturalny jogurt sojowy zawierający przyjazne dla człowieka
bakterie. Takie bakterie zwalczają szkodliwe drobnoustroje i poma­
gają osi ć^gnąć ekologiczną równowagę w jelitach. Jest to szczególniej'
zalecane po zakończeniu terapii antybiotykowej. jj- .
Niektórzy naturopaci zalecają też pijanie naparu lub zażywanie
proszku z kory drzewa zwanego ipe lub tabebuja, łac. Tabebuia lnu
pestiginosa, znanego pod oryginalną nazwą Pau d’arco, aby zwal­
czyć drożdżycę, a inni z kolei - kwas kaprylowy, którego stosowa­
nie jest bezpieczne i może być to pomocne w przypadkach łagod­
nych infekcji. ąjj
Tradycyjnymi ziołami stosowanymi w celu zniszczenia i wydale­
nia robaków z organizmu są: skórka owocu orzecha czarnego, liście
i łodygi dębu wiecznie zielonego, goździki, lukrecja, goryczka i byli-
ca piołun. Bardzo pomocne jest też stosowanie ekstraktu z liści drzewa R ?
oliwkowego, który zwalcza nadmierny rozrost drożdżaków i pasoży­
tów, bakterii i wirusów rezydujących w jelitach. Ekstrakt ten zażywa w:T
się w dawce 0,5-1 g (10-procentowego ekstraktu) trzy razy dziennie
tuż przed posiłkiem.32’37
Osoby dużo podróżujące na odległych trasach są narażone na
większe ryzyko zarażenia się wirusem zapalenia wątroby typu B czy ; j
drobnoustrojami jelitowymi. Chociaż obecnie dostępne są szczepionki <
przeciw wielu z nich, chronienie własnej wątroby i układu immuno-
logicznego jest nadal bardzo rozsądną postawą, dzięki której orga­
nizm będzie potrafił dać sobie radę z takim zwiększonym obciąże­
niem. Oczywiście podstawową sprawą w takich okolicznościach jest
skrupulatne przestrzeganie zasad higieny, unikanie pijania wody
z niepewnego źródła i pijanie przegotowanej wody. W podróż dobrze 'P
jest zabrać tonik wątrobowy, czosnek w kapsułkach i ekstrakt z liści ż
drzewa oliwkowego, by móc zwalczać nieprzyjazne drobnoustroje,
gdy są jeszcze w jelitach i nie dopuścić, by uszkodziły wątrobę.

160
 2. Poprawić nawyki żywieniowe

■
jednym z najważniejszych sposobów poprawy funkcjonowania je-
yt choć bardzo prostym, ale jednocześnie często przeoczanym, jest
niianic większych ilości czystej WODY. Aż trudno jest mi określić
liczbę osób z problemami jelitowymi, z jakimi zetknęłam się w ciągu
mojej wieloletniej praktyki, które były chronicznie odwodnione.
A Brak wody w jelitach powoduje, że zawartość jelit twardnieje i ulega
■ stagnacji, a to sprzyja namnażaniu się bakterii i rozwojowi stanu za-
; palnego błony śluzowej jelit. Zalecam wypijanie codziennie przynaj-
mniej dwóch litrów czystej wody, a w przypadku osób z chorobami
' zapalnymi jelit - trzech litrów.
przestrzeganie zasad diety oczyszczającej wątrobę to podstawowy
warunek posiadania zdrowo funkcjonujących jelit.
W pożywieniu wielu ludzi brak dostatecznych ilości błonnika po-
'■ karmowego, ponieważ spożywają zbyt dużo oczyszczonych (frag­
mentaryzowanych) węglowodanów oraz mięsa i przetworów mlecz­
nych. Pod nieobecność błonnika pokarmowego zawartość jelit ulega
stagnacji, a to może prowadzić do stanu zapalnego z powodu nadmia-
ru zgromadzonych toksyn. Ponadto niedobór błonnika pokarmowego
zmusza mięśnie do nadmiernych skurczów w usiłowaniu przesunię­
cia masy kałowej w kierunku odbytnicy, by pobudzić odruch wyda­
lania. Zbyt silne skurcze mięśni jelitowych zwiększają ciśnienie w je­
litach, co prowadzi do spastycznej okrężnicy i tworzenia się uchył­
ków (kieszonek) w ściankach jelita.
Należy też unikać nadmiernego spożywania alkoholu, ponieważ
może to być przyczyną stanu zapalnego jelit. U niektórych ludzi al-
kohol wywołuje pewną postać zapalenia okrężnicy i ci powinni po­
wstrzymać się całkowicie od pijania napojów alkoholowych. Trzeba
też unikać takich czynników podrażniających układ pokarmowy, jak
pijanie kawy i palenie papierosów.
Pożywienie powinno składać się w 30-40 procentach (objętoś­
ciowo) z SUROWYCH warzyw i owoców, a proporcja tych pierw-
' szych do drugich powinna wynosić 4:1. W ostrych przypadkach
kandydozy może wystąpić konieczność znacznego zmniejszenia spo­
życia owoców na korzyść surowych warzyw. Surowe pożywienie
zawiera żywe enzymy, substancje o działaniu antybiotykowym i inne
fitozwiązki, które poprawiają trawienie, zwalczają nieprzyjazne
drobnoustroje i redukują stan zapalny ścianek jelit. Wśród przepisów

161
 kulinarnych znajduje się wiele propozycji na pyszne surówki i sabfl/ż
dzięki którym nikt nie będzie znudzony jadaniem surowych warzyk^
Niektórym ludziom może być bardzo trudno zmienić stare nr? '
zwyczajenia kulinarne i wtedy istnieje potrzeba nakreślenia nOw„- "
perspektywy. Tak było w przypadku Etyka, 52-letniego kawalc„-
który przyszedł do mnie, narzekając na nadwagę, wzdęcia, zmęczeni^’
bóle stawów i niestrawność. Został dokładnie przebadany i jedynym
problemem w jego przypadku było stłuszczenie wątroby. Mężczyzn'
ten był typowym kawalerem, co w połączeniu z wymagającym
ciem zawodowym księgowego sprawiało, że nie miał dostatecznie '
dużo czasu, by prowadzić skomplikowaną dietę. Czuł się tak źle że
zdawał sobie sprawę, że musi wprowadzić jakieś zmiany, ale zadanie
to przerastało go. Żywił się głównie potrawami z barów gotujących,
na wynos oraz jadał dużo pokarmów typu fast food, które zawieraj?
mnóstwo tłuszczu i cukru; sam nie robił, niestety, zakupów i nie przy1
rządza! pożywienia samodzielnie. F
W tiakcie konsultacji zaleciłam mu jadanie pokarmów według die­
ty oczyszczającej wątrobę, mówiąc mu, że powinien przestrzegać
przynajmniej tych najważniejszych zasad i spośród przepisów wybie­
rać takie, które mógł samodzielnie wypróbować i zjeść tak przygoto­
wane posiłki ze smakiem. Czyniąc na początku ogromny wysiłek
Eryk zaczął robić zakupy w sklepach warzywno-spożywczych, u rze-
znika i w supermarketach, by samodzielnie wybierać produkty
których wymagała jego wątroba do samonaprawy. Po ośmiu tygó- .
dniach przyszedł ponownie i był bardzo zadowolony, mogąc powie­
dzieć, że czuje się o wiele lepiej i z łatwością traci na wadze. Poziom
jego energii własnej znacznie się zwiększył, a jego umysł zaczął funk­
cjonować jaśniej i klarowniej. Powiedział jednak, że zbliżał się trudny
olei es roku i on sam nie widział możliwości kontynuowania nowego
trybu życia i odżywiania się, ponieważ nie będzie miał czasu, by samo­
dzielnie robić zakupy i przyrządzać pożywienie dla siebie. Poradziłam
mu, żeby zatrudnił jakąś kobietę, która przychodziłaby do niego 2-3 ra­
zy w tygodniu, robiła zakupy i przygotowywała posiłki, które można
byłoby przechowywać w lodówce. Na początku pomysł ten nie bardzo
mu się spodobał, ponieważ był przekonany, że będzie to zbyt kosztow­
ne przedsięwzięcie, ale gdy skalkulowaliśmy to i porównali z kosztami
żywienia się poza domem, okazało się, że w rzeczywistości dzięki mo­
jej sugestii zaoszczędzi pieniądze i czas. Będzie mógł zapakować część

162
 . wysadzonego pożywienia i wziąć ze sobą do pracy na lunch. W ten
^nbsób mógł mieć kontrolę nad tym, co jada, i spożywać pokarmy
■ rzyrżądzone w domu. Jestem szczęśliwa, mogąc powiedzieć, że to
rozwiązanie było bardzo dobre, stan Eryka nadal się poprawiał, a wska-
' ■ 7anja jego domowej wagi były coraz mniejsze.

3. Poprawić trawienie i absorpcję składników odżywczych

z pożywienia
Należy dokładnie żuć pożywienie, a wszelkie problemy z zębami
i dziąsłami eliminować, gdy tylko zaistnieją. Nie powinno się dużo
jadać, gdy człowiek jest zły lub w stresie. Oczywiście generalnie nie
wolno się przejadać.
W trakcie posiłku pijać niewielkie ilości płynów, ponieważ to roz­
cieńcza soki żołądkowe potrzebne do trawienia. Wyściółka żołądka
wytwarza kwas solny, dzięki któremu w żołądku występuje odpowie­
dnia kwasowość dla enzymów trawiennych, pepsyny i chymozyny,
które są też wydzielane do jelita cienkiego w celu rozkładu pokarmu.
Kwas solny jest także koniecznie potrzebny do skutecznego uwolnie­
nia ważnego składnika odżywczego, jakim jest witamina B12.
Niedobór kwasu solnego w żołądku jest częstą przypadłością u lu­
dzi po sześćdziesiątce, co może być przyczyną osłabionego trawienia
i niedoborów witaminy B!2. W takich przypadkach pożądane jest
zwiększenie ilości tego składnika, co można osiągnąć stosując chlo­
rowodorek betainy w zwyczajowej dawce 60-500 mg zażywanej
w trakcie posiłku. Po rozpuszczeniu się w żołądku związek ten pro­
dukuje kwas solny w ilości J/4 masy zażytego preparatu. Innym
preparatem zwiększającym zawartość kwasu solnego jest chlorowo­
dorek kwasu glutaminowego, który ma trochę słabsze działanie
< i wymaga dawki 0,6-1,8 g preparatu zażytego w trakcie posiłku.
W przypadkach bardzo dużego niedoboru kwasu solnego taka dole­
gliwość nosi nazwę bezkwaśności soku żołądkowego, występuje też
podwyższone ryzyko raka żołądka i z tego powodu stosowanie takich
suplementów o działaniu an ty oksydacyjnym, jak witaminy C i E oraz
związek selenu, powinno być codziennym nawykiem.
Innym dobrym sposobem zwiększenia kwaśności środowiska żo­
łądka w trakcie posiłku jest popijanie małymi łyczkami szklanki wody
z dodatkiem 2-3 łyżek dobrej jakości (organicznego) octu jabłkowe­
go plus sok z połówki cytryny. U niektórych ludzi takie postępowanie

163
 rzeczywiście się sprawdza i ci donoszą, że dzięki temu ich trawie^ ' k
uległo poprawie i zmniejszyły się wzdęcia.
Jeżeli ktoś odczuwa dyskomfort po posiłkach, jadanych regularnje.
lub obfitych, warto byłoby wypróbować suplement zawierający enzy.’
my trawienne. Trzustka wytwarza ważne enzymy: proteazę, lipazę’*'-'
i amylazę, bez których rozłożenie białka, tłuszczu i węglowodanów
jest niemożliwe. U ludzi powyżej pięćdziesiątego roku życia dość •
często występują niewielkie do średnich niedobory tych enzymów
trzustkowych. Wynikiem takich niedoborów jest niedostateczne roz­
łożenie białka, tłuszczu i węglowodanów, w czego wyniku pokarm
częściowo tylko przetrawiony przechodzi przez jelita. To zmniejsza
absorpcję istotnych składników odżywczych przez śluzówkę wyście- •
łającą jelita, a wynikiem tego może być niedożywienie. Ponadto czę­
ściowo tylko strawione białko zaabsorbowane z jelita nadmiernie ob­
ciąża wątrobę, co może być przyczyną alergii. Namnażanie się nie- f
przyjaznych drobnoustrojów ma miejsce częściej w jelitach, .
w których znajduje się tylko częściowo strawione pożywienie. (yk
Najsilniej działającym środkiem sprzyjającym trawieniu jest zaży-
wanie preparatu sporządzonego z całych trzustek zwierzęcych o mię­
dzynarodowej nazwie pancreatinum (pankreatyna) w dawce 2-4 g wraz <
z każdym posiłkiem. Jeżeli ktoś wzdraga się przed zażywaniem pre- ■■
paratu pochodzenia zwierzęcego, jak wegetarianie i weganie, może /■
wypróbować inny zawierający enzymy grzyba o nazwie kropidlak, :
łac. Aspergillus niger. Preparat ten jest dostępny w Stanach Zjedno­
czonych i nosi handlową nazwę Tyme-Zyme.
Suplementy enzymatyczne nie wymagają recept i występują w po­
staci tabletek, kapsułek, proszku i płynu. Aby skuteczność takiego
preparatu był maksymalna, powinien on zawierać enzymy z wszyst­
kich głównych grup: amylazę, lipazę i proteazę. Można też samo­
dzielnie zrobić preparat enzymatyczny, susząc nasiona papai i mieląc
je na proszek w młynku do kawy. Proszkiem tym można posypywać
potrawy, ma on lekko pieprzowy smak. Suplementy enzymatyczne
należy przechowywać w chłodnym i suchym miejscu, aby nie traciły
swojej mocy. Wraz z biegiem lat zdolność organizmu do wytwarza­
nia enzymów trawiennych zmniejsza się u wielu ludzi i suplementacja
ich może przynieść ogromną poprawę skuteczności procesu trawienia
pokarmów i absorpcji składników odżywczych u osób powyżej pięć­
dziesiątego roku życia.

164
 Organizm może czerpać potrzebne enzymy z trawionych pokar-
Niestety, enzymy obecne w produktach są niezwykle wrażliwe
na podwyższoną temperaturę i nawet niewielkie ogrzanie sprawia, że
gęgają zniszczeniu i są nieaktywne. Jest to jeden z powodów, dla
ff któryś zachęcam wszystkich do spożywania większej ilości su-
róvvek i owoców, ponieważ zawarte w nich enzymy wspierają trawie-
i zmniejszają obciążenie wątroby i trzustki. Do produktów o wy-
sokiqj zawartości enzymów należą: ananas, papaja, awokado, mango
i banan. Kiełki także są bogatym źródłem enzymów sprzyjających
trawieniu. Enzym tego rodzaju obecny w ananasie nosi nazwę brome-
' lainy, a w papai - papainy. Enzymy ekstrahowane z tych owoców są
dostępne w formie tabletek. Chociaż są to enzymy proteolityczne (to
znaczy rozkładają białko) i wspomagają trawienie pokarmów białko­
wi wych, nie są równie silne jak całościowy suplement trzustkowy.
Gdy wprowadza się do swojego jadłospisu nasiona roślin strączko­
wych, należy je przed gotowaniem moczyć przez całą noc i wodę
z moczenia zlać, a następnie dobrze ugotować, co pomaga uniknąć ta­
kich nieprzyjemnych objawów, jak wiatry i wzdęcia,

. Naturalne środki wspomagające jelita

Stosuje się je, aby zwiększyć udział błonnika pokarmowego w po­
żywieniu, załagodzić podrażnienie błony śluzowej jelit i zmniejszyć
skurcze mięśni jelitowych.
e Sok z aloesu (łac. Aloe vera) łagodzi podrażnioną błonę śluzową
żołądka i jelit, jest szczególnie przydatny w przypadkach wrzodów
żołądka, zapalenia okrężnicy i zespołu nadwrażliwości jelita grube­
go. Gdy stosuje się go przez długi czas, u niektórych ludzi rozwija
się uczulenie na aloes, więc należy robić przerwy w jego użyciu.
@ Rozdrobnionejłuski nasion babki jajowatej (łac. Pantago ovata, ang.
psyllium} często wykorzystuje się jako źródło błonnika pokarmowe­
go dobrze czyszczącego jelita i pomagającego usunąć stare złogi ma­
teriału odpadowego z uchyłków okrężnicy. U niektórych ludzi wy­
wołuje uczulenie, wywołując wysypkę i swędzenie, więc podobnie
jak w przypadlcu aloesu należy zwracać uwagę na potencjalne obja­
wy alergiczne, jeżeli stosuje się ten środek przez długi czas.
0 Preparat błonnika pokarmowego w proszku niezawierający glutenu
ani babki jajowatej o nazwie handlowej Fibretone świetnie się
sprawdza w przypadkach zaparć występujących w zespole nad­

165
 wrażliwości jelita grubego, nietolerancji produktów pszenicznych ;
i/lub glutenu, wzdęć i spastycznej okrężnicy. Patrz str. 173 po wię.
cej informacji na ten temat.
© Wiele osób z nadmierną kwaśnością żołądkową i/lub refluksem (Za,
rzucanie treści żołądkowej) stosuje środki zobojętniające środowi,
sko kwaśne. Należy unikać długotrwałego zażywania takich śród,
ków zawierających glin (aluminium). Do prostych i nieszkodli-
wych środków zobojętniających środowisko kwaśne należą: wodo-
rowęglan sodu (NaHCO3), wodorowęglan potasu (KHCO3), węglan
magnezu (MgCO3), węglan wapnia (CaCO3) i wodorotlenek
gnezu [Mg(OH)2J. Sok aleosowy i tabletki aloeosowe są zasadowe
i potrafią złagodzić nieżyt żołądka i/lub refluks.
© Takie zioła, jak gorzknik kanadyjski (łac. Hydrastis canadensis,
ang. golden seal), prawoślaz lekarski (łac. Althaea officinalis, ang.
marshmallow), wiązówka błotna (łac. Filipendula ulmaria, ang.
meadowsweet), kozłek lekarski (łac. Valeriana officinalis, ang. va­
lerian), rumianek (łac. Anthemis nohiliss, ang. chamomile), mięta
pieprzowa (łac. Mentha piperita, ang. peppermint), korzeń maranty
trzcinowatej (łac. Maranta arundinacea, ang. arrowroot), kora wią-■
zu czerwonego (łac. Ulmus rubra, ang. slippery elm bark), działają i
łagodząco i przeciwskurczowo, potrafią zmniejszyć kolkę i łagod­
ny stan zapalny jelit, są też pomocne w przypadku nieżytu żołądka,
©Takie zioła wspomagające trawienie, jak mniszek lekarski (liść
i korzeń), nasienie kopru włoskiego, koperek, anyżek, natka pietru­
szki, imbir i kocia mięta pomagają zmniejszyć wzdęcia i wiatry.
© Do przypraw sprzyjających trawieniu i zmniejszających wzdęcia
należą: kminek, kardamon, kolendra (liście i nasiona), kmin rzym- y
ski, goździki, imbir i kurkuma. Kurkuma działa jak tonik wątrobo- yy
wy i zwyczajowe dawkowanie to 1-2 łyżeczki proszku dziennie za- y
stosowana jako przyprawa lub zmieszana z sokiem.

Pasożyty jelitowe
Trixi Whitmore,
autorka książki pt. Chemical Free Living (Życie bez chemikaliów)

Oto streszczenie moich doświadczeń dotyczących pasożytów jeli­

towych oraz korzystnych efektów działania ekstraktu z liści drzewa
oliwkowego.

166
;r< W 1994 roku wykryto u mnie drobnoustrój o łacińskiej nazwie Bla-
stocysti-^ hominiSy co było rezultatem badania kału; pracownik labo-
■■ r^torium określił go terminem nieznany patogen”. Moje własne do-
ciskania zaowocowały odkryciem, że być może jest to pierwotniak,
fo wszędobylski drobnoustrój w ludzkiej populacji dający takie ób-
iawy. jak wzdęcia, wiatry, a czasem luźne stolce o nieprzyjemnym
odorze. Na początku objawy te pojawiały się od czasu do czasu, ale
po upływie pewnego czasu występowały bez przerwy. Chociaż wła-
' ściwie nie czułam, że nęka mnie jakaś choroba, odczuwałam
nadmierne zmęczenie i generalnie dręczyło mnie odczucie, że coś jest
nie w porządku. Lekarz nie zaproponował żadnej terapii. (Kolejna
wizyta u specjalisty przyniosła odkrycie, że w mieście miał miejsce
masowy wybuch choroby i lekarz szukał lekarstwa).
Mniej więcej w tym czasie mojego syna będącego młodym męż­
czyzną zaczęły nękać objawy, które wprawiły lekarza w zakłopotanie
i zaskoczyły go. Syn był na Tasmanii i tam mieszkał w namiocie.
Jego objawy były przerażające i zagrażały życiu. Na początku wystą­
piła kwaśna niestrawność, zmęczenie i zaparcia, które z każdym
dniem stawały się gorsze. Środki przeciw nadkwasocie nie dawały
. żadnego efektu. Coraz mniej mógł jeść, a z jego żołądka wydobywa­
ły się dziwne odgłosy; wydawało się, że spożyty pokarm i wypijane
płyny zatrzymywały się na poziomie pępka, a strawienie ich trwało
wieki. Zapadł w sen przypominający sen wywołany Ickami lub narko­
tykami, z którego trudno było go wybudzić. Jego ramiona i nogi spu­
chły, stały się białe, a twarz miała kolor popiołu. W ciągu dwóch ty­
godni stracił na wadze czternaście kilogramów i w końcu, gdy okaza­
ło się, że nie może wydalić nawet wypitej wody, został przyjęty do
szpitala. Niestety, był to weekend i poza tym, że zostało zrobione zdję­
cie rentgenowskie, nie podjęto żadnego leczenia. Poprzedniego dnia
specjalista, który go widział, przepisał lek (fasigyn), ponieważ uznał,
że mógł być zarażony pierwotniakiem Giardia lanibia. Mieszanka te­
go leku i silnych kwasów wywołała ogromny ból, odczuwał palenie
od gardła w dół przewodu pokarmowego. W końcu po trzydziestu go­
dzinach lek musiał przeniknąć do jelit, ponieważ zaparcie ustąpiło.
Po zażyciu kory dębu czerwonego w celu załagodzenia błony ślu­
zowej żołądka podrażnionej kwasem zaczął ponownie przyjmować
pokarm, ale po trzech dniach objawy powróciły. Przepisano mu inny
lek (flagyl), który zażywał przez tydzień, co zaowocowało powrotem

167
normalnego stanu. W tym czasie rozwinęła się u niego nietolerancja
laktozy i zaparcia, i musiał zacząć bardzo uważać na pokarmy cięż-
kostrawne. To był młody mężczyzna, który wcześniej nigdy nie niiaf
żadnej alergii pokarmowej ani zaburzeń przewodu pokarmowego.
W okresie następnych piętnastu miesięcy robak przypuszczał atak
co jakieś sześć tygodni, a zażywanie flagylu nie dawało żadnych
efektów. Zaczęłam szukać leków przeciw robakom i pasożytom, za-
równo ziołowych, jak i farmaceutyków, niektóre z nich działały przez
krótki czas, po których zastosowaniu robak rozwijał odporność na
dany środek. W tym czasie przeczytałam wszystko, co możliwe, ńa
temat pasożytów i obecnie mam przekonanie, że są one o wiele bar­
dziej rozpowszechnione, niż się wydaje. Mój syn odwiedził wielude­
karzy i specjalistów i wydawało się, że wszyscy oni nie zdawali sobie
sprawy z powagi sytuacji. Jego schorzenie zostało rozpoznane jako
zespół nadwrażliwości jelita grubego! Niestety, wyniki wielu testów,
jakie zostały wykonane, dawały wyniki negatywne. Żaden lekarz jed­
nak nie wymagał, aby badanie kału zostało wykonane z próbki otrzy­
manej sposobem wymuszonym, czyli po zastosowaniu środka przeczy­
szczającego. Dopiero tak otrzymana próbka daje wiarygodne wyniki.
Być może ktoś z czytelników się zastanawia, dlaczego tak szcze­
gółowo opisuję przypadek mojego syna. Otóż po upływie piętnastu
miesięcy pojawiły się u mnie takie same objawy. (Podejrzewam, że .
mogłam się zarazić podczas sprzątania łazienki i toalety). U mojego sy­
na wystąpił też nawrót tej choroby w tym samym czasie. Po tygodniu .
trwania okropnych objawów i utracie sześciu kilogramów na wadze,
dzięki obszernym badaniom i poszukiwaniom odkryłam lek ziołowy
przeciw tasiemcom zawierający papryczkę chilli o nazwie Rascal.
Zażywanie tego preparatu przyniosło skutek i nasze trawienie powróci-..
ło do normy, ale po upływie trzech tygodni środek ten przestał działać.
Dalsze poszukiwania doprowadziły mnie do leku firmy Bayer o nazwie
Yomesan, który niestety został ostatnio wycofany z australijskiego ryn­
ku; to lek przeciw tasiemcowi stosowany według schematu leczenia •
S2, który według swojej literatury skuteczny jest także przeciw oblen-
com. Ten środek był skuteczny i uratował nas od losu gorszego niż
śmierć i zadziałał nie tylko ten raz, ponieważ jego działanie jest od­
mienne niż innych leków odrobaczających. Po terapii Yomesanem nale­
ży zastosować siarczan magnezowy, co powoduje wydalenie martwych
robaków. Jak widać, oboje z synem przeżyliśmy swoistą gehennę.

168
 ja jednak nie odzyskałam swojego dawnego sposobu trawienia
' ■ normalnego stanu jelit, nie mogłam też pozbyć się robaków, więc
'■ n-idal szukałam odpowiedniego lekarza i w ten sposób dotarłam do
■ takiego, który rzeczywiście znał się na robakach pasożytujących
h w ludzkich jelitach. Lekarz ten przesłał próbkę mojego kału do spe-
• ■ cialnego laboratorium, w którym wykryto Blastocystis hominis,
i-.- Dientamoeba fragilis (dla którego gospodarzem mogą być owsiki)
•■■■ oraz dysbiozę (nieprzyjazne drobnoustroje w jelitach) o wskaźniku
intensywności 12 w skali 1-10. Taki był stan moich jelit!
Obecnie przechodzę długi okres rekonwalescencji, zażywając od
.* ' czasu do czasu Yomesan i inne leki. Mam nadzieję, że zarówno mój
syn, jak i ja pokonamy ten problem. Przez cały czas naszych zmagań
miałam wrażenie, że mojego syna atakuje coś innego, bardzo „jado­
wity” robak zachowujący się w inny sposób w stosunku do tego, co
przeczytałam w literaturze fachowej, który jednocześnie poddawał
się lekom przeciw robakom. (W tym miejscu muszę podziękować fir­
mie Bayer za wiele użytecznych wiadomości na temat pasożytów).
po tak wielu badaniach wykonanych na próbkach kału, które nic
nie wykryły, sama zaczęłam poszukiwać dowodów na obecność ro­
baków. Świetny moment do tego celu był wtedy, gdy po zażyciu Yo-
mesanu trzeba było zażyć siarczan magnezowy. Mój upór został na­
grodzony, ponieważ w próbkach, które zaniosłam do biochemika zaj­
mującego się badaniem „żywej” krwi,
* zostały znalezione „interesu­
jące rzeczy”. Do mikroskopu podłączony był kolorowy monitor i jed­
ną z rzeczy, jaką zobaczyłam na ekranie, był na pewno robak: miał
sześć milimetrów długości, a na końcu ogona poszerzenie w kształ­
cie serca. Został sfotografowany, a ja sama wykonałam też kilka ry­
sunków, które wraz z fotografią zaniosłam na uniwersytet w Newca­
stle w celu identyfikacji. Rysunki i opis posłałam też do dr. Leo Gal-
landa, światowego znawcy pasożytów oraz do tego laboratorium,
w którym wykryto Dientainoeba fragUis. Jak dotąd, nikt tego robaka
jeszcze nie zidentyfikował! Być może jest to jakiś nowy gatunek
obleńców? Ostatnio wykryto dwa nowe gatunki obleńców: jeden

* Badanie takie nosi nazwę mikroskopii w ciemnym poi u (ang. darkfield microscopy)
zwane też testami na żywych komórkach (ang. Live Cell Testing). W Polsce istnieją już
(prywatne) laboratoria posiadające te urządzenia i wykonujące te badania (przyp.
dum.).

169
w Victorii w tkance mięśniowej poważnie chorego strażaka, a drugi
o łacińskiej nazwie Crypto strongylus puhnoni, w plwocinie pacjenta
z zespołem chronicznego zmęczenia w Stanach Zjednoczonych.
Wydaje się, że obecnie jestem na dobrej drodze do zdrowia, ostatnie
testy nie wykazały obecności Blastocystis hominis', nada! jednak nie
wiem, który lek przyczynił się do mojego wyzdrowienia. Może to sok
z cytryny, który dodaję do wody wypijanej codziennie rano na czczo.
Miałam jednali nadal dysbiozę, która ustąpiła, gdy miesiąc temu zaczę-
łam zażywać ekstrakt z liści drzewa oliwkowego. Suplement ten dał
niezwykły skutek: ustąpiły wzdęcia, wiatry i nienormalne wypróżnie­
nia i po raz pierwszy od lat wszystko powróciło do normy. O niebiosa!
Każdy, u kogo postawiono diagnozę „zespół nadwrażliwości jelita gnj.
bego” lub pasożyty, powinien wypróbować ten suplement.

ogon

gdy chwyciłam go szczypcami.

Oto wzór widoczny na głowie robaka.

170
 'Cs>H Clast til SuZl Ł! isitst

Choroby jelit

Zaparcia
Częstotliwość wypróżnienia u ludzi różni się znacznie i jest cechą
ściśle indywidualną. Zakłada się, że normalna częstotliwość wypróż­
nienia to jeden do czterech razy dziennie. Stolce powinny mieć zabar­
wienie brązowe, powinny być miękkie, ziarniste i wydalane bez
zbędnego wysiłku. Wielu moich pacjentów donosi, że ich stolce
zmieniły się po rozpoczęciu stosowania diety oczyszczającej wątro­
bę: stały się bardziej miękkie, obfitsze i łatwiej wydalane. Mogą za­
wierać kawałki niestrawionych warzyw, jak skórki ziaren kukurydzy,
małe kawałki skórek warzyw lub cząstki liści. To dobry znak, ponie­
waż zwiększona w ten sposób ilość błonnika pokarmowego działa jak
szczotka czyszcząca ściany jelit.
Oznaki, jakie powinny budzić zaniepokojenie, to krew w stolcu
i jego czarne zabarwienie, a także istotna zmiana wzorca wypróżnia­
nia, konsystencji i zabarwienia. Wskazana jest obserwacja wydalo­
nych stolców, aby kontrolować ich wygląd i zabarwienie.

Środki przeczyszczające
Środki przeczyszczające stosuje się w celu wywołania wypróżnienia
i uniknięcia zaparć. Mogą one jednak nadmiernie pobudzać mięśnie
i błonę śluzową jelit, co może skutkować podrażnieniem, skurczami,
a w dalszej perspektywie powiększeniem i trwałym uszkodzeniem
okrężnicy. Z tego właśnie względu nie powinny być stosowanie re­
gularnie.
Zioła działające silnie przeczyszczające, które można zastosować
okazjonalnie w przypadku ostrego zaparcia, to senes (łac. Cassia
acutifolia, ang. senna) i szakłak (łac. Rhamnus purshiana, ang. ca-
scara sa,grada). Środki stosowane tradycyjnie w farmakologii to fe-
noloftaleina i dioktylosulfobursztynian sodu, które działają szybko
i skutecznie, ale mogą też wywołać biegunkę i skurcze.

171
 Takie „osmotyczne” środki przeczyszczające, jak siarczan magne/-'-.
zowy i laktuloza
,
* są o wiele bardziej bezpieczne i ja je zalecam' :?
w przypadkach ostrego zaparcia. Substancje tego rodzaju powodują
przenikanie wody do okrężnicy, co sprawia, że kał staje się rzadszy®
a wypróżnienie łagodniejsze, dzięki czemu jelita nie są podrażnione1 •
Czopki i lewatywa to bardzo skuteczne środki w przypadkach
nagłego ostrego zaparcia występującego w niższej części jelita
Niektórzy terapeuci zajmujący się oczyszczaniem jelit do wody sto- ;
sowanej do lewatywy dodają wywaru z kociej mięty lub kawy, aby'?
zwiększyć efekt oczyszczenia. Jjf
Niektórzy doświadczają, że wykonywanie lewatywy jest w ich
przypadku świetnym sposobem usuwania materiałów odpadowych
z jelit i jest to bezpieczna metoda, jeżeli ma się pewną dozę doświad­
czenia. Nie zachęcałabym jednak do polegania w nadmiernym stop-'
niu na takich irygacjach okrężnicy, ponieważ o wiele lepiej jest mieć
regularne wypróżnienia dzięki jadaniu pożywienia o wysokiej zawar­
tości błonnika pokarmowego, pijaniu dużych ilości wody i regular­
nym ćwiczeniom fizycznym. Lewatywy i/Iub irygacji okrężnicy nie
należy wykonywać w przypadkach choroby zapalnej jelit, zaawanso­
wanego stadium uchyłkowatości jelita grubego lub jakiejś wady bu­
dowy jelit, aby uniknąć mechanicznego uszkodzenia jelita. ■f

Okrężnica olbrzymia
W przypadku poszerzenia okrężnicy i dodatkowej pętli jelita sta­
wia się diagnozę okrężnicy olbrzymiej. Może być to wada wrodzona, ’
ale przyczyną może też być niewłaściwy sposób odżywiania się
i nadużywanie środków przeczyszczających. W przypadkach bardzo
dużego nadmiaru dodatkowego odcinka jelita mogą występować do­
datkowe ogromne pętle, w których więźnie pokarm, ulegający tam
stagnacji i gniciu. Jest to problem o charakterze mechanicznym, który
jest przyczyną wzdęć, wiatrów, puchnięcia i bólów. Występujące j
w takich przypadkach zaparcia są ostre i może upłynąć nawet f

* Laktuloza to związek syntetyczny, chemicznie cukier, stosowany w zaparciach.

W okrężnicy rozkłada się na związki wchłaniające wodę z innych części ciała do
okrężnicy, dzięki czemu stolec staje się bardziej miękki. Laktuloza jest też stosowana
do zmniejszenia ilości amoniaku we krwi u pacjentów z chorą wątrobą (przyp. tłum.).

172
 tvdzie$’ zan*m <iQjdz:ie do wypróżnienia. Zrozumiałe jest, że w tych
Ji^pUcznościach nawet silne środki przeczyszczające nie są skutecz-
Rjie Za t0 są pomocne i konieczne lewatywy i/lub irygacje okrężnicy.
przypadki okrężnicy olbrzymiej i dodatkowych pętli jelitowych dia-
eaozujc za Pomoca. zdjęcia rentgenowskiego z zastosowaniem
wlewu doodbytniczego z barytu (siarczan baru). W skrajnych przy-
„adkach dodatkowe pętle/odcinki jelita powiększają się ogromnie
j najlepszym rozwiązaniem jest wtedy operacja chirurgiczna usuwa­
jąca nadmiar jelita.
y Istnieje wiele rodzajów błonnika pokarmowego i sproszkowanych
P ziół zwiększających objętość kału i dzięki temu zmniejszających za-
parcia. Są bezpieczne, nawet stosowane przez długi czas i mają ko-
rzystne oddziaływanie na zdrowie.
Preparatem tego rodzaju jest Fibretone i ma on najlepszy
skład, z jakim się spotkałam. Oto wykaz jego składników:
otręby sojowe chleb świętojański marchew
siemię lniane otręby lyżowe brokuł
pektyna guar gum szpinak
kłącze imbiru olejek mięty pomidor
pieprzowej
kora wiązu czerwonego burak

Proszek ten stosuje się w dawce 2 łyżki dziennie zmieszany z płat­

kami zbożowymi lub sokiem. Fibretone zawiera też pożyteczne skła-
p dniki odżywcze poprawiające samopoczucie. Pod tym względem
można go porównać ze świetnym preparatem odżywczym o nazwie
'-.-„■The Missing Link (Brakujący element).
Fibretone jest odpowiedni dla wszystkich typów zaparcia, ponie­
waż działa niczym szczotka jelitowa, oczyszcza ścianki jelit, wymia­
tając z jelit stary, zapieczony materiał odpadowy. Zażywając ten pre­
parat, należy wypijać dużo czystej wody (2-3 litry dziennie), by
wspomóc działanie proszku. Preparat ten zawiera tylko łagodząco
; działający błonnik pokarmowy i zioła, jest skuteczny w przypadkach
zespołu nadwrażliwości jelita giubego, wzdęć i chronicznego zapar­
cia. Potrafi też zmniejszyć toksyczność jelit wywołaną stagnacją ka­
łu, pasożytami i stanem zapalnym. Preparat ten jest odpowiedni dla
, ludzi z uczuleniem na gluten (obecny w pszenicy, owsie, jęczmieniu

173
 i otrębach tych zbóż) oraz babkę jajowatą. Łuski nasion babki jajowa. '
tej są częstym składnikiem wielu preparatów błonnikowych i rzeczy. ■
wiście są skutecznym środkiem przeciw zaparciom. Jeżeli stosuje się je ■
jednak przez dłuższy czas, nierzadko występuje uczulenie i wtedy skła­
dnik ten może zaostrzać stan w zespole nadwrażliwości jelita grubego •
wywoływać katar sienny i swędzenie. Moje doświadczenie pokazało’
że skuteczne są też inne preparaty: Normacol i Fybogel. ’ ■.

Oto dwa listy od osób, które stosowały preparaty błonnikowe,

Drogi Zespole Health Advisory Service!

Stosuję preparat błonnikowy w formie proszku od dziesięciu tygo­
dni i zauważyłam duże zmiany w moim organizmie od tego czasu. Od
dwudziestu lat cierpiałam z powodu wzdęć i przeżywałam duży stres
obserwując, jak obwód mojej talii powiększał się z roku na ro.k.
Wzdęcia nasilały się po posiłku, a także przed rozpoczęciem krwa­
wienia menstruacyjnego. Nie mogłam nosić pasków, bo moja figura
wyglądała fatalnie, nie pasowały też moje dżinsy, co mnie bardzo de­
nerwowało. Bez względu na to, w co się ubrałam, wyglądałam okrop­
nie, jak megiera w średnim wieku. Zaparcia miałam od zawsze, jak :
pamiętam, stolce były niewielkie, twarde i wydalały się z trudnością.
Od czasu zastosowania preparatu błonnikowego moje wypróżnienia
bardzo się zmieniły: obecnie wypróżniam się trzy razy na dobę i za­
wsze o tej samej porze.. Stolce są o wiele bardziej obfite, czasem ma­
ją trzydzieści centymetrów długości! Ustąpiły też wzdęcia, a mój żo­
łądek spłaszczył się i obecnie wyglądam kobieco i szczupło w mod- *
nych ubraniach.,Jestem szczęśliwa, że znalazłam naturalny preparat,,
ale jednocześnie żałuję, że nie rozumiałam tego, na czym polega mój
problem, o wiele wcześniej, dzięki czemu uniknęłabym wielu dole­
gliwości i dyskomfortu.

Droga Doktor Cabot!

Jestem farmerem pracującym przy bydle i owcach, i jadam dość
dużo mięsa. Miałem zaparcia.od ponad dziesięciu lat, a ponadto by­
łem ciągle poirytowany, cierpiałem też z powodu hemoroidów i swę­
dzenia wokół odbytnicy. W końcu żona nie mogła wytrzymać moje­
go narzekania i kazała mi zażywać preparat błonnikowy. W ciągu
pierwszych ośmiu dni zmiany były niewielkie, ale dziewiątego dnia

174
 BK- ■
W?

I
U. /■
t'
f■
jr ■
piałem ogromne wypróżnienie: stolec miał sześćdziesiąt centyme-
■' trów długości i bardzo nieprzyjemny odór. Oględziny wykazały setki
^łych robaków i dwa długie, które zostały wydalone ze stolcem,
Jdałem się do lekarza, który zbadał moje jelita. Badania wykazały
obecność kilku różnych rodzajów pasożytów w moich jelitach. Kon-
tynuuję zażywanie preparatu błonnikowego przez ostatnie dziewięć
1' Miesięcy z bardzo dobrym skutkiem. Obecnie mam dwa dość obfite
lb.- wypróżnienia dziennie bez żadnych trudności. Swędzenie i niedobre
nastroje ustąpiły, a ja schudłem dwadzieścia trzy kilogramy. Jadam
§ tez codziennie surowy czosnek i w stolcach nie zauważam już żad-
nych robaków.

L ^ Choroby zapalne jelit

■ Chodzi głównie o dwie choroby o przebiegu chronicznym wywo-
■ -iłujące stan zapalny jelit: wrzodziejące zapalenie okrężnicy oraz cho-
; roba Crohna. Chociaż są to dwie różne jednostki chorobowe, dają
często podobne objawy. Ich przebieg ma bardzo szeroki zakres: u nie-
■ których występują tylko łagodne objawy, u innych są one bardzo
K" ostre i utrudniające w znacznym stopniu życie. Wielu badaczy uwa-
.■ Kża, że stan zapalny jelit jest wynikiem wrodzonych predyspozycji,
C a jego ujawnienie się i rozwój zachodzi pod wpływem jakiegoś czyn-
nika środowiskowego, np. infekcji, alergii pokarmowej, zatrucia lub
■: i stresu. Choroba tego rodzaju nie jest zaraźliwa. Nie ujawnił się jak
dotąd żaden bezpośredni przewidywalny wzorzec dziedziczenia tej
choroby; spośród chorych z zapalną chorobą jelit 15-20 procent
nich identyfikuje jakiegoś bliskiego członka rodziny z taką samą
chorobą.

Wrzodziejące zapalenie okrężnicy

Choroba ta występuje w jelicie grubym i polega na stanie zapal-
nym i powstawaniu wrzodów na błonie śluzowej okrężnicy i odbyt-
nicy. Ma charakter autoimmunologiczny, ale jej stan może ulec po-
. gorszeniu pod wpływem takich czynników, jak stres emocjonalny,
alergia pokarmowa oraz infekcja wirusowa lub bakteryjna. Z tego
względu bardzo ważne jest utrzymywanie w jelitach populacji przy-
■Raźnych drobnoustrojów, aby zmniejszać możliwość infekcji jelitowej
błony śluzowej w stanie zapalnym. Więcej informacji na ten temat

C 175
znajduje się na str. 157. W chorobie tej błona śluzowa jelit w stąhie ■
zapalnym wydziela krew, śluz i ropę. ...
Stan zapalny jelitowej błony śluzowej sprawia, że okrężnica ‘
próżnia się zbyt często, co wywołuje biegunkę (czasem przypominają;
cą eksplozję), skurcze i wzdęcia. Może pojawić się też krwawienie?-
z odbytnicy oraz nawet 10-20 wypróżnień dziennie zawierających
krew i śluz. W okresie ostrych ataków tej choroby może wystąpić utta-- ■'
ta masy ciała, ogólna słabość, gorączka i odwodnienie organizmu.
W ściance okrężnicy mogą powstać ropnie uwalniające do jej wnę.
trza zainfekowaną ropę. Okrężnica może się znacznie powiększyć
i wystąpić w niej stan zapalny, co określa się mianem toksycznej,
okrężnicy olbrzymiej. Występuje wtedy, gdy stan zapalny błony ślu-
zowej rozszerza się na pozostałe warstwy okrężnicy. Okrężnica ulega'
paraliżowi, w czego wyniku puchnie tak bardzo, że może pęknąć.
Wtedy mówi się o perforacji jelita i często jest to stan nagły wy ma.
gający natychmiastowej interwencji chirurgicznej. Nadużywanie
pewnych leków, a szczególnie opiatów jako środków przeciwbójo-. .
wych oraz leków hamujących skurcze jelita, zwiększa ryzyko rozwo-
ju toksycznej okrężnicy olbrzymiej. Z tego powodu właśnie przy cho­
robach zapalnych jelit leki należy stosować z wielką ostrożnością: .
Wrzodziejące zapalenie okrężnicy występuje najczęściej w grupie
wiekowej 20-30 lat, ale od czasu do czasu pojawia się u ludzi star­
szych lub dzieci. Lekarz gastroenterolog powinien skierować pacjen­
ta na zdjęcie rentgenowskie z użyciem kontrastu barowego i bezpo­
średnie badanie błony śluzowej z użyciem teleskopowego wziernika.

Leczenie wrzodzie]ącego zapalenia okrężnicy

Dietę należy ułożyć w zależności od stanu nasilenia objawów, ale
zawsze powinna zawierać dużo łatwo absorbowalnego białka i Wę­
glowodanów. Gdy jelita nie tolerują zwykłych pokarmów stałych, ■
bardzo pomocne są takie preparaty, jak białko w proszku, ser­
watkowe, białko jajka i/lub soi. W takim stanie jelita nie tolerują po­
karmów o wysokiej zawartości błonnika pokarmowego, który może
pogarszać biegunkę. Wtedy chorej osobie podajemy surowe, rozcień­
czone wodą świeżo wyciśnięte soki z warzyw i owoców będące
źródłem antyoksydantów, enzymów i fitozwiązków o działaniu lecz­
niczym. Sok należy rozcieńczyć w proporcji jedna objętość soku do
dwóch objętości czystej wody i pijać po 200 ml co 1-2 godziny. Do

176
 wieńczonego soku można dodać preparatu selenowo-drożdżowego
, ńroszku dostarczającego łatwo przyswajalnego selenu i innych an-
woksydantów. Te składniki odżywcze są konieczne do leczenia wrzo-
jzjejącej błony śluzowej jelit. W okresie zaostrzenia objawów tej
cfjQjpby należy unikać spożywania produktów zbożowych o wyso­
kiej zawartości błonnika pokarmowego, nasion i orzechów, a warzy­
wa i owoce po lekkim podgotowaniu trzeba rozdrabniać. Bardzo
wskazane jest też jadanie małych posiłków, ale za to często.
Przyrządzanie pożywienia dla osób z. chorobami zapalnymi jelit
wymaga dłuższego czasu, ponieważ surowe warzywa i owoce, po do­
kładnym umyciu, powinny być drobno pokrojone, posiekane lub star-
te. Orzechy i nasiona przed jedzeniem należy rozdrobnić, np.
w młynku do kawy lub specjalnym mikserze/blenderze.
Ważną sprawą jest unikanie spożywania produktów, które mogą
wywołać ataki i pod tym względem każdy chory jest swoistym indy­
widuum. Ja zalecam unikanie przetworów mlecznych, potraw smażo­
nych, słodkich napojów gazowanych i przetworzonej żywności. Jeźe-
li ktoima apetyt na czerwone mięso, może je jadać, ale powinno być
świeże i chude, bardzo dobrze ugotowane i jadane w niewielkich por­
cjach. Należy też regularnie zażywać suplementy zawierające wita­
miny rozpuszczalne w tłuszczu, czyli A, D, E i K. Tran z wątroby dor-
sza jest dobrym źródłem tych witamin. Jeżeli z powodu utraty krwi
powstała anemia, trzeba zażywać tabletki organicznego żelaza i kwa­
su foliowego oraz brać zastrzyki z witaminy B12.
Leczenie farmakologiczne stosowane w celu złagodzenia ostrych
. objawów jest skuteczne u 70-80 procent pacjentów z tą chorobą; po­
lega na stosowaniu antybiotyków, leków przeciwkonwulsyjnych
. i steroidów. W wielu przypadkach zastosowanie medycyny żywienio­
wej pozwala na zmniejszenie dawek leków steroidowych i skrócenie
okresu ich stosowania. Trzeba też uzupełnić utratę soli mineralnych
. z powodu biegunek i zażywać sole magnezu i potasu. Konieczność
przeprowadzenia operacji chirurgicznej zachodzi w przypadkach per­
foracji jelita lub jego niedrożności.
Pacjenci powinni pozostawać pod stałą opieką lekarza, ponieważ
u ludzi cierpiących na takie dolegliwości przez ponad dziesięć lat ry­
zyko wystąpienia raka jest zwiększone. W przypadku chorych mają­
cych jednocześnie wrzodziejące zapalenie okrężnicy i stwardniające
zapalenie małych dróg żółciowych (patrz str. 132) ryzyko rozwoju

vn
raka okrężnicy jest jeszcze większe. Osoby takie powinny być dokła­
dnie badane pod tym kątem.
Iliti
Choroba Crohna
Choroba ta to ostry stan zapalny, który może rozwinąć się niemal­
że w każdym miejscu przewodu pokarmowego: począwszy od prze­
łyku, a skończywszy na odbycie. Najczęściej występuje w ostatniej
części jelita cienkiego, w miejscu przejścia w jelito grube w okolicy
zastawki krętniczo-kątniczej. Choroba Crohna nazywa się też zapale­
niem krętnicy, czyli ostatniego odcinka jelita cienkiego. W chorobie
tej stan zapalny może być tak głęboki, że obejmuje wszystkie war­
stwy jelita. Zbliznowacenie, jakie może w wyniku tego wystąpić, po.
woduje zwężenie ściany jelita.

Objawy choroby Crohna

Do objawów należą: bóle brzucha, anemia, zmęczenie, wzdęcia,
krwawienia z odbytnicy, wodniste i krwawe stolce, chroniczna bie­
gunka, głośne burczenie w brzuchu, gorączka, utrata masy ciała, utra­
ta apetytu, nudności i szczelina odbytu. Na zdjęciach rentgenowskich
części brzusznej obserwuje się pogrubioną, zbliznowaconą i zwężo­
ną ścianę jelita. Wyniki badan stolca na obecność ropy i krwi są po­
zytywne. Prześwietlenie rentgenowskie z użyciem kontrastu barowe­
go pokazuje zmiany w jelicie krętym. Stadium nasilenia choroby po­
winien określić lekarz specjalista, wykonując badanie wziernikiem
teleskopowym; jest to badanie zwane kolonoskopią. Może też zacho­
dzić konieczność wykonania gastroskopii.

Leczenie choroby Crohna

Dieta musi być dostosowana do stanu nasilenia objawów. Absorp­
cja składników odżywczych z błony śluzowej w stanie zapalnym jest .
mierna, więc chorzy ci powinni jadać pokarmy o wysokiej zawarto­
ści łatwo przyswajalnego białka i węglowodanów. Małe posiłki czę­
sto spożywane organizm toleruje lepiej. Pokarmy powinny zawierać
niewielką ilość tłuszczu zwierzęcego. Należy zupełnie wyeliminować
spożycie przetworów mlecznych.51’ W stanie zapalnym jelita źle tole- ■
rują pokarm o wysokiej zawartości błonnika pokarmowego i dlatego
warzywa i owoce należy rozdrabniać przed spożyciem.

178
 / Badacze brytyjscy wykryli w jelitach chorych na tę chorobę bakte­
rie o uderzającym podobieństwie do bakterii wywołujących chorobę
i Johnę’a u bydła. Znaleźli oni te bakterie również w pasteryzowanym
Jjflleku krowim. Okazały się one niezwykle odporne, potrafią prze­
trwać w nawozie, glebie i ciągach wodnych.
po atakach biegunki trzeba zażywać suplementy potasu i magnezu.
Należy unikać stosowania środków przeczyszczających i aspiryny.
■ ■ Jeżeli jelito kręte dotknięte jest chorobą, należy wiedzieć o możli-
;-:wości wystąpienia niedoborów witaminy B12 i wtedy trzeba stosować
zastrzyki z tej witaminy co 6-8 tygodni. Mogą też wystąpić niedobo-
.’■jy witamin rozpuszczalnych w tłuszczu, co zmniejsza zdolność jelita
do uzdrowienia się i zwalczania stanu zapalnego. Z tego powodu do­
brze jest stosować suplementację witamin A, E, D i K, które można
zażywać osobno, ale są one wszystkie obecne w tranie z wątroby dor-
;sza oraz ciemnozielonych i pomarańczowych warzywach i sokach
owocowych. Jeżeli komuś przeszkadza smak tranu, można zastoso­
wać tran w kapsułkach, które należy zażyć tuż przed posiłkiem
i w dawce dwóch kapsułek. Ludzie z chorobą Crohna często miewają
•’ kłopoty z trawieniem pokarmów i absorpcją składników odżyw­
czych, w takich przypadkach pomocne może być zażywanie w posił­
kach preparatów zawierających enzymy trawienne.
■ i W okresie zaostrzenia choroby stosuje się takie leki, jak antybioty­
ki, leki przeciwskurczowe i sterydy.
■„■•W przypadku bardzo ostrego przebiegu choroby konieczna jest
hospitalizacja. Wtedy nawadnia się organizm chorego dożylnie, tą
drogą podąje się też sterydy, a także karmi pozajelitowe i podąje się
jmasę krwinkową. Postępowanie takie jest często jedynym sposobem
ratowania życia chorego. Jeżeli chory nie pozostaje pod uważną kon­
trolą, mogą wystąpić takie komplikacje, jak niedrożność jelita, silny
krwotok, tworzenie się ropni, infekcja, przetoka, niedożywienie, per­
foracja jelita oraz toksyczne obrzmienie całej okrężnicy.
; U ludzi z chorobą Crohna występuje lekko podwyższone ryzyko raka
jelita cienkiego, odbytu i układu limfatycznego. Osoby z długotrwałą
i (ponad osiem lat) chorobą zapalną okrężnicy obejmującą więcej niż
odbyt i esicę należy poddawać regularnym badaniom kolonoskopowym
■ W celu wykrycia jak najwcześniejszych oznak raka. W przypadku wy­
krycia jakiejś zmiany wskazującej na możliwość rozwoju choroby no-
Avotworowej większość ekspertów zaleca usunięcie okrężnicy.

Iki. 179
 Zmniejszeniu ryzyka wystąpienia zmian prowadzących do rozxyo-
ju raka służy dieta oczyszczająca wątrobę, a także stosowanie supie,
mentacji takich antyoksydantów, jak selen, witaminy C, E i A. Zosta­
ło udowodnione, że substancje te mają działanie ochronne wobec
wielu postaci raka, w tym też raka jelit. Innym dobrym źródłem tych’-•
substancji są surowe soki warzywne, z takich warzyw jak marchew
burak, seler naciowy i korzeniowy, jabłko, szpinak, brokuł, kapusta
i inne ciemnozielone warzywa liściowe, np. jarmuż, kapusta ogrodo­
wa. Soki te należy sporządzać codziennie i wypijać wkrótce po wy-
ciśnięciu. Zawierają one dużo karotenoidów, w tym też beta-karotenu
będącego prekursorem witaminy A i wiele innych fitozwiązków
o działaniu przeciwnowotworowym.
Należy też stosować preparat bakterii kwasu mlekowego, Lactoba­
cillus acidophilus, w formie proszku (należy przechowywać go w lo­
dówce) lub jogurt sojowy o wysokiej zawartości kultur.

Zespół nadwrażliwości jelita grubego

W przeszłości ta dość powszechnie występująca choroba nosiła na­
zwę spastycznej okrężnicy lub nerwowego jelita. Może ona dotyczyć
dowolnego odcinka przewodu pokarmowego. Zespół chorobowy ozna­
cza występowanie grupy objawów i oznak występujących wspólnie,
i tworzących typowy wzorzec określonego zaburzenia.

180
 klasycznymi objawami zespołu nadwrażliwości jelita grubego są:

t góle brzucha, które mogą się znacznie różnić; ból może być: dłu­
gotrwały, tępy, uciskowy, skurczowy, palący lub ostry. Bóle te wy­
stępują z przerwami i mogą ustępować na długi czas.
9 Zmienny wzorzec wypróżnienia mogący obejmować zaparcia, bie­
gunki lub naprzemiennie zaparcia z biegunkami.
• Odbijanie się, wzdęcia, nudności i zmniejszenie apetytu.

te ■ V Dokładna przyczyna tej choroby nie jest znana i prawdopodobnie

jest wynikiem kilku czynników działających jednocześnie. Aby je po­
znać, odsyłam na str. 157, gdzie jest mowa o przyczynach nieprawi­
dłowego funkcjonowania jelit.
U wszystkich ludzi cierpiących na tę chorobę jej końcowym
;wynikiem jest zaburzony rytm mięśni przewodu pokarmowego.
Normalna ruchliwość jelitowa nosi nazwę perystaltyki, na którą
składają się skurcze odcinkowe oraz skurcze robaczkowe. Skurcze
odcinkowe mieszają treść jelitową, a skurcze robaczkowe przesu­
wają ją wzdłuż jelit ku odbytowi w celu wydalenia. Nadmierne
skurcze odcinkowe mogą wywołać kurcze, wzdęcia i zaparcia.
. Wtedy nich do przodu treści jelitowej się zmniejsza, a stolce stają się
twardsze i bardziej zwarte, co sprawia, że jest im trudniej przejść
przez jelita.
Jeżeli skurcze robaczkowe są nadmierne, może wystąpi wybucho­
wa wodnista biegunka. Taki stan wywołuje silną potrzebę wypróżnie­
nia, co może być bardzo stresujące, jeżeli w pobliżu nie ma toalety.

Leczenie zespołu nadwrażliwości jelita grubego

.-’•'Na spożywanie posiłków potrzeba przeznaczyć odpowiednio dużo
: czasu i jadać w przyjaznej, spokojnej atmosferze. W trakcie jedze­
nia myśleć o przyjemnych, pozytywnych sprawach, a pokarm żuć
I/a ż długo i dokładnie. Jeżeli ma się dostatecznie dużo czasu na jedze-
r-A nie, enzymy trawienne wydzielane przez ślinianki w ustach będą
p? mogły dobrze zmieszać się z pokarmem.
o Nie spożywać posiłków w towarzystwie osób, których obecność
i wywołuje niepokój emocjonalny; może być tak, że przyczyną nad­

181
 wrażliwości jelita grubego może być towarzystwo, z którym się jq
da, a nie to, co się jada.
© W trakcie jedzenia nie rozmawiać za dużo, ponieważ wtedy zwjęk
sza się możliwość połknięcia zbyt wiele powietrza, co może bv*
przyczyną wzdęć. C
© Jedząc posiłek, nie pijać napojów, ponieważ to rozcieńcza soki tra­
wienne.
© Po jedzeniu nie pijać słodkich napojów gazowanych, nie żuć gumy
ani miętówek, ponieważ to zwiększa ilość gazów w brzuchu.
© Nie jadać szybko, ponieważ taki sposób sprzyja przejadaniu się
Dzieje się tak dlatego, że z jelita cienkiego wydziela się do krwio­
biegu hormon cholecystokinina i jest to odzew organizmu na spo-
żywanie pokarmu. Następnie hormon ten wędruje do ośrodka łak­
nienia w mózgu, który wydaje sygnał, kiedy należy przestać jeść.
Jeżeli je się szybko i przełyka w pośpiechu, nie ma dostatecznie du­
żo czasu na zadziałanie tego mechanizmu, czyli „wyłączenie” przez
ten hormon odczucia głodu i wtedy jest znaczne prawdopodobień­
stwo zjedzenia zbyt dużo. O wiele lepiej jest być smakoszem niż ła­
komczuchem i w każdym kęsie doświadczać z rozmysłem wszyst­
kich smaków pożywienia.
© Unikać pijania napojów zawierających kofeinę, palenia tytoniu i re­
gularnego pijania napojów alkoholowych. _
© Przestrzegać zasad diety oczyszczającej wątrobę. Być może wystą­
pi konieczność zmiany przyzwyczajeń kubków smakowych, ale na
pewno szybko przyswoją one nowe smaki i zapachy. Osoby spoży­
wające dużo tłuszczu, soli i cukru będą musiały zmniejszyć ich
udział w swoim pożywieniu. Dobrą i pomocną postawą wobec tych
produktów jest traktowanie ich jako substancji wzmacniających
smak, a nie jak pokarmy. Ich obecność w pożywieniu można
zmniejszyć w znacznym stopniu, ucząc się stosowania świeżych
ziół i innych przypraw do podnoszenia smaku i atrakcyjności po­
karmów. Do gorących gotowanych warzyw zamiast masła i marga­
ryny proponuję dodawać oliwę z oliwek i inne oleje tłoczone na
zimno, a to umożliwi odczuwanie sytości i satysfakcji po posiłku.

Jedną z moich pacjentek była bardzo otyła kobieta, która - jak sa­
ma powiedziała - doświadczyła efektu jo-jo, odchudzając się wielo­
krotnie. W okresie dwudziestu lat schudła ponad 270 kg, ale niestety

182
K-V 'źnicj utyła jeszcze więcej! W końcu po przeczytaniu mojej książki
- ' rozumiała rolę, jaką odgrywa wątroba w przemianie tłuszczu przez
:•?. rganizra. Dzięki temu zaczęła zastępować ciężki i uszkodzony
? ; tliiszcz, czyli masło, margarynę i tłuste mięso, takimi produktami jak
k^hy chuda cielęcina oraz oliwa z oliwek i inne oleje tłoczone na
■. ziJńno- Powiedziała mi kiedyś, że często przyrządzała tłuczone zie-
. pniaki, dodając do nich górę masła i mnóstwo soli, a obecnie ugoto-
; ■■■ wane ziemniaki skrapia oliwą z oliwek tłoczoną na zimno i dodaje ta-
■■ kić przyprawy, Jak świeży czosnek, chilli, liście kolendry, a także po-
jnidory i sos pesto. Kobieta ta odczuwa sytość pojedzeniu, ponieważ
nie stosuje diety niskokalorycznej. Dieta, którą stosuje, zawiera od­
powiedni tłuszcz, dzięki czemu udaje się jej trzymać w ryzach swoją
masę ciała i objawy zespołu nadwrażliwości jelita grubego.

Wykaz produktów, których spożywanie może pogarszać obja­

wy zespołu nadwrażliwości jelita grubego:

• Przetworzona i konserwowana żywność, pokarmy zawierające

sztuczne barwniki, środki konserwujące i wzmacniające smak,
: a także produkty zawierające gluten (pszenica, żyto, jęczmień
i owies) oraz przetwory mleczne.
• Organizm niektórych chorych z zespołem nadwrażliwości jelita gru­
bego nie toleruje cukru obecnego w mielcu, zwanego laktozą. Wyni­
ka to z braku enzymu jelitowego umożliwiającego trawienie laktozy,
zwanego laktazą. Enzym ten jest konieczny do rozkładu cukru mlecz-
■ nego na cukry proste, glukozę i galaktozę. Nietolerancja laktozy wy­
stępuje częściej u mieszkańców Azji, a także u ludzi w podeszłym
wieku i po przejściu infekcji jelitowej. W niektórych krajach dostęp-
mejest przetworzone mleko pozbawione laktozy, więc jeżeli ktoś nie
toleruje laktozy, a jednocześnie nie może żyć bez mleka i jego prze­
tworów, powinien pijać takie właśnie. Dostępne są również prepara­
ty (krople lub tabletki) zawierające laktazę, które można zażyć
w trakcie posiłku zawierającego przetwory mleczne.
siSztuczne słodziki, takie jak sorbitol i aspartam, a także substancja
wzmacniająca smak, jaką jest glutaminian sodu, mogą podrażniać
jelita.
® Innym produktem mogącym pogarszać objawy zespołu nadwrażli­
wości jelita grubego jest fruktoza, czyli cukier owocowy obecny we

183
 wszystkich owocach, a także w niektórych napojach gazowanv?-
słodzonych fruktozą. Niektórzy z nietolerancją fruktozy inogąri ®
świadcząc, że soki owocowe i/lub owocowo-warzywne mogą-Awfr
woływać objawy tej choroby. Dzieje się tak dlatego, że w sofo V
owocowych zawartość fruktozy jest nienormalnie wysoka
równaniu do całych owoców. W takiej sytuacji soki te należy -gp
cieńczać w proporcji jedna objętość świeżo wyciśniętego soku plyj
dwie objętości czystej wody lub jadać całe owoce i warzywa, Błot­
nik pokarmowy obecny w owocach (i warzywach) jest w przypal
ku takich osób bardzo korzystny, a w sokach go brakuje. “ >.
Spożywanie takich warzyw, jak warzywa z rodziny roślin krzyżowi
wych oraz cebulowych mogą dawać pewnie nieprzyjemne objawy;
jak gazy i wzdęcia. Można tego uniknąć, poddając je lekkiej obróbK
ce termicznej, a następnie rozdrabniając w mikserze, lub przyrzą­
dzając z nich włoską zupę warzywną: minestrone.

Jeżeli ktoś ma podejrzenia, że spożywanie pewnych produktów

może pogarszać chorobę, dobrze jest prowadzić dzienniczek żywię;
niowy i zapisywać to, co się zjadło, a następnie objawy, które wystąp
piły. Należy to robić przez przynajmniej sześć tygodni, a potent
uważnie przejrzeć i być może w ten sposób będzie można odkryć ja­
kiś wzorzec i powiązać spożycie pewnych produktów z objawami. .

Kontrolowanie zawartości błonnika pokarmowego

w pożywieniu
Obecność błonnika pokarmowego w pokarmach jest bardzo ważna
i powinna wynosić 30-40 gramów w spożywanych codziennie pokar­
mach. Jeżeli ktoś jada go mniej, należy zwiększać jego udział w po­
karmach stopniowo, aby jelita miały możliwość dostosowania się do
tej zmiany. W przeciwnym przypadku mogą powstawać gazy i wystą­
pić wzdęcia.
Dzięki stopniowemu zwiększaniu błonnika pokarmowego w diecie
można przezwyciężyć wiele objawów zespołu nadwrażliwości jelita
grubego. Ponadto udowodnione zostało, że wysoka zawartość błon­
nika pokarmowego w pożywieniu zmniejsza ryzyko rozwoju raka je­
lit. Poniżej tabela zawartości błonnika w powszechnie spożywanych
produktach.

184
 ■O-
zawartość błonnika pokarmowego w różnych produktach
Produkt Porcja Zawartość (g)
Warzywa i nasiona roślin strączkowych
ę«' - i——-------------- 1 filiżanka 3,0
t>r°KU 1 filiżanka 2,8
DrtiHfelka
I filiżanka 2,5
fet-". ohula 1 filiżanka 2,1
Cukinia 1 filiżanka 2,7
&"■■■ fyerwona fasola
ni*-7 ■/.■ . n erkowata I filiżanka 5,8
Fasola pstrokata 1 filiżanka 5,3
.4.5 broszek zielony 1 filiżanka 5,0
■ Kalafior 1 filiżanka 1,8
Kapusta 1 filiżanka 2,8
\ Kukurydza na kolbie 1 filiżanka 4,7
■ Marchew 1 filiżanka 3,0
ę’■■•;. Pomidor 1 średniej wielkości 1,4
Rzepa 2/3 filiżanki 2,0
< Sałata 1 filiżanka 0,5
Szparagi 1 filiżanka 3,1
■ Szpinak gotowany 1 filiżanka 5,7
Zielona fasola
szparagowa 1 filiżanka 2,1
5„- Ziemniak pieczony 1 średniej wielkości 1,4
-T" ~
Owoce
Ananas V3 filiżanki 0,5
Banan 1 średniej wielkości 1,8
Brzoskwinia 1 średniej wielkości 2,2
fć Czereśnia i wiśnia 16 dużych sztuk 1,0
Figa suszona 2 sztuki 6,4
Jabłko 1 sztuka średniej wielkości 2,8
' ■ Owoce jagodowe 1 filiżanka 2,0
fe Pomarańcza I średniej wielkości 2,0
^Śiwka 2 sztuki średniej wielkości 1,5
. Śliwka suszona 6 sztuk średniej wielkości 2,0
Truskawka 12 sztuk średniej
wielkości 2,0
Winogrona 15 gron 2,0

185
 Produkt Porcja Zawartośćfg)''
Ziarna zbóż i płatki zbożowe
Otręby pszenne 1 filiżanka 2,5 *1
Płatki kukurydziane 1 filiżanka 2,0
Rozdrobnione ziarno
pszenicy, produkt
handlowy (ang. shred­
ded wheat) 1 wafel 2.7
Ryż łuszczony
gotowany 1 filiżanka 0,1
Ryż niełuszczony
gotowany 1 filiżanka 4,8
Orzechy i nasiona
Brazylijski orzech l/3 filiżanki 2,9
Nasiona słonecznika 1 filiżanka 8,0
Orzeszek ziemny 1 filiżanka 6,6
Chleb
Pszenny biały 1 kromka 0,5
Pszenny pełnoziamisty 1 kromka 1,4
Żytni 1 kromka 1,0

O błonniku pokarmowym
Błonnik pokarmowy występuje w dwóch postaciach:
1. rozpuszczalny w wodzie, są to substancje kleisto-śluzowate oraz
gumy i pektyny. / f
2. nierozpuszczalny w wodzie, są to takie substancje, jak celuloza,
hemicelułoza i lignany.
Warzywa, owoce i ziarna zbóż zawierają mieszaninę błonnika po­
karmowego w obu postaciach. Otręby pszenne to głównie postać nie- ;
rozpuszczalna w wodzie, ale otręby owsiane zawierają wiele błonni­
ka rozpuszczalnego w wodzie. W jelitach błonnik pokarmowy podda­
wany jest swoistej obróbce przez przyjazne bakterie, w czego wynik;
ku błonnikowe pozostałości pokarmowe podlegają procesowi fer­
mentacji. Dzięki temu stole są miękkie, wilgotne, a ich objętość się j
zwiększa, co sprawia, że łatwiej się wydalają, a w trakcie wędrówki :
przez jelito grube nie wymagają dodatkowych, nadmiernych skurczów,k';-;

186
 je przepchnąć dalej. W fasoli występuje dużo różnych postaci gu-
V;’. będącej bogatym źródłem rozpuszczalnego w wodzie błonnika
n0karmowego. Ziarna słodkiej kukurydzy zawierają mieszaninę obu
rodzajów błonnika i są świetnym pokarmem dla ludzi pragnących po-
nrawić swoje wypróżnienia. Generalnie warzywa i owoce są bogatym
źródłem czyszczącego jelita obu postaci błonnika pokarmowego.
W mojej praktyce lekarskiej miałam pacjentów, którzy narzekali na
powstawanie gazu w jelitach i wzdęcia po zwiększeniu udziału faso-
! ]i nasion i surowych warzyw w swoim jadłospisie. Przypominam
t? więc, że obecność tych produktów w pożywieniu należy zwiększać
i stopniowo i zaczynać od niewielkich porcji. A w trakcie posiłku po-
i- pijać małymi łykami wodę z dodatkiem octu jabłkowego w proporcji
jyżka octu na niepełną szklankę wody. Innym dobrym sposobem mo-
■■ że być zażycie w trakcie posiłku preparatu enzymów trawiennych
; pod postacią tabletek lub proszku.
i- Wielu ludzi z zespołem nadwrażliwości jelita grubego nie wypija do­
statecznej ilości wody, co sprzyja występowaniu zaparć i wzdęć. Z mo­
jego doświadczenia wynika, że zwiększenie objętości wypijanej wody
do przynajmniej dwóch litrów dziennie pozwala przezwyciężyć wiele
objawów tej choroby. Wodę należy wypijać między posiłkami.
W przypadku ostrych i poważnych ataków objawów, które mogą
być wywołane przez stres lub niewłaściwe odżywianie się, może za­
chodzić konieczność zastosowania leków: przeciwskurczowych, by
wstrzymać skurcz mięśni jelita, środków przeczyszczających, by po­
zbyć się ostrego zaparcia i leków zatrzymujących biegunkę. W takich
okolicznościach należy skontaktować się z lekarzem, bo samodzielne
leczenie się może przynieść dużo szkód.

Okrężnica opadająca
Jelito poprzeczne zwane poprzecznicą biegnie od strony prawej do
lewej, a tworzy je miękka tkanka mięśniowa. Jeżeli poprzecznicą
przeładowana jest masą kałową, pod wpływem siły ciężkości zacznie
opadać do niższej części jamy brzusznej.
Opadająca poprzecznicą wywiera nacisk na organy znajdujące się
w niższej części jamy brzusznej i w miednicy. Słabość mięśni brzu­
sznych oraz nadmiar tłuszczu w jamie brzusznej i ścianie brzucha do­
datkowo zwiększają siły działające w dół na po przecznicę. Opadająca

187
poprzecznica naciska na pęcherz moczowy i macicę, co wywołuje
częstsze oddawanie moczu i przekrwienie miednicy. U mężczyzn
może to prowadzić do przekrwienia gruczołu krokowego, zwiększa­
jąc częstotliwość oddawania moczu. Opadająca poprzecznica w sta­
nie chronicznym może się znacznie powiększyć i skręcić, tworząc
dodatkowe pętle opuchniętej okrężnicy. Taki odcinek jelita jest bezu­
żyteczny i stanowi dodatkowy zbiornik, w którym gnije i fermentuje
kał. Prowadzi to do namnażania się w jelicie nieprzyjaznych bakterii
i reabsorpcji toksyn z jelita do krwiobiegu, który kieruje się do wą­
troby. Proces ten nosi nazwę autotoksykacji, czyli samozatrucia, mo­
że być przyczyną ostrych wzdęć i chronicznego złego zdrowia i sa­
mopoczucia.
Można ten problem zmniejszyć, wykonując regularnie ćwiczenia
fizyczne, w tym też ćwiczenia brzuszne, szybki chód i pływanie.
Regularna praktyka odpowiednich ćwiczeń hatha jogi może być
szczególnie pomocna w przypadku opadającej okrężnicy. Równie
przydatny może być masaż brzucha wykonywany zgodnie z ruchem
przesuwania się kału w jelitach, należy go jednak wykonywać regu­
larnie. Ponadto trzeba też unikać zaparć.

188
 Wrzody trawienne
Wrzody tego rodzaju występują w żołądku i w pierwszej części jeli­
ta cienkiego (wrzody dwunastnicy). Wrzody te wyglądają jak plamy
erozyjne podłoża, na którym występują, i mogą być małe lub duże, po­
jedyncze lub występujące w skupiskach, powierzchniowe i głębokie.
■ ? Dobrze pamiętam z mojej pracy w szpitalu misyjnym znajdującym
; się u podnóża Himalajów, co miało miejsce w połowie lat osiemdzie­
siątych XX wieku, zgłaszających się licznie mężczyzn w wieku od
jnłodego do średniego w ostrym stanie z powodu pęknięcia wrzodów
; trawiennych. Taki stan zagraża życiu i nie trzeba mówić, że wielu
■z nich zmarło z powodu posocznicy i zapalenia otrzewnej. W końcu
odkryłam, że przyczyną wrzodów było pijanie napoju alkoholowego
wytwarzanego przez okolicznych mieszkańców, co było częścią lokal­
nej kultury, a także niewłaściwa dieta i palenie papierosów będących
też lokalną specjalnością. Wszystko to sprawiało, że ludzie ci byli po­
datni na powstawanie wrzodów żołądka i dwunastnicy.
Objawy wrzodów trawiennych są dość zróżnicowane: od „bólów
: głodowych” do intensywnego palącego bólu w górnej części brzucha,
które mogą być bardzo nieprzyjemne. Ból ten zwykle gorszy jest
w nocy, gdy żołądek jest pusty. Atak tego bólu może też wywołać

189
 stres. Zjedzenie czegoś i wypicie mleka często łagodzi ten ból na ja.. ■:>
kiś czas.
Do czynników wywołujących wrzody trawienne lub pogarszający^
ten stan należą: stres, niewłaściwy sposób odżywiania się, opuszczanie
posiłków, niedobory żywieniowe, palenie tytoniu, pijanie napojów al­
koholowych w nadmiarze, stosowanie leków przeciwbólowych oraz
przeciwzapalnych, zarówno steroidowych, jak i niesteroidowych.
W 1982 roku nastąpił przełom w rozumieniu tej choroby dzięki ba­
daniom australijskiego lekarza, dr. Barry’ego Marshalla. Lekarz ten ’
odkrył zależność między infekcją żołądka z udziałem bakterii Helico^
bacter pylorus a rozwojem wrzodów trawiennych. Na początku teo­
rię tę traktowano z wielkim sceptycyzmem, jednak obecnie po wyko­
naniu licznych badań na całym świecie zostało udowodnione, że
infekcja z udziałem tego małego dokuczliwego drobnoustroju
o kształcie helikoptera ma. związek ze stanem zapalnym żołądka
i dwunastnicy, który może prowadzić do owrzodzenia. Obecnie do­
stępne są testy badające stan infekcji tą bakterią i w tym celu należy
skontaktować się z lekarzem. Jeżeli wynik badania jest pozytywny,
może zachodzić konieczność zastosowania antybiotyku i zwykle
terapia taka jest skuteczna. Jednak, podobnie jak inne infekcje chro-
niczne, wykazuje ona tendencję do nawrotów, gdy odporność organi­
zmu jest zmniejszona. Nie należy jednak ponawiać terapii antybioty- .
kowej, ponieważ antybiotyki mogą być przyczyną powstania innych
problemów w jelitach, jak kandydoza, dysbioza, różne postacie aler- '
gii i kłopoty z wątrobą. Z tego powodu właśnie medycyna żywienio­
wa jest tak ważna w leczeniu chronicznych infekcji, takich jak na
przykład ta wywoływana przez bakterię Helicobacter pylorus.
Właściwy sposób odżywiania się to częste i niewielkie posiłki za­
wierające dużo warzyw, nasion roślin strączkowych, ziaren zbóż
i owoców. W okresie ostrego nasilenia objawów lepiej jadać tylko ; /
w domu takie potrawy, jak zupa warzywna lub na kurczaku, warzy- X?
wa gotowane na parze oraz ryba i ryż.
Koktajle sporządzone z mleka sojowego z dodatkiem banana, pa­
pai oraz surowego jajka mają działanie łagodzące i lecznicze; można :
je pijać regularnie w ciągu całego dnia w niewielkich ilościach. Ba­
nan zawiera fosfolipidy aktywne powierzchniowo, które wytwarzają
warstwę ochronną na błonie śluzowej żołądka. Surowe soki przyrzą-
dzone z marchwi, selera naciowego, jabłka i buraka również oddziałują

190
korzystnie ze względu na swe właściwości łagodzące i leczące. Sok
z surowej kapusty już od dawna jest stosowany do leczenia wrzodów.
Jest skuteczny mimo swego smalcu, ponieważ zawiera „substancję U”
posiadającą silne właściwości leczące wrzody. Kapusta zawiera po­
nadto dużą ilość (aminokwasu) glutaminy, który stymuluje syntezę
mucyny wspomagającej leczenie śluzówki. Sok z kapusty można
mieszać z sokiem z innych warzyw wymienionych wyżej w celu po­
prawy smaku.
Jeżeli chodzi o sposób odżywiania się, powinien być on zgodny
z zasadami diety oczyszczającej wątrobę.
Naturalne środki przeciw wrzodom trawiennym
© Korę wiązu czerwonego startą na proszek zmieszaną z mleczkiem
owsianym lub ryżowym albo sokiem można stosować według pQ_
trzeb, jako że nie daje żadnych skutków ubocznych.
© Zażywanie witamin A i E oraz preparatów cynku i selenu przyśpie-
sza leczenie i poprawia stan błony śluzowej.
© Zażywanie suplementów niezbędnych kwasów tłuszczowych, czyli
oleju lnianego oraz tranu z wątroby dorsza, wzmacnia błony śluzowe
© Działanie takich herbatek ziołowych, jak rumianek, maranta trzci­
nowata, prawoślaz lekarski, lukrecja i gorzknik kanadyjski, jest ła­
godzące i leczące. Można je posłodzić odrobiną miodu, ale nie cu­
krem. Napary te są o wiele bardziej wskazane niż kawa i herbata
szczególnie mocna herbata w przypadku obecności wrzodów.

Jeżeli infekcja bakteryjna żołądka z udziałem Helicobacter pylorus

jest stanem chronicznym, należy stosować wyciąg z liści drzewa
oliwkowego, zażywając jedną kapsułkę (500 mg) na początku każde­
go posiłku. Liście oliwkowe zawierają oleuropeinę, która zwalcza
nieprzyjazne bakterie jelitowe i pasożyty. Suplement ten można zaży­
wać bezpiecznie przez długi czas, nie wchodzi on też w reakcję z żad­
nym lekiem, jaki być może trzeba będzie stosować.

Refluks (zarzucanie wsteczne treści)

To dolegliwość często nękająca osoby z nadwagą. Nosi też nazwę
odpływu przełykowego, a popularnie zwana jest zgagą. Polega na tym,
że kwaśna zawartość żołądka przemieszcza się w górę do przełyku,
dlatego często mówi się o zarzucaniu wstecznym treści żołądkowej.
Błona śluzowa przełyku nie radzi sobie ze zbyt kwaśną wydzieliną ćo
może prowadzić do rozwoju stanu zapalnego przełyku, a w przypad­
kach zaawansowanych do zbliznowacenia tkanki przełyku.
Wokół niższej części przełyku znajduje się mięsień oddzielający go
od żołądka, który zwykle jest ściągnięty, co zapobiega przepływowi
wstecznemu kwasu żołądkowego. W chwili przełykania mięsień tćn
się rozluźnia, umożliwiając przejście pokarmu z przełyku do żołądka,
a po tym zajściu ponownie powinien się skurczyć. Jeżeli ten okrężny
mięsień się osłabi lub pozostaje rozluźniony, po posiłkach może

192
■' vvstęp°wać re$ul<s5 a to właśnie daje palący ból w górnej części
Szucha lub środkowej części klatki piersiowej. Refluks może sięgać
d° samego gardła, co odbiera się jako odczucie gorzkiego palenia
^gardle.
U niektórych ludzi, u których występuje refluks, ma również miej­
sce przepuklina (wystawanie) górnej części żołądka przez przeponę do
dolnej części klatki piersiowej. Dolegliwość ta nosi nazwę przepukliny
rozworu przełykowego, która występuje głównie u ludzi w zaawanso­
wanym wieku oraz tych z nadwagą. Przepuklina rozworu przełykowe-
go często zaburza funkcjonowanie kolistego mięśnia znajdującego się
w dolnej części przełyku. Taki stan zwiększa refluks i objawy zgagi.
Objawy te są znacznie gorsze po spożyciu obfitego posiłku i po pochy­
leniu się w dół czy zrobieniu silnego skłonu do przodu.
f W przypadku istnienia długotrwałego odpływu przełykowego,
ważne jest, aby pozostawać pod regularną opieką lekarza gastroente-
rologa, ponieważ narażenie delikatnej śluzówki przełyku na kwas
i żołądkowy przez długi czas sprzyja rozwojowi raka przełyku oraz po­
ważnemu zbliznowaceniu i jego zwężaniu się. Światło przełyku mo-
■ że się zawęzić do takiego stopnia, że występują trudności w przeły-
ą kaniu zwykłych ilości pokarmu, co może być też bolesne. W takich
okolicznościach może zajść konieczność chirurgicznego poszerzenia
światła przełyku w dolnej jego części.
ą k W ostrych przypadkach odpływu przełykowego należy stosować le-
• ki hamujące wytwarzanie kwasu żołądkowego, jeżeli terapia naturalna
zawiodła. Sposoby te są bardzo skuteczne i zwykle dobrze się je tole-
ą ruje. Oto nazwy leków stosowanych we wspomnianych wyżej okolicz­
nościach: cimetidyna, famotidyna, nizatidyna, rantidyn i omeprazol.

jak można zmniejszyć refluks

e W przypadkach nadwagi należy próbować schudnąć, wykonując
ćwiczenia fizyczne i stosując właściwy sposób odżywiania się.
• Jadać często niewielkie posiłki, ponieważ duża ilość spożytego po­
karmu zwiększa ciśnienie w żołądku.
• W trakcie posiłków nie przyjmować płynów, należy pijać między
posiłkami.
■ ® Nie jadać później niż na trzy godziny przed snem, a potem pijać na-
; \ poje o odczynie alkalicznym, czyli napary ziołowe, sok z aloesu,
sok z selera naciowego i czystą wodę.

193
© Pod poduszkę czy wałek, na którym spoczywa głowa podczas snu '
podłożyć coś dodatkowo, aby podnieść głowę o 15-20 cm. Unikać
*
noszenia ciasnej odzieży opinającej środek tułowia. Nie schylać si
i nie robić skłonów po posiłku. *;
© Unikać pijania kawy, napojów alkoholowych, palenia tytoniu, spo •
żywania tłustego pożywienia, smażonych i konserwowanych p0? .
traw oraz octu. Niekiedy objawy refluksu pogarsza spożywanie pj.
kantnego pożywienia i takich przypraw, jak chilli i curry.

Naturalne suplementy zmniejszające refluks

© Preparat magnezu w dawce jedna tabletka dziennie na początku po­
siłku, aby wzmocnić mięsień przełyku.
© Sproszkowana kora wiązu czerwonego zmieszana z mlekiem sojo­
wym, wodą lub sokiem może zmniejszać kwasowość; stosować po
lub między posiłkami.
© Witamina E zmniejsza bliznowacenie tkanki przełyku.
o Witamina A sprzyja utrzymywaniu w zdrowiu błon śluzowych.
© Łagodzące napary ziołowe z rumianku, prawoślazu lekarskiego, li­
ści lucerny siewnej, wiązówki błotnej, gorzknika kanadyjskiego
i korzenia lukrecji. Można je posłodzić odrobiną miodu.
W przypadku ostrego ataku zgagi można zażyć lek przeciw nad-
kwasocie, aby szybko złagodzić przykre objawy. Należy jednak uni­
kać stosowania leków tego rodzaju zawierających glin i raczej zasto­
sować wodorowęglan potasu, wodorowęglan sodu, węglan magnezu
lub wodorotlenek.

Choroba tzewna
Istotą choroby trzewnej zwanej też celiakią jest wrażliwość na glu­
ten występujący w takich ziarnach zbóż, jak pszenica, jęczmień, żyto
i owies. W tym przypadku „wrażliwość” nie jest jednoznaczna
z „alergią” i oznacza o wiele poważniejszą i ostrą reakcję organizmu;
U ludzi z chorobą trzewną gluten uszkadza komórki tkanki wyście­
łającej jelito cienkie, w czego wyniku powierzchnia błony śluzowej
się spłaszcza, tracąc występujące normalnie pofałdowania zwane ko-
smkami jelitowymi. Uszkodzone komórki błony śluzowej nie potra­
fią absorbować z pokarmów składników odżywczych, co może być
przyczyną poważnych niedoborów żywieniowych.

194
?’<<■ Celiakia występuje powszechnie wśród mieszkańców Europy,
" v/ -Wielkiej Brytanii występuje u jednej osoby na dwieście, a w Irian-
■ jednej osoby na trzysta. Znana jest też w innych częściach
' świala, ale jest rzadkością u rdzennych mieszkańców Afryki. Przy-
c^yna ma często charakter dziedziczny, ale nie został on dobrze roz-
n02nany. Choroba może się ujawnić właściwie w każdym wieku, tak-
w dzieciństwie. U dzieci się pojawia w okresie odstawienia od
■ niersi, gdy zaczyna się podawać maluchowi pokarmy zawierające
;■■■■ e|[jten. U dorosłych ujawnia się zwykle w trzeciej lub czwartej deka-
■■■' dzi& życia i częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn.
Objawy występują zwykle stopniowo i nasilają się powoli,
począwszy od wystąpienia uczucia zmęczenia. Powszechnymi obja­
wami jelitowymi są: uczucie dyskomfortu w brzuchu, wzdęcia, bie-
gUnka i utrata masy ciała. Występuje też trudność organizmu w ab­
sorpcji tłuszczu z pożywienia. Powoduje to, że stolce są duże, jasno
"zabarwione i tłuste, co sprawia, że unoszą się na powierzchni wody,
Trudno je spłukać i pozbyć się z toalety. Innymi objawami często to-
. ' warzyszącymi jest owrzodzenie jamy ustnej i zapalenie skóry wokół
. //kącików ust. U osób z chorobą trzewną częściej niż u innych wystę­
puje alergia i choroby autoimmunologiczne, w tym choroby tarczycy,
- cukrzyca, choroby zapalne jelit i chroniczne choroby wątroby.
Wiele objawów choroby trzewnej przypomina objawy zespołu
nadwrażliwości jelita grubego, więc jeżeli objawy nie ustępują na
skutek terapii nakierowanej na zespół nadwrażliwości jelita grubego,
należy rozważyć możliwość występowania choroby trzewnej.
Istnieją badania krwi wykrywające nienormalną wrażliwość na
gluten, jest to badanie na obecność przeciwciał antygliaden w choro-
J bie trzewnej. Badanie to daje wyniki bardziej wiarygodne u dzieci niż
u dorosłych, u których mogą one być fałszywie negatywne lub fałszy­
wie pozytywne. Jedynym wiarygodnym badaniem potwierdzającym
diagnozę choroby trzewnej jest pobranie wycinka błony śluzowej
z górnej części jelita cienkiego i zbadanie go pod mikroskopem.
Takie badanie nosi nazwę biopsji i wykonuje sieje za pomocą wzier­
nika optycznego włożonego w jamę ustną.
' Na szczęście celiakia daje świetny odzew na odpowiednią modyfi­
kację sposobu odżywiania się. Jeżeli chorzy nie spożywają pokar­
mów zawierających gluten, błona śluzowa jelita cienkiego wraca do
zwykłego stanu, a chorzy czująsię dobrze. W takich okolicznościach

195
możliwa jest absorpcja składników odżywczych z pożywienia, nad i'-7
jednak należy poddawać się badaniom, by wykluczyć niedobry żela
za, kwasu foliowego, witaminy BI2 oraz witamin rozpuszczalny^ T;
w tłuszczu, czyli A, D, E i K. Testy te wykonuje się, badając krew p0
braną od chorych.
Ze względu na to, że u pacjentów z chorobą trzewną występuje.
podwyższone ryzyko złego funkcjonowania nieładu immunologicznego
uważam, że powinni oni stosować takie suplementy, jak witaminy g’
C i A oraz preparat selenu. Warto też zażywać takie suplementy z nie­
zbędnymi kwasami tłuszczowymi, jak olej lniany i tran z wątroby dorsza
by wzmocnić błony komórkowe tkanki wyściełającej jelito cienicie. !

Dieta bezglutenowa
Stosując taką dietę, należy z jadłospisu wykluczyć pszenicę, żyto
jęczmień i owies. TRZEBA UNIKAĆ wszystkich produktów zawie­
rających gluten bez względu na to, czy obecność glutenu jest w nich .
oczywista, jak w makaronie czy pieczywie, czy też ukryta, jak -k
w większości kiełbas i kostkach bulionowych. .

Produkty dozwolone żO
© Bezglutenowe pieczywo, bezglutenowy makaron i kluski, bezglute­
nowe krakersy, sucharki, herbatniki i ciasteczka, mąka niezawiera-
jąca glutenu.
© Mąka ziemniaczana, sojowa, grochowa i ryżowa.
© Otręby ryżowe lub sojowe.
© Ciasteczka i ciasta bezglutenowe.
o Bezglutenowe ziarna zbóż, czyli ryż, maniok, maranta trzcinowata,
kukurydza, proso (kasza jaglana), sago, gryka, amarantus, komosaC
ryżowa i teff.
o Świeże i mrożone mięso i drób.
© Ryby świeże, mrożone lub z puszki.
© Jajka.
o Mleko, masło, śmietana, oliwa z oliwek i oleje.
© Warzywa świeże, mrożone lub z puszki.
© Owoce świeże, mrożone lub z puszki.
© Orzechy i nasiona oraz nasiona roślin strączkowych.
o Cukier, miód, dżem, żelatyna, syrop ryżowy, lizaki. ’
0 Zioła, przyprawy, sól, musztarda, ocet.

196
Oodukty niedozwolone
- Zwykłe pieczywo, krakersy, herbatniki, sucharki, ciasteczka, ciasta.
:■? Zwykły makaron i kluski.
B^ftąka pszenna, żytnia, jęczmienna.
e Otręby pszenne i owsiane.
# Zwykłe płatki śniadaniowe zawierające pszenicę, owies, jęczmień
Mi żyto.
t Pszenica semolina i produkty z tej mąki.
f Zapiekanki, paszteciki, krokiety itp. wyroby, hamburgery, więk-
k sześć kiełbas, wiele konserw mięsnych.
t Gotowe wyroby mięsne i rybne w panierce, np. paluszki rybne.
e Krokiety ziemniaczane.
Ź« Napój/kleik j ęczmienny. *
e Większość kostek bulionowych i sosów w torebkach.

Powyższe wykazy nie są w pełni wyczerpujące, ponieważ ciągle

pojawiają się nowe produkty na rynku, które mogą zawierać niedo­
zwolone składniki, a ponadto mogą występować zupełnie inne pro­
dukty, których należy unikać, ponieważ na podstawie informacji po­
danych na opakowaniu trudno stwierdzić, czy są bezglutenowe.
W wielu krajach istnieją stowarzyszenia chorych na chorobę
trzewną i organizacje te często publikują wykazy dozwolonych i za­
kazanych produktów występujących w handlu danego kraju. Propo­
nuję poszukać kontaktu z takimi organizacjami i uzyskać odpowie­
dnie informacje.

Zdrowe, ale mniej znane ziarna zbóż

Amarantus
Zboże to, zwane też szarłatem, pochodzi z Ameryki Północnej i by­
ło tradycyjnym zbożem Azteków. Obecnie amarantus jest znany
w kręgach ludzi stosujących diety alternatywne, jest też uprawiany na
małą skałę w Polsce. Ziarno amarantusa charakteryzuje się wysoką
zawartością białka, ale jest też bogatym źródłem złożonych węglo­
wodanów. Ziarno to nie zawiera glutenu i może być stosowane jako
zboże alternatywne przez chorych na celiakię. Przed gotowaniem na­
leży je namoczyć, a potem gotować na wolnym ogniu, ponieważ tak

* Patrz „Uwagi tłumaczki” (przyp. tłum.).

197
ugotowane ziarno lepiej się trawi. Można je wykorzystywać do przv ..
rządzania takich dań, jak potrawka czy dania jednogamkowe, jako ta-,
kie lub w połączeniu z innymi ziarnami zbóż. . ''

Pszenica szorstka
Pszenica ta to kolejna starożytna odmiana tego zboża pochodzącą :
z żyznych terenów obecnego Środkowego Wschodu, której początek
sięga kilku tysięcy lat wstecz. Pszenica szorstka jest spokrewniona ze
współczesną odmianą pszenicy o nazwie Durham, ma uroczy orze­
chowy smak. Zawiera gluten, więc organizm chorych na celiakię mo­
że jej nie tolerować. Ziarno to charakteryzuje się wysoką zawartością
białka, kwasów tłuszczowych, a także takich soli mineralnych, jak '
związki magnezu i cynku, dzięki czemu jego wartość odżywcza jest
wyższa niż zwykłej pszenicy. Ziarno pszenicy szorstkiej można uży­
wać do przyrządzenia potrawki, gulaszu i zupy. Dobrze wypada rów­
nież w sałatkach. Ziarno trzeba wsypać na wrzącą wodę, a następnie
gotować przez około 1,5 godziny. Po schłodzeniu dodać pokrojone
warzywa i doprawić jogurtem sojowym, i oliwą z oliwek. Do sałatki
można dodać świeże zioła, słodką paprykę w proszku, curry w pro­
szku lub inne przyprawy.

Komosa ryżowa
Ziarno to jest kolejnym zbożem o starożytnym pochodzeniu, było
bardzo popularne u Inków. Zawiera dużo białka i w wielu potrawach
z powodzeniem może zastępować ryż i pszenicę. Jest lekkostrawne
i osoby z uczuleniem na pszenicę i z zespołem nadwrażliwości jelita
grubego mogą je z korzyścią spożywać. Komosa ryżowa nie zawiera
glutenu i osoby z chorobą trzewną tolerują ją z łatwością. Spożywa­
nie jej zaleca się też ludziom nietolerującym mleka i jego przetwo­
rów, ponieważ zawiera mnóstwo wapnia.

Inne ziarna zbóż

Do innych ziaren zbóż mogących być alternatywą dla pszenicy
i ryżu, które proponuję wypróbować, należą: orkisz, teff, proso, gry- ■ :
ka i kasza kukurydziana. Orkisz to pewna odmiana pszenicy także
zawierająca gluten, ale w znacznie mniejszej ilości. Natomiast teff,
proso i gryka są wolne od glutenu i z łatwością toleruje je organizm
ludzi z chorobą trzewną. Należy wiedzieć, że proso może zostać

198
f zanieczyszczone” pszenicą i innymi zawierającym gluten zbożami
" ^czasie zbiorów, przechowywania i przetwarzania w tym samym
' jńiejscu różnych ziaren zbóż.
Wszystkie wymienione wyżej zboża są bogatym źródłem błonnika
^karmowego, złożonych węglowodanów, białka i soli mineralnych.
' Są one też dobrym pokarmem wzmacniającym kości.

Potrawka z amarantusem
Liczba porcji: 4

y filiżanka ugotowanego amarantusa

] filiżanka ugotowanego ryżu nieluszczonego lub kaszy jaglanej
3 ząbki czosnku
pzp 1 filiżanka pokrojonej marchwi
’ . i filiżanka poszatkowanej kapusty
1 pokrojona w kostkę cukinia
v i filiżanka pokrojonej w kostkę papryki
1 filiżanka pokrojonych w kostkę pomidorów
1 puszka (425 g) całych pomidorów, pokrojonych plus sok z puszki
4 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
3 łyżki posiekanych liści świeżej bazylii
2 posiekane szalotki
2 posiekane cebule

Na oliwie zeszklić cebulę, szalotkę i czosnek. Dodać wszystkie

pkwarzywa i podsmażać przez cztery minuty. Dodać pomidory z puszki
I wraz z sokiem oraz ziarno amarantusa i ryżu (lub kaszy jaglanej),
j < Dusić przez dziesięć minut na wolnym ogniu, doprawiając solą sosem
I sojowym tamari i innymi przyprawami według własnego uznania.
Potrawy nie należy gotować zbyt długo, ponieważ warzywa po-
■ winny być nadal chrupkie.

Guzy krwawnicowe (hemoroidy)

Guzy krwawnicowe. inaczej krwawnice, zwane popularnie hemo­
roidami to rozszerzone żyły w stanie zapalnym występujące w niż­
szej części odbytnicy i odbytu. Można je traktować jako żylaki odbyt­
nicy i tak też są one czasem nazywane. Wewnątrz mogą istnieć skrzepy

199
krwi, co sprawia, że są twarde i opuchnięte. Objawy mogą znaczy '.ft
różnić się intensywnością: od łagodnego dyskomfortu po ostry bój ■ j
uniemożliwiający siedzenie. Wśród objawów są też: swędzenie • i
odbytnicy, śluzowata wydzielina i krwawienia o jask.rawoczerwonym
zabarwieniu widocznym po oddaniu stolca. Osoby cierpiące na żyla. '
ki odbytnicy muszą pozostawać pod opieką lekarza, który powinien ' ’
ocenić i wykluczyć groźniejszą przyczynę krwawień.
Jeżeli to tylko możliwe, chorobę tę najlepiej trzymać w ryzach
pomocą terapii naturalnej i odpowiedniego sposobu odżywiania się-ft-
ponieważ operacja chirurgiczna jest zwykle tylko tymczasowy^
środkiem zaradczym. Obecnie najczęściej stosuje się takie metody
chirurgiczne, jak krioterapia, czyli wymrażanie guzów krwawnico-
wych, lub opasywanie ich gumową taśmą uniemożliwiającą dopływ
krwi. Metody te są na szczęście o wiele mniej bolesne od stosowane­
go wcześniej chirurgicznego ich usuwania.
Choroba ta rozwija się częściej u ludzi ze spowolnionym funkcjo-
nowaniem wątroby i przekrwieniem tego narządu, chronicznymi za-
parciami, nadwagą i nadużywaniem napojów alkoholowych. vgfk

Sposoby przeciwdziałania powstawaniu i rozwojowi

hemoroidów
® Zwiększyć udział błonnika pokarmowego w pożywieniu, jadając ।
surowe warzywa i owoce, otręby, kaszę jaglaną, grykę, zmielone .
siemię lniane oraz stosując preparat błonnikowy. f - i;
© Pijać dużo czystej wody, naparów ziołowych i soków warzywnych.
o Zażywać preparat witaminy E w dawce 1000 IU dziennie oraz pre­
parat witaminy C w proszku w dawce 2000 mg dziennie.
©Pijać codziennie roztwór ekologicznego octu jabłkowego w roz-f...f,
cieńczeniu dwie łyżki octu na szklanicę wody posłodzonego mio­
dem (pół łyżeczki).
© Jadać grykę oraz owoce jagodowe, a szczególnie o zabarwieniu
czarnym i ciemnoczerwone, ze względu na wysoką zawartość bio-
flawonoidów wzmacniających ścianki naczyń krwi o nośnych.
©Pijać herbatki ziołowe z kasztanowca zwyczajnego, pokrzywy .
i mniszka.
© Można stosować kremy zawierające mieszankę środków przeciw­
bólowych i steroidów, aby złagodzić ostry stan, ale jest to metoda k;
doraźna do stosowania na krótką metę. Do długotrwałego stosowania

200
fc zalecam stosowanie kremów ziołowych zawierających oczar, no-
ajetek, gorzknik kanadyjski i dziurawiec.
Stosować ciepłe kąpiele nasiadowe w roztworze soli morskiej
ilości trzy łyżki na jedną trzecią objętości wanny wody, które ma-
ją działanie oczyszczające i łagodzące okolice odbytnicy. Osobom
nękanym przez nawracające żylaki odbytu zalecam zainstalowanie
bidetu.
♦ Regularne wykonywanie ćwiczeń fizycznych i unikanie stania
/ przez dłuższy czas jest bardzo ważne w. tej chorobie. Unikać napi­
nania się i napierania w trakcie wypróżnień. Obecność guzów
krwawnico wy ch daje odczucie niecałkowitego wypróżnienia, więc
■ niektórzy napinają się, pragnąc pozbyć się stolca, gdy tymczasem
w odbytnicy już go nie ma. W takiej sytuacji napinanie się i parcie
■ powoduje wypychanie hemoroidów i powiększanie ich.
s Zmniejszać poziom stresu, ponieważ może być on przyczyną na­
głego pogorszenia stanu tych guzów. Zażywanie preparatu magne­
zowego jest dobrym środkiem przeciw hemoroidom wywołanym
przez stres.

Uchyłkowatość jelita grubego i zapalenie uchyłka

Uchyłkowatość jelita grubego polega na powstawaniu zagłębień
■ czy kieszonek w ścianie okrężnicy. Jest to dolegliwość bardzo
■ powszechna u ludzi po sześćdziesiątce. Może nie dawać żadnych ob­
jawów i być wykryta tylko w badaniu rentgenowskim z kontrastem
barowym.
Zagłębienia te powstająwtedy, gdy w kolistych mięśniach okrężni-
cy występują słabe miejsca. U ludzi, którzy nie spożywają w pokar­
mach dostatecznej ilości błonnika pokarmowego, mięśnie okrężnicy
muszą pracować ciężej, by przesuwać nieprzetrawione pożywienie
wzdłuż okrężnicy w kierunku odbytnicy. Takie nadmierne skurcze
zwiększają ciśnienie wewnątrz okrężnicy, co prowadzi do powstawa­
nia porozciąganych i osłabionych miejsc w ścianie jelita. Właśnie
w tych miejscach pojawiają się zagłębienia czy kieszonki. Nadmierne
stosowanie silnych środków przeczyszczających przez ludzi cierpią­
cych na chroniczne zaparcia również sprzyja powstawaniu uchyłków,
ponieważ leki te wywołują nadmierne skurcze okrężnicy i wysokie
wewnętrzne ciśnienie w jelitach.

201
 kieszonka w ścianie jelita Jeżeli W uchyłkach cz .-'fi?
kieszonkach nie wys^'?:N
puje stan zapalny, wtedy .: ■ 2
dolegliwość ta nazyWa

ta grubego i u niektóry^
odcinek jelita ludzi nie daje żadnych
objawów, ale u innych-.
mogą występować wzdęcia, nieregularne wypróżnianie się i skurcze
Czasem nie w pełni strawiony pokarm zostaje uwięziony wewnątrz ’
takiego uchyłka i wtedy rozwijają się tam bakterie powodujące fer­
mentację i gnicie pokarmu. Może być to powodem wiatrów o nie­
przyjemnym odorze oraz obrzmienia brzucha i skurczów. W takim
stanie pomocne mogą być irygacja okręźnicy i lewatywa, ale zabiegi
te należy wykonywać z ostrożnością i pod specjalistyczną opieką
medyczną.
Gdy w uchyłku wystąpi stan zapalny o wysokim stopniu nasilenia
może się to przekształcić w bardzo poważny stan chorobowy. Z takie­
go uchyłka do zwykle sterylnej jamy brzusznej mogą wydostawać sic
bakterie, wywołując ostry stan zapalny, a nawet zapalenie otrzewnej'
Objawami mogą być gorączka i ostre bóle brzucha i tkliwość, szcze­
gólnie w lewej, dolnej części brzucha. Taki stan leczy się antybioty­
kami podawanymi dożylnie oraz głodówką. Czasem, choć rzadko się
to zdarza, uchyłek może pęknąć, a jego zawartość rozlać się do jamy
brzusznej, co może wywołać krwawienie odbytnicze.

Leczenie uchyłkowatości
Osoby z tą dolegliwością powinny zmodyfikować swój jadłospis
w ten sposób, aby ich pożywienie zawierało dużo błonnika pokarmo­
wego, ale należy robić to stopniowo. Taka zmiana sposobu odżywia­
nia się zaowocuje zmniejszeniem ciśnienia w okręźnicy i poprawi
stan jelit, dzięki czemu objawy będą łagodniejsze.
© Nie spożywać produktów zawierających drobne nasiona i orzechy,
np. obecne w niektórych rodzajach pieczywa, zbożowych płatków
śniadaniowych i ciasteczek, ponieważ mogą one zostać uwięzione ■
w uchyłkach. Orzechy i nasiona są jednak bardzo zdrowe i jadanie
ich jest korzystne, należy jednak rozdrabniać je w młynku do kawy ::
lub w specjalnym mikserze (blenderze). Pod postacią proszku nie

202
 5ą niebezpieczne dla istniejących uchyłków, a ponadto zwiększają
W ^wartość błonnika pokarmowego w pożywieniu, co korzystnie
. wpływa na perystaltykę jelit
. f pijać dużo czystej wody między posiłkami, ponieważ to w znacz-
nym stopniu zmniejsza nasilenie objawów.
■ , jadać często małe posiłki zawierające dużo surowych warzyw
i owoców.
t Może zachodzić konieczność poświęcenia więcej czasu na przyrzą-
dzanie pożywienia, aby zmielić ziarna zbóż i nasiona, zetrzeć wa­
rzywa na tarce i pokroić owoce na drobne kawałki. Należy usuwać
wszystkie pestki i nasiona, aby żadne z nich nie utknęło w uchyłku.
' t Jadać jogurt sojowy i surowy czosnek, oczywiście dobrze rozdrob-
' niony, oraz zażywać suplementy z bakteriami Lactobacillus acido-
philus, by zmniejszać ryzyko infekcji uchyłka.
W przypadlai wystąpienia zaparcia najbezpieczniejszymi środkami
/■ przeczyszczającymi są środki osmotyczne, czyli laktuloza i siar-
czan magnezu.
< # pomocne jest też pijanie herbatek ziołowych. Najlepsze są z takich
ziół, jak rumianek, mniszek, jeżówka purpurowa, imbir, mięta pie­
przowa, szczaw kędzierzawy i sok z aloesu.

Rak jelit
Rak okręźnicy i odbytnicy jest najpowszechniej występującą we­
wnętrzną chorobą nowotworową nękającą ludzi Zachodu; dotyka ona
jedną spośród dwudziestu osób i zajmuje niechlubne drugie miejsce
po raku płuc pod względem wskaźnika umieralności, czyli liczby
zgonów na skutek określonej choroby. Wskaźnik zachorowalności na
raka okręźnicy i odbytnicy w Australii osiąga jedną z najwyższych
wartości na świecie; obecnie wartość tego wskaźnika jest najwyższa
w Nowej Zelandii.

Czynniki ryzyka sprzyjające rozwojowi raka okręźnicy

i odbytnicy
1. Czynniki o naturze genetycznej
Genetyka i dziedziczność to ważny czynnik w tej chorobie i rze­
czywiście istnieje dziedziczona predyspozycja do występowania po­
lipów, z których później rozwija się rak okręźnicy czy odbytnicy.

203
 Jeżeli ktoś ma krewną lub krewnego w pierwszym stopniu pokre.
wieństwa z polipami jelitowymi lub rakiem okrężnicy czy odbytnicy 'i.
ryzyko rozwoju choroby nowotworowej w okresie życia tej osobv-’
wynosi 1 do 8. Polipy jelitowe to uszypułkowane narosła przypę^
nające wyglądem kalafior, wyrastające z błony śluzowej jelita. Nale­
ży jednak wiedzieć, że spontaniczna mutacja genetyczna w polipie-
prowadząca do rozwoju raka może mieć miejsce także u ludzi, w ro-
dżinach których nikt nie chorował na raka.

2. Czynniki o charakterze żywieniowym

Rozwojowi raka okrężnicy czy odbytnicy sprzyja spożywanie po­
karmów zawierających dużo tłuszczu i mało błonnika pokarmowego
oraz wysokie spożycie napojów alkoholowych. Dieta wysokobłonnj_
kowa zmniejsza ryzyko wystąpienia choroby nowotworowej okrężni­
cy czy odbytnicy aż o pięćdziesiąt procent.

3. Choroby zapalne jelit

U osób z długotrwałym wrzodziejącym zapaleniem okrężnicy czy
chorobą Crohna ryzyko rozwoju raka okrężnicy czy odbytnicy jest
wyższe.

Oznaki raka okrężnicy

Rak okrężnicy czy odbytnicy we wczesnym stadium rozwoju nic
daje żadnych objawów ani oznak, co jest typowe dla tej postaci raka.
Zwykle jest tak, że rozwija się powoli przez całe lata, zanim zostanie
zdiagnozowany. Niestety, brak jakichkolwiek objawów jest częstą
charakterystyką tego raka aż do bardzo zaawansowanego stadium.
Gdy objawy w końcu się pojawiają, może to być krwawienie
z odbytnicy, zmiana wzorca wypróżnienia (zaparcia, biegunka, nagłe
parcie na stolec), dyskomfort w obrębie brzucha, anemia z niedobo-
rem żelaza i utrata masy ciała. Jeżeli ktoś ma krwawienia z jelit, ko­
niecznie powinien zgłosić się do lekarza gastroenterologa, który po-' >
winien obejrzeć jelito z użyciem teleskopowego wziernika. Badanie
to nazywa się kolonoskopią. Trzeba wiedzieć, że zdjęcie rentgenow­
skie z kontrastem barowym nie jest dostatecznie dokładnym bada­
niem mogącym wykryć przyczyny krwawienia jelitowego.
Czasem rak może rozprzestrzenić się na inne części ciała, zanim
pojawią się jakiekolwiek objawy, a czasem rak jelita jest wykrywany,

204
 Hv inne nowotwory (metastaza) powodują powiększenie wątroby
[pojawienie się płynu w jamie brzusznej.

polipy jelitowe
Niektóre typy polipów jelitowych mogą przejść serię przemian, co
icst jednoznaczne z wczesnym stadium raka jelita. Takie małe nowo-
twory mogą rozwinąć się w duże guzy rakowe, najczęściej nie dając
żadnych objawów i pozostając niewykrywane przez całe lata. Jeżeli
w badaniu kolonoskopowym lekarz wykryje polipy, mogą być one
usunięte już na tym etapie. Po wycięciu polipy bada się na obecność
komórek nowotworowych. W takiej sytuacji lekarz zaleca pacjento­
wi wykonywanie regularnych badań kolonoskopowych, by wyklu­
czyć nawroty polipów.
Jeżeli czyjś organizm wykazuje .tendencję do tworzenia polipów
w.okrężnicy, zaleca się gorąco zastosowanie medycyny żywieniowej
mającej na celu zapobieganie powstawaniu nowych polipów oraz
przekształcaniu się ich w guzy rakowe, które mogły powstać między
kolejnymi badaniami kolonoskopowymi. Należy zwiększyć udział
błonnika pokarmowego w pożywieniu, jadać dużo surowych warzyw
i owoców, zmniejszyć spożycie czerwonego mięsa, unikać spożywa­
nia przetworów mlecznych i nie jadać mięsa konserwowanego.
Wskazane jest położyć nacisk na spożywanie tylko świeżych produk­
tów i jeżeli to możliwe, żywności ekologicznej. Zaleca się też zaży­
wanie suplementów witamin C, E i A oraz selenu w celu zmniejsze­
nia ryzyka występowania zmian nowotworowych.

Wczesne wykrywanie raka jelit

Szansa przeżycia w chorobie nowotworowej okrężnicy czy odbyt­
nicy ściśle zależy od stadium, w którym choroba została wykryta.
Wczesna diagnoza i szybko podjęte leczenie rokują o wiele lepiej.
Z tego powodu jest bardzo istotne, by diagnozować pacjentów
z wczesnym stadium raka okrężnicy czy odbytnicy, którzy prawdopo­
dobnie nie mają żadnych objawów, a także ludzi z polipami okrężni-
cy, które mogą stać się złośliwe. Takie podejście wymaga prowadze­
nia badań przesiewowych dużych grup ludności oraz nadzorowanie
pacjentów wykazujących wysoki stopień ryzyka rozwoju chorób no­
wotworowych.

205
Badania przesiewowe mające na celu wykrywanie raka jelit
o Najlepiej zacząć je prowadzić wśród łudzi w wieku pięćdziesięciu lat
© Prowadzić badania na obecność łowi w stolcu. Badanie to powinno
być zalecone przez lekarza rodzinnego lub pierwszego kontaktu,
© Jeżeli wynik badania na obecność krwi w stolcu jest pozytywny, pa,
cjent powinien udać się do gastroenterologa, który zbada odbyt
i okrężnicę z zastosowaniem wziernika teleskopowego i/lub prze­
prowadzi lub zleci wykonanie badania kolonoskopowego. ; gg

Nadzorowanie pacjentów o wysokim stopniu ryzyka raka jelit

© Najlepiej zacząć je prowadzić wśród ludzi w wieku czterdziestu lat A
o Przeprowadzać badania kolonoskopowe w celu wykrycia polipów
lub raka we wczesnym stadium rozwoju.
© W przypadku braku polipów badanie powtarzać co 3-5 lat.
© Jeżeli polipy zostały wykryte, należy je usunąć chirurgicznie, a na­
stępnie częściej przeprowadzać badania kolonoskopowe, aż do /
chwili, gdy polipy przestaną się pojawiać. g;'

Zapobieganie rakowi jelit

® Zmniejszyć spożycie czerwonego mięsa, wieprzowiny i tłuszczu g
pochodzenia zwierzęcego. Drób powinien pochodzić z hodowli
ekologicznej. -
©Zmniejszyć spożycie pokarmów konserwowanych, a szczególnie 3,
konserwowanego i wędzonego mięsa.
© Zmniejszyć spożycie napojów alkoholowych.
© Jadać pożywienie o wysokiej zawartości błonnika pokarmowego,
czyli surowe warzywa i owoce, pełne ziarna zbóż, otręby, kasze, <
muesli, nasiona roślin strączkowych, orzechy i nasiona.
© Zażywać suplementy antyoksydantów, a szczególnie witamin C,
A i E oraz selenu. W swoim życiu poznałam naprawdę tylko nie- A
liczne osoby stosujące właściwy sposób odżywiania się. A jeżeli ■
nawet ktoś przestrzega zasad idealnej diety, nie ma pewności, że ;
w obecnych czasach spożywane produkty dostarczają dostatecz- g
nych ilości antyoksydantów gwarantujących redukcję ryzyka roz­
woju raka do minimum. ■
© Przestrzegać zasad diety oczyszczającej wątrobę. Zdrowa wątroba
chroni układ immunologiczny przed przeciążeniem. A silny układ
immunologiczny jest najlepszą bronią przeciw rakowi jelita.

206
J. ^pomaganie żywieniowe dla osób z rakiem wątroby
lub jelita
e Jadać lekkostrawne pokarmy, jak zupy warzywne i krupniki, roz-
< drobnione warzywa oraz surowe soki warzywne. Soki sporządzać
z buraka, marchwi, selera naciowego, jabłka i siewek pszenicy. Taki
■ sok można rozcieńczyć wodą w proporcji pół na pół. Wypijać co-
/ dziennie 300-500 ml tak rozcieńczonego soku. Korzystne jest sto-
i sowanie suplementu białka sojowego lub serwatkowego w proszku,
_■ który można dodać do koktajli na bazie mleczka owsianego, ryźo-
■ wego lub sojowego z dodatkiem jogurtu sojowego i banana.
j e Jadać lyby przynajmniej trzy razy w tygodniu, najlepiej sardynki,
łososia i tuńczyka. Ryby z puszki są dozwolone.
o Jadać różnorodne zielone warzywa liściowe, surowe lub lekko pod-
gotowane na parze. Warzywa należące do rodziny roślin krzyżo­
wych, czyli brokuł, kalafior, brukselka i kapusta, mają udowodnio-
■ ne już właściwości przeciwnowotworowe.
: & Doniesienia z Japonii wskazują, że pewien organiczny związek ger­
manu ma działanie przeciwnowotworowe. Wydaje się, że stymulu­
je syntezę interferonu w organizmie i układ immunologiczny.
German obecny jest w czosnku oraz grzybach: pieczarce i twardzia-
ku łuskowatym (shiitake).
@ Jadać orzechy brazylijskie i czosnek ze względu na obecność w nich
selenu, pierwiastka o właściwościach przeciwnowotworowych.
© W każdym posiłku zażywać roztwór enzymów trawiennych, takich
jak pankreatyna. Aby zwiększyć udział tych enzymów w pożywie­
niu, jadać produkty zawierające dużo takich enzymów, czyli papai,
buraka, kiełków, awokado, banana, mango i ananasa.
® Można jadać jajka od niosek z hodowli ekologicznej, 1-2 naraz, je­
żeli ma się ochotę, ponieważ zawierają dużo aminokwasów przyja­
znych wątrobie i stanowią dobre źródło kompletnego białka.
9 Jadać pokarmy i stosować suplementy wspomagające wytwarzanie
przez organizm własnego naturalnego interferonu. Związek ten wy­
twarzają zdrowe komórki organizmu, aby trzymać w ryzach i kon­
trolować namnażanie się komórek nowotworowych i wirusów.
Interferon wspiera komórki układu immunologicznego i ich zdol­
ności obronne, dlatego jest tak bardzo ważny dla ludzi z chorobą
nowotworową.

207
Substancje wspomagające wytwarzanie własnego interferonu
przez organizm
© Chlorofil obecny w ciemnozielonych warzywach oraz w soku z sie- ■
wek zbożowych (np. pszenicy czy jęczmienia).
o Suplement witaminy C z bioflawonoidami w dawce 1 g w każdym
posiłku.
© Glony morskie, zwane warzywami morskimi, takie jak
kombu, hijiki, kelp, nori, dulse oraz mech irlandzki i agaragar.
© Niebiesko-zielone glony, np. spirulina.

Układ immunologiczny wzmacniają:

© ostropest plamisty,
©jeżówka purpurowa i ekstrakt z liści drzewa oliwkowego.

Osobom chorym na raka polecam świetną książkę pt. Heal Cancer

{Uleczyć raka) napisaną przez dr Ruth Cilento, wydaną przez wy­
dawnictwo Hill of Content, będącą nieocenionym poradnikiem ży^;:;■
wieniowym dla chorych na raka.

Jak wyleczyłam się z raka jelita

Trish Pemberton

Choroba spadła na mnie jak grom z jasnego nieba. Zawsze byłam

zdrowa. Pewnego dnia po wypróżnieniu zauważyłam ciemnoczerwo-
ny skrzep kiwi w misce klozetowej. Było to dla mnie zagadkowe.
Pierwsza myśl, jaka przyszła mi do głowy, to to, że być może mam
hemoroidy. Nie był to dla mnie jakiś szczególny problem, ponieważ
wiedziałam, że istnieją metody zmniejszające ból w tej chorobie, ale :
ja przecież nie odczuwałam żadnego bólu. Zaczęłam się martwić.
Od ponad miesiąca stale towarzyszył mi ból pięty. Masaże nie
przyniosły ulgi. Gdybym choć trochę znała się na refleksologii, za­
nim zostałam zdiagnozowana, być może miałabym świadomość, co
się dzieje w moim brzuchu. Już później się dowiedziałam, że bolące
mnie miejsce na pięcie ma związek z jelitem grubym. Gdy wybudzi-. .
łam się po operacji chirurgicznej, zdałam sobie sprawę, że ból pięty
zupełnie ustąpił. •
Gdy udałam się do lekarki, zbadała moją odbytnicę palcem dłonią
ubranej w gumową rękawicę. W trakcie badania odczuwałam niewygodę,

208
ale nie było t° bolesne. Lekarka powiedziała mi, że krwawienia z he-
moroidów są jasnoczei
*
wone. A skrzep, który zauważyłam, był ciem­
ny więc to nie były hemoroidy. Lekarka oceniła, że mój przypadek
bvł pilny * jeszcze tego samego dnia umówiła wizytę u chirurga
naczyniowego.
Wszystko działo się tak szybko, że nie miałam zbyt dużo czasu, by
sie zastanawiać, co dzieje się w moim brzuchu i co będzie dalej.
Wydawało się, że moim życiem zaczął kierować lekarz. Byłam
w szoku i tak oszołomiona, że nie sprzeciwiłam się zaproponowanej
metodzie leczenia.
Poza skrzepem i bólem pięty nie miałam żadnych innych objawów:
nie miałam żadnych bóli w brzuchu ani zaparć, ani biegunki. Po po­
stawieniu diagnozy wszyscy bez wyjątku orzekli, że będąc tuż po
czterdziestce, jestem zbyt młoda, by mieć raka jelita, szczególnie że
nikt w mojej rodzinie nie miał takiej choroby.
Chirurg zbadał mnie tą samą metodą co lekarka pierwszego kon­
taktu, ale nieco głębiej i to było bolesne. Okazało się, że istniało zgru­
bieniem nasady jelita grubego. Lekarz ten skierował mnie na badanie
kolonoskopowe, które zostało wyznaczone na kolejny tydzień. Poin­
struowano mnie, jak przygotować się do tego badania dzień wcze­
śniej.
W ciągu dnia poprzedzającego badanie mogłam spożywać tylko
pokarmy płynne: zupy, galaretkę itp. Począwszy od godziny 15.00
zaczęłam pić trzy litry jakiejś strasznej mikstury o nazwie Glycoprep,
aby przygotować jelita do badania. Dzięki temu preparatowi ściany
jelita były dobrze widoczne w trakcie badania. Po upływie trzech go­
dzin poczułam pierwsze z wielu parć na stolec i biegiem ruszyłam do
toalety. Odczuwałam je w coraz krótszych odstępach przez kolejne
kilka godzin.

Badanie kolonoskopowe
Gdy zgłosiłam się do szpitala, zostałam ubrana w długą do kolan
koszulę rozciętą z tyłu i przewieziona na wózku na salę operacyjną,
i uśpiona. Gdy śię wybudziłam z narkozy, lekarz potwierdził, że zgru­
bienie jelita grubego było guzem rakowym.
Potem byłam z wizytą u chirurga, by ustalić termin operacji. Poka­
zał mi zdjęcie zrobione w trakcie badania. Zdrowe jelito jest okrągłe
i puste jak rurka, ale w moim jelicie w pewnym miejscu była tylko

209
jedna ósma normalnego prześwitu, a resztę zajmował guz. Giiz-f
miał być usunięty. Musiałam zgłosić się do szpitala na operację-a —
stępnie przejść rehabilitację. To wszystko było jak zły sen. °??
•.■'i
Chirurg powiedział, że do chwili operacji nie może określić
kości guza i nie wiadomo, jaka część jelita będzie usunięta. Chciaf
aby operacja odbyła się rano, ponieważ - jak powiedział - wołał po­
wadzić poważne operacje na początku dnia. Nie było to zbyt pocie"
szające. Ale guz musiał być usunięty, aby ciało wyzdrowiało. Wtedv
nie przyszło mi nic takiego do głowy, że mogłam umrzeć. Przyjęć
do wiadomości, że jaki by nie był wynik tej operacji, będzie to dla
mnie korzystne.

Operacja
Miała miejsce dwa tygodnie później. Wkrótce po przyjęciu do”
szpitala zostało wykonane prześwietlenie rentgenowskie, a następnik
pobrano mi krew na badania. W dniu poprzedzającym operację
o 15.00 pielęgniarka przyniosła ponownie Glycoprep. Okropność! ■
Wyrażała ubolewanie, że musiałam wypić tę okropną miksturę, ale ’
nie było innego wyjścia. Ale to nie ona musiała przełknąć to błotko
tylko ja!
Rankiem w dniu operacji anestezjolog ponownie ubrał mnie
w szpitalną koszulę, zbadał moje ręce w poszukiwaniu odpowiedniej
żyły, a następnie wkłuł w nią igłę. Byłam przekonana, że w tym
wszystkim wykazałam się ogromną odwagą! Wstępny zastrzyk przed
operacją otrzymałam przez tę igłę zamiast zastrzyku w pośladek. Co
za ulga!
Powiedziano mi, że operacja trwała cztery i pół godziny i nie wiem,
o ile dłużej pozostawałam nieprzytomna. Gdy byłam już w pełni świa­
doma, przyszedł do mnie chirurg, by powiedzieć, że operacja zakoń­
czyła się sukcesem, guz rakowy był otorbiony i że można było go usu­
nąć w całości. Guz nie spenetrował ściany jelita, więc nie było koniecz­
ności zastosowania chemioterapii ani innego dodatkowego leczenia.
Miałam szczęście. Opanowało mnie uczucie ulgi i uwolnienia się od
ciężaru, ale wcześniej w ogóle nie rozważałam innego rezultatu ani in­
nych następstw. Był to wydarzenie, którego musiałam doświadczyć
z jakiegoś powodu lub dla jakiegoś wyższego celu.
W trakcie operacji w moim bolcu została wytworzona chirurgicznie
przetoka okrężniczo-skórna, co fachowo nazywa się kolostomią.

210
 otworu w moim boku wychodził dren połączony z workiem,
■j,t£rym, jak się wydawało, było podciśnienie drenujące ranę. Posia-
& kolostomii oznaczało, że nie musiałam prosić o kaczkę ani ko-
■ Wac z toalety. Podawano mi kroplówkę, a mój organizm znosił to
' dobrze i wszVstko funkcjonowało prawidłowo, więc usunięcie tego
A byłoby stratą.
• Po upływie dziesięciu dni od operacji odstawiono mnie od kro-
■ lówki i podano naczynie z wodą z którego miałam wypijać po dwa
Hiiliiitry co dwie godziny, co miało służyć sprawdzeniu, jak fGnkcjo-
■' jiują moje jelita. Objętość wypijanej wody była stopniowo zwiększana,
edy okazało, że operowane jelito goiło się prawidłowo. Wtedy
jyjoja dieta zmieniła się nieco: do jadłospisu dodano zupy i galaretki.
Chociaż nie miałam zupełnie apetytu, zdawałam sobie sprawę, że
••••’ ’muszęjadać.
Po powrocie do domu łaknienie pokarmów było mierne przez oko-
' .. ło miesiąc. Podstawą mojego wyżywienia była wtedy zupa pomido-
rowu i grzanka. Powrót do normalnego sposobu odżywiania się za-
. brało kilka miesięcy. Obecnie nie mogę jadać niektórych pokarmów,
które w przeszłości jadałam z przyjemnością; większość tłustych po­
traw sprawia, że źle się czuję.
Po operacji poddawałam się regularnie badaniom krwi i chodziłam do
chirurga na sprawdziany. Komórki rakowe pojawiają się we krwi i sta­
nowią wczesne ostrzeganie. W moim przypadku wszystkie wyniki ba­
dań były prawidłowe. Ostateczne badanie sprawdzające miało miejsce
po upływie pięciu lat od dnia operacji, ale badaniu kolonoskopowemu
poddaję się co trzy lata, traktując je jako środek zapobiegawczy.

Powrót do zdrowia
Udałam się do lekarza pierwszego kontaktu, stosującego też tera­
pie naturalne, który zalecił zwiększenie dawki witaminy C, co miało
• pomóc mojemu organizmowi w przezwyciężeniu skutków operacji
i narkozy, a także zalecił zażywanie preparatu selenu. Ja sama doda­
łam do tego małą garść migdałów plus suplement bakterii probiotycz-
nych wspomagający jelita w powrocie do normalności. Jadam więcej
ryb i zażywam suplement kwasów tłuszczowych 3-omega i 6-omega
wraz z witaminami z grupy B, a szczególnie witaminą B!2. Zauważy­
łam też inne korzyści tej kuracji, a mianowicie jestem mniej podatna
na grypę i przeziębienia, i lepiej znoszę stres.

211
 Rak jelita nie występuje wyłącznie u ludzi starszych czy tych <
u których ktoś w rodzinie miał taką postać raka. Może pojawić się
u każdego w każdym okresie życia. Siedemnastoletnia córka mojej
znajomej miała raka jelita. Jeżeli chodzi o raka, podstawową rzecząjest
świadomość, że może pojawić się niemalże u każdego i w każdej chwi-
li. W przypadku tej postaci raka nie można mówić, że częściej wystę-
puje u ludzi jednej płci niż drugiej ani też, że pojawia się w określonym
wieku, chociaż rzeczywiście rozwija się częściej u ludzi starszych.
Sposobem na wyzdrowienie z raka jelita jest wykrycie go w odpo-.
wiednim czasie, co oznacza zwracanie uwagi na wszelkie objawy.
Jeżeli ktoś, jak było to w moim przypadku, zauważy skrzep krwi-
w stolcu, należy poddać się badaniom. Jeżeli ktoś ciągle ma zaparcia,
jak miało to miejsce w przypadku znajomej starszej pani, lub biegun- ■
kę i trudno kontrolowane wypróżnienia, koniecznie trzeba iść do le­
karza i poprosić o zbadanie. ^0
Lepiej mieć poczucie bezpieczeństwa, niż później żałować. Lekarz
rodzinny lub pierwszego kontaktu powinien wykonać lub zlecić ba- k
dania wstępne. Zdaję sobie sprawę, że mówienie o funkcjonowaniu
pewnych narządów ciała może wprawiać w zakłopotanie niektórych
ludzi, ale rzecz jest warta tej rozmowy. Naprawdę warto rozmawiać
z lekarzem, gdy coś nas niepokoi.
Rozmawiając z różnymi ludźmi o moim doświadczeniu i o tym, jak
choroba nowotworowa wpłynęła na moje życie, odkrywam uczucia
towarzyszące mi w dzieciństwie. Zetknęłam się z teorią mówiącą, że
osoba chora na raka gromadzi wewnętrzny ból przez wiele lat i ten
psychiczny dyskomfort jest przyczyną choroby fizycznego ciała,'
Niewłaściwy sposób odżywiania się, spożywanie przetworzonej
żywności w dużych ilościach, cukru i białej mąki może być bezpośre- .
dnią przyczyną inicjującą rozwój pewnych chorób. Jednakże, o ile
wiem, nikt jeszcze nie wyjaśnił dokładnie i wyczerpująco, co jest
przyczyną chorób nowotworowych i jak do tego dochodzi, że ta cho­
roba pojawia się w organizmie.
Dopiero teraz, po upływie pięciu lat od operacji, zdaję sobie w peł­
ni sprawę z tego, że po usłyszeniu diagnozy wiele przeszłam, zarówno ..
* Niektóre metody psychoterapeutyczne zajmują się uzdrawianiem z ciężkich chorób
i godną polecenia terapią w tym zakresie jest metoda Berta Hellingcra.
Zainteresowanych odsyłam do stron: www.heiiinger.pkwww.ustawieniasystemowe.pl
oraz www.ips.pl (przyp. tłum.).

212
 ■ etnOCjonalnie, jak i fizycznie. Musiałam się dostosować do próbie-
■ fizycznych będących następstwem raka jelita oraz pogodzić się
z uszkodzeniami, jakich doznało moje ciało w wyniku operacji chi-
(rurgicznej
* Wyobrażałam sobie ranę jako długą prostą linię. Nie zda­
wałam sobie jednak sprawy, jaka była długa i szeroka, aż do chwili
■ gdy zebrałam w sobie tyłe odwagi, żeby na nią spojrzeć. Jakby nie-
; patrzenie na ranę miało oznaczać, że jej nie było, jakby chirurg mógł
■ tak mnie zoperować, żeby nie uszkodzić mojego ciała na zewnątrz.
: Nie myślałam o tym nadmiernie. Wykazywałam mnóstwo ostrożno­
ści, by po prostu nie patrzeć na swój brzuch.
Gdy po raz pierwszy zobaczyłam swoją ranę, pojawiło się we mnie
uczucie smutku. Przeżyłam szok, widząc, jak moje ciało zostało
uszkodzone. W okresie minionych pięciu lat kolor blizny z początko­
wej wściekłej czerwieni zbladł do ciemnego różu, ale blizna ta i śla-
. dy po klamrach zostaną ze mną do końca życia. Blizna cały czas
? przypomina mi, że życia nie można traktować jak pewnik. Nadal pa-
trzę na nią ze zdumieniem. To rzeczywiście mi się przytrafiło. Prze­
szłam poważną operację w celu usunięcia guza nowotworowego. Nie
przeżyłabym tej choroby, gdyby nie to, że zauważyłam skrzep krwi
i że nie zlekceważyłam tego.
Takie myśli, że mogłabym była nie mieć tego czasu „później”, by
zrobić rzeczy, które odkładałam w czasie, przyszły do mnie dopiero
wtedy, gdy dowiadywałam się o ludziach, którzy zmarli, dlatego że
nie wykryto u nich choroby nowotworowej dostatecznie wcześnie,
; lub dlatego że zlekceważyli objawy, które jednak docierały do ich
; świadomości.
■ Odczucia, jakie pojawiły się we mnie, gdy się dowiedziałam, że
mam raka jelita i że będę musiała poddać się operacji, to było nieda-
; wanie wiary temu, całkowite odrzucenie tej konieczności. Gdy wcze-
j śrriej coś negatywnego wydarzało się w moim życiu, w większości
■ przypadków spychałam to ze swojej świadomości. Ale rak jelita nie
dał się stłumić, bardzo nalegał, by go zauważyć. Obecnie uważam, że
po to doświadczyłam choroby nowotworowej i wyzdrowienia z niej,
■: by móc napisać o tym z pozytywnego punktu widzenia, i by w ten
■ sposób pomagać innym.

213
 Rozdział 3
Problemy z trawieniem i pokrewne

Kandydoza
. ., Droźdżak o łacińskiej nazwie Candida albicans występuje po-
wszechnic w ludzkim organizmie: w jamie ustnej, gardle, jelitach,
: a u kobiet także w pochwie. W normalnym stanie przyjazne bakterie
jelitowe konkurują z tym drożdżakiem i kontrolują jego populację,
wtedy nie wywołuje on żadnych komplikacji zdrowotnych.
Droźdżak ten może być jednak przyczyną problemów w jelitach
: i innych błon śluzowych organizmu, jeżeli sposób odżywiania się jest
niewłaściwy, istnieje stan zapalny, a także po terapii antybiotykowej,
■ steroidowej oraz zastosowaniu doustnej pigułki antykoncepcyjnej.
! -: Gdy Candida albicans namnaża się bez opamiętania, wtedy jelita sta-
ją się aktywnym zbiornikiem fermentacyjnym. Objawami tego stanu
jest powstawanie gazów, wzdęć i nieregularnej aktywności jelit.
•j ; U kobiet mogą pojawić się gęste białe upławy pochwowe, a najęzy-
? ku wystąpić biały nalot w połączeniu z białymi plamami w jamie ustnej.

Inwazyjne komórki drożdży wraz z pseudostrzępkami

: Nieinwazyjne komórki drożdży

215
 Drobnoustrój ten potrafi zmieniać swą formę od prostej niein\ya
zyjnej komórki do inwazyjnej formy grzybniowej zaopatrzone'
w pseudostrzępki. Twory te mogą rosnąć niczym korzenie, penefrę/
wać ścianę jelitową i spełniać rolę rurki, przez którą do krwiobiegu”.’•
mogą przedostawać się - omijając wątrobę - produkty odpadowe i
ksyny. Wątroba nie potrafi oczyścić organizm z tych toksyn, a mogą ■
one powodować takie objawy, jak zmęczenie, różne postacie alergii
i inne tajemnicze stany chorobowe.

Dieta przeciwdroźdźakowa
© Unikać wszelkiego pieczywa wypieczonego z udziałem drożdży
a także ekstraktów drożdżowych, przetworów mlecznych, octu; na’
pojów alkoholowych, pikli i żywności marynowanej, dżemów
owoców i warzyw w puszkach, suszonych owoców, orzeszków
ziemnych, melonów i wszelkich owoców z pleśnią (najlepiej usu- <
wać skórę ze wszystkich owoców, jeżeli ma się kandydozę), wszel­
kich pokarmów z dodatkiem białego cukru i białej mąki, lizaków, J
ciasteczek, herbatników, słodkich napojów gazowanych i wszyst­
kich produktów z dodatkiem słodu.
© Spożywanie surowego cukru też może nastręczać problemów u lu­
dzi z kandydozą. Niektórzy mogą spożywać miód dobrej jakości,
jako że zawiera on substancje o właściwościach antybiotykowych
przeciwdziałających rozmnażaniu się drożdżaków. Jednak osoby
w ostrym stanie kandydozy muszą unikać także miodu, jak i innych
środków słodzących. wjh
o Owoce można jadać pod warunkiem, że są bardzo świeże i całko­
wicie wolne od pleśni i jej zalążków. Spożycie owoców należy
ograniczyć jednak do 2-3 kawałków dziennie, jeżeli się okaże, źekg
trzymanie w ryzach kandydozy nastręcza trudności. Osoby w zaawan­
sowanym stadium tej choroby powinny unikać spożywania owo­
ców przez pierwsze trzy miesiące walki z chorobą. U
© Można spożywać mleczko owsiane, ryżowe i sojowe, należy się .
jednak upewnić, że nie zawierają słodu ani maltodekstryny.
© Pożywienie powinno zawierać dużo błonnika pokarmowego i surowych
warzyw, aby utrzymywać regularne wypróżnienia, co zapobiega groma­
dzeniu się populacji drożdżaka w jelitach i wywoływaniu fermentacji. ;
© Jogurt sojowy zawiera przyjazne bakterie Lactobacillus, które po-o!
magają zwalczać Candida albicans. Można go spożywać często

216
 nod warunkiem jednak, że nie zawiera cukru i owoców. Można
Również zażywać preparaty zawierające tę bakterię.
pokarmy o naturalnych właściwościach antybiotykowych skutecz­
ne pomagają zwalczać drożdżycę, jeżeli jada się je regularnie.
Najlepsze są; surowy czosnek (drobno posiekany lub starty), cebu­
la, por, rzodkiewka, warzywa z rodziny roślin krzyżowych (brokuł,
brukselka, kalafior, kapusta), świeży imbir (drobno posiekany lub
starty) oraz surowy sok z kapusty.

Suplementy sprzyjające zwalczaniu kandydozy

Należą do nich związki selenu i cynku, witaminy C i A oraz nie­
zbędne kwasy tłuszczowe obecne w siemieniu lnianym i tranie z wą­
troby dorsza.
Dobrym źródłem selenu jest preparat drożdżowy w proszku (Desi-
:gner Yeast Powder) lub preparat o nazwie Selemite B w tabletkach
■ zawierający drożdże piwne z dodatkiem organicznego selenu i innych
■pierwiastków śladowych. Niektórzy ludzie uważają, że drożdże piw-
ne mogą wywołać lub pogorszyć kandydozę, ale moja praktyka po­
kazuje, że to nie jest prawdą. Z mojego doświadczenia wynika, że
drożdże piwne są zdrowe i przyjazne dla człowieka i w rzeczywisto­
ści konkurują z Candida albicans, zmniejszając jej zdolność do roz­
mnażania się.

. .Zioła sprzyjające zwalczaniu kandydozy

; Należą do nich: gorzknik kanadyjski i aloes, ale przede wszystkim
' ekstrakt z liści drzewa oliwkowego dostępny w kapsułkach.
Leczenie farmakologiczne kandydozy polega na podawaniu wyso­
kich dawek leków z grupy mykostatyn i/lub wysokich dawek witami-
: ny C podawanej dożylnie.

Wysokie stężenie choiesteroiu we krwi

Zagadnienie wysokiego stężenia cholesterolu we krwi jest dość
kontrowersyjne i zwykle źle rozumiane przez osoby, które się z nim
borykają. Cholesterol to bardzo ważna i istotna dla życia substancja
w organizmie człowieka; obecny jest on w mózgu, włóknach nerwo­
wych, wątrobie, żółci i właściwie we wszystkich komórkach ciała.
Bez cholesterolu gruczoły nie mogłyby wytwarzać hormonów stero­

217
idowych, czyli kortyzolu i hormonów płciowych, ponieważ surow­
cem do ich wytwarzania jest właśnie cholesterol. Innym faktem
który może wielu zadziwić, jest wiadomość, że wątroba wytwarza
osiemdziesiąt procent cholesterolu obecnego w organizmie, a ty]^
dwadzieścia procent pochodzi z pożywienia. Zaburzone funkcjono­
wanie wątroby może być przyczyną poważnych problemów z reguła-
cją ilości całkowitego cholesterolu w organizmie.55
Cholesterol jest transportowany z wątroby do wszystkich komórek
ciała za pomocą krwiobiegu. Nie może wędrować w organizmie samo­
dzielnie, jego nośnikiem jest specjalny rodzaj białka tworzącego kom­
pleksy z lipidami zwane lipoproteinami. Większość czytelników za­
pewne słyszała o nich, kryją się pod takimi nazwami, jak lipoproteiny
o niskiej gęstości oznaczane z angielska LDL oraz lipoproteiny o wy.
sokiej gęstości oznaczane HDL. Czasem LDL nazywa się „złą” frakcją
cholesterolu, HDL - „dobrą” frakcją cholesterolu. Lipoproteiny zyska­
ły taką reputację ze względu na fakt, że cząsteczki LDL są wręcz obła­
dowane cholesterolem w trakcie jego transportu z wątroby do wszyst­
kich komórek ciała. Natomiast cząsteczki HDL są obciążone choleste­
rolem w znacznie mniejszym stopniu, a jego głównym zadaniem jest
oczyszczanie komórek i krwiobiegu z nadmiaru niepotrzebnego chole­
sterolu i sprowadzenie go z powrotem do wątroby. Jeżeli wątroba funk­
cjonuje prawidłowo, wszystko pozostaje w równowadze, a. stężenia
obu frakcji cholesterolowych są utrzymywane w tyzach. Jeżeli wątro­
ba nie wytwarza dostatecznej ilości frakcji HDL, stężenie cholesterolu
we krwi rośnie; z nadmiaru cholesterolu mogą powstawać płytki tłu­
szczowe odkładające się na wewnętrznych ściankach naczyń krwiono­
śnych. Takie jest właśnie pochodzenie chorób układu sercowo-naćzy-
niowego, czyli zawałów, niektórych postaci nadciśnienia i udarów.
Niektórzy bardzo się niepokoją gdy się dowiadują, że stężenie
cholesterolu całkowitego w ich krwi jest wysokie, ale to nie musi być
niebezpieczne. To zależy, jaka jest proporcja między frakcjami złego
i dobrego cholesterolu. Stężenia cholesterolu całkowitego i frakcji
cholesterolowych można określić, badając próbkę krwi pobraną od
pacjenta po 12-godzinnym okresie niejedzenia. Wyniki takich badań
są dokładne i wiarygodne, jeżeli ten warunek jest zachowany: przed
pobraniem krwi nie należy nic spożywać przez 12 godzin.
Jeżeli stężenie całkowitego cholesterolu jest podwyższone, proszę
spojrzeć na tabelę na str. 219. Sprawa jest poważna, jeżeli stężenie

218
I#1 ”■

■■■ . HOL jest nienormalnie niskie lub na granicy normy, a nadmiar cho-
lesterolu tworzy niekorzystna frakcja, LDL. Należy koniecznie poro-
zmawiać z lekarzem na temat proporcji obu frakcji cholesterolowych.

—__.Iednostki mmol/1 mg/100 ml

CholesteroT^"---_._
Całkowity 3,9-5,5 do 200
hol
u kobiet 0,9-2, ł 50-60
u mężczyzn 0,8-1,7 45-60
LDL 1,7-4,5 poniżej 126

Obecnie nie ma już żadnych wątpliwości, że nienormalnie wysokie

stężenie cholesterolu - chodzi przede wszystkim o frakcję LDL-jest
= głównym czynnikiem ryzyka chorób serca, nazywa się go zabójcą
: numer jeden ludzi dorosłych na Zachodzie. Obniżanie stężenia cho­
lesterolu we łowi, a szczególnie frakcji LDL, zmniejsza to ryzyko.
Obszerne badania nad cholesterolem i chorobą tętnic wieńcowych
/przeprowadzone przez National Heart, Lung and Blood Institute of
I America (Amerykański Narodowy Instytut Serca, Płuc i Krwi) wyka­
szały, że zmniejszenie stężenia cholesterolu o jeden procent skutkuje
■ zmniejszeniem choroby tętnic wieńcowych i ich groźnych następstw
aż o dwa procent.
■ Najlepiej byłoby, gdyby stężenia cholesterolu całkowitego i jego
7 frakcji osiągały wartości średnie lub poniżej normalnych zakresów
^podanych w tabeli powyżej. Jeżeli wartości te sięgają górnych granic
■i źakresów, nie ma problemu, o ile stężenie frakcji HDL jest dostatecz­
nie wysokie. Cholesterol frakcji HDL chroni serce przed chorobami
i odgrywa też ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu mózgu.
■ /Mózg składa się w dwóch trzecich swojej masy właśnie z cholestero-
yluHDL. Ta frakcja cholesterolu jest też obecna w ściankach naczyń
krwionośnych, gdzie spełnia rolę smaru umożliwiającego łatwy prze­
pływ krwi, dzięki czemu ciśnienie krwi utrzymywane jest w ryzach.
Osoby z wysokim stężeniem HDL, jeżeli nawet wynosi ono ponad
/ 60 mg/100 mł (2,1 mmol/1), mają szczęście, ponieważ ta frakcja cho­
lesterolu chroni serce. A niskie stężenie HDL jest niebezpieczne, je-
żeli nawet stężenie cholesterolu całkowitego utrzymuje się w normie.

219
Trzeba wiedzieć, że bardzo niskie stężenie cholesterolu całkowit
nie zawsze jest pożądane i nie należy dążyć do osiągnięcia jak naihi^r -
szego stężenia. Bardzo niskie stężenie cholesterolu wiąże su
z podwyższonym ryzykiem udaru, raka i depresji. Ważniejsze jest dą-
żenie do właściwej równowagi między obiema frakcjami cholestero­
lu. Filtr wątroby i metaboliczne szlaki przemian w wątrobie kontro-
lują tę równowagę i dlatego jest tak ważne, aby wątroba była zdrowa
i skutecznie wykonywała swoje zadania. Nasze hasło jest jak najbar-
dziej aktualne: „kochaj swoją wątrobę i żyj dłużej”.

Jak postępować, gdy stężenie cholesterolu jest wysokie

lub gdy stężenie frakcji HDL jest niskie
© Przestrzegać zasad diety oczyszczającej wątrobę. ■:
o Zażywać regularnie dobry touik wątrobowy, patrz str. 43.
o Jadać pokarmy zawierające dużo błonnika pokarmowego (pełne
ziarna zbóż, kasze, nasiona, otręby, nasiona roślin strączkowych ■
surowe warzywa i owoce). Zawartość błonnika pokarmowego:
w dziennej porcji pożywienia powinna wynosić 50-60 g i należy tak
ułożyć swój jadłospis, aby ten cel osiągnąć.
© Istotnym czynnikiem jest wykonywanie ćwiczeń fizycznych, szcze­
gólnie ćwiczeń aerobowych, które sprzyjają wzrostowi stężenia •
frakcji cholesterolu HDL i zmniejszeniu stężenia całkowitego cho­
lesterolu. '■/
© Do przyrządzania pokarmów stosować obficie produkty, w tym przy-- "
prawy, sprzyjające spalaniu tłuszczu, które jednocześnie zapobiegają .
wzrostowi stężenia cholesterolu. Należą do nich: papryczka chilli, f w
papryka, czosnek, cebula, por, rzodkiew i rzodkiewka, kozieradka,
świeży imbir, kurkuma, drożdże piwne i lecytyna w granulkach. d;?'K;y
© Zażywać preparat pikolinianu chromu w dawce 200 Lig dziennie.
o Pijać dużo wody: 2-3 litry dziennie oraz przynajmniej szklankę su-
rowego soku z różnych warzyw. ■ ż.yfy
© Zażywać preparat witaminy C w dawce 2000 mg dziennie. .ydy

Istnieją jeszcze inne specyfiki, które mogą być skuteczne w obni­

żaniu utrzymującego się uparcie wysokiego stężenia cholesterolu we
krwi, należy je jednak stosować pod kontrolą lekarza. Należą do nich:
o Panteteina w dawce 600-1200 mg dziennie, np. 300 mg trzy razy
dziennie wraz z posiłkami. Wyniki pewnych badań wskazują że■<;

220 ■-.'Ki
7. preparat ten może być skuteczny, a jego zażywanie nie wywołuje
•■ skutków ubocznych.
t jcwas nikotynowy (najlepiej w formie suplementu o przedłużonym
działaniu) można wypróbować jedynie pod kontrolą lekarza, ponie-
J; waż może być bardzo skuteczny, ale mogą mu towarzyszyć nie­
przyjemne skutki uboczne, jeżeli dawka jest zbyt wysoka. Należy
zacząć od dawki 250 mg dziennie wraz z pokarmem i stopniowo
zwiększać do 500 mg trzy razy dziennie w posiłkach.
• L-acetylokarnityna w dawce 500 mg dziennie na czczo lub L-kar-
nityna plus L-cysteina, plus L-metionina po 500 mg każdej z sub­
stancji dziennie na czczo.

Przemysł farmaceutyczny produkuje kilka lub kilkanaście leków

obniżających stężenie cholesterolu, które lekarze powszechnie prze-
h pisują swoim pacjentom, a które bywają kosztowne, a ponadto ich
J stosowanie obarczone jest nieprzyjemnymi i poważnymi skutkami
. ubocznymi. Należy koniecznie porozmawiać z lekarzem na temat
ewentualnych skutków ubocznych, gdy zaleca stosowanie takich le-
• ków, a jeszcze lepiej jest zapoznać się z wykazem efektów ubocznych
podanych w ulotce informacyjnej towarzyszącej lekowi. To pozwoli
zrozumieć, dlaczego stosowanie medycyny żywieniowej jest o wiele
bardziej bezpieczne i w większości przypadków bardziej skuteczne
f na dłuższą metę. Jestem przekonana, że najpierw należy wypróbować
metody naturalne, czyli wprowadzić zmiany sposobu odżywiania się
i trybu życia, zanim zacznie się zażywać leki tego rodzaju. Oczywi-
ście, decyzja taka należy do danej osoby!
Przypominam wszystkim, że trzeba troszczyć się o swoją wątrobę,
' unikać spożywania tłuszczu pochodzenia zwierzęcego i smażonych
potraw, jadać dużo surówek i błonnika pokarmowego, a stężenie cho­
lesterolu stopniowo zacznie się zmniejszać, a frakcje cholesterolowe
; osiągną prawidłową proporcję.
Istnieją pewna mała grupa ludzi z wrodzoną wadą genetyczną od­
powiedzialną za nieprawidłowy metabolizm cholesterolu, choroba ta
nosi nazwę hipercholesterolemii rodzinnej. U takich osób występuje
niezwykle wysokie i niebezpieczne stężenie cholesterolu, któremu
sama medycyna żywieniowa nie potrafi podołać i które wymaga dłu-
gotrwałej terapii farmakologicznej.

221
Zapalenie trzustki
Trzustka to niewielki narząd mieszczący się w głębi górnej czę$cj
jamy brzusznej. Zapalenie trzustki może być ostre, ciężkie i zagraża­
jące życiu, lub chroniczne i występujące z przerwami. Zwykle obja­
wia się bólami w górnej części brzucha, które często promieniują
w głąb i są odczuwane między łopatkami. Ból może być od łagodne­
go po nagły i rozdzierający, zwykle towarzyszą mu nudności i wy­
mioty.
Wielce prawdopodobną przyczyną zapalenia trzustki są: kamienie
w pęcherzyku żółciowym, nadużywanie alkoholu, infekcja wiruso­
wa, mierne ukrwienie, działanie uboczne leków, a czasem przyczyna
jest nieznanego pochodzenia. Jeżeli przyczyna choroby pozostaje
nieznana, określa się ją mianem idiopatycznej. W większości przy­
padków idiopatycznego zapaleniu trzustki towarzyszą problemy
z funkcjonowaniem wątroby i pęcherzyka żółciowego. Szczególną
przypadłością w tym przypadku jest zwykle obecność nadmiaru zło­
gów żółciowych, tzw. błotka żółciowego i toksycznych produktów
odpadowych w żółci stanowiących czynnik wywołujący stan zapalny
przewodu trzustkowego. Przyczyną stanu zapalnego trzustki może
być jej przeciążenie występujące u ludzi spożywających pokarmy za­
wierające zbyt dużo tłuszczu zwierzęcego, białka i przetworzonych
węglowodanów. Zbyt bogate i ciężkie pokarmy zmuszają trzustkę dó
wytwarzania nadmiernych ilości enzymów trawiennych, a jeżeli
przewody trzustkowe są opuchnięte lub zapchane tłuszczem, enzymy
te mogą zostać uwięzione w trzustce i wtedy rozpoczyna się trawie­
nie tego narządu. Proces ten zwany samotrawieniem lub autoliza
trzustki wywołuje wielki ból i niszczy komórki trzustkowe. Wyni­
kiem tego może być powstanie torbieli wewnątrz tego narządu.

Zalecenia przy zapaleniu trzustki

© Spożywanie częstych i niewielkich posiłków jest korzystniejsze niż
jadanie obfitych i rzadkich.
© Przestrzegać zasad diety oczyszczającej wątrobę.
©Unikać spożywania napojów alkoholowych, tłustych pokarmów,
smażonych potraw oraz białego cukru i produktów zawierających go.
© Unikać niekoniecznego stosowania leków i środków przeciwbólowych.
© Zażywać preparat enzymu trawiennego, pankreatyny, dawka 2-4 g
w każdym posiłku żmniejszy obciążenie trzustki.

222
 9 Zażywać suplement magnezu w dawce jedna tabletka z każdym
.. posiłkiem.
' Witamina C w dawce 500 mg z każdym posiłkiem.
t Witamina E w dawce 500 IU z każdym posiłkiem.
# Zażywać tonik wątrobowy dobrej jakości w formie proszku,
K-? w dawce jedna łyżeczka zmieszany w soku, dwa razy dziennie
przed posiłkiem.

■Cukrzyca
Choroba ta jest powszechnym problemem w bogatych społeczeń-
p stwach Zachodu. Mieszkańcy zachodnich krajów jadają nadmierne
ilości oczyszczonego cukru i słodyczy, przetworzonych węglowoda-
; nów i tłuszczu. Właśnie z powodu nieprawidłowego sposobu odży­
wiania się i złego trybu życia liczba przypadków cukrzycy stale ro­
śnie i od 1953 roku mniej więcej się potroiła.

. Typy cukrzycy
Cukrzyca typu I występuje najczęściej u dzieci, młodzieży i mło-
; dych osób dorosłych i stanowi około pięciu procent wszystkich przy­
padków cukrzycy.
W cukrzycy pierwszego typu mamy do czynienia z brakiem insu­
liny w organizmie, ponieważ trzustka nie potrafi wytwarzać tego hor­
monu. Insulina jest konieczna do utylizacji cukru dostarczonego
w pożywieniu. Przyczyna upośledzenia tej funkcji trzustki może mieć
charakter genetyczny lub autoimmunologiczny, poza tym powodem
może być uszkodzenie tego narządu przez wirusy i toksyny. Terapia
polega na codziennym podawaniu insuliny, dzięki czemu organizm
potrafi kontrolować stężenie glukozy we krwi.
Cukrzyca typu II występuje o wiele bardziej powszechnie i składa
się na 95 procent wszystkich przypadków tej choroby. Osoby z cu­
krzycą drugiego typu często mają nadwagę i zwykle jest im ogromnie
trudno schudnąć.
U cukrzyków drugiego typu powszechnie występuje stłuszczenie
wątroby, a także nieprawidłowe funkcjonowanie tego narządu, co
przyczynia się do niestabilnego stężenia glukozy we krwi. Gdy stęże­
nie glukozy we krwi spada nadmiernie, pojawia się silne łaknienie cu­
kru i bardzo trudno jest wtedy przestrzegać zasad diety niskocukrowej.

223
 Zdrowa wątroba z glutationu i chromu wytwarza substancję zwaną czy^
nikiem tolerancji glukozy. Czynnik ten pomaga insulinie w skutecznej
regulacji stężenia glukozy we krwi. Niespożytkowany cukier jest maga­
zynowany w wątrobie w postaci glikogenu funkcjonującego jak podręcz
ny składzik cukru, z którego szybko można uwolnić cukier do krwiobie-
gu, gdy zachodzi taka potrzeba. Ja sama od dawna zdaję sobie sprawę Ze
znaczenia, jakie nieprawidłowe funkcjonowanie wątroby odgrywa w po-'
wstawaniu cukrzycy typu II, ale zależność ta nadal nie jest rozpoznana
i w badaniach nad cukrzycą jej się nie podejmuje w dostatecznym wy.
miarze. Jak wspomniałam już wcześniej, wątroba nadal pozostaje „zapo-
mnianym narządem” w wielu powszechnie występujących chorobach
i nie rozpoznaje się roli, jaką w nich odgrywa. Uważam, że to się zmie­
ni w okresie nadchodzącego dziesięciolecia, o ile nie szybciej.
W cukrzycy typu II niezwykle ważna jest poprawa funkcjonowa­
nia wątroby za pomocą diety oczyszczającej wątrobę i zażywania to-C;
niku wątrobowego.
W cukrzycy tego typu trzustka zachowuje swą zdolność do wytwa­
rzania insuliny i rzeczywiście w wielu przypadkach mamy do czynie- ■
nia z nadprodukcją tego hormonu. Jednak nie pomaga to w kontrolo­
waniu stężenia glukozy we krwi, ponieważ występuje oporność insu­
linowa polegająca na braku reakcji na obecność insuliny, co skutkuje -k
wysokim stężeniem cukru we krwi. U cukrzyków tego typu występu­
je często przeciążenie trzustki na skutek nadmiernego spożycia cukru
i uszkodzonego tłuszczu. W odpowiedzi na takie pokarmy trzustka
wydziela ogromne ilości insuliny, która jednak nie potrafi utrzymać :
równowagi metabolicznej. Wygląda to tak, jakby organizm przyzwy­
czaił się do wysokich stężeń insuliny i przestał na nie reagować; taki
stan nazywa się opornością insulinową. Wysokie stężenia insuliny
mogą zwiększać łaknienie, co przyczynia się do powstawania nadwa­
gi u wielu cukrzyków drugiego typu.
Cukrzyca typu II daje różne niezbyt wyraźne objawy, takie jak
zmęczenie, bóle, silne pragnienie płynów, niewyraźne widzenie, nie­
możność skupienia myśli i słaba pamięć, utrata owłosienia nóg, grud­
ki tłuszczu pod skórą. Badanie moczu za pomocą testu kupionego
w aptece często ujawnia istnienie cukrzycy w takich przypadkach.
Cukrzycę tego typu można skutecznie leczyć za pomocą odpowie­
dniego sposobu odżywiania się i uprawiania ćwiczeń fizycznych oraz
redukcji masy ciała, jeśli jest to konieczne. Jeżeli chodzi o zalecenia

224
• dietetyczne i leczenie medyczne cukrzycy, występują na tym polu
■ ^kontrowersje i różnice opinii. Na przykład niektórzy dietetycy po-
zWalają cukrzykom na stosowanie sztucznych słodzików (np. aspar-
tamu) i uwodornionych olejów roślinnych (np. margaryny). Ja nie
zgadzam się z tym i uważam, że produkty tego rodzaju nie pomaga­
ją wątrobie ani trzustce w procesie zdrowienia.5’ Ja zakazuję spoży-
wania takich produktów i zalecam stosowanie naturalnych pokarmów
' zawierających składniki odżywcze o właściwościach leczniczych.
Jeden z badaczy, Mark Sorensen, uważa, że to nadmiar cholestero­
lu pokarmowego wywołuje cukrzycę i zaleca stosowanie diety boga­
tej w złożone węglowodany, niskocholesterolowej i niskocukrowej.
Inny dobrze znany amerykański lekarz i autor, dr Robert Atkins, zale­
ca dietę wysokobiałkową, w tym też białko pochodzenia zwierzęce­
go i zawierającą niewielkie ilości złożonych węglowodanów oraz po­
zbawioną zupełnie cukru i węglowodanów prostych. Pacjenci obu
tych lekarzy osiągnęli dobre wyniki po zastosowaniu zalecanej przez
nich diety. Poza tym obaj włączyli do swoich programów ćwiczenia
fizyczne o umiarkowanej intensywności, suplementy żywieniowe
i ograniczenia kaloryczne.
Moje doświadczenie pokazało, że osiemdziesiąt procent moich pa­
cjentów osiągnęło świetne rezultaty dzięki schudnięciu i wykonywa­
niu ćwiczeń fizycznych. Okazało się, że moim pacjentom było o wie­
le łatwiej schudnąć, jeżeli najpierw nastąpiła u nich poprawa funkcjo­
nowania wątroby.
Zanim wyłożę moje zalecenia żywieniowe dla chorych na cukrzy-
; cę, pragnę przekazać pewną porcję wiadomości na temat węglowoda­
nów. Węglowodany dostarczają organizmowi energii i są obecne
przede wszystkich w pokarmach roślinnych: nasionach roślin strącz­
kowych (fasoli, grochu i soczewicy), orzechach, nasionach, ziarnach
zbóż, warzywach i owocach. Mleko i jego przetwory są jedyną grupą
pokarmów pochodzenia zwierzęcego zawierającą znaczącą ilość wę­
glowodanów.
Węglowodany pokarmowe są podstawowym źródłem glukozy bę­
dącej paliwem dla każdej komórki ciała.

225
Węglowodany
Węglowodany dzielą się na trzy grupy:
Węglowodany proste, czyli culay proste, spośród których najbar,
dziej powszechne to fruktoza obecna we wszystkich owocach, sacha­
roza obecna w cukiernicy w każdym domu oraz laktoza będąca cu­
krem mlecznym. W stanie naturalnym występują wraz z witaminami
i solami mineralnymi, których obecność sprawia, że organizm wyko­
rzystuje cukry proste bardziej skutecznie. Węglowodany proste prze­
kształcane są w glukozę będącą paliwem organizmu.
Węglowodany złożone również składają się z cukrów, ale ich czą­
steczki są połączone w długie i bardziej skomplikowane struktury,
Węglowodany te tworzą skrobię i błonnik pokarmowy. Bogatym
źródłem złożonych węglowodanów są: nasiona roślin strączkowych
ziarna zbóż, nasiona, orzechy i warzywa. Węglowodany złożone są
również przekształcane w glukozę, a towarzyszące im witaminy i so­
le mineralne umożliwiają organizmowi efektywne ich wykorzystanie.
Węglowodany oczyszczone lub przetworzone, albo fragmentaryzo-
wane obecne są w przetworzonej żywności, czyli białym cukrze i bia­
łej mące. Do produktów o wysokiej zawartości przetworzonych węglo­
wodanów należą: lizaki, cukierki, ciasteczka i ciasta sporządzone z bia­
łej mąki i cukru, białe pieczywo, makaron z białej mąki, słodkie napo­
je gazowane i inne produkty przetworzonej żywności. Węglowodany te
również przekształcane są w glukozę, ale ponieważ pozbawione są wi­
tamin i soli mineralnych, organizm ma trudności z ich przetwarzaniem;
wątroba i trzustka muszą pracować nadmiernie, co w długim okresie
czasu oznacza przeciążenie tych narządów i może prowadzić do roz­
woju chorób. W takiej sytuacji zwiększa się ryzyko niestabilnego stę­
żenia cukru we krwi oraz powstania otyłości i cukrzycy.

Moje zalecenia dla chorych na cukrzycę

© Stosować dietę o wysokiej zawartości błonnika pokarmowego. Pro­
dukty tego rodzaju są umieszczone w tabeli na str. 185-186. Dla cu­
krzyków szczególnie korzystne są takie produkty, jak nasiona roślin
strączkowych (fasola, groch i soczewica), pełne ziarno owsa, gry­
ka, jabłka i zielone warzywa liściowe.
© Spożywać dużo surowych warzyw, co sprzyja poprawie funkcjono­
wania wątroby i chudnięciu. W książce tej znajduje się wiele prze­
pisów na pyszne sałatki i sosy sałatkowe, które polecam.

226
 ^Spożywać złożone węglowodany zamiast tych prostych czy pizetworzo-
4 nych, co powinno zaowocować stabilizacją stężenia glukozy we krwi
' i sprzyjać chudnięciu. Zaleca się, aby sześćdziesiąt procent kalorii dostar­
czanych przez pokarmy pochodziło ze złożonych węglowodanów.
^■Unikać za wszelką cenę spożywania węglowodanów prostych
r < i przetworzonych.
t Jadłospis ułożyć w ten sposób, aby dostarczać organizmowi ko-
nieczne kwasy tłuszczowe, czyli jadać tłuste ryby, awokado, siemię
lniane, inne nasiona i surowe orzechy, lecytynę oraz oliwę z oliwek
i oleje tłoczone na zimno. Jajka są dobrym źródłem lecytyny i biał-
; ka, cukrzycy mogą je jadać w umiarkowanych ilościach. Niezbęd-
; ne kwasy tłuszczowe pomagają zmniejszyć tendencję do tworzenia
\ skrzepów krwi i komplikacje w obszarze układu sercowo-naczynio-
wego towarzyszące cukrzycy. Spożywanie tych kwasów tłuszczo­
wych jest niezwykle ważne dla cukrzyków, ponieważ zmniejsza to
ryzyko neuropath cukrzycowej obejmującej kończyny i oczy.
e Pijać dużo wody, a także herbatki ziołowe z mniszka, pokrzywy
i imbiru.
©Unikać spożywania dużych ilości tłuszczu zwierzęcego, czyli tłu­
stego mięsa, przetworów mlecznych o wysokiej zawartości tłu­
szczu, potraw smażonych, skóry zwierząt oraz podrobów. Jeżeli
chodzi o drób, lepiej jadać ten pochodzący z hodowli ekologicz-
. nych ze względu na niższą zawartość tłuszczu. Unikać wszystkich
przetworów mlecznych. Generalnie tłuszcz w pożywieniu nie po-
winien dostarczać więcej niż trzydzieści procent ogółu kalorii; to
jest ważne zalecenie i należy go przestrzegać. Uważam jednak, że
ważniejsze jest to, jaki rodzaj tłuszczu się spożywa niż jego ilość.
Nie ma konieczności stosowania diety bardzo niskotłuszczowej
(tłuszcz powinien dostarczać nie więcej niż dwadzieścia procent
wszystkich kalorii). Taka dieta może być przyczyną zmęczenia
i stałego odczucia głodu, a poza tym nie wykazano, aby miała ko­
rzystny wpływ na stan cukrzyków.

Suplementy zalecane dla chorych na cukrzycę

© Witamina E w dawce 1000 IU w celu zmniejszania ryzyka kompli­
kacji układu sercowo-naczyniowego.
©Witamina C w dawce 1000 mg 2-3 razy dziennie, by redukować
możliwość powstania komplikacji układu sercowo-naczyniowego.

227
© Preparaty takich pierwiastków śladowych, jak chrom, selen, cynię
mangan i magnez. Preparat selenowo-drożdżowy to wysokomine^
ralizowana postać drożdży piwnych pomocnych w cukrzycy. Droż­
dże piwne zawierają dużo witamin z grupy B sprzyjających stabili­
zacji stężenia cukru we krwi. Niektóre preparaty tego rodzaju
zawierają stewię, zioło o bardzo słodkim smaku, którą można bez-
piecznie używać w niewielkich ilościach.
© Pikolinian chromu w stosunkowo wysokich dawkach 400-600 gg
dziennie wzmacnia efekt działania insuliny u wielu cukrzyków, co
zostało wykazane w badaniach.
© Ł-karni ty na w dawce 500 mg dwa razy dziennie na czczo, by wspo­
móc wytwarzanie energii w komórkach.
o Koenzym Q 10 w dawce 50-100 mg dziennie, by wspomóc wytwa-
rzanie energii komórkowej.
© Suplement magnezu w dawce trzy tabletki dziennie.
© Preparat manganu w dawce 5 mg dziennie.
© Preparat cynku w dawce 30-50 mg dziennie.
© Kompleks witamin z grupy B; jedna tabletka dziennie wspomaga ■
metabolizm glukozy i nerwy obwodowe.
© Czarna jagoda fachowo zwana czarną borówką lub borówką czernicą
(oryg. bilberry, łac. Vaccinium myrtillus) i miłorząb dwuklapowy (łac.
Ginkgo bilobd) zawierają bioflawonoidy, które wspomagają krążenie :
obwodowe. Zioła te można zażywać od czasu do czasu przez osiem
tygodni i można doświadczyć poprawy zdolności widzenia.
© Surowy czosnek jest dla cukrzyków znakomity, wspomagając żarów-
no wątrobę i trzustkę, jak i zapobiegając powikłaniom cukrzycowym <
w obszarze układu sercowo-naczyniowego. Czosnek najlepiej spoży­
wać drobno posiekany lub przepuszczony przez specjalną praskę
i dodany do sałatek i surówek, gotowanych warzyw i mięsa. Dla osób
troszczących się bardzo o swój image towarzyski można polecić stoso­
wanie kapsułek czosnkowych, trzeba jednak wiedzieć, że czosnek
w takiej formie nie jest tale skuteczny jak świeży surowy.
© Kwas alfa-liponowy skutecznie sprzyja poprawie wykorzystania glu­
kozy i zmniejszaniu glikowania białka, co zostało wykazane w bada­
niach. Jest świetnym suplementem dla chorych na cukrzycę oraz
ludzi z upośledzoną tolerancją glukozy lub opornością insulinową.
Stosowane dawki wahają się między 100 a 1000 mg dziennie.13

228
 Alergia pokarmowa
Niektórzy ludzie wykazują uczulenie na wiele różnych pokarmów,
' Co sprawia, że mają trudności ze stosowaniem określonej diety; uczu­
leniu na pokarmy towarzyszy często również alergia na liczne związ-
ąy chemiczne. Problemy tego rodzaju zawsze mają związek ze
■ zmniejszoną zdolnością wątroby do rozkładania związków chemicz-
?. nych i białka (będącego antygenem) w procesie detoksykacji. W ta-
■; kich przypadkach oczywistą koniecznością jest poprawa funkcjono­
wania wątroby, co można osiągnąć, stosując silny tonik wątrobowy,
o czym była mowa na str. 43. Zażywanie toniku usprawni proces de­
toksykacji, dzięki czemu nieprzyjemne reakcje na pokarmy i związki
chemiczne stopniowo zaczną ustępować.
Oprócz toniku wątrobowego korzystne będzie zażywanie preparatu
tauryny i witaminy C wspomagające drugą fazę detoksykacji w wątro­
bie. Wymagane dawki to 1000 mg tauryny trzy razy dziennie w posił­
kach oraz 1000 mg witaminy C trzy razy dziennie w posiłkach.
Osoby z nietolerancją pokarmową tego rodzaju powinny znaleźć
wiarygodnych producentów czy dostawców ekologicznych produk­
tów spożywczych, czyli mięsa i jajek od zwierząt z hodowli ekolo­
gicznych, warzyw i owoców z upraw biodynamicznych. Powinny tak­
że stosować wodę wysokiej jakości, czyli butelkowaną, filtrowaną czy
inną o wysokim standardzie. Jest to ważne, ponieważ wątroba takich
osób nie potrafi sobie dawać rady z toksynami środowiskowymi.
Powinny one spożywać pokarmy bogate w organiczną siarkę wspo­
magające wątrobę w procesie detoksykacji. Pokarmy tego rodzaju to:
czosnek, cebula, por, warzywa należące do rodziny roślin krzyżo­
wych, czyli brokuł, kalafior, kapusta, brukselka, rzodkiew i rzodkiew­
ka, a oprócz warzyw także jajka. Jeżeli organizm nie toleruje któregoś
. z wyżej wymienionych produktów, należy wyeliminować go z jadło­
spisu i zastąpić innym, ale należącym do tej grupy produktów.
W przypadkach ostrej wrażliwości na pokarmy i związki chemicz­
ne wsparcia potrzebuje też kora nadnerczy, która w takich okoliczno­
ściach może nie być w stanie wytwarzać dostatecznych ilości hormo­
nów steroidowych (kortyzolu, pregnenolonu i DHEA), a to zwiększa
nasilenie reakcji alergicznych. Na szczęście stężenie hormonów kory
nadnerczy można z łatwością określić z próbki krwi, a także uzupeł­
nić ich niedobory, stosując odpowiednie kremy i pastylki. Osoby za­
interesowane tą tematyką odsyłam do innej mojej książki pt. Boost

229
 Your Energy’ (Jak zwiększyć swoją energię). Gruczołom tym można •
też pomóc, zażywając suplementy niezbędnych kwasów tłuszczo,
wych (dobre źródło to olej lniany i tran z wątroby dorsza) oraz wity,
mina E w dawce 1000 IU dziennie. Witamina B5 również wzmacnia
korę nadnerczy, a proponowana dawka to 100 mg trzy razy dziennie
Alergia pokarmowa często występuje również wtedy, gdy tyjfcó
częściowo strawione pożywienie zostaje zaabsorbowane z jelit/
może mieć miejsce w stanie zapalnym błony śluzowej jelita cienkiego
i grubego. Stan taki nosi nazwę zespołu wzmożonej przepuszczalno­
ści jelit. Wątrobie jest znacznie trudniej rozkładać duże cząstki tylko /
częściowo strawionego pokarmu, może to prowadzić do przeciążenia
tego narządu i wystąpienia alergii pokarmowej. W takich okoliczno-
ściach bardzo ważne jest, by w trakcie każdego posiłku zażyć prepa­
rat enzymów trawiennych. Enzymy trzustkowe są dostępne w formie
tabletek i w proszku, zawierają pełne uzupełnienie enzymów trawien­
nych rozkładających cząstki pokarmu na mniejsze i łatwo absorbo-
wałne. Dawkę takiego preparatu lepiej ustalić z lekarzem, ponieważ
niektórzy ludzie wymagają o wiele większej dawki niż inni.
Osoby .cierpiące na ostre uczulenie pokarmowe i na związki che­
miczne koniecznie muszą zasięgnąć porady odpowiedniego specjali- j
sty (alergologa), który powinien przeprowadzić rozległe testy mające o
określić, czego należy unikać. Do pokarmów najczęściej wywołują- ■
cych alergię należą: przetwory mleczne, gluten obecny w pszenicy,
owsie, życie i jęczmieniu, salicylany obecne w wielu produktach ro-
ślinnych oraz ziołach (patrz str. 236) oraz skorupiaki. Sztuczne sło­
dziki i dodatki do żywności mogą gromadzić się w organizmie k
i w końcu wywołać ostrą reakcję alergiczną. Do produktów tego
rodzaju najczęściej wywołujących reakcje zalicza się: glutaminian ś
sodu, aspartam, siarczyny, benzoesany, azotyny oraz sztuczne barw- -
niki. W trakcie zakupów żywności należy czytać informacje zamiesz­
czone na opakowaniach i nie kupować produktów zawierających
wymienione substancje.
Lekarz może skierować pacjenta na testy względem uczuleń na po­
karmy. Najbardziej wiarygodne są badania określające we krwi stęże­
nie przeciwciał (IgG) wytwarzanych przez organizm przeciw pokar­
mom, na które chora osoba jest uczulona. Można przetestować reak­
cje organizmu na wiele różnych pokarmów za pomocą panelowego
zestawu pokarmowego określającego IgG.

230
 Osoby wykazujące takie ostre reakcje alergiczne, jak astma, cięż-
opuchnięcie warg i gardła, pokrzywka oraz osoby stosujące pre-
oarat kortyzonu mogą doświadczać reakcji organizmu o dramatycz-
następstwach w wyniku kontaktu ze związkami chemicznymi,
pewnymi pokarmami i po ukąszeniu przez owady Osoby tego rodza-
ju powinny pozostawać pod ścisłą opieką alergologa i nosić przy
sobie strzykawkę z adrenaliną, by móc samodzielnie ją sobie
^ wstrzyknąć w przypadku wystąpienia szoku anafilaktycznego, gdyby
fachowa pomoc nie była dostępna.
j i Ci, którzy pragną wypróbować przepisy kulinarne podane w tej książ­
ęce, ale mają obawy ze względu na liczne alergie pokarmowe, powinni je
/dokładnie sprawdzić, zanim zabiorąsię do gotowania. Jeżeli w wykazie
składników znajduje się produkt, na który organizm reaguje alergicznie,
należy zastąpić go czymś innym, co organizm dobrze toleruje.

Tabela produktów zamiennych w przypadku alergii pokarmowej

Produkty uczulające Zamienniki

Mleko krowie Różne rodzaje mleczka: sojowe, ryżowe,

migdałowe, kokosowe, owsiane.
Masło Tahini, hummus, pesto (bez sera), różne
rodzaje masła orzechowego, miód, pasta
czosnkowa, pasta pomidorowa, miso,
awokado, pasta oliwkowa.
Ser Ser sojowy
,
* awokado.
Lody, śmietana Sorbety owocowe, lodowe bloki owoco­
we, lody z tofu (sojowe).
Czekolada Mączka ze strączków drzewa świętojań­
skiego (carob\ chałwa.
Pszenica Ryż, mąka i kasza kukurydziana, komosa
ryżowa, gryka, teff. Mąka i makaron spo­
rządzone z soi, prosa, siemienia lnianego,
kukurydzy, amarantusa, soczewicy.

* Patrz t/irag/ tłumaczki (przyp. tłum.).

Samodzielny test na alergię pokarmową
Test ten polega na mierzeniu pulsu po spożyciu podejrzanego
pokarmu.
Puls należy zmierzyć po raz pierwszy przed jedzeniem. Puls mie­
rzy się pod nadgarstkiem, pozostając w spokoju i w pozycji siedzą­
cej. Normalny puls to 55-75 uderzeń na minutę.
Następnie trzeba zjeść podejrzany produkt i pozostać w spokoju
siedząc. Po upływie dwudziestu minut należy puls zmierzyć ponownie^
Jeżeli puls wzrósł o więcej niż dziesięć uderzeń na minutę, prawdo­
podobnie organizm nie toleruje dobrze spożytego pokarmu. Możli­
wość ta jest tym większa, jeżeli poza tym pogorszyło się samopoczu­
cie, odczuwa się nudności i/Iub zawroty głowy. Taki produkt należy
wyeliminować ze swojego jadłospisu na osiem tygodni i przez ten
czas obserwować się i ewentualnie odnotować poprawę zdrowia. Po
tym czasie test ten można wykonać ponownie i zaobserwować, czy
nie występują niekorzystne reakcje. Jeżeli tak się dzieje, pokarm taki
należy już na stałe wyeliminować ze swojego jadłospisu.
?Badania jelit i trawienia
Osoby podejrzewające występowanie jakichś nieprawidłowości
w przewodzie pokarmowym powinny koniecznie udać się do lekarza
specjalisty zajmującego się zaburzeniami jelitowo-żołądkowymi,
* który fachowo nazywa się gastroenterologiem. Lekarz tej specjaliza-
•cji powinien zrobić obszerny wywiad obejmujący sposób odżywiania
się, częstotliwość spożywanych posiłków, wzorzec wypróżnień, róż-
: ne objawy i oznaki oraz skierować na badania do odpowiedniego la­
boratorium. Najważniejszą rzeczą jest wykluczenie obecności guzów
złośliwych żołądka i jelit, które rozwijają się o wiele częściej u ludzi
w zaawansowanym wieku. Z tego powodu właśnie jest tak ważne, by
przejść takie badania we wczesnym okresie życia, gdyby później
miały wystąpić jakieś zmiany wzorca wypróżnienia, niewyjaśniona
utrata masy ciała lub bóle brzuszne.
Pełne badanie diagnostyczne stolca składa się z dwóch grup te­
stów: A i B.
Badania z grupy A oceniają ogólny wygląd stolca, wykrywają obe­
cność komórek krwi oraz cząsteczek tłuszczu. W stolcu bada się rów­
nież markery wskazujące na trawienie pokarmu i jego absorpcję, który­
mi są: triglicerydy, chymotrypsyna (enzym), włókna mięsa, komórki
warzyw i błonnik pokarmowy, równowaga kwasowo-zasadowa, krót­
ko łańcuchowe kwasy tłuszczowe, jak walerianianowy i izomasłowy,
długołańcuchowe kwasy tłuszczowe, cholesterol i całkowita zawartość
tłuszczu w kale.. Wyniki tych badań dają lekarzowi bardzo dobrą moż­
liwość oceny zdolności trawienia i absorpcji składników odżywczych
z szerokiego zakresu pokarmów. Jest to ważne, ponieważ może być też
tak, że ktoś stosuje właściwy sposób odżywiania się, ale organizm nie
potrafi spożytkować istotnych składników odżywczych, jeżeli wątroba,
trzustka, żołądek lub jelita funkcjonują nieprawidłowo.
Badania z grupy B oceniają obecność drobnoustrojów rezydują­
cych w jelitach. Są to badania mikroskopowe oraz na posiew mające

233
na celu wykryć pasożyty, bakterie i grzyby, które mogą być niehr •■i
szonym gośćmi żyjącymi w żołądku i jelitach. Intruzi ci mogąpo^
wiać organizm gospodarza istotnych składników odżywczych i
woływać stan zapalny jelit, co jest z ich strony bardzo nieuprzejm
biorąc pod uwagę fakt, że nie płacą żadnego czynszu! e*
Można też wykonać badanie na obecność bakterii HelicobakterpyiQ
ri, która może być przyczyną wrzodów żołądka i dwunastnicy. W kafe
bada się obecność bezpośredniego antygenu Helicobakter pylori.

Badanie kolonoskopowe
Badanie to polega na włożeniu przez odbyt elastycznej rurki z to­
rem wizyjnym, co umożliwia obejrzenie błony śluzowej wszystkich
odcinków jelita grubego. Z miejsc wzbudzających podejrzenia moż­
na pobrać wycinki (biopsja), dzięki czemu lekarz może postawić do­
kładną diagnozę. Badanie to przeprowadza się po podaniu dożylnie
łagodnego środka uspokajającego i trwa zwykle około pół godziny.
Badanie to z reguły nie jest nadmiernie uciążliwe. Przed badaniem
okrężnicę należy oczyścić za pomocą środków przeczyszczających
aby ocena była dokładna i wiarygodna. Badanie kolonoskopowe jest
najdokładniejszym badaniem diagnozującym przyczynę objawów
w obrębie jelit oraz wykrywającym raka i polipy jelitowe. Z zastoso­
waniem takiej metody właśnie można usuwać polipy jelitowe-.-Istnie­
je niewielkie ryzyko perforacji okrężnicy wynoszące jeden przypa­
dek na dwieście w trakcie tego badania.

Wziernikowanie esicy
Badanie to podobne jest do badania kolonoskopowego z tą różni­
cą, że elastyczna rurka wetknięta w odbyt jest znacznie krótsza i za
jej pomocą można ocenić tylko dolną część jelita grubego (odbytnicę
i esicę). Badanie to zwykle nie wymaga podania środka uspokajają­
cego i z reguły trwa około pięciu minut. Może dawać odczucie gazów
i niewielki skurcz. Przed badaniem należy zrobić lewatywę w celu
oczyszczenia jelita.

Prześwietlenie rentgenowskie z kontrastem

barytowym
Badanie to obejmuje jelito grube (okrężnicę i odbytnicę) i umożli­
wia lekarzowi ocenę kształtu, rozmiaru i gładkości zarysu jelita.

234
U p_ed wykonaniem prześwietlenia za pomocą promieniowania rent-
neitbwskiego do Jeiita PacJenta aplikuje się wlew cieniujący z barytu
Siarczanu baru), dzięki czemu na zdjęciu będzie widoczny dokładny
■ zarys jelita grubego. Dzięki zastosowanemu kontrastowi można do-
• strzec powiększenie jelita, nieregulamości jego ścian oraz uchyłki.
:yi/idoczny będzie też skurcz mięśnia ściany jelita grubego (spastycz-
?■ na okrężnica).
? W niektórych przypadkach ciężkiego zaparcia badanie to ujawnia
< duży odcinek rozszerzonego jelita z dodatkowymi pętlami jelita, co
nosi nazwę okrężnicy olbrzymiej. Kontrast barowy może ujawnić
niektóre postacie raka jelita, ale trzeba wiedzieć, że nowotwory ma­
łych rozmiarów mogą zostać niezauważone i z tego powodu o wiele
bardziej dokładnym badaniem zdolnym wykluczyć raka jelit jest ba­
danie kolonoskopowe.
Kontrast barytowy czasem podaje się pacjentowi do przełknięcia
przed prześwietleniem żołądka i jelita cienkiego w celu oceny ich ża­
rty sów.

Nietolerancja salicylanów
Salicylany z punktu widzenia ich budowy chemicznej przypomina­
ją aspirynę i występują w sposób naturalny w roślinach. U niektórych
ludzi z nieprawidłowo funkcjonującą wątrobą rozwija się czasem nie­
tolerancja salicylanów, ponieważ wątroba nie potrafi rozkładać tych
związków obecnych w pokarmach. Nietolerancja salicylanów może
dawać szereg różnych objawów, takich jak: pokrzywka, katar sienny,
. astma, wysypki skórne, bóle głowy i zespół nadwrażliwości jelita
grubego. Jeżeli ktoś podejrzewa u siebie występowanie nietolerancji
■•salicylanów, powinien udać się do alergologa, który potwierdzi to lub
wykluczy. Nietolerancję salicylanów można stopniowo likwidować,
poprawiając funkcjonowanie wątroby za pomocą stosowania odpo­
wiedniego sposobu odżywiania się i zażywaniu preparatu tauryny.
Koniecznością jest też stosowanie toniku wątrobowego, który będzie
wspomagać proces detoksykacji wątroby.
W przypadku alergii na salicylany należy zapoznać się z tabelą na
następnych stronach, która umożliwi wybór produktów o niskiej za­
wartości tych związków. Do potraw trzeba stosować odpowiednie
zioła i przyprawy. Godny zauważenia jest fakt, że czosnek ma niską
zawartość salicylanów. Czosnek to bardzo dobry produkt zalecany

235
 osobom pragnącym przezwyciężyć nietolerancję salicylanów e
alergię na te substancje. Czosnek wspomaga drugą fazę detoksyka-^'
w wątrobie, a to pomaga temu narządowi rozkładać salicylany.
Wiadomo powszechnie, że wielu ludziom w starszym wieku z próbie ’•:'
mami układu sercowo-naczyniowego zaleca się zażywanie aspirvniK
w niskich dawkach w celu rozrzedzenia krwi. Aspiryna to syntetyczny ■■■■■■■■
salicylan. Wszystkie salicylany rozrzedzają krew, zmniejszając lepkość'1"'’
płytek krwi, co redukuje skłonność do tworzenia skrzepów krwi. . ■
Jadając pokarmy o wysokiej zawartości salicylanów, czyli pięprz ' ■i-
kajeński, curry, słodką paprykę w proszku, kurkumę, kmin rzyrnski ;
gorczycę, imbir, pomidory, rzodkiew i rzodkiewki, oliwki, paprykę :
kolorową i papryczkę chilli, można utrzymywać krew w dobrym sta- ■
nie i unikać powstania tendencji do tworzenia się skrzepów. Zalece­
nia te kieruję do ludzi z chorobami układu sercowo-naczyniowego '
Zachęcam do zapoznania się szczególnie z kolumnami tabeli w skazu- :
jącymi na produkty o wysokiej i bardzo wysokiej zawartości salicy- •
łanów. Dla ludzi dobrze tolerujących salicylany spożywanie tych pro-
duktów jest bardzo korzystne z punktu widzenia zdrowia układu ser- ■
cowo-naczyniowego.

Tabela: Zawartość salicylanów w różnych produktach

Pomijalna Umiarko­ Bardzo

Niska Wysoka
wana wysoka
Owoce
gruszka papaja, gruszka passiflora, suł tanki
(obrana) złota delicja (nie- morwa, (rodzynki),
(jabłko) obrana), tangela, śliwka
nieśplik grejpfrut, suszona,
japoński, awokado, malina,
jabłko brzoskwinia, porzeczka
budyniowe, mandarynka czerwona
czerwona Granny i czarna,
delicja Smith jeżynomali-
(jabłko), (jabłko), na Logana,'
persymona, nektarynka, jeżyna
cytryna, arbuz, popielica.

Patrz Uwagi tłumaczki str. 407 (przyp. tłum.).

236
 Umiarko­ Bardzo
pomijaJna Niska wana Wysoka
wysoka
-- ' Owoce
figa, liczi, daktyl,
rabarbar, jonatan czereśnia
mango, (jabłko) i wiśnia,
pomidor czarna
drzewiasty jagoda,
pomarańcza,
kiwi,
jeżyno-
malina
Boysena
,
*
guawa,
jeżyna,
żurawina,
morela,
truskawka,
—
rockmelon,'
winogrono,
śliwka,
ananas
Warzywa
ziemniak zielona fa­ brokuł, bakłażan, przecieiy,
(obrany), solka szpa­ batat, rukiew pasty
sałata, ragowa, pasternak, wodna, pomi­
seler nacio­ kapusta grzyby, ogórek, dorowe,
wy, czerwona, marchew, bób, keczup
kapusta, brukselka, burak, kiełki itp.,
pędy bam­ kiełki fasoli kaba­ lucerny korniszon,
busa, mungo, czek, siewnej endywia
rzepa, groszek szpinak, kędzierza­
fasola zielony, cebula, wa/
suszona, por, kalafior, pieczarka,
groch szalotka, rzodkiew, rzodkiewka,
suszony, szczypiorek, szparag, oliwka,
—;....

* Patrz Uwagi tłumaczki str. 407 (przyp. tłum.).

237
 Umiarko­ Bardzo^
Pomijałna Niska Wysoka
wana wysoka •
Warzywa
soczewica kolczoch kukurydza papryk^7~
czerwona *
jadalny słodka, cukinia,
i brązowa dynia cykoria, ;■
papryczka
chilli i inne
odmiany
ostrej
papryki 2
Orzechy i nasiona
mak nerkowiec pistacja, migdał,
piniowy, kotewka
makada- orzech
mia,
* *
wodny "2
włoski,
brazylijski,
kokos,
orzeszek
ziemny,
laskowy,
pekanowy,
*
słonecznik,
sezam
Słodkości
cukier biały, syrop złoty, melasa lukrecja,
syrop karmel mięto wki ;
klonowy, i lizaki
kakao, miętowe,
carob miód
Zioła i przyprawy
wanilia, cynamon, pieprz
czosnek, kardamon, kajeński,

* Patrz Uwagi tłumaczki str. 407 (przyp. thim.).

238
 Umiarko­ Bardzo
pomijałna Niska Wysoka wysoka
wana
Zioła i przyprawy
natka pieprz anyżek,
pietruszki, czarny, szałwia,
szafran, *
pimiento macis,
*
ocet imbir, curry
słodowy, angielskie papryka
sos sojowy, ziele, słodka
mieszanki goździki, w proszku,
przypra­ gałka tymianek,
wowe muszkato­ koperek,
tandoori
* łowa, kurkuma,
kminek, sos Worce­
ocet biały, stershire,
liść laurowy, vegemite
pieprz biały ,
*
i marmite
rozmaryn,
oregano,
garam masala,
zioła
mieszane,
Ionin rzymski,
*,
kanella biała
estragon,
musztarda,
mieszanka
pięciu
przypraw,
*
mięta
Napoje alkoholowe
gin, jabłecznik, likier,
whiskey, piwo, porto,
wódka sherry, wino,
brandy rum

* Patrz Uwagi tłumaczki sir. 407 (przyp. tłum.).

239
 Część III
PRZEPISY
NA POTRAWY
SPRZYJAJĄCE
ZDROWEJ
WĄTROBIE
I ZDROWYM
JELITOM
 Ogród ziołowy
Prowadzenie domu z Andrey Tea

Rośliny zielarskie uprawiane w ogrodzie dostarczają świeżych ziół

" j wiele przyjemności. Suszone zioła są dobre, ale świeże są zawsze
jepsze. Poniżej wykaz ziół, które łatwo się uprawia:
■^pietruszka w odmianach naciowych: o liściach kędzierzawych i więk-
ł szych płaskich,
• bazylia (zielona i czerwona),
*
e szczypiorek, zwykły i czosnkowy,
: 9 czosnek,
• palczatka cytrynowa,
« rozmaryn, kolendra, szałwia,
e lebiodka (oregano),
» koperek i koper włoski,
• mięta.

Jeżeli brak wystarczająco dużo miejsca na grządki, większość ziół

świetnie rośnie i wygląda w stojących doniczkach i wiszących ko­
szach. To dobre rozwiązanie dla ludzi żyjących w mieszkaniach,
/a szczególnie w mieszkaniach z balkonem.
, Palczatka cytrynowa równie dobrze rośnie w ogrodzie skalnym, co
i w doniczce. Dojrzałe liście można wykorzystać do gotowania
-przed podaniem potrawy trzeba je usunąć - lub zaparzyć wrzącą
wodą na herbatkę, a cebulkę można drobno posiekać lub rozgnieść
drewnianym tłuczkiem i dodać do jakiejś potrawy.
.• •••■. Miętę trzeba posadzić w doniczkach lub koszach, ponieważ jej ko­
rzenie rosną i rozprzestrzeniają się szybko. Mięta ma kilka odmian
* Autorka wymienia trzy odmiany bazylii popularne w Australii, które zostały tam
przywiezione z innych zakątków świata. Gatunków i odmian tej rośliny jest wiele,
W materiałach znalezionych w sieci internetowej naliczyłam ich ponad 20. Należy się
spodziewać, że i w Polsce niektóre z nich zacznąsię pojawiać i obok znanej odmiany
i mniej znanej o ciemnoczerwonych liściach będą uprawiane też inne o bardziej
intensywnym zapachu (przyp. tłum.).

243
 i można ją używać do różnych celów. Mięta zielona ma silny bogaty '•-■Z
smak i odświeżający zapach. Mięta pieprzowa ma silniejszy i ostrej ■ ' '
szy smak niż mięta zielonaJest bardziej cierpka. Mięta okrągłolistna
w oryginale apple mint, łac. Mentha suaveolens, ma mniejsze i bar-
dziej miękkie liście, łagodniejszy i subtelniejszy smak i zapach silnfi
przypominający jabłko; jej liście są zielone lub zielono-kreniowe
Mięta o angielskiej nazwie chocolate mint, czyli w dosłownym
maczeniu mięta czekoladowa, jest świetna do deserów, dobrze sic
SB
udaje w wiszących koszach.
* ,
Wszystkie odmiany natki pietruszki dobrze się udają w donicz­
kach. Wyglądają też atrakcyjnie w ogródku skalnym lub na zwykłej
grządce. J
Tak samo dobrze wygląda szałwia. Szałwia o angielskiej nazwie
pineapple sage, czyli w dosłownym tłumaczeniu szałwia ananasowa
(łac. Salvia elegans) jest z wyglądu bardzo atrakcyjna: ma jaskrawo­
zielone liście i „plamy” małych czerwonych kwiatuszków. Jest bar­
dzo smaczna posiekana w sałatce, potrawie przyrządzonej metodą ■
stir fiy, potrawach słodkich i kwaśnych, nicsłodkich bułeczkach,
omletach i zapiekankach typu quiche. Najlepiej smakują młode deli­
katne listki. "Aj

Dobre rady dotyczące przepisów

Takie produkty, jak mąka, warzywa, owoce, orzechy, nasiona ro-
ślin strączkowych i produkty płynne można stosować zamiennie pod
warunkiem, że jest to ta sama ilość, jak w podana w przepisie. Zioła;
i przyprawy należy używać według własnego uznania i smaku.
Wiele przepisów jest przeznaczonych dla większej liczby osób niż
jedna. Podane ilości składników można zmniejszyć o połowę lub
podwoić, jeżeli zachodzi taka potrzeba. •
A teraz nadszedł czas, by zacząć samodzielnie przyrządzać potrą-
wy. POWODZENIA!
* Mięta (lac. Mentha piperata cv.), której polskiej nazwy nic udało mi się znaleźć, '".J
ani nie pachnie, ani też nie smakuje jak czekolada, ale przypomina miętową pralinkę
oblaną czekoladą podawaną po kolacji. Świetnie nadaje się do czekoladowych deserów
lub jako zaskakujący dodatek do pieczywa śniadaniowego, a czarna herbata <
z dodatkiem suszonych liści tej mięty świetnie smakuje. Nie wiem, czy jest dostępna \
w Polsce (przyp. tłum.). < ■

244
? jestem przekonana, że za czas poświęcony gotowaniu każdego
' spotka nagroda, gdy skosztuje tych pysznych, zdrowych, satysfakcjo-
: kujących i przyjaznych wątrobie potraw.

Siemię lniane
; Wiele zostało już powiedziane na temat korzyści płynących ze spo­
żywania siemienia lnianego w naszej diecie, a obecnie znajdujemy te
małe lśniące nasionka w wielu wypiekach i śniadaniowych mieszan­
iach zbożowych. Od czasu przedstawienia naszej propozycji, jaką
;est mieszanka LSM - siemię lniane, nasiona słonecznika i migdały
wiele ludzi dodawało ją, i nadal to robi, do napojów, śniadaniowych
.•mieszanek, zup, dipów, potrawek, ciasta, herbatników i deserów, czy­
li do wszystkiego, do czego można dodać proszek. LSM jest bogatym
źródłem zdrowych kwasów tłuszczowych, białka, takich pierwiast­
ków, jak wapń, fosfor, potas, żelazo, magnez, miedź, mangan, selen,
oraz witamin A, E i witamin z grupy B.
: Obecnie prezentujemy nową propozycję, jaką jest LLM, czyli mie­
szankę siemienia lnianego, nasion lucerny siewnej (alfalfa) i migda­
łów. Nasiona lucerny siewnej dostarczają związków zwanych hormo­
nami roślinnymi, chlorofilu będącego naturalnym środkiem oczyszcza­
jącym oraz wiele cennych witamin i soli mineralnych.

LLM
4 łyżki siemienia lnianego
1 łyżka nasion lucerny siewnej
3 łyżki migdałów

■ LSM
1 filiżanka migdałów
2 filiżanki nasion słonecznika
3 filiżanki siemienia lnianego

Uwaga: W przypadku zapalenia uchyłka migdały i nasiona należy

najpierw zmielić.

Dobrze jest rozpocząć dzień od spożycia porcji LLM lub LSM.

Posypać zmieloną mieszanką płatki śniadaniowe lub kanapki, tosty,

245
bułeczki z tahini, dżemem czy pastą orzechową, aie nie z masłem ani
margaryną. Jeżeli ktoś lubi zjeść na śniadanie trochę świeżych owo­
ców, można zrobić sałatkę, na przykład z banana, melona, truskawek
czy innych owoców i posypać je LLM lub LSM. To dobry sposób, by
na początku dnia dostarczyć swojemu organizmowi energii, dzięki
czemu będzie można przetrwać do lunchu bez odczucia głodu.
Pragniemy pokazać czytelniczkom, że dzięki stosowaniu pokar­
mów przyjaznych wątrobie i poświęceniu trochę czasu na przyrzą­
dzanie pokarmów dobrze tolerowanych przez własny organizm
wkrótce któraś usłyszy od swojej koleżanki czy znajomej: „Świetnie
wyglądasz, masz szczęście, że masz takie dobre zdrowie”. Prawda
jest jednak taka, że to tzw. szczęście nie ma z tym nic wspólnego.
Dobre zdrowie i świetny wygląd zależą od tego, czy zechcemy
wziąć sprawy we własne ręce i sprawować kontrolę nad własnym try­
bem życia i sposobem odżywiania się, aby umożliwić wątrobie jej
funkcję oczyszczającą. Należy też wiedzieć, jakich pokarmów nie to­
leruje własny organizm i odpowiednio do tego się odżywiać.
A oto wskazówka, jak przetrwać trudny okres między posiłkami
będący kombinacją głodu, nudy i apetytu na różne rzeczy: dwa dwu­
litrowe dzbanki lub karafki napełnić dobrą czystą wodą i jeden posta­
wić w kuchni na widocznym miejscu, a drugi tam, gdzie się pracuje.
Jeżeli ktoś ma trudności z wypijaniem dużej objętości wody; powi­
nien wiedzieć, że częste pijanie małych ilości pomaga wypracowaniu
nawyku wypijania większych ilości wody. Trzeba próbować pijać
wodę między posiłkami, może ona zastępować herbatę i kawę.
Każdego wieczora przygotować talerz z różnymi małymi przeką­
skami i umieścić na centralnej półce lodówki tak, żeby był dobrze wi­
doczny po jej otworzeniu, gdy szuka się czegoś do przegryzienia. Oto
garść propozycji takich przekąsek: kawałki marchwi i selera nacio­
wego, strączki groszku cukrowego, różyczki kalafiora i kawałki
innych warzyw, które lubi się jadać na surowo, a także owoce: wino­
grona, małe kawałki melona oraz suszone owoce i orzechy. Nie moż­
na zjeść tego wszystkiego jednego dnia, a duża różnorodność daje
odczucie, że nikt nie jest pozbawiony przekąsek. Takie przekąski
powinny uchronić wszystkich od jadania niewłaściwych produktów.
Proszę nie jadać więcej niż 3-4 przekąski tego rodzaju dziennie.
Gdy ktoś ze znajomych wpadnie na herbatę lub kawę, zwykle po-
daje się coś słodkiego. Dobrze jest mieć już coś gotowego, jakieś

246
Ciasto lub batoniki przyrządzone według przepisów zawartych w tej
książce.
Kawałki warzyw pozostałe na talerzu z przekąskami można zużyć
do przyrządzenia surówki lub sałatki albo wieczornego posiłku.
owoce można wykorzystać do zrobienia sałatki owocowej lub ja­
kiegoś deseru.

Talerz z przekąskami powinien być różnorodny, świeży i prosty.

Dobra rada Audrey Tea

Przepisy kulinarne wszelkiego rodzaju to wykazy składników połą­
czonych razem, aby uzyskać określony smak i teksturę pokarmu.
Przepis można potraktować jednak jako pewną wytyczną czy suge­
stię, a osoba przyrządzająca daną potrawę może zastąpić jeden czy
^ięćęj składników innymi, eksperymentować z nowymi produkta­
mi, zmieniać składniki według własnego smaku, zachowując jednak
wytyczne. Rezultaty takich eksperymentów są często magiczne!
Obfitość soków: inny wspaniały początek

Ktoś, kto ma sokowirówkę lub inne urządzenie do wytwarzania

soków, może wypróbować różne kombinacje warzywno-owocowe.
Warzywa i owoce jako źródło soków świetnie smakują razem. Oto
przykłady kilku prostych kombinacji:

1. marchew, świeży imbir, jabłko;

2. marchew, seler naciowy, natka pietruszki, mięta, pomidor, jabłko;
3. burak, jabłko, gruszka, imbir, natka pietruszki;
4. pomarańcza, cytryna (wraz ze skórką), marchew, świeży imbir, na­
tka pietruszki.

Energetyzujący napój owocowy

e/ 1 gruszka ze skórką, ale pozbawiona gniazda nasiennego

1 winne jabłko (najlepiej odmiany Granny Smith} ze skórką
ale pozbawione gniazda nasiennego
!/2 filiżanki mleczka owsianego, sojowego, ryżowego
lub migdałowego
. e/ 1 łyżeczka miodu
✓ 1 gałka lodów sorbetowych
4 liście mięty

Wszystkie składniki umieścić w pojemniku urządzenia typu food

*
processor lub blender i rozdrobnić na gładką płynną masę. Posypać
szczyptą zmielonego cynamonu.

* Patrz Uwagi tłumaczki str. 418 (przyp. tłum.).

248
 Właściwie dowolna kombinacja owoców świetnie smakuje, a więc
proponuję eksperymentować i na przykład wypróbować takie owoce,
jak brzoskwinia, ananas, nektarynka, passiflora czy śliwka.

przebój chlorofilowy

✓ 2 marchwie
✓ ogonki liściowe i liście z 3 młodych buraczków (boćwina)
/ ✓ 1 filiżanka posiekanej natki pietruszki wraz z ogonkami
liściowymi
V 3 liście szpinaku
✓ 1 małe jabłko pozbawione gniazda nasiennego

: Wszystkie składniki przepuścić przez sokowirówkę lub inne urzą­

dzenie do wytwarzania soku, a do otrzymanego płynu dodać pokru-
szony-Jód.

Oczyszczający napój czosnkowy

✓ 1 filiżanka posiekanej natki pietruszki wraz z ogonkami

liściowymi
> ■ ✓ 1-3 ząbki czosnku
w ✓ 2 marchwie
■ ✓ 2 ogonki liściowe selera naciowego

Wszystkie składniki umieścić w urządzeniu do wytwarzania soku,

' ą do otrzymanego płynu dodać trochę soku z cytryny.

Dobra rada Audrey Tea

^Sokisą najsmaczniejsze i najwartościowsze, jeżeli przyrządza się
je tuz przed spożyciem. Można i e przechowywać w lodowce nai-
wyżej przez 24 godziny. Po każdym użyciu urządzenia do wyciska-
ąiia soków należy je umyć.
. ■■■ ■ ■ ■ ■■ ■ - ■ - ■' . -

249
Napój oczyszczający wątrobę

✓ 2 duże liście szpinaku

< z 3 różyczki brokuła
• ✓1-2 ząbki czosnku
✓ 1 zielona papryka
tZ 1 filiżanka posiekanej natki pietruszki wraz z ogonkami
liściowymi
✓ 1 czerwone jabłko pozbawione gniazda nasiennego

Wszystkie składniki przepuścić przez sokowirówkę lub inne urzą-’

dzenie do wytwarzania soku. Sok ten zawiera mnóstwo witaminy C
i organicznej siarki. Z tym napojem dobrze jest zażywać tonik wątro- ■
bowy w proszku.

Koktajl tropikalny

✓ 1 jabłko pozbawione gniazda nasiennego

tZ 1 filiżanka mleczka kokosowego
✓ 1 duży plaster ananasa o grubości 10 cm.

Jabłko i ananas przepuścić przez sokowirówkę lub inne urządzenie

do wytwarzania soku, sok wlać do szklanki. Dolać mleczko kokoso­
we i wymieszać. Podawać z kruszonym lodem i kawałkiem ananasa.
To świetna propozycja na letnie śniadanie.

Robienie czegoś najlepiej, jak się potrafi, czyni

z ciebie bohaterkę twojej własnej historii.
Audrey Tea

250
5'pikantny napój pomidorowy

F" ✓ 2 czerwone pomidory

/ 1 czerwona papryka
. ■ / 1 filiżanka posiekanej natki pietruszki wraz z ogonkami
/ 1 duży liść szpinaku
■s kropla sosu Tabasco (niekoniecznie)
? / szczypta zmielonej kurkumy (niekoniecznie)

’ Warzywa przepuścić przez sokowirówkę lub inne urządzenie do

wytwarzania soku, dodać sos i kurkumę, i dobrze wymieszać. Napój
den ma działanie oczyszczające i dodaje energii.

: Tonik na dobre trawienie

✓ 1 burak
V kawałek imbiru o długości około 2,5 cm
f ✓ V2 czerwonego jabłka pozbawionego gniazda nasiennego
✓ 1 marchew
✓ duży plaster papai

Wszystkie składniki przepuścić przez sokowirówkę lub inne urzą-

. Ozenie do wytwarzania soku. Tonik ten wspomaga proces trawienia,
a na żołądek działa leczniczo i łagodząco. W przypadku problemów
z trawieniem do napoju dodać łyżeczkę sproszkowanej kory wiązu
czerwonego.
*

efprzewo o angielskiej nazwie slippery elm, łac. Ulmus fulva, syn. Ulmtis rubra. Ziele
.■to bywa dostępne w niektórych polskich zielarniach (przyp. tłum.).

251
Dynamiczny podnośnik

✓ I gruszka
<z 1 banan
1 filiżanka mleczka ryżowego, owsianego lub migdałowego
✓ 1 suszona śliwka
i/ 2 łyżki LSM
✓ 2 daktyle
> /4 filiżanki soku z pomarańczy

Wszystkie składniki umieścić w pojemniku urządzenia typu blen-

der lub food processor i rozdrobnić na gładką masę.

Niebiosa bananowe

z 2 banany
tz 1 filiżanka mleczka ryżowego, owsianego lub sojowego
✓ 4 daktyle
✓ 2 łyżki LSM

Wszystkie składniki umieścić w pojemniku urządzenia typu blen­

der lub food processor i rozdrobnić na gładką masę.

Smak iata

✓ 125 g malin
✓ 1 obrany owoc kiwi
✓ i/2 filiżanki soku z cytryny
«z 1 banan
✓ 1 łyżka LSM
✓ i/2 filiżanki soku z pomarańczy

Wszystkie składniki umieścić w pojemniku urządzenia typu blen­

der lub food processor i rozdrobnić na gładką masę. Można dodać
trochę kruszonego lodu i mamy świetny koktajl.

252
% Herbata miętowa
/ 2 łyżki chińskiej zielonej herbaty
©< V 4 łyżki posiekanych liści mięty zielonej
ji / 900 ml wody
: j/ 4 cienkie plasterki cytryny
/ miód do smaku
/ 4 gałązki mięty do dekoracji

Do dzbanka wsypać zieloną herbatę i posiekaną miętę. Zalać

, wrzątkiem i odstawić na pięć minut do zaparzenia. Napar wlewać
przez sitko do czterech ogrzanych szklanek. Dodać miodu do smaku
i plasterek cytryny. Udekorować gałązką mięty.
Można podawać na ciepło lub zimno, także z lodem. Pyszny napój!

Koktajl z owoców jagodowych

✓ 1 filiżanka mieszanki owoców jagodowych

✓ 1 łyżeczka posiekanych liści kolendry
? ✓ 1 filiżanka mleczka migdałowego, ryżowego lub owsianego
✓ 1 łyżka syropu klonowego lub miodu
✓ 2 łyżki LSM
✓ 1 łyżeczka posiekanej skórki pomarańczowej

Wszystkie składniki umieścić w pojemniku urządzenia typu blen-

fiterlub food processor, rozdrobnić na gładką masę i podawać.

Nie można robić wielkich rzeczy, lecz tylko małe,

za to z WIELKIM sercem.
Matka Teresa

253
Herbata korzenna

c/ 5 filiżanek wody
e/ 6 goździków
«z 2 kawałki skórki cytrynowej
«z 1 laska cynamonu
tz 2 łyżeczki suszonych liści czarnej herbaty
ez 2 łyżki startego lub rozdrobnionego imbiru
cZ 5 krążków skrojonej z cytryny skórki do dekoracji

Wszystkie składniki oprócz herbaty i skórki cytrynowej do dekora­

cji zalać wodą, zagotować, a następnie gotować na wolnym ogniu
przez dziesięć minut. Ponownie silnie zagotować i gotującym wywa­
rem korzennym zalać herbatę w dzbanku. Odstawić na kilka minut do
zaparzenia. Przecedzić i podawać. Osobno podać miód do słodzenia,

Koktajl, który porusza i wstrząsa

ez 1 ząbek czosnku
&z 1 cała cytryna
✓ 2 marchwie
«z 2 ogonki liściowe selera naciowego
«z 1 pęczek natki pietruszki
łZ 1 mały burak
&z 1 jabłko
aż 4 liście szpinaku

Wszystkie składniki przepuścić przez sokowirówkę lub inne urzą­

dzenie do wytwarzania soku. Wypić natychmiast i czekać na porusze­
nie i wstrząsy!

Aby osiągnąć to, co niemożliwe, najpierw trzeba

osiągnąć to, co trudne.
Audrey Tea

254
 Śniadania

Ryż z papają i rodzynkami

Liczba porcji: 2

✓ 1 filiżanka ugotowanego ciepłego niełuszczonego ryżu lub ryżu

basmati, lub jaśminowego
t/ l łyżeczka miodu (niekoniecznie)
✓ 2 łyżeczki LSM
✓ 1 płaska łyżka rodzynków sułtanek
✓ 2 łyżki drobno pokrojonej papai
✓ l/2 filiżanki mleczka owsianego, sojowego lub ryżowego

Do rondelka wlać mleczko sojowe, dodać rodzynki, miód i pod­

grzać. Ciepły ryż przełożyć do miseczki lub na głęboki talerz. Na ryż
wyłożyć pokrojoną papaję. Zalać podgrzanym mleczkiem i posypać
LSM.

Owoce jagodowe z jogurtem

Liczba porcji: 4 lub więcej

✓ 1 filiżanka świeżych malin

e / 1 filiżanka czarnych jagód lub amerykańskiej czarnej borówki
✓ 1 filiżanka jeżynomalin Boysena
a / 1 filiżanka tzuskawek
e / 1 filiżanka morwy lub malin zamrożonych w zamrażarce
✓ ł/4 filiżanki syropu klonowego
✓ 300 ml schłodzonego jogurtu sojowego

Wszystkie owoce umyć. Owoce jagodowe pozbawić szypułek, tru­

skawki też pokroić, dodać syrop klonowy i delikatnie wymieszać.
Owoce rozłożyć do indywidualnych miseczek lub kompotierek. Tuż

255
przed podaniem zmiksować jogurt z mrożonymi malinami, otrzyj,.
jąc delikatny krem, który trzeba nałożyć łyżką na owoce. Przybrać
siekanymi liśćmi mięty.

Muesli z owocami i nasionami

Naturalna słodycz owoców sprawia, że to muesli jest naprawdę

pyszne. .

✓ 2 filiżanki płatków owsianych

✓ 2 filiżanki otrąb pszennych
1 filiżanka otrąb owsianych ppp
✓ 1 filiżanka otrąb ryżowych,
✓ 1 filiżanka rodzynek sułtanek (nieś i arko w any ch)
✓ 1 filiżanka suszonych porzeczek ; 'P
z V2 filiżanki posiekanych suszonych moreli
Z f/2 filiżanki posiekanych migdałów
✓ 72 filiżanki nasion dyni - Pp
z i/2 filiżanki nasion słonecznika P ?

Wszystkie składniki zmieszać, włożyć do szczelnego pojemnika

i przechowywać z dala od światła. Jedna porcja to 3-4 łyżki mieszań-
ki plus 1 łyżeczka deserowa LSM, plus 1 łyżeczka lecytyny zmiesza- f
ne i zalane mleczkiem owsianym, sojowym lub ryżowym.

Dobra rada Audrey Tea

To muesli można przygotować w dużej ilości i przechowywać:;
w szczelnym pojemniku w ,lodówce. Na wewnętrznej stronie po­
krywki pojemnika przykleić z pomocą taśmy klejącej kilka liści
laurowych.

256
 ■

< jajka w koszulkach na Chlebie żytnim

=■ Liczba porcji: 1

* / 2 duże jajka wybite na wrzącą wodę i ugotowane

✓ 2 grube kromki chleba żytniego
. .■ s 1 pomidor przekrojony na połowę
W' i łyżka tahini
S 1 ząbek czosnku, cienko pokrojony w plasterki (niekoniecznie)
■fek ✓ sól i pieprz do smaku
✓ LSM do posypania

Z kromek żytniego chleba zrobić grzanki. Posmarować je grubo

tahini, rozłożyć plasterki czosnku. Na grzankach położyć po jajku
ugotowanym w koszulce i po połówce pomidora. Doprawić solą
i pieprzem. Posypać obficie LSM. Pyszności!

Bułeczki na weekendowe późne śniadanie W5

Liczba porcji: 12 sztuk

✓ 1 duże jajko
✓ '/2 filiżanki mleczka sojowego
✓ 2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ 1 łyżka miodu
* / 1 filiżanka pszennej ciemnej mąki
✓ 1 płaska łyżeczka proszku do pieczenia
✓ 1 łyżka LSM
✓ cynamon i ziarno sezamowe do posypania

W kuchennej misce roztrzepać widelcem jajko wraz z mleczkiem

sojowym i oliwą. Mąkę i proszek do pieczenia zmieszać w większej
misce, w mące zrobić zagłębienie, wlać masę jajeczno-sojową, dodać
miód i zarobić ciasto, nie wygniatając jednak nadmiernie, tylko tyle,
by równomiernie połączyć wszystkie składniki. Ciasto rozłożyć do
małych foremek babeczkowych. Posypać lekko cynamonem i ziar­
nem sezamowym, upiec. Bułeczki te można przyrządzić w kilku wa­
riantach. Oto propozycje:

257
 Z morelami
Do ciasta dodać:
« / 1 łyżkę jogurtu sojowego
✓ ‘/2 filiżanki posiekanych suszonych moreli
s / 2 łyżki wiórków kokosowych

Z jabłkiem
Do ciasta dodać:
« / 1 starte jabłko wraz ze skórką
✓ !/2 filiżanki rodzynków sułtanek
✓ 1 łyżeczkę cynamonu do suchych składników
przed zmieszaniem

Z bananem
Do ciasta dodać:
e/ 1 banan rozdrobniony widelcem
a/ ’/2 filiżanki pokruszonych orzechów włoskich
✓ do posypania bułeczek na wierzchu pokruszone orzechy
* nasiona słonecznika
lub

Bułeczki przyrządzone według wszystkich tych wariantów świet­

nie smakują z garścią owoców jagodowych.

Naleśniki gryczane
Liczba porcji: 12 sztuk średniej wielkości

a/ 1 filiżanka mąki gryczanej

✓ 1 jajo
fi/ ’Ą filiżanki lub nieco więcej, mleczka ryżowego

Do miski wsypać mąkę gryczaną, dodać jajo, wlać połowę objęto­

ści mleczka ryżowego, wymieszać.
Wlewać po trochu resztę mleczka, cały czas mieszając. Ciasto po­
winno być jednorodne i dość ciężkie.
Do smażenia naleśników najlepiej użyć patelni o powierzchni, do
której nic nie przywiera. Patelnię rozgrzać, wlać trochę ciasta, sma­
żyć do zrumienienia na złoto, przewrócić na drugą stronę.

258
J Naleśniki układać jeden na drugim, polać miodem i sokiem z cy­
jany lub syropem klonowym bądź mieszanką owoców jagodowych,
j^ożna też położyć na nie jajka ugotowane w koszulkach.

Ryż z rabarbarem i kokosem

Liczba porcji: 2 lub więcej

To świetna propozycja na śniadanie lub deser.

✓ 1 filiżanka ryżu jaśminowego lub basmati

✓ 1 filiżanka drobno pokrojonego rabarbaru
✓ i/2 filiżanki śmietanki kokosowej
V syrop ryżowy według potrzeby

Ryż przed gotowaniem dokładnie umyć, dzięki czemu będzie lek­

ki i puszysty. Ugotować go do miękkości w tzw. dużej wodzie, odce-
dzić i zahartować zimną wodą. Rabarbar ugotować, dodać syrop klo­
nowy i połowę ilości śmietanki kokosowej, składniki te zmieszać
w mikserze lub blenderze na krem. Krem rabarbarowo-kokosowy
przełożyć na ryż.
Potrawę tę można podać również schłodzoną, przybierając łyżecz­
ką śmietanki kokosowej i gałązką mięty.

Tosty śniadaniowe

Z grubych kromek chleba wielozianiistego, żytniego pieczonego

na zakwasie lub innego zdrowego pieczywa zrobić grzanki. Posma­
rować tahini, posypać LSM, siekanymi orzechami lub suszonymi po­
rzeczkami, rodzynkami i ziarnem sezamowym, a następnie można je
wsunąć pod opiekacz i lekko podpiec.

259
Naleśniki bananowe
Liczba porcji: 12 sztuk średniej wielkości

✓ 1 filiżanka mąki gryczanej

✓ 1 jajo
«z i/2 filiżanki lub nieco więcej mleczka owsianego lub ryżowego
✓ 2 dojrzałe banany

Do miski wsypać mąkę gryczaną, dodać jajo, wlać połowę objęto,

ści mleczka ryżowego, wymieszać. Banan rozgnieść widelcem i do­
dać do ciasta. Jeżeli potrzeba, dolać więcej mleczka i wymieszać
konsystencja ciasta powinna być ciężka, ale płynna. b ’■ fź
Do pieczenia naleśników najlepiej użyć patelni o powierzchni, do
której nic nie przywiera. Patelnię rozgrzać, wlać trochę ciasta, sma­
żyć do zrumienienia na złoto, przewrócić na drugą stronę. Z?;Zb

Sardynki na grzankach

s/ 1 puszka sardynek : '

✓ sok z 1 cytryny
i/ 1 łyżka tahini
✓ 1 ząbek rozdrobnionego czosnku
s/ 1 pomidor, pokrojony w plastry
«z 2 wafle ryżowe
®z sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

W miseczce rozgnieść widelcem sardynki wraz z czosnkiem i so- j

kiem z cytryny. Wafle zrumienić w tosterze i posmarować tahini. Na
wafle wyłożyć rozdrobnione sardynki i obłożyć plastrami pomidora.

260
? ^rzepiQ9a» gorąca i zdrowa owsianka
: Liczba porcji: 2-3

/ i/2 filiżanki płatków owsianych

iA filiżanki otrąb owsianych
Sv ł/2 filiżanki otrąb ryżowych
- V i/2 filiżanki rodzynków (niesiarkowanych)
i/ 1 łyżka deserowa granulek lecytyny
v 1 łyżka LSM
(/ 3/4 filiżanki wody
✓ i/2 filiżanki mleczka owsianego lub sojowego

Suche składniki, w tym też LSM, namoczyć w wodzie na noc.

Następnego dnia odcedzić. Zalać wodą oraz mleczkiem owsianym
lub sojowym i gotować przez pięć minut, często mieszając. Dodać
więcej mleczka do otrzymania żądanej konsystencji.
Podawać z kilkoma suszonymi śliwkami bez pestek lub ugotowa­
nymi morelami.

Owoce gotowane na parze

Liczba porcji: 2-3

✓ 6 małych gruszek lub innych owoców

✓ 2 paski skórki cytrynowej
✓ 2 łyżki koncentratu soku gruszkowego lub innego środka słodzącego
t/ I filiżanka wody

Do przyrządzenia użyć garnka ze stali nierdzewnej i miseczki ce­

ramicznej. Odpowiedni garnek napełnić wodą w l/4 objętości i do
garnka włożyć miseczkę. Gruszki obrać i włożyć do miseczki, dodać
skórkę cytrynową, wodę i substancję słodzącą.
Proponuję poeksperymentować ze słodzikiem i znaleźć taki, który
najlepiej odpowiada własnym kubkom smakowym. Woda gotująca
się w garnku, parując, ogrzewa miseczkę, dzięki czemu owoce się
ugotują. Gdy owoce są ugotowane, wyjąć miseczkę z garnka. Owoce
przełożyć do kompotierki i ppdać. Owoce ugotowane w ten sposób
dobrze przechowują się w lodówce.

261
Duże śniadanie
Świetnie nadaje się na niedzielny poranek lub inną okazję. / ■
ł/ 2 duże jajka . :/.
«z 1 pomidor, przekrojony na pół '
<z 1 filiżanka małych pieczarek . ?■
✓ naleśniki gryczane (przepis na str. 258) :
✓ oliwa z oliwek tłoczona na zimno -
✓ syrop klonowy (niekoniecznie)
<Z natka pietruszki do dekoracji
Naleśniki gryczane trzymać w piecyku, by nie wystygły. Jaja ugo-
tować w koszulce, a pomidor podsmażyć na ruszcie. Pieczarki umyć
osuszyć, skropić oliwą i podsmażyć na tuszcie. Na talerzu położyć
dwa naleśniki, a na nich jajka, pomidor i pieczarki. Skropić syropem
klonowym i przybrać natką pietruszki.
Podawać z dużą porcją surowego soku warzywnego. ■

Sałatka owocowa
Liczba porcji: 2 łub więcej
ez 1 jabłko pokrojone na kawałki wielkości jednego kęsa
az 1 gruszka obrana i pokrojona na kawałki wielkości jednego kęsa
2 nektarynki pokrojone na kawałki wielkości jednego kęsa
✓ i/4 melona {rockmelon) pokrojonego na kawałki wielkości
jednego kęsa
«z 250 g truskawek umytych, osuszonych i przekrojonych
na połówki
cZ i/2 filiżanki pokruszonych orzechów nerkowców łub brazylijskich
sz 1 garść rodzynków
«z sok z 1 cytryny t?
cz syrop klonowy i LSM
Wszystkie składniki zmieszać, polać syropem klonowym i posypać 7
LSM. 'V

Dobra rada Audrey Tea

Nie należy się zniechęcać długą listą składników potrzebnych do;
przyrządzenia potrawy! .

262
 &'
■

■■ ; Zupy

soczewicowo-pomidorowa
<5yczba porcji: 6-8

■ porcje tej zupy można zamrozić. Możną ją też podać jako zupę
. krem, czyli po ugotowaniu rozdrobnić za pomocą ręcznego miksera.

M V 810 g pokrojonych pomidorów z puszki

/ 1 filiżanka czerwonej soczewicy moczonej przez godzinę
eV 2 filiżanki wrzątku
✓ 1 filiżanka posiekanego selera naciowego
' / 1 łyżka siekanego czosnku
✓ 1 łyżka posiekanych świeżych liści bazylii
J-- ✓ V2 filiżanki posiekanej natki pietruszki
y 1 duża cebula, pokrojona w drobną kostkę
•; ✓ i/2 łyżki soku z cytryny
S 54 łyżeczki soli kamiennej
✓ !/2 łyżeczki świeżo zmielonego pieprzu czarnego
✓ 1 łyżka łub więcej przecieru pomidorowego
✓ 1 łyżka deserowa oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
(Ilości czosnku i bazylii zgodne z własnym upodobaniem)

. Wrzątkiem zalać soczewicę i moczyć przez godzinę. Na patelni

podsmażyć na oliwie cebulę i czosnek na złoto-brązowo. Wszystkie
składniki wraz ze zrumienioną cebulą i czosnkiem oprócz natki pie­
truszki i przypraw umieścić w dużym garnku i zalać wodą. Gotować
na wolnym ogniu przez około godzinę. Dodać więcej wody, jeżeli za­
chodzi taka potrzeba. Zupę doprawić do smaku, wsypać posiekaną
natkę pietruszki i podawać.

263
Zupa szpinakowa
Liczba porcji: 6

Zupę tę można podać bez rozdrabniania składników. Jeżeli jednak

ma być to gładki krem, po ugotowaniu trzeba rozdrobnić za pomocą
ręcznego miksera.

✓ 1,5-2 kg umytych liści szpinaku pozbawionych grubych żył

✓ 4 duże ziemniaki
✓ 2 filiżanki wrzątku
✓ 4 filiżanki bulionu warzywnego lub drobiowego
✓ 1 filiżanka wody
t / 2 rozdrobnione ząbki czosnku
< / 1 duża cebula, pokrojona w drobną kostkę
sok z 1 cytryny
✓ sól i zmielony pieprz czarny do smaku
✓ oliwa z oliwek tłoczona na zimno

Do dużego garnka wlać oliwę i podsmażyć na brązowo cebulę

i czosnek. Ziemniaki obrać, pokroić w małe kawałki, dodać do garn­
ka i znów podsmażyć. Wlać bulion i wodę, gotować na wolnym
ogniu, aż warzywa będą miękkie. Dodać posiekany szpinak i goto­
wać 3-5 minut. Doprawić do smaku solą i pieprzem oraz sokiem
z cytryny. Jeżeli zupa ma być gładka, wszystkie składniki rozdrobnić.
Podawać z sałatką warzywną i dobrym pieczywem.

Uwaga dla wielbicieli zup

Aby zupa była smaczniejsza, warzywa przeznaczone na zupę trze;,
ba podpiec w piecyku^ co wydobędzie ich smak. Podpieczone wa­
rzywa dodać do garnka i dalej postępować tak, jak mówi przepis.

264
Zupa rybna z czosnkiem
liczba porcji: 6-8

Zupę tę możną przyrządzić z każdego rodzaju ryby lub skorupiaka,

a najlepiej z tych ulubionych.

/ 2 ogonki liściowe selera naciowego, pokrojone w plasterki

/ 2 duże pokrojone ziemniaki (nie trzeba ich obierać, tylko
dobrze wyszczotkować i wyoczkować)
t/ 1 papryczka chilli, pozbawiona nasion i pokrojona w cienkie
paski
V 4,5 filiżanki bulionu warzywnego lub rybnego
✓ 2 kg ryby i skorupiaków, sprawionych
/ 2 pokrojone w kostkę cebule
✓ 10 ząbków czosnku, połowa pokrojona w plasterki, połowa
rozdrobniona
/ 6 średniej wielkości dojrzałych pomidorów, pokrojonych
vy kostkę
✓ 1 pęczek koperku, umyty i posiekany
✓ 1 pęczek liści kolendry, umyte i posiekane
; ✓ sok z 2 cytryn
✓ 3 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

W garnku podsmażyć na oliwie seler naciowy, cebulę i plasterki

czosnku przez dwie minuty. Dodać rozdrobniony czosnek i chilli,
podsmażać przez jedną minutę. Dodać ziemniaki i lekko podsmażyć,
mieszając, aż się ozłocą. Wlać bulion i sok z cytryn. Gotować na wol­
nym ogniu, aż ziemniaki będą prawie miękkie. Do garnka dodać
ryby, skorupiaki, pomidory, zioła i przyprawy. Gotować, aż ryby
i skorupiaki będą miękkie.
Podawać z sałatką warzywną i pieczywem o chrupiącej skórce.

265
Zupa szpinakowa
Liczba porcji: 6

Zupę tę można podać bez rozdrabniania składników. Jeżeli jednakW

ma być to gładki krem, po ugotowaniu trzeba rozdrobnić za pomocą
ręcznego miksera. .fb

✓ 1,5-2 kg umytych liści szpinaku pozbawionych grubych żył /-.■■■ L

« / 4 duże ziemniaki : k;
✓ 2 filiżanki wrzątku
✓ 4 filiżanki bulionu warzywnego lub drobiowego J
✓ 1 filiżanka wody ww
« z 2 rozdrobnione ząbki czosnku
e / 1 duża cebula, pokrojona w drobną kostkę
✓ sok z 1 cytryny
✓ sól i zmielony pieprz czarny do smalcu
✓ oliwa z oliwek tłoczona na zimno

Do dużego garnka wlać oliwę i podsmażyć na brązowo cebulę >

i czosnek. Ziemniaki obrać, pokroić w małe kawałki, dodać do gam- ■
ka i znów podsmażyć. Wlać bulion i wodę, gotować na wolnym
ogniu, aż warzywa będą miękkie. Dodać posiekany szpinak ugoto­
wać 3-5 minut. Doprawić do smaku solą i pieprzem oraz sokiem ■
z cytryny. Jeżeli zupa ma być gładka, wszystkie składniki rozdrobnić,
Podawać z sałatką warzywną i dobrym pieczywem.

Uwa^a dla Wielbicieli zup

Aby zupa była smaczniejsza, warzywa przeznaczone na zupę trze­
ba podpiec w piecyku, co wydobędzie ich smak. Podpieczone wa­
rzywa dodać do. garnka i dalej postępować tak, jak mówi przepis.

264
Zupa rybna z czosnkiem
■Liczba porcji: 6-8

Zupę tę możną przyrządzić z każdego rodzaju ryby lub skorupiaka,

a najlepiej z tych ulubionych.

✓ 2 ogonki liściowe selera naciowego, pokrojone w plasterki

✓ 2 duże pokrojone ziemniaki (nie trzeba ich obierać, tylko
dobrze wyszczotkować i wyoczkować)
✓ 1 papryczka chilli, pozbawiona nasion i pokrojona w cienkie
paski
✓ 4,5 filiżanki bulionu warzywnego lub rybnego
✓ 2 kg ryby i skorupiaków, sprawionych
✓ 2 pokrojone w kostkę cebule
✓ 10 ząbków czosnku, połowa pokrojona w plasterki, połowa
rozdrobniona
✓ 6 średniej wielkości dojrzałych pomidorów, pokrojonych
w kostkę
✓ 1 pęczek koperku, umyty i posiekany
✓ 1 pęczek liści kolendry, umyte i posiekane
✓ sok z 2 cytryn
✓ 3 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

W garnku podsmażyć na oliwie seler naciowy, cebulę i plasterki

czosnku przez dwie minuty. Dodać rozdrobniony czosnek i chilli,
podsmażać przez jedną minutę. Dodać ziemniaki i lekko podsmażyć,
mieszając, aż się ozłocą. Wlać bulion i sok z cytryn. Gotować na wol­
nym ogniu, aż ziemniaki będą prawie miękkie. Do garnka dodać
ryby, skorupiaki, pomidory, zioła i przyprawy. Gotować, aż ryby
i skorupiaki będą miękkie.
Podawać z sałatką warzywną i pieczywem o chrupiącej skórce.

265
Nietypowa zupa warzywna
Liczba porcji: 6

W muślinowym woreczku umieścić:

✓ 1 łyżkę całych ziaren czarnego pieprzu
✓ 4 ząbki czosnku
✓ 2 liście laurowe

«z 1,5 1 wody
sZ 3 ogonki liściowe selera naciowego
✓ 2 duże marchwie
«z I por średniej wielkości, umyty i pokrojony w cienkie plasterki
®z 1 średniej wielkości pasternak
&z 220 g brokuła podzielonego na różyczki
tZ 1 łyżka deserowa oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
«z 1 łyżka deserowa przecieru pomidorowego
az posiekana natka pietruszki

Marchew, pasternak i seler naciowy pokroić na cienkie paseczki,

W garnku podsmażyć na oliwie por, dodać pozostałe składniki oprócz
brokuła, a także przyprawy w muślinowym woreczku. Gotować na
wolnym ogniu przez około kwadrans. Wyjąć woreczek z przyprawa­
mi, dodać różyczki brokuła i gotować przez kolejne pięć minut.
Doprawić do smaku, posypać natką pietruszki i podawać.

Dobra rada Audrey Tea

Do mrożenia potraw lepsze są pojemniki kwadratowe lub podłuż­
ne, ponieważ lepiej je zmieścić w zamrażarce i oszczędzają miej­
sce. Pojemniki zawsze należy oznaczyć, żeby było wiadomo, co
w nich jest. <

266
7;.
ife^Lipa ziemniaczano-porowa
^Liczba porcji: 6
'■
J£/ 750 g obranych i pokrojonych ziemniaków
££■ V 1 duży por, umyty i pokrojony w cienkie plasterki
££ ✓ 1 średniej wielkości biała rzodkiew, pokrojona w kostkę
J 1 łyżka posiekanego czosnku
*/ l/2 łyżeczki zmielonych nasion gorczycy
£ *ż £ łyżeczki przyprawy curry w proszku
£ ✓ 1 filiżanka mleczka sojowego lub ryżowego
£ ✓ sól morska i tłuczony czarny pieprz do smaku

£ Składniki oprócz mleczka sojowego lub ryżowego umieścić w du-

żym garnku i zalać wodą, by wszystko było przykryte, ale nie więcej.
Gotować na wolnym ogniu pod przykryciem przez 30-40 minut.
Zmiksować w mikserze i dodać mleczka sojowego lub ryżowego dla
większej gładkości.
' Podawać porcje zupy posypane słodką papryką w proszku, z palu-
szkami z chleba ziarnistego.

£ Zupa pomidorowa prażona

£ Liczba porcji: 6

£ ✓ 4 filiżanki pokrojonych bardzo dojrzałych pomidorów

✓ 1 duża cebula, przekrojona na ćwiartki
£\ ✓ 4 ząbki czosnku
✓ 2 duże pokrojone ziemniaki
6 / 3 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ 2 filiżanki bulionu warzywnego
sól morska i tłuczony czarny pieprz do smaku

k Wszystkie składniki oprócz bulionu umieścić na natłuszczonej bla-

k sze, włożyć do piekarnika, pokropić oliwą i piec, aż warzywa będą
£ miękkie. Upieczone warzywa przenieść do garnka, zalać bulionem,
£ rozdrobnić w ręcznym mikserze. Podgrzać, doprawić do smaku solą
k i pieprzem, podawać.

267
Zupa biało-zielona
Liczba porcji: 8-10

Zupa ta nadaje się do mrożenia. Można też ją podać jako ZUn

krem po rozdrobnieniu w mikserze i dodaniu dwóch filiżanek mlecz
ka sojowego.

5 sztuk cebulki dymki, zielone części posiekać i odłożyć do rf

dekoracji
✓ 1 filiżanka posiekanego selera naciowego
cz 1 filiżanka posiekanej natki pietruszki
nz 1 filiżanka małych różyczek brokuła
«z 1 filiżanka małych różyczek kalafiora
✓ 1 filiżanka pokrojonej na małe kawałki zielonej fasolki
szparagowej
✓ 1 filiżanka poszatkowanej zielonej kapusty
®z 1 filiżanka startego pasternaku
t/ 1 filiżanka startych ziemniaków
sz 2 zielone papryczki chilli (niekoniecznie)
sz 1 łyżka posiekanego czosnku (niekoniecznie)
eZ 1 łyżeczka soku z cytryny
eZ i/2 filiżanki posiekanej zielonej papryki
sz sól morska i tłuczony czarny pieprz do smaku /

Składniki oprócz posiekanego szczypiorku z dymki umieścić w du­

żym garnku i zalać wodą, by wszystko było przykryte, ale nie więcej.
Gotować na wolnym ogniu pod przykryciem przez około godzinę.
Doprawić solą i pieprzem.
Podawać zupę posypaną posiekanym szczypiorkiem.

268
 2Upa warzywna na udkach kurczaka
<:\jczba porcji: 6-8
Zupa ta nadaje się do mrożenia podzielona na porcje.
y 4 udka kurczęcia pozbawione skóry
■ y 2 filiżanki startej marchwi
y 1 filiżanka startego pasternaku
yt 1 filiżanka startej rzepy
y 1 filiżanka posiekanego selera naciowego
: y i/2 filiżanki posiekanej natki pietruszki
y 1 średniej wielkości cebula pokrojona w kostkę
y 2 filiżanki lekko pokruszonego makaronu jajecznego
y 1 puszka kukurydzy wraz zalewą
y 5 filiżanek bulionu warzywnego lub wody
y oliwa z oliwek tłoczona na zimno
W dużym garnku podsmażyć na oliwie cebulę, dodać resztę skła­
dników i gotować na wolnym ogniu pod przykryciem przez około go­
dzinę. (Makaron w tej zupie gra rolę zagęstnika, więc nieważne, że
się rozgotuje). Usunąć kości z udek, a mięso pokroić na kawałki.
Doprawić solą i pieprzem, podawać.

Zupa z dyni V
Liczba porcji: 6
y 500 g obranej i pokrojonej na kawałki dyni
y 125 g obranych i pokrojonych na kawałki ziemniaków
y 1 duża cebula, pokrojona w cienkie plasterki
y 1 filiżanka bulionu warzywnego lub drobiowego
y V2 filiżanki posiekanej natki pietruszki
y sól morska i tłuczony czarny pieprz do smaku
y gałka muszkatołowa
Wszystkie składniki oprócz natki umieścić w dużym garnku i zalać
wodą, by wszystko było przykryte, ale nie więcej. Gotować na wol­
nym ogniu pod przykryciem przez 2-3 kwadranse. Doprawić solą
i pieprzem, zmiksować na gładki krem.
Podawać zupę posypaną szczyptą zmielonej gałki muszkatołowej
i posiekaną natką.

269
Zielona zupa
* soczewicowa
Liczba porcji: 4 lub więcej

Zupa ta jest pełna wspaniałości ożywiających zmysły. Świetna

równo w lecie, jak i w zimie podawana z chrupiącym pieczyw
Można ją przyrządzić na bulionie drobiowym lub warzywnym

✓ 350 g zielonej soczewicy (namoczonej wcześniej w wodzie

na dwie godzinyj~
3 pory, umyte i pokrojone w cienkie plasterki
3 ząbki czosnku, rozdrobnione
e/ 3 duże ziemniaki, obrane i pokrojone na kawałki wielkości kęsa ’
✓ 1 filiżanka posiekanego selera naciowego
a/ 3 liście laurowe
*✓ 1 łyżeczka oregano g
✓ V2 łyżeczki tymianku
tZ i/3 filiżanki soku z cytryny
«z 4 filiżanki bulionu warzywnego lub drobiowego
sz 8 filiżanek wody
✓ 500 g umytego i posiekanego szpinaku (usunąć grube żyły)
eZ oliwa z oliwek tłoczona na zimno
flZ sól morska i tłuczony czarny pieprz do smaku

W dużym garnku rozgrzać oliwę, dodać czosnek i por, podsmażyć

przez dwie minuty. Dodać ziemniaki i seler naciowy, podsmażyć
przez kolejne trzy minuty. Dodać liście laurowe, tymianek, oregano,
bulion, wodę i odsączoną soczewicę. Gotować na wolnym ogniu, aż
soczewica jest miękka. Doprawić pieprzem i solą, wlać sok z cytry­
ny, dodać szpinak i gotować przez kolejne dwie minuty.
Podawać ze świeżym pieczywem.

270
 7uPa faso,owa z kukurydzą
f ficzba porcji: 4 lub więcej

■ /I duży ziemniak, obrany i drobno pokrojony

■■ / 2 ogonki liściowe selera naciowego, drobno pokrojone
/ 1 duża cebula, drobno pokrojona
/ 600 ml bulionu warzywnego lub drobiowego
? / 300 ml mleczka sojowego lub ryżowego
rozdrobnione ząbki czosnku
/ 2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
/ 250 g fasoli Jaś” lub innej dużej białej fasoli z puszki,
odcedzonej z zalewy i przepłukanej
S 300 g ziarna kukurydzy, skrojonego z kolby lub z puszki
t/ i/4 łyżeczki tymianku lub szałwii
✓ 2 łyżki posiekanej natki pietruszki
/ sól morska i tłuczony czarny pieprz do smaku

W-dużym garnku rozgrzać oliwę, dodać cebulę i czosnek, podsma­

żyć przez dwie minuty. Dodać ziemniaki i seler naciowy, zmniejszyć
płomień i podsmażyć przez kolejne dwie minuty, często mieszając
drewnianą łyżką. Wlać bulion, przykryć i gotować na wolnym ogniu
przez dwadzieścia minut. Dodać kukurydzę, fasolę, szałwię lub ty-
mianek, wlać mleczko sojowe lub ryżowe. Doprawić solą i pieprzem,
podgrzać.
Podawać porcje zupy posypane natką pietruszki z chrupiącym pie­
czywem.

271
 Dipy, smarowidła do pieczywa,
oraz sosy do sałatek i surówek;

Dip z łososia lub tuńczyka

ez 210 g różowego łososia z puszki

ez 2 łyżki pokruszonego świeżego tofu
gZ 1 średniej wielkości cebula, pokrojona w drobną kostkę
cz 2 łyżki startej marchwi
oz 2 łyżki posiekanej natki pietruszki
6Z szczypta przyprawy curry w proszku (niekoniecznie)
ez sól, pieprz, sok z cytryny do smaku

Rybę wraz z ościami rozdrobnić widelcem. Dodać pozostałe skła­

dniki i wymieszać, dodając tyle zalewy z ryby, by powstała w miarę
gładka masa. Doprawić do smaku solą, pieprzem i sokiem z cytryny

Pikantny dip ziołowy

ez 1 filiżanka naturalnego jogurtu sojowego
&z 1 łyżka posiekanych liści bazylii
łZ 1 łyżka posiekanej natki pietruszki
eZ 1 łyżka posiekanego szczypiorku
cz 1 łyżka przecieru pomidorowego
«z 1 łyżeczka musztardy Dijon
«z 2 duże posiekane ząbki czosnku
tz i/2 łyżeczki świeżo zmielonego czarnego pieprzu

Połączyć wszystkie składniki i dobrze wymieszać. Włożyć do lo­

dówki na parę godzin, by smaki się wymieszały. Przed podaniem dip
posypać natką pietruszki.

272
Hummus

t/ 400 g ugotowanej ciecierzycy lub z puszki, odcedzonej z zalewy

3 łyżki tahini
t/ 1 ząbek rozdrobnionego czosnku (można więcej)
✓ sok z 2 cytryn

Wszystkie składniki dobrze wymieszać w mikserze.

Dip z bobu V

✓ 500 g bobu świeżego lub mrożonego

1 łyżeczka zmielonego kminu rzymskiego
✓ 1 łyżeczka zmielonego kardamonu
✓ 2 rozdrobnione ząbki czosnku
(Z sok z 1 cytryny
tZ 1 papryczka chilli, pozbawiona nasion i drobno pokrojona
(niekoniecznie)

Bób ugotować do miękkości w wodzie z dodatkiem kminu rzym­

skiego, kardamonu i czosnku. Bób odcedzić, zachowując wodę pozo­
stałą z gotowania. Do bobu dodać ugotowany czosnek i sok z cytry­
ny. Rozdrobnić w mikserze lub blenderze na gładką masę. Jeżeli ma­
sa jest zbyt gęsta, rozcieńczyć wodą pozostałą z gotowania.
Podawać jeszcze ciepły dip z warzywami pokrojonymi w zapałkę
lub schłodzony z krakersami albo grzankami.

Sos nr 1

✓ 1 filiżanka tłoczonego na zimno oleju sezamowego

✓ 1 łyżka świeżo rozdrobnionego czosnku
✓ V2 filiżanki soku z cytryny
✓ !/2 łyżeczki zmielonego kminu rzymskiego

Wszystkie składniki umieścić w słoiku z zakrętką i mieszać, po­

trząsając, aż się dobrze połączą. Przechowywać w lodówce.

273
Sos nr 2

n/ V2 filiżanki octu balsamicznego lub soku z cytryny

u/ i/2 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
s/ 1 łyżka deserowa sosu sojowego tamari
✓ 1 łyżeczka ulubionych ziół

Wszystkie składniki umieścić w słoiku z zakrętką i mieszać, p0_

trząsając, aż się dobrze zmieszają. Przechowywać w lodówce.

Sos nr 3

t/ i/2 filiżanki naturalnego jogurtu sojowego

&/ i/2 filiżanki soku z cytryny lub pomarańczy
t/ 1 łyżka posiekanej mięty

Wszystkie składniki połączyć i wymieszać.

Sos nr 4

</ sok z 2 cytryn

e/ 3 łyżki hummusu
1 rozdrobniony ząbek czosnku
ł/ oliwa z oliwek tłoczona na zimno (niekoniecznie)

Wszystkie składniki umieścić w słoiku z zakrętką i zmieszać.

Sos nr 5

e/ 1 łyżka miodu
z 2 łyżeczki musztardy ziarnistej
✓ oliwa z oliwek tłoczona na zimno (niekoniecznie)
<Z sok z 2 cytryn

Wszystkie składniki umieścić w słoiku z zakrętką i zmieszać.

274
Kiełki, kiełki i jeszcze więcej kiełków
Jest wiele wspaniałych kiełków i zachęcani do ich wypróbowania,
na przykład co tydzień innego rodzaju. Kupione kiełki porozdzielać
i zmieszać kilka rodzajów razem, w tym przynajmniej jeden
o ostrzejszym smalcu, na przykład rzodkiewki łub gorczycy, dopra­
wiając sokiem z cytryny. Najlepiej przygotować sałatkę z kiełków
w ilości na jeden raz i zjeść ją świeżo przygotowaną.
Uwaga: pozostałe kiełki dobrze przechowują się w plastikowym
pojemniku.

Sałatki i suro wid

Sałatki to mieszanki warzyw i owoców, więc proponuję wypróbo­
wać różne kombinacje według własnego wyboru. Sałatkom nie musi
towarzyszyć żaden sos i wielu ludzi jada sałatki bez sosów. Jeżeli do
sałatki stosuje się składnik, który po obraniu i/lub pokrojeniu cie­
mnieje, należy go od razu skropić sokiem z cytryny i wymieszać.

Ozdabianie sałatek i surówek

Warzywa cięte w fale
Za pomocą obieraczki do warzyw można skroić z warzyw cienkie
paski przypominające fale, które posłużą do przybierania sałatek i su­
rówek. Do tego celu najlepiej używać takich warzyw, jak marchew,
ogórek, biała rzodkiew, cukinia, z których można skroić pasek równy
długości całego warzywa.
Takie warzywa, jak marchew, rzodkiew i rzodkiewka można umie­
ścić w bardzo zimnej wodzie nawet na pół godziny przed użyciem, by
były chrupkie.

275
 • ■■■■<»»

Lola z pasków warzyw r '3

Warzywa pociąć na paski o długości sześciu centymetrów. Jeden ''
koniec paska przeciąć na 2-3 części, umieścić w naczyniu z zimna '
wodą i wstawić do lodówki na godzinę. Cienkie końcówki warzyw
same się poskręcają w loki. Do tego celu najlepiej się nadają: seler
naciowy, marchew i rzodkiew.

Sznureczki z warzyw
Przesunąć tarkę o większych oczkach po jakimś warzywie, starając
się nie zerwać wykrojonych tak cienkich sznureczków warzywa. Do
tego celu najlepiej nadają się takie chrupie warzywa, jak marchew
rzodkiew, burak i dynia.

Surówka z buraków z kolendrą

Liczba porcji: 3

(Z 1 pęczek liści kolendry

t/ 2 marchwie
c/ 2 średniej wielkości buraki
✓ 4 łyżki soku z cytryny i/lub limy
e/ 4 łyżki LSM
c/ 2 łyżki uprażonych nasion słonecznika

Liście kolendry umyć, osuszyć i posiekać. Marchew i buraki umyć,

obrać i zetrzeć na tarce. Proszę uważać na sok tych warzyw, który zo­
stawia trudno usuwalne plamy, a łatwo się wszędzie rozchlapuje!
Starte warzywa i liście kolendry umieścić w salaterce, posypać LSM.
Uprużyć nasiona słonecznika na małej patelni, stale je mieszając,
co zapobiega przypaleniu. Gdy się ozłocą, zdjąć patelnię z płomienia.
Warzywa w salaterce zalać sokiem z cytryny i wymieszać. Posypać
gorącymi nasionami słonecznika i podawać.

276
Dynie faszerowane V
Liczba porcji: 6

e/ 2-4 sztuki dyni odmiany golden nugget lub butternut

t/ 4 rozdrobnione ząbki czosnku
1 średniej wielkości cebula pokrojona w kostkę
lub 4 sztuki cebulki dymki, posiekane
1,5 filiżanki ugotowanego niełuszczonego ryżu
t/ i/2 łyżeczki zmielonych nasion kolendry
i/2 łyżeczki zmielonego kminu rzymskiego
✓ szczypta zmielonej gałki muszkatołowej
✓ 2 łyżeczki sosu sojowego shoyu łub tamari
Z dyń odciąć niewielkie „czapeczki” i łyżką wyjąć nasiona. Dynie na­
kryć czapeczkami, ustawić w brytfannie i wstawić do średnio nagrzane­
go piekarnika. Piec przez około pół godziny, aż miąższ będzie miękki.
Po lekkim schłodzeniu z dyni wyjąć łyżką upieczony miąższ.
Należy robić to ostrożnie, by nie podziurawić ich skórki. Miąższ wy­
mieszać z pozostałymi składnikami i napełnić wydrążone dynie far­
szem. Przed podaniem dynie można skropić z wierzchu słodkim so­
sem chilli, ale nie jest to konieczne.

Surówka owocowo-warzywna
Liczba porcji: 4-6

✓ 15 małych rzodkiewek
✓ 1 winne jabłko
✓ 1 małe mango
✓ 2 ogonki liściowe selera naciowego
✓ ’/2 filiżanki pokruszonych orzechów włoskich

Rzodkiewki pozbawić naci i ogonków, umyć, osuszyć i pokroić w pla­

sterki. Jabłko przekroić na ćwiartki, pozbawić gniazda nasiennego i nieobra-
ne pokroić na cienicie plasterki. Mango umyć, osuszyć, obrać i pokroić na
cienicie plasterki, usunąwszy wcześniej pestkę. Seler naciowy umyć, osu­
szyć, obrać, jeżeli pottzeba, i pokroić na cienicie plasterki. Wszystkie skła­
dniki połączyć, delikatnie wymieszać i polać sosem przyrządzonym według
przepisu podanego na następnej stronie. Przed podaniem nieco schłodzić.

277
 Sos do surówki owocowo-warzywnej
1/ i/2 filiżanki naturalnego jogurtu sojowego
tZ 1 łyżka deserowa startego chrzanu (może być kupiony,
ale bez mleka w proszku)
sz 1 łyżka posiekanego koperku
sZ sól i świeżo mielony czarny pieprz do smaku
t/ gałązki koperku do dekoracji

Wszystkie składniki sosu połączyć, dobrze wymieszać i p0|a^

surówkę.

Sałatka z kukurydzy i marchwi

Liczba porcji: 4

ez 2 średniej wielkości marchwie, umyte i obrane

az 2 kolby kukurydzy
e/ 2 średniej wielkości ziemniaki, obrane
sZ 3 łyżki uprażonych nasion słonecznika
«z 2 małe bataty, obrane

Warzywa pokroić na kawałki wielkości kęsa, a kolby kukurydzy

pokroić na grube plastry. Warzywa rozłożyć w garnku do gotowania
na parze i ugotować tak, by nadal były dość jędrne. Po schłodzeniu
przełożyć do salaterki, dodać uprażone nasiona słonecznika i polać
sosem przyrządzonym według przepisu podanego poniżej. Aby uła­
twić spożywanie sałatki, skroić ugotowane ziarno kukurydzy z pla­
strów, uważając jednak, by pozostały całe.

Sos do sałatki z kukurydzy i marchwi

eZ 2 rozdrobnione ząbki czosnku
sZ 2 łyżki soku z cytryny
tZ 1 łyżka sosu sojowego tamari
nZ 1 łyżka tahini

Wszystkie składniki sosu połączyć i dobrze wymieszać. Jeżeli sos

jest zbyt gęsty ze względu na tahini, można wlać trochę gorącej wo­
dy lub soku z cytryny i rozmieszać.

278
puża zielona sałatka
liczba porcji: 4-6

Zachęcam do wypróbowania innych zielonych warzyw do przyrzą­

dzenia sałatki tego rodzaju.

t/ 1 kg szpinaku, umytego i porwanego na małe kawałki

1/ 2 filiżanki strączków groszku cukrowego pozbawionych
końcówek i włóknistych części
✓ 2 filiżanki małych różyczek brokuła
i/ 600-800 g szparagów
✓ 1 filiżanka posiekanych liści bazylii i natki pietruszki
✓ 2 średniej wielkości ogórki długie (szklarniowe), pokrojone
w cienkie paski
✓ i średniej wielkości zielona papryka, pozbawiona nasion
i pokrojona w plasterki
✓ 1 filiżanka strączków zielonej fasolki szparagowej,
pozbawionych końcówek i włóknistych części, przekrojonych
na pół
✓ 4 łyżki LSM

Warzywa umyć. Odciąć twarde końcówki szparagów. Brokuły,

szparagi i fasolkę szparagową rozłożyć w garnku do gotowania na pa­
rze i ugotować tale, by nadal były dość jędrne. Liście szpinaku porwać
na kawałki i umieścić w salaterce.
Do salaterki dodać groszek cukrowy, paprykę i ugotowane warzy­
wa. Posypać posiekanym ziołami i wymieszać.
Polać sosem według własnego wyboru i wymieszać. Zamiast sosu
można użyć tylko soku z cytryny i oliwy z oliwek tłoczonej na zimno.

279
Chłodząca sałatka ogórkowa
Świetna wraz z jakąś potrawą pikantną, na przykład przyprawia
papryczką chilli.

4/ 2 duże ogórki długie (szklarniowe)

t/ 1 duża marchew
✓ 1 łyżka posiekanych liści mięty
✓ ’Ą filiżanki naturalnego jogurtu sojowego

Ogórki i marchew zetrzeć na tarce i zmieszać. Dodać pozostałe

składniki i wymieszać.

Lekka przekąska z awokado

Liczba porcji: 4

c/ 2 duże awokado
✓ 125 g różowego łososia z puszki
fi/ 1 łyżka deserowa przecieru pomidorowego
✓ 2 cebulki dymki, drobno posiekane
6/ sok z 1 cytryny
e/ 1 łyżka miękkiego tofii
4/ sos Tabasco i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Awokado przeciąć na pół, usunąć pestki i łyżką wyjąć miąższ do

salaterki, zachowując całe skórki owoców. Wyjąć, odcedzając z zale­
wy, mięso łososia wraz z ośćmi rozdrobnić widelcem. Do salaterki
dodać łososia i pozostałe składniki, dobrze wymieszać, doprawiając
sosem i pieprzem do smaku. Jeżeli masa jest zbyt sucha, dolać trochę
zalewy z puszki. Skórki awokado wypełnić farszem i przybrać pla­
sterkami ogórka, ćwiartkami pomidorów koktajlowych i kiełkami lu­
cerny siewnej. Niewykorzystany farsz można użyć do posmarowania
pieczywa lub jako dip.

280
 p|acki ziemniaczane
|jczba porcji: 6-12 placuszków

' / 4 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

fi y 500 g ziemniaków, ugotowanych i rozdrobnionych
/ l cebula drobno pokrojona
ft / 1 łyżka posiekanych liści mięty
fi / 1 jajko, roztrzepane widelcem
■ 4/ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku
1 połączyć ze sobą i wymieszać wszystkie składniki oprócz oliwy.
■ Ha dużej patelni rozgrzać oliwę i kłaść łyżką porcje masy ziemnia-
/ czanej, formując zgrabne placuszki. Smażyć na średnim płomieniu
: 2 obu stron na złotobrązowo. Usmażone placki przełożyć na papier
ręcznikowy, odsączając tłuszcz.
y Podawać według uznania: na śniadanie czy kolację, na przekąskę
lub jako dodatek do dania głównego.

Warzywa po chińsku na przystawkę

Liczba porcji: 4 lub więcej

✓ i/4 średniej wielkości główki kapusty, poszatkowanej

✓ 1 łyżka deserowa oleju sezamowego tłoczonego na zimno
✓ 1 łyżeczka startego świeżego imbiru
i/2 filiżanki pędów bambusa
4 / i/2 filiżanki pędów fasoli mungo
✓ 125 g groszku cukrowego
✓ 100 g pieczarek
4/ J/2 filiżanki wody
✓ 1 łyżka deserowa sosu sojowego tamari
✓ 2 filiżanki chińskiego makaronu, ugotowanego

Na dużej patelni lub w woku rozgrzać olej i podsmażyć imbir. Do­

dać kapustę i podsmażać przez dwie minuty, stale mieszając. Dodać
pozostałe warzywa i podsmażać przez kolejne dwie minuty, stale
mieszając. Dodać makaron i stale mieszając, podgrzać go, aż będzie
dobrze ciepły. Podawać jako przekąskę, dodatek do głównego dania
lub jako sałatkę makaronowo-warzywną po chińsku na zimno.

281
Pikantna surówka z dyni
Liczba porcji: 6

✓ 1 filiżanka startej lub pokrojonej w cienkie paseczki dyni

tZ 4 cebulki dymki, cienko pokrojone na ukos
✓ i/2 filiżanki rodzynków (niesiarkowanych)
«z '/2 filiżanki pokruszonych orzechów włoskich lub pekanowych
«z 1 łyżka cienko pokrojonego świeżego fenkułu
<z 1 średniej wielkości pomarańcza, obrana i pokrojona na kawałki
eZ 1 łyżka posiekanych liści mięty
eZ 1 łyżka soku z cytryny
tz l rozdrobniony ząbek czosnku

Wszystkie składniki połączyć i delikatnie wymieszać. Salaterkę

przykryć folią i wstawić do lodówki na około godzinę. Przed poda­
niem polać sosem nr 1 (przepis str. 273).

282
Sałatka warzywna rozmaitości
Liczba porcji: 4 lub więcej

iZ 1 duża marchew, pokrojona w cienkie paseczki

✓ 200 g małych różyczek brokuła
✓ 200 g małych różyczek kalafiora
✓ 2 ogonki liściowe selera naciowego, pokrojone w cienicie plasterki
iz 400 g fasoli berlotti z puszki, odcedzonej i przepłukanej z zalewy
tZ 6 małych młodych ziemniaczków, ugotowanych na parze
✓ 400 g skiełkowanych nasion fasoli mungo
✓ 1 mała czerwona papryka, pokrojona w kostkę
✓ 2 łyżki posiekanego szczypioru czosnku
✓ 2 łyżki posiekanego świeżego oregano
✓ 2 łyżki posiekanej natki pietruszki
t / 2 łyżki posiekanych liści mięty
łZ 4 ugotowane na twardo jajka, posiekane
✓ 10 strączków groszku cukrowego, pozbawionych końcówek
J włóknistych części
łZ 3/4 filiżanki sosu nr 1
Marchew, brokuł i kalafior ugotować na parze, ale warzywa mają
być jędrne. Schłodzić. Do ugotowanych warzyw dodać pozostałe
składniki oprócz sosu i wymieszać. Salaterkę przykryć folią i włożyć
do lodówki na całą noc. Po wyjęciu z lodówki polać sosem nr 1
(przepis str. 273).
Podawać z ulubionym pieczywem lub pieczonymi warzywami.

283
Sałatka melonowa w
*
Liczba porcji: 4 lub więcej
1 filiżanka kulek wydrążonych z arbuza lub arbuza
pokrojonego w kostkę
tz 1 filiżanka kulek wydrążonych z melona kantalupy
lub pokrojonego w kostkę
✓ 1 filiżanka kulek wydrążonych z melona honeydew
lub pokrojonego w kostkę
&z 1 filiżanka posiekanych liści mięty lub natki pietruszki
ez i/2 filiżanki nasion dyni
jZ i/4 filiżanki prażonego ziarna sezamowego
ez J/4 filiżanki soku z cytiyny lub pomarańczy
Wszystkie składniki połączyć i delikatnie wymieszać. Przełożyć
do szczelnego pojemnika i włożyć do lodówki na około pół godziny,
by sałatka się przegryzła. Z liści sałaty uformować kubeczki, w które
nakłada się porcje sałatki. Ułożyć na dużym talerzu i podawać.

Sałatka bananowa
Liczba porcji: 4 lub więcej
Ta smaczna sałatka świetnie pasuje do dań rybnych, z kurczaka,
a także potraw typu curry. Dobrze przechowuje się w szczelnym po­
jemniku w lodówce.
✓ 2 duże dojrzałe, ale nadal jędrne banany
łZ 1 duże czerwone jabłko
✓ t/2 filiżanki wiórków kokosowych
tz i/2 filiżanki prażonych orzechów nerkowców
ez i/2 filiżanki naturalnego jogurtu sojowego
✓ i/4 filiżanki lekkiego octu słodowego
✓ i/4 filiżanki świeżo wyciśniętego soku z pomarańczy

Najpierw zrobić sos, mieszając razem w dużej salaterce jogurt so­

jowy, ocet i sok pomarańczowy. Do salaterki w kroić banany i kawał­
ki pozbawionego gniazda nasiennego, ale nieobranego jabłka. Dodać
wiórki kokosowe, nerkowce i wymieszać. Przed podaniem oprószyć
z wierzchu wiórkami kokosowymi i pokruszonymi orzechami.

284
Sałatka z kukurydzy i pomarańczy
Liczba porcji: 4-6

tZ 2 filiżanki świeżego ziarna kukurydzy okrojonego z kolb

4/ 1 duże czerwone jabłko
cZ 2 łyżki posiekanych liści mięty
łZ 4 cebulki dymki, cienko pokrojone
cZ 1 pomarańcza odmiany pępkowej, obrana i pokrojona w kostkę
tZ sok z 1 cytryny
łZ świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Kolby kukurydzy pozbawić liści i znamion. Ostrym nożem ostroż­

nie skroić ziarna, uważając, by pozostały całe. Jabłko przekroić na
ćwiartki, pozbawić gniazda nasiennego i pokroić w kostkę wraz ze
skórką. Jabłko natychmiast skropić sokiem z cytryny, by nie ście­
mniało. Wszystkie składniki połączyć, wymieszać i podawać.

Odświeżająca sałatka ogórkowa

Liczba porcji: 4 lub więcej

t/ 4 małe ogórki długie (szklarniowe) lub krótkie (gruntowe)

cZ 1 czerwona cebula, pokrojona w drobną kostkę
&z 1 łyżka posiekanych liści mięty
4Z 1 mała zielona papryka, pokrojona w cienkie paski
cz i/2 filiżanki octu estragonowego
✓ sól morska i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Ogórki umyć, osuszyć i za pomocą widelca skroić tylko paski skór­

ki. Następnie pokroić na cienkie plasterki. Dodać pozostałe składniki
i wymieszać.

Celem życia jest odbywanie własnych talentów

i darów. Sensem życia jest dawanie tych talentów
i darów z miłością innym.
Sałatka w różnych odcieniach zieleni
Liczba porcji: 4 lub więcej

✓ 1 filiżanka małych różyczek brokuła

✓ 1 filiżanka selera naciowego, pokrojonego w drobną kostkę
1 filiżanka posiekanej zielonej papryki
< / 1 filiżanka ugotowanej zielonej fasolki szparagowej,
drobno pokrojonej
tz 6 cebulek dymek, pokrojonych w drobną kostkę
✓ 1 filiżanka sprawionego groszku cukrowego
tZ 1 filiżanka posiekanej natki pietruszki
✓ 1 filiżanka pokrojonego w kostkę ogórka
(szklarniowego lub gruntowego)
kilka czerwonych pomidorków koktajlowych do przybrania
eZ sól morska i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Brokuły i groszek cukrowy blanszować przez 1-2 minuty w gorą­

cej wodzie, a następnie odcedzić i zanurzyć w zimnej wodzie, po­
nownie odcedzić. Ogórki umyć, osuszyć i za pomocą widelca skroić
tylko paski skórki. Następnie pokroić na cienkie plasterki. Wszystkie
składniki połączyć, polać sosem nr 1 (przepis str. 273) i wymieszać.

286
Sałatka tabuoli z boćwiną
Liczba porcji: 4 lub więcej

✓ 1 filiżanka łamanego ziarna pszenicy (burghul)

1 filiżanka posiekanych liści mięty
✓ 1 filiżanka posiekanej natki pietruszki
✓ 1 duża cebula, pokrojona w drobną kostkę
✓ 4 sztuki boćwiny lub liście szpinaku
t/ i/2 filiżanki soku z cytryny
✓ i/2 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
1 filiżanka lub więcej czerwonych pomidorków koktajlowych
✓ świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Łamane ziarno pszenicy zalać dwoma filiżankami gorącej wody

i odstawić na trzy kwadranse. Następnie odcedzić i osuszyć na papie­
rze ręcznikowym. Boćwinę namoczyć w zimnej wodzie, aż stanie się
chrupiąca, a następnie osuszyć i pokroić wraz z ogonkami. W salater­
ce połączyć pszenicę, botwinkę, natkę pietruszki, miętę, cebulę i wy­
mieszać. Zmieszać sok z cytryny, oliwę i trochę pieprzu, polać sałat­
kę i wymieszać. Przed podaniem przybrać ćwiartkami pomidorków
koktajlowych.

Sałatka z pieczarek z nerkowcami

Liczba porcji: 4-6

✓ 250 g małych i zwartych kapeluszy pieczarek, cienko

pokrojonych
s/ ]/2 filiżanki posiekanych orzechów nerkowców
✓ 1 mała czerwona papryka, wypestkowana i cienko pokrojona
✓ 1 filiżanka kiełków fasoli mungo
e / 2 łyżki szczypiorku czosnkowego, drobno posiekanego
1 łyżka deserowa sosu sojowego tamari
✓ świeżo zmielony czarny pieprz do smalcu
✓ sos nr 3 (przepis str. 274)

W salaterce połączyć wszystkie składniki i wymieszać. Polać sałat­

kę sosem nr 3 w takiej ilości, by wszystkie składniki były przykryte.

287
Sałatka z pomidorów z ziołami
Liczba porcji: 4 lub więcej

Sałatka ta podana z jakimś pieczywem świetnie nadaje się na prze­

kąskę lub jako dodatek do niemalże każdego dania głównego.

✓ 6 dojrzałych pomidorów, najlepiej tych podłużnych i twardych

tZ 1 łyżka posiekanych liści bazylii
✓ 1 mała cebula, pokrojona w drobną kostkę
✓ 2-3 rozdrobnione ząbki czosnku
tZ 1 łyżeczka posiekanego oregano
✓ i/2 filiżanki soku z cytryny i/lub limy
oz sól morska i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Pomidory pokroić w plasterki lub w ósemki. Posypać posiekanym

oregano i odstawić na kwadrans. Dodać pozostałe składniki i wymie­
szać, doprawiając solą i pieprzem. Tak przyrządzone pomidory mają
nadzwyczajny smak.

Jajka na twardo z sosem z awokado

Liczba porcji: 4 lub więcej

✓ 6 jajek ugotowanych na twardo

z słodka suszona papryka do dekoracji

Jajka obrać ze skorupek, przeciąć wzdłuż na ćwiartki i ułożyć w sala­

terce. Polać sosem przyrządzonym według przepisu podanego poniżej.

Sos do jajek
eZ i/2 filiżanki soku z pomarańczy lub soku jabłkowego
cZ i/4 filiżanki świeżo wyciśniętego soku z cytryny
az 1 duże awokado, pozbawione pestki i obrane
gZ 1 rozdrobniony ząbek czosnku
eZ 1 łyżka deserowa posiekanych liści mięty

W mikserze zmieszać wszystkie składniki sosu na gładką masę.

Sosem polać jajka i oprószyć słodką papryką.

288
 Sałatka z marchwi i zielonej fasolki szparagowej
f lub groszku

Sałatka ta nadaje się do obłożenia kromek pieczywa, tworząc sma­

kowitą kanapkę, lub do wypełnienia kieszonki z chlebka pita albo
7 z taco.

c/ 1 filiżanka marchwi startej lub pokrojonej w paseczki julienne

c/ i/2 filiżanki ugotowanej zielonej fasolki szparagowej
lub zielonego groszku
tZ 1 łyżka posiekanej rukwi wodnej
tz 1 łyżka świeżo wyciśniętego soku z pomarańczy
eZ świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Połączyć i wymieszać wszystkie składniki. Sałatka ta jest dobra nie

tylko ze względu na wątrobę, ale też korzystnie wpływa na wzrok.

Sałatka z kapusty
Liczba porcji: 4-6

cZ 2 filiżanki drobno poszatkowanej włoskiej kapusty lub kapusty

pekińskiej
✓ 1 filiżanka drobno poszatkowanej czeiwonej kapusty
sz 1 średniej wielkości cebula, pokrojona w półplasterki
tz 1 mała puszka kukurydzy, odcedzona i przepłukana z zalewy
tZ 1 marchew, starta lub pokrojona w paseczki julienne
tz 1 filiżanka ananasa świeżego lub z puszki, pokrojonego w małe
kawałki
eZ «/2 filiżanki posiekanej natki pietruszki
tz sok z 1 cytryny
✓ sól morska i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Wszystkie składniki wymieszać i polać sosem przyrządzonym we­

dług przepisu podanego na następnej stronie.

289
 Sos do sałatki z kapusty
4/ V2 filiżanki naturalnego jogurtu sojowego lub majonezu
sojowego
t/ */ 4 filiżanki świeżo wyciśniętego soku z pomarańczy
e/ ’/4 filiżanki lekkiego octu słodowego lub soku z cytryny
✓ 1 łyżeczka sproszkowanej papryczki chilli lub ostrej angielskiej
musztardy (niekoniecznie)
s/ świeżo mielony czarny pieprz do smaku

Wszystkie składniki sosu zmieszać razem, polać nim sałatkę z ka­

pusty i wymieszać.

Sałatka ziemniaczana specjalna V

Liczba porcji: 4 lub więcej

s/ 750 g małych młodych ziemniaczków

4/ 1 czerwona cebula pokrojona w półplasterki
e/ 3 rozdrobnione ząbki czosnku
3 jajka ugotowane na twardo, posiekane
3 łyżki świeżo posiekanych liści mięty lub liści kolendry
✓ 2 łyżki migdałów, uprażonych, zblanszowanych,
obranych ze skórki i pokrojonych w plasterki

Ziemniaki umyć, nie obierać, przekroić na połówki i ugotować do

miękkości, ale nie powinny się rozpadać. Do ziemniaków dodać po­
zostałe składniki, wymieszać i polać sosem przyrządzonym według
przepisu podanego poniżej.

Sos do sałatki ziemniaczanej specjalnej

*/2 filiżanki naturalnego jogurtu sojowego
4/ l/4 filiżanki lekkiego octu słodowego lub soku z cytryny
1 łyżka deserowa podgrzanego miodu
4/ 1 łyżeczka musztardy Dijon
✓ sól morska i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Wszystkie składniki sosu zmieszać razem, polać nim sałatkę zie­

mniaczaną i wymieszać.

290
 ; Sałatka z buraków
• Liczba porcji: 4 lub więcej

Sałatka ta świetnie smakuje z potrawami smażonym na ruszcie,

■ w tym z kurczakiem lub rybą oraz daniami typu barbecue.

' ✓ 1 filiżanka buraków grubo startych lub pokrojonych w paseczki

julienne
✓ 1 średniej wielkości cebula, pokrojona w półplasterki
i/ 1 duża pomarańcza, obrana ze skórki i pokrojona w cienkie
półplasterki
ł/ ]/2 filiżanki nasion pinii
sz 1 rozdrobniony ząbek czosnku
tz sos nr 2 (przepis str. 274)

Nasiona pinii lekko podprażyć na patelni (bez tłuszczu), aż trochę

zbrązowieją. Wszystkie składniki połączyć, wymieszać i polać sosem
nr 2—

Pomidory pieczone z ziołami

Liczba porcji: 4 lub więcej

✓ 2 duże cebule, pokrojone w bardzo cienkie plasterki

✓ 820 g drobno pokrojonych pomidorów, mogą być z puszki
✓ -1 łyżka posiekanych liści bazylii
✓ I łyżka deserowa oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
t/ 2 filiżanki tartej bułki, świeżo startej
tz i/2 łyżeczki suszonych ziół mieszanych
t/ 3 rozdrobnione ząbki czosnku
tz sól morska i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Krążki cebuli porozdzielać i wyłożyć dno naczynia do zapiekania.

Pomidory wymieszać z posiekaną bazylią i wyłożyć na krążki cebuli
w naczyniu. Tartą bułkę wymieszać z suszonymi ziołami, czosnkiem
i oliwą, przyprawić solą i pieprzem. Rozłożyć na pomidorach. Naczy­
nie wstawić do średnio nagrzanego piekarnika, piec przez około czter­
dzieści minut, aż cebula będzie miękka, a tarta bułka zbrązowieje.

291
Ziemniaki z jogurtem sojowym zapiekane W
*
Liczba porcji: 4 lub więcej

Świetnie nadają się jako dodatek do dania rybnego zamiast frytek

a/ 500 g obranych, pokrojonych i ugotowanych w nieosolonej

wodzie ziemniaków
✓ 1 łyżka deserowa jogurtu sojowego
< / 2 cebulki dymki, drobno posiekane
✓ 2 łyżeczki chrzanu
V trochę mleczka sojowego lub owsianego
s/ sól morska i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Ugotowane ziemniaki rozdrobnić widelcem, dodać jogurt sojowy,

cebulkę, chrzan, sól, pieprz i wymieszać do otrzymania w miarę jed­
norodnej masy. Jeżeli jest zbyt sucha, dodać trochę mleczka sojowe­
go lub owsianego. Masę tę można wyłożyć na wierzch jakiejś zapie­
kanki lub podpiec pod górnym rusztem do zbrązowienia. Powierzch­
nię ziemniaków poruszyć widelcem, by nie była zupełnie gładka.

Pieczone tłuczone ziemniaki inaczej

Liczba porcji: 6-8

Świetnie nadają się jako dodatek do pieczonej ryby, także na ru­

szcie oraz dań barbecue.

✓ 1 kg ziemniaków, obranych i pokrojonych w cienkie plasterki

(/ 1 duża cebula, pokrojona w cienkie półplasterki
✓ 3-4 rozdrobnione ząbki czosnku
1 filiżanka bulionu warzywnego lub drobiowego
c/ 1 łyżka deserowa jogurtu sojowego
✓ sól morska i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku
cz trochę oliwy lub oleju

Czosnek i cebulę podsmażyć na oliwie lub oleju. Na dnie naczynia

do zapiekania ułożyć plasterki ziemniaków tak, by jeden plasterek
zachodził na kolejny. Na ziemniaki rozłożyć podsmażoną cebulę

292
 ■ i czosnek. Oprószyć czarnym pieprzem i solą. Zapiekankę zalać bu-
J lionem. Naczynie przykryć pokrywką lub folią aluminiową i wstawić
do średnio nagrzanego piekarnika. Piec, aż ziemniaki będą miękkie.
• Jeżeli ziemniaki wysuszyły się nadmiernie, podlać je bulionem lub
; wodą. Na zapiekankę wyłożyć jogurt i ponownie wstawić do piekar­
nika na jakiś czas, aż jogurt zbrązowieje.

Papryka faszerowana
Liczba porcji: 4

t/ 2 duże czerwone papryki, przekrojone na połówki

i wypestkowane
t/ 1 filiżanka ugotowanego niełuszczonego ryżu
✓ 1 duży dojrzały pomidor, drobno pokrojony
t/ 4 rozdrobnione ząbki czosnku
t/ i/4 łyżeczki zmielonych nasion kolendry
t/ 1/4 łyżeczki sproszkowanej papryczki chilli (niekoniecznie)
✓ 1 średniej wielkości cebula, pokrojona w drobną kostkę
✓ 1 łyżka sosu sojowego tamari

Wszystkie składniki farszu połączyć razem i wymieszać. Połówki

papryki wypełnić farszem, ułożyć w naczyniu do zapiekania i przy­
kryć folią aluminiową. Naczynie wstawić do średnio nagrzanego pie­
karnika i piec przez pół godziny, aż papryki będą upieczone.
Grzanki z pomidorem i bazylią po włosku, czyli bruschetta
Liczba porcji: 6
Danie to wydaje się proste i oczywiste, ale wykonane w sposób tra-
dycyjny jest tak świetne, że paluszki lizać. Gdy spożyje się je choć­
by raz, nie można nie zacząć marzyć o toskańskiej willi w letni dzień
</ 10 pomidorów dojrzałych na krzaku
sz 1 bochenek chleba pieczonego w piecu opalanym drewnem
lub chleba o chrupiącej skórce
tZ 3-4 ząbki czosnku
sz 10 świeżych dużych liści bazylii
«z 1,5 łyżki octu balsamicznego
tZ oliwa z oliwek tłoczona na zimno
aż sól morska i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku
Chleb pokroić na kromki i posmarować oliwą z obu stron. Czosnek
obrać i wetrzeć go w kawałki pieczywa. Pomidory pokroić w ćwiart­
ki lub ósemki. Do salaterki włożyć pokrojone pomidory, posiekane li­
ście bazylii, wlać ocet i 2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno.
Wymieszać, żeby wszystkie kawałki pomidorów były pokryte oliwą
i octem. Doprawić solą i pieprzem.
Kawałki chleba podpiec na ruszcie z obu stron. Na grzanki poroz­
kładać pomidory z bazylią i natychmiast podawać.

Czosnkowo-ziołowy chlebek pita

eZ 2 chlebki pita
sz 1 strączek papryczki chilli, pozbawiony nasion i pokrojony
w drobną kosteczkę (niekoniecznie)
tZ 3-4 rozdrobnione ząbki czosnku
eZ 2 łyżki ziarna sezamowego, uprażonego i trochę rozdrobnionego
(potłuczonego)
oz 1 łyżka posiekanego oregano (świeżego lub suszonego)
eZ oliwa z oliwek tłoczona na zimno
Wszystkie składniki oprócz chlebków pita połączyć razem i wymie­
szać. Za pomocą pędzla kuchennego posmarować dość grubo pojednaj
stronie chlebki pita mieszanką czosnkowo-sezamową. Wstawić do pie­
karnika i podpiec, aż będą skwierczeć i natychmiast podawać.

294
r Zielna fasolka szparagowa z nerkowcami
Liczba porcji: 2-4
Fasolka szparagowa przyrządzona metodą stir-fry świetnie smaku­
je, szczególnie w sezonie i gdy pochodzi z upraw ekologicznych lub
z własnego ogródka.

✓ 2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

ł/ garść zielonej fasolki szparagowej
✓ garść żółtej fasolki szparagowej
✓ garść groszku cukrowego
t/..2 rozdrobnione ząbki czosnku
✓ V4 filiżanki grubo pokruszonych niesolonych orzechów
nerkowców
✓ sok z 1 dużej cytryny
✓ 2 łyżki cukru palmowego (niekoniecznie)
tZ 1 łyżka sosu sojowego tamari
t / 2 łyżki posiekanych liści mięty
✓ 1 łyżka startego imbiru
tZ 1 łyżka posiekanej palczatki cytrynowej
✓ 2 filiżanki ugotowanego niełuszczonego ryżu

Ryż można przyrządzić na bulionie warzywnym lub wodzie, nąjle-

;: piej gotować na parze, a do garnka włożyć też ząbek czosnku.
W woku rozgrzać 2 łyżki oliwy, dodać czosnek i nerkowce, podsma­
żać przez minutę, ciągle mieszając. Dodać oba rodzaje fasolki szparago-
■ wej, a potem groszek cukrowy. Podsmażać przez kolejne dwie minuty
lub dłużej, aż fasolka będzie miękka. Dodać imbir, palczatkę cytrynową,
j cukier palmowy, sos tamari, miętę i podsmażać przez minutę lub dwie,
> aż wszystkie składniki dobrze się połączą przyprawić soldem z cytryny.
Podawać natychmiast, układając porcje warzyw na warstwie rozło-
żonego na talerzach ryżu.

295
Risotto z fenkułem i pomidorami ■:
Liczba porcji: 2-4

Risotto to danie samo w sobie, szczególnie smakuje osobom lubią- 1

cym kremową konsystencję pożywienia. Warto włączyć to danie do
swojego jadłospisu, chociaż na początku się wydaje, że jest czaso-
chłonne. Gdy jednak opanuje się jego przyrządzanie, nie pamięta się
o tym.

</ 6 dojrzałych pomidorów, najlepiej tych podłużnych

i dość twardych
c/ 440 g rozdrobnionych pomidorów z puszki
gz 3 filiżanki bulionu warzywnego
$z 2 duże cebule, grubo pokrojone
&z 2 rozdrobnione ząbki czosnku
✓ 3 małe fen kuły, pokrojone w plastry o grubości około 1 cm
$z 2 filiżanki włoskiego ryżu arborio
✓ t/2 łyżki suszonego rozmarynu j
&z oliwa z oliwek do pieczenia pomidorów i do podsmażania
z sól morska i tłuczony czarny pieprz do smalcu

Pomidory pokroić wzdłuż w plastry, ułożyć na blasze lub w pła­

skim naczyniu do zapiekania, skropić oliwą, posypać rozmarynem,
solą i pieprzem. Umieścić w średnio nagrzanym piekarniku i piec na
złotobrązowo.
W garnku o grubym dnie rozgrzać dwie łyżki oliwy, dodać cebulę ł
i czosnek, podsmażać przez dwie minuty, stale mieszając. Wsypać
ryż i podsmażać, mieszając, aż stanie się szklisty. Dodać kawałki fen-
kułów i podsmażać. Dodać pomidory z puszki, wymieszać i gotować
na wolnym ogniu. Bulion przelać do dzbanka i wlewać po trochu do
garnka, stale mieszając, do wyczerpania płynu. Cały bulion powinien
zostać wchłonięty, ryż być miękki, a cała potrawa mieć kremową
konsystencję. Jeżeli po spróbowaniu się okaże, że ryż jest zbyt suchy,
należy wlać więcej bulionu. Doprawić solą i pieprzem.
Risotto wyłożyć na duży talerz i obłożyć plastrami pieczonych
pomidorów.

296
f pilaw ze szparagami
?• Liczba porcji: 2

Danie to będzie pełnowartościowym posiłkiem, jeżeli poda się je

z piersią kurczaka łub rybą upieczoną na ruszcie oraz jakąś surówką
■ : |ub sałatką.

t/ 2 duże cebule, pokrojone w drobną kostkę

2 rozdrobnione ząbki czosnku
e/ 1 łyżka startej skórki cytrynowej
e/ 2 filiżanki ryżu długoziamistego
✓ 4,5 filiżanki bulionu warzywnego
Z i/2 filiżanki posiekanych liści bazylii
✓ 300-400 g szparagów
t/ oliwa z oliwek tłoczona na zimno

W garnku o grubym dnie lub w głębokiej ciężkiej patelni rozgrzać

' dwie łyżki oliwy, dodać cebulę, czosnek i podsmażać przez dwie mi­
nuty, aż się ozłocą. Dodać startą skórkę cytrynową oraz ryż i podsma­
żać, mieszając, aż ryż stanie się szklisty. Wlać bulion, wsypać bazy-
r łię i gotować na wolnym ogniu przez około kwadrans, aż płyn zosta-
nie wchłonięty, a ryż będzie miękki. Szparagi umyć, odciąć twarde
końce i gotować na parze przez kilka minut, aż będą miękkie. Przed
■ podaniem można je polać oliwą, sokiem z cytryny i sosem tamari.
Pilaw wyłożyć na duży talerz, a na wierzchu wyłożyć ugotowane
szparagi.

297
Makaron muszelki z sosem pomidorowym i oliwkami
Liczba porcji: 4

V2 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

«z 500 g dojrzałych pomidorów, drobno pokrojonych
&z 2 małe cebule, pokrojone w drobną kostkę
ez 2 rozdrobnione ząbki czosnku
&z 10 zielonych posiekanych oliwek
✓ 4 czarne posiekane oliwki
sZ i/3 filiżanki posiekanej natki pietruszki
1 łyżka kaparów
✓ i/4 łyżeczki świeżych liści oregano
aZ 2 łyżki uprażonego ziarna sezamowego
az 1 paczka (500 g) makaronu w kształcie dużych muszelek

Wszystkie składniki oprócz makaronu i ziarna sezamowego połą­

czyć, wymieszać i wstawić na noc do lodówki. Następnego dnia ma­
karon ugotować według przepisu podanego na opakowaniu. Na gorą­
cy makaron wyłożyć sos i posypać prażonym ziarnem sezamowym;

Podstawowy sos pomidorowy do makaronu

Liczb a p o rej i: 4

✓ 2 filiżanki świeżych pomidorów lub z puszki,

drobno pokrojonych
oz 1 mała cebula, pokrojona w cienkie plasterki
✓ 2 rozdrobnione ząbki czosnku
aZ 1 łyżka przecieru pomidorowego
cZ I łyżka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
eZ 1 filiżanka bulionu warzywnego y
tz 1 filiżanka posiekanej natki pietruszki
✓ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Patelnię rozgrzać, wlać przecier pomidorowy i podsmażać przez

1-2 minuty. Dodać oliwę, cebulę i czosnek i podsmażać przez 5 mL;
nut. Dodać pomidory, bulion lub wodę i gotować na wolnym ogniu

298
r
! przez dziesięć minut. Tuż przed podaniem wsypać natkę pietruszki,
| przyprawi do smalcu, ogrzewać przez pół minuty, mieszając.
Jest to przepis na sos podstawowy i proponuję eksperymentować
z różnymi dodatkami, na przykład dodać papryczkę chilli lub liście
laurowe czy inną przyprawę.

Tarta z pomidorami
Liczba porcji: 6

Przepis ten wymaga warstwy ciasta jako spodu (patrz przepis na

str. 351 lub 368). Tarta ta świetnie nadaje się do zabrania na piknik,
lunch lub jakąś imprezę towarzyską.

✓ 4 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

✓ 1 rozdrobniony ząbek czosnku
✓ 450 g dojrzałych pomidorów
✓ "garść pokrojonych w paski liści bazylii
✓ 1 puszka sardeli (niekoniecznie)
✓ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smalcu

Piekarnik rozgrzać do temperatury 200°C. Oliwę zmieszać z czo­

snkiem i odstawić na bok. Pomidory pokroić na cząstki, pozbawić na­
sion. Osuszyć na papierowym ręczniku.
Płat ciasta wyłożyć na papier do pieczenia. Ciasto wraz z papierem
przenieść na blachę lub do naczynia do pieczenia, rozkładając je rów­
no przy brzegach. Ciasto wstawić do piekarnika i podpiec przez około
dziesięć minut, aż się lekko ozłoci. Podpieczone ciasto posmarować
połową rozdrobnionego czosnku z oliwą. Posypać połową posiekanej
I' ; bazylii, solą i pieprzem. Na cieście rozłożyć pomidory i na wierzchu
pozostały czosnek z oliwą. Rozłożyć fileciki sardeli, tworząc jakiś
. dekoracyjny wzór. Wstawić do piekarnika i piec przez 10-15 minut,
aż pomidory będą miękkie. Przed podaniem schłodzić i posypać po-
I . zostałą bazylią.
i ■'

299
Potrawka warzywna
Liczba porcji: 4

Danie to będzie pełnowartościowym posiłkiem, jeżeli poda sic j

z piersią kurczaka lub rybą upieczoną na ruszcie oraz jakąś surówk
lub sałatką.

✓ 300-400 g szparagów
8 małych cukinii (obciąć końcówki)
✓ 12 małych marchewek, umytych
8 małych cebulek, obranych
sz 1 filiżanka świeżego zielonego groszku
c/ 6 małych rzepek, umytych i obranych
✓ 1 cebula szalotka, pokrojona w drobną kostkę
✓ 700 ml bulionu warzywnego
tZ 2 średniej wielkości pomidory, pokrojone w kostkę
✓ 15 liści bazylii, posiekanych
«/ 2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

W osolonej, tej samej wodzie zblanszować pojedynczo, jedno po

drugim, warzywa: szparagi, cukinię, groszek, rzepki i cebulki. Trze­
ba robić to ostrożnie, ponieważ warzywa nie powinny być przegoto-
wane i nadal pozostawać jędrne. Odcedzić i opłukać zimną wodą. :.-
Na dużej patelni rozgrzać 2 łyżki oliwy, dodać posiekaną szalotkę
i podsmażyć. Wlać bulion i gotować tak długo, aż objętość płynu
zmniejszy się przynajmniej o połowę. Dodać pomidory i gotować na ■
wolnym ogniu przez trzy minuty. Dodać pozostałe warzywa i bazylię;
podgrzewać przez kolejne cztery minuty. Doprawić solą i pieprzem.
Podawać z pieczywem o chrupiącej skórce i dużą zieloną sałatką
(przepis na str. 279).

Dobra rada Audrey Tea

Gdy się gotuje, trzeba mieć pewność!

300
rr-

. pieczone warzywa V
porcji: 4

4; Danie to smakuje świetnie również na zimno!

B t/ 2 duże papryki, czerwona i żółta

’3? t/ 4 małe bakłażany
S ✓ 6 małych ziemniaków
B t/ 3 średniej wielkości cebule
J </ 300-400 g szparagów
t/ 10 obranych ząbków czosnku
i/ 6 gałązek świeżego tymianku
4 gałązki świeżego rozmarynu
✓ 3 łyżki oliwy z oliwek
sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Piekarnik nagrzać do najwyższej możliwej temperatury. Papryki

■■ pozbawić pestek i pokroić w grube paski. Bakłażany pozbawić zielo­
nych końcówek, pokroić wzdłuż na ćwiartki. Ziemniaki umyć, nie
obierać, wyoczkować i pokroić na ćwiartki lub drobniej, jeżeli sądu-
;że. Szparagi umyć, obciąć twarde końce. Sprawione warzywa ułożyć
: na jednej dużej blasze lub dwóch mniejszych. Rozłożyć po równo
czosnek i gałązki ziół. Wszystko skropić oliwą, oprószyć solą i pie-
przem. Wstawić do piekarnika i piec przez 20-30 minut, zmniejsza-
: jąc temperaturę w piekarniku do średniej. Podawać same lub jako do-
; datek do tarty pomidorowej, sałatki lub ryby.

301
Kuskus z dynią
Liczba porcji: 4

«z 150 g kuskusu
tZ 200 ml wody
eZ l/2 łyżeczki nitek szafranu
eZ 250 ml bulionu warzywnego
®z 4 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
1 średniej wielkości cebula
✓ 400 g dyni o intensywnym pomarańczowym kolorze,
pokrojonej w kostkę
&z sok i cienko skrojona skórka z 1 dużej cytryny
ez 1 laska cynamonu
tz 2 liście laurowe
tz 2 łyżki grubo zmielonego LSM
✓ 2 gałązki mięty
6Z sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Kuskus zalać wrzącą wodą i odstawić na kwadrans. Do bulionu

wsypać szafran i odstawić na bok. W garnku o grubym dnie rozgrzać
trzy łyżki oliwy, dodać cebulę i podsmażać, aż stanie się szklista.
Dodać dynię i gotować przez kolejne dwie minuty. Kuskus dodać do
garnka. Wlać bulion z szafranem. Dodać też przyprawy, czyli cyna­
mon, liście laurowe, skórkę cytrynową oraz sól i pieprz. Doprowa­
dzić do wrzenia, a następnie gotować na wolnym ogniu, aż płyn nie­
mal całkowicie wyparuje. Usunąć cynamon, liście laurowe i skórkę
cytrynową. Wyłożyć na półmisek, posypać LSM i przybrać liśćmi
mięty.

302
pieczeń rzymska z czerwonej fasoli i warzyw
Liczba porcji: 4

tZ 440 g czerwonej fasoli nerkowatej z puszki, odcedzonej

i przepłukanej z zalewy
✓ 2 filiżanki tłuczonych ziemniaków
2 starte cukinie
✓ 1 starta marchew
✓ 1 starta cebula
✓ 1 łyżka LSM
ł/ 1 łyżka naturalnego jogurtu sojowego
t/ 1 jajko, rozbite widelcem
✓ i/2 filiżanki tartej bułki (może być z innego pieczywa
niż pszenne)
t/ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smalcu

Fasolę włożyć do dużej salaterki i rozdrobnić ją widelcem. Dodać

pozostałe składniki i dobrze wymieszać. Formę do pieczenia chleba
wysmarować oliwą. Do foremki włożyć masę fasolową, wyrównując
powierzchnię. Posypać tartą bułką. Wstawić do średnio nagrzanego
piekarnika i piec przez 25-30 minut. Po wyjęciu z foremki, kroić na
grube plastry i podawać z sosem według przepisu podanego poniżej.
Do pieczeni dobrze pasują warzywa (marchew, cukinia, groszek cu­
krowy) ugotowane na parze i duża zielona sałatka (przepis na
str. 279).

Sos do pieczeni z fasoli i warzyw

✓ */ 2 filiżanki naturalnego jogurtu sojowego,
t/ 1 łyżka posiekanego szczypiorku.

Jogurt wymieszać ze szczypiorkiem.

303
Fasola a la Stroganow
Liczba porcji: 4

c/ 440 g fasoli limeńskiej z puszki, odcedzonej i przepłukanej

z zalewy
✓ 1 łyżka rozdrobnionego czosnku
440 g pomidorów z puszki, drobno pokrojonych
t/ 1 średniej wielkości cebula, pokrojona w kostkę
✓ 2 średniej wielkości cukinie, starte na tarce warzywnej
cz 1 filiżanka posiekanego brokuła
c/ 1 papryka, pokrojona w cienkie paseczki
tz 2 łyżki przecieru pomidorowego
✓ V2 filiżanki bulionu warzywnego
t/ 400 g umytych małych, zwartych pieczarek
łz 1 filiżanka naturalnego jogurtu sojowego
cz 1 liść laurowy
✓ sól morska i tłuczony czarny pieprz do smalcu

Wszystkie składniki oprócz pieczarek i jogurtu połączyć i dobrze

wymieszać. Mieszankę fasolową przełożyć do naczynia do zapieka­
nia. Wstawić do średnio nagrzanego piekarnika i piec przez trzy kwa­
dranse. ”
Po tym czasie naczynie wyjąć, dodać pieczarki i piec przez kolej­
ne piętnaście minut. Przed podaniem wmieszać jogurt sojowy. Poda­
wać z pieczywem o chrupiącej skórce i dużą zieloną sałatką (przepis
na str. 279).

304
Makaron z warzywami
Liczba porcji: 4

bZ 250 makaronu świderki z pełnoziamistej mąki

tZ i duża marchew, pokrojona w cienicie paseczki
aZ 1 ogonek liściowy selera naciowego, pokrojony
w cienkie paseczki
eZ 1 czerwona papryka, pokrojona w cienkie paseczki
✓ i/2 filiżanki posiekanego brokuła
✓ i/2 filiżanki drobno pokrojonej zielonej fasoli szparagowej
* z 4 małe całe papryczki chilli wraz z ogonkami (niekoniecznie)
bZ j/4 filiżanki sosu do sałatek nr 2 (str. 274)
bZ 1 łyżeczka pasty curry
t / 2 łyżeczki sproszkowanej kurkumy

Makaron ugotować w osolonej wodzie i odcedzić. Warzywa

i ewentualnie papryczki chilli ugotować na parze; mają być nadal ję­
drne. Do sosu nr 2 dodać pastę curry i kurkumę, wymieszać. Maka­
ron połączyć z warzywami i sosem, delikatnie wymieszać.
Podawać z pieczywem o chrupiącej skórce i dużą zieloną sałatką
(przepis na str. 279).

305
Bób z pomidorami
Liczba porcji: 4

Jeżeli ktoś nie jada bobu, bo nie smakuje, zachęcam do wypróbo­

wania tego przepisu. Tak przyrządzony bób świetnie smakuje, a jada­
nie bobu jest korzystne dla zdrowia.

tZ500 g świeżego lub mrożonego bobu

*/440 g pomidorów z puszki
e/3 rozdrobnione ząbki czosnku
✓ 2 łyżki posiekanych świeżych liści bazylii (jeżeli ktoś
nie lubi bazylii, można użyć mięty)
z 1 duża cebula, pokrojona w kostkę
✓ trochę oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
z sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Bób ugotować do miękkości i odcedzić. Na dużej patelni rozgrzać

trochę oliwy, dodać cebulę i czosnek, podsmażyć. Dodać ugotowany
bób i pomidory, a następnie bazylię i gotować przez pięć minut.
Doprawić do smaku solą i pieprzem

Czerwona fasola po meksykańsko

Liczba porcji: 4-6

z 450 g czerwonej fasoli z puszki, odcedzonej i przepłukanej

z zalewy
Z 1 duża cebula, pokrojona w kostkę
z 3 duże rozdrobnione ząbki czosnku
z 1 łyżka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ 1 łyżka przecieru pomidorowego (można dodać więcej)
1 łyżka posiekanego świeżego oregano
z 1 łyżka posiekanej natki pietruszki
z 1 łyżka posiekanych liści bazylii
✓ po szczypcie papryczki chilli w proszku i suszonej słodkiej
papryki (niekoniecznie)
✓ trochę wody
✓ sól morska i tłuczony czarny pieprz do smaku

306
 j4a dużej patelni podsmażyć na oliwie cebulę i czosnek. Dodać po­
zostałe składniki i podgrzewać. Wodę dodawać stopniowo, by potra­
wa nie była zbyt rozwodniona. Podawać z taco lub chipsami nacho,
a do tego sałatka z pomidorów, sałaty, kiełków lucerny siewnej do­
prawiona schłodzonym jogurtem sojowym.

Zapiekanka z cukinii
Liczba porcji: 4

Zapiekankę tę można kroić na kawałki i podawać na zimno jako

przekąskę lub zabrać na piknik.

✓ 5 dużych jajek, lekko ubitych

t/ 400 g startej cukinii
t/ 2 średniej wielkości starte marchewki
t/ 1 duża cebula, pokrojona w drobną kostkę
✓ 2 rozdrobnione ząbki czosnku
✓ i/2 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
s/ */ 2 filiżanki posiekanej natki pietruszki
✓ */ 2 łyżeczki soku z cytryny
✓ 1 filiżanka ciemnej mąki pszennej
✓ 1 płaska łyżeczka proszku do pieczenia
✓ 1 filiżanka pokruszonego miękkiego tofu
✓ i łyżka LSM
e/ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Wszystkie składniki oprócz mąki i proszku do pieczenia połączyć

i wymieszać. Dodać mąkę, proszek do pieczenia i wmieszać je
w mieszankę warzywno-jajeczną. Masę wlać do natłuszczonej forem­
ki do pieczenia o wymiarach 28 x 18 cm. Piec w średnio nagrzanym
piekarniku przez 30-40 minut. Podawać z ryżem i jakąś surówką lub
sałatką.

307
Podstawowy bulion warzywny

✓ 5 filiżanek wody
✓ 5 ziaren czarnego pieprzu
u / 1 cebula nieobrana, przekrojona na pół
2 marchwie
✓ 2 pomidory, przekrojone na pół
✓ 2 liście laurowe
a / 2 ogonki liściowe selera naciowego
1 łyżeczka soli morskiej
2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

Duży ciężki garnek rozgrzać, wlać oliwę. Na rozgrzaną oliWę

wrzucić wszystkie składniki oprócz wody. Podsmażać przez pięć mi­
nut, stale mieszając, aby nie przywarły do dna.
Wlać wodę, doprowadzić do zagotowania, a następnie gotować na
wolnym ogniu przez godzinę.
Przecedzić. Wykorzystać od razu lub podzielić na porcje, schłodzić
i wstawić do lodówki.

Dobra rada Audrey Tea

Przeznaczone do zamrożenia pożywienie należy podzielić na por­
cje i włożyć do zamrażalnika najszybciej, jak to możliwe. To dobry i
i praktyczny sposób oszczędzania czasu na przyrządzanie potraw.
Z zapasem zamrożonego pożywienia można szybko mieć coś
smacznego i zdrowego do jedzenia.

308
fiff .

prawi© sushi
Wydajność: około 10 rolek

Do przyrządzenia tej potrawy potrzebna jest mata do sushi, którą

t mnożna nabyć w delikatesach orientalnych, a czasem też w hipermar-
L Recie. Proponuję wypróbować różne składniki, jak na przykład kre­
wetki, tuńczyka czy tofu. Świetne jako przystawka, przekąska czy
< lekki lunch.

w i/ 5 płatów glonów nori

e/ 1 średniej wielkości awokado
✓ 1 pęczek szczypiorku czosnkowego
t / 2 duże ogórki długie (szklarniowe)
tZ 5 łyżek LSM
✓ 2 łyżki prażonego ziarna sezamowego
t / 1 tubka pasty wasabi
✓ 1 mała paczka marynowanego imbiru (niekoniecznie)
t/ 4 łyżki sosu sojowego tamari
✓ 5 filiżanek ugotowanego niełuszczonego ryżu lub ryżu basmati

Gdy ryż jest nadal ciepły, dodać do niego LSM, ziarno sezamowe
i wymieszać. Odstawić na bok. Awokado obrać, usunąć pestkę i po­
kroić w długie cienkie paseczki. Szczypiorek czosnkowy umyć, osu­
szyć i porozdzielać. Ogórki umyć, osuszyć i pokroić w długie cienkie
paski. Płat nori położyć na macie do sushi. Na płacie glonów rozło­
żyć cienką warstwę ryżu, pozostawiając wolny pasek o szerokości
2 cm na początku i końcu. Na ryżu ułożyć łyżeczką cienki pasek pa­
sty wasabi mniej więcej pośrodku. Na początku warstwy ryżu ułożyć
trzy źdźbła szczypiorku czosnkowego, a potem paski ogórka, a na­
stępnie paseczki awokado.
Teraz już można zacząć zwijać ścisłą rolkę przy użyciu maty.
Czynność ta wymaga pewnej wprawy, by nie zawijać też maty, co
zdarza się niedoświadczonym osobom. Rolki ryżu z dodatkami zawi­
nięte w nori można pokroić na pół lub małe kawałki wielkości kęsa.
Najlepiej zrobić to z użyciem zmoczonego wodą ostrego noża. Poda­
wać z płatkami marynowanego imbiru, sosem do maczania składają­
cym się z lamari i wasabi oraz dużą zieloną sałatką (przepis na
str. 279).

309
Tofu i tempeh z cebulką na ostro
Liczba porcji: 4

t/ 390 g tempeh
e/ 340 g tofil
4/ 1 filiżanka kiełków fasoli mungo
az 1 zielona papryczka chilli, pokrojona w cienkie paseczki
(Z 3 cebulki dymki, pokrojone w krążki
e/ 2 łyżeczki startego imbiru
✓ 2 rozdrobnione ząbki czosnku
6/ 1 łyżka łagodnego octu lub soku z cytryny
✓ 1 łyżka sosu sojowego tamari
łZ i/2 łyżeczki ostrej musztardy (niekoniecznie)
tz 6 łyżek wody
aż 4 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ sól i świeżo mielony czarny pieprz do smaku

Tofu i tempeh pokroić w cienkie paski. Umyć i osuszyć kiełki.

Na patelni, a lepiej w woku, rozgrzać połowę oliwy, wrzucić pasecz­
ki tofu i tempeh, podsmażyć na złotobrązowo. Podsmażone tofu
i tempeh przełożyć do miseczki, osączając z tłuszczu. Na tej samej
patelni podsmażyć metodą stir-fry cebulki, chilli, imbir i czosnek
przez około minutę, wcześniej wlewając pozostałą część oliwy. Wlać
wodę, dodać ocet lub sok z cytryny, musztardę, sos tamari, pieprz
i sól, doprowadzić do wrzenia. Zmniejszyć płomień i gotować na
wolnym ogniu przez dwie minuty. Dodać podsmażone tofii i tempeh,
zamieszać, a następnie dodać kiełki i nadał podsmażać, mieszając,
przez kolejne dwie minuty.
Podawać wraz z ryżem oraz dużą porcją jakiejś surówki lub sałat­
ki. Można też podawać na zimno jako wysokobiałkową sałatkę.

310
Quiche z tofu i warzyw
Liczba porcji: 4

panie to nadaje się też świetnie do wzięcia ze sobą na lunch.

Wymaga wstępnie podpieczonego ciasta jako spodu pod quiche
(patrz przepisy na str. 351 i 368).

✓ 2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

✓ 2 łyżeczki rozdrobnionego czosnku .
✓ 1 łyżeczka startego imbiru
✓ 2 filiżanki cebulki szalotki, pokrojonej w drobną kostkę
✓ 1 filiżanka fenkułu, pokrojonego w kostkę
✓ 1 filiżanka grubo posiekanego brokuła
✓ i/2 filiżanki marchwi, pokrojonej w kostkę
✓ 600 g twardego tofu
✓ 1 jajko
✓ 4 łyżki posiekanej natki pietruszki i bazylii
✓ sól i świeżo mielony czarny pieprz do smaku

Na patelni rozgrzać oliwę, dodać szalotkę, imbir i czosnek, pod­

smażać tak długo, aż cebula stanie się przezroczysta. Dodać mar­
chew, fenkul i brokuł. Dusić do miękkości. Jeżeli warzywa zaczną
przywierać do dna patelni, dolać nieco wody. Kostkę tofu wrzucić do
wrzącej wody i trzymać przez minutę, a potem wodę zlać, a tofu osu­
szyć. Tofu włożyć do miksera lub blendera, dodać jajko, sól, pieprz
i zioła, a następnie wszystko rozdrobnić na gładką masę. Masę prze­
łożyć do salaterki, dodać uduszone warzywa i lekko wymieszać.
Masę wraz z warzywami wyłożyć na podpieczony spód z ciasta w na­
czyniu do zapiekania i wyrównać powierzchnię. Wstawić do piekar­
nika rozgrzanego do temperatury 180°C i piec przez pół godziny lub
nieco dłużej, aż quiche urośnie i się zetnie.

311
 Zielona sałatka na ciepło
Liczba porcji: 2

✓ 600-800 g szparagów
✓ 2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ 2 filiżanki strączków młodego słodkiego zielonego groszki.
odmiany sugar snap peas
✓ 3 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
cZ 2 łyżki soku z cytryny
✓ 2 filiżanki dużych różyczek brokuła
2 filiżanki strączków cukrowego groszku
✓ 6 małych młodych ziemniaczków, umytych, wyoczkowanvch
i pokrojonych na ćwiartki '
$/ sol morska i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Ziemniaki ugotować na parze, odcedzić i włożyć do dużej salater

ki. Szparagi umyć, odciąć twarde końcówki. Strączki groszku pozba­
wić włóknistych części i końcówek. Wszystkie warzywa włożyć do
garnka do gotowania na parze i ugotować (wodę posolić) Strączki
zielonego groszku mają pozostawać w całości. Gdy brokuł nabierze
jaskrawo zielonego koloru, wyłączyć płomień. Uparowane warzywa
wyłożyć na ziemniaki. Skropić wszystko z wierzchu oliwą i- sokiem
z cytryny doprawić do smaku.
Można podać z lyżem, kuskusem lub amarantusem. Świetnie sma­
kuje też z ulubionym pieczywem albo bez żadnych dodatków.

312
c polenta
; Liczba porcji: 4 lub więcej

•. Polentę można tak ugotować, że będzie gęsta lub luźna jak tłuczo-
■ ne ziemniaki. To dość wszechstronny produkt, podobnie jak makaron
czy pieczywo.

✓ 1 duża cebula, pokrojona w drobną kostkę

✓ 3 filiżanki bulionu warzywnego lub drobiowego
& / 3 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ 2 łyżeczki rozdrobnionego czosnku
i / 1 filiżanka drobno zmielonej kaszki kukurydzianej
i / 1 filiżanka mleczka ryżowego lub wody
sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

W garnku rozgrzać oliwę, wrzucić cebulę i czosnek, podsmażyć, aż

cebula stanie się przezroczysta. Wlać bulion i mleczko ryżowe lub
wodę, doprowadzić do zagotowania, a następnie zmniejszyć płomień,
by płyn gotował się na tzw. wolnym ogniu. Wsypywać kaszkę kuku­
rydzianą wąskim strumieniem, stale mieszając. Nadal gotować,
zmniejszając płomień do minimalnego; jeżeli będzie zbyt duży, kasza
będzie bulgotać i wyskakiwać z garnka. Przykryć pokrywką i goto­
wać przez 10-15 minut. W trakcie gotowania doprawić pieprzem i so­
lą Gdy jest gotowa, gorącą masę wylać do prostokątnej blachy do
pieczenia, wyrównać i odstawić do schłodzenia.
Gdy jest już chłodna, polentę pokroić w prostokątne kostki i podać
z jakimś sosem do makaronu. Można ją też wziąć ze sobą na lunch.
Znakomicie odgrzewa się w kuchence mikrofalowej.
Ciepła polenta świetnie smakuje z ulubioną surówką sardynkami
lub tuńczykiem skropionym sokiem z cytryny lub sosem nr 2 (przepis
str. 274).
Jeżeli ktoś woli polentę o rzadszej konsystencji, należy wziąć
mniej kaszki. Proponuję poeksperymentować, by się zorientować, ja­
ka gęstość nam pasuje. Nadmiar niewykorzystanej od razu polenty
dobrze przechowuje się w lodówce przez jakiś czas.

313
Kurczak z liśćmi limy przyrządzony metodą stir-fry
Liczba porcji: 4

✓ 2 łyżki oleju sezamowego

e/ 3 cebulki szalotki, pokrojone w drobną kostkę
u/ 1 łyżka startego imbiru
t/ 8 liści limy (najlepsze są liście limy kaffir), drobno posiekane
✓ 4 piersi kurczaka, pokrojone w cienkie paski
tz 3 łyżki sosu sojowego tamari
1 łyżka czerwonej pasty miso
&z 2 główki chińskiej kapusty (bok choy)
ez 4 łyżki porwanych na kawałki liści bazylii
®z 2 filiżanki ugotowanego ryżu niełuszczonego

W woku rozgrzać olej sezamowy, dodać szalotkę, imbir, liście li­

my i podsmażyć, stale mieszając. Dodać pokrojone mięso kurczaka,
sos tamari, pastę miso i chińską kapustę, stale mieszając. Smażyć,
ciągle poruszając wokiem, aż mięso będzie miękkie. Dodać bazylię
i mieszać przez chwilę.
Podawać z ugotowanym ryżem. Proponuję gotować ryż na mlecz­
ku kokosowym, a nie na wodzie, dzięki czemu uzyska się autentycz­
ny, prawdziwie azjatycki smak! Podawać z ulubioną surówką.

Dobra rada, jak smażyć metodą stir-fry

Aby smażenie tą metodą było naprawdę udane, najpierw należy
rozgrzać wok, a następnie wlać olej lub bulion (jeżeli ktoś chce unik­
nąć smażonego oleju). Do gorącego oleju dodawać kolejne składniki,
aby olej się nie przypalił. Płomień pod wokiem powinien być duży,
a pożywienie cały czas powinno być mieszane, a także sam wok po­
winien być ciągle w ruchu.

314
Szaszłyki z kurczaka
Liczba porcji: 4

To dobry przepis do wykonania w letni wieczór na ogrodowym

barbecue, ale można też upiec na domowym ruszcie.

✓ 8 szpikulców/szpadek ze stali nierdzewnej lub drewnianych

(namoczonych w wodzie, by się nie spaliły)
t/ 4 piersi kurczaka, pokrojone na kawałki wielkości jednego kęsa
i/ 24 małe pieczarki

, Składniki marynaty
e/ !/3 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
tZ 2 cebulki dymki, drobno pokrojone
łZ 1 świeża papryczka chilli, pokrojona w cienkie paseczki
łZ 2 łyżki posiekanych liści kolendry
«/ 1 łyżeczka mielonej kurkumy
tZ .1 łyżeczka mielonego kminu rzymskiego
< / 2 łyżki sosu sojowego tamari
t/ 1 łyżeczka cukru palmowego (niekoniecznie)
az 1 łyżka soku z cytryny lub limy

Wszystkie składniki marynaty połączyć i zmieszać razem w dużej

salaterce. Do marynaty włożyć kawałki mięsa kurczaki, salaterkę
szczelnie przykryć folią spożywczą i wstawić do lodówki na jakieś
dwie godziny. Po wyjęciu z lodówki kawałki kurczaki nadziewać na­
przemiennie z pieczarkami na szpadki. Piec przez osiem minut na ru­
szcie lub barbecue, odwracając od czasu do czasu na drugą stronę, lub
gdy mięso kurczaka jest miękkie. Podawać z ulubioną surówką.
Zamiast kurczaka można wziąć rybę lub tofu.

315
Omlet z kurczakiem i ryżem
Liczba porcji: 2

e/ 4 duże jajka od niosek z hodowli ekologicznej

s/ 1 średniej wielkości cukinia, starta na tarce warzywnej
łz 1 filiżanka cienkich paseczków piersi kurczaka
✓ 2 łyżki sosu rybnego
nz 2 łyżeczki przyprawy sambal oelek lub świeżej posiekanej
papryczki chilli (niekoniecznie)
eZ 1 filiżanka bulionu drobiowego
ez 1 cebulka dymka, drobno pokrojona
eZ do smażenia olej arachidowy lub oliwa z oliwek tłoczona
na zimno
cz 2 filiżanki ugotowanego ryżu basmati

Do przyrządzenia omletu użyć woka lub patelni. Rozgrzać połowę

oliwy lub oleju i szybko podsmażyć kawałki kurczaka. Przełożyć je
do miseczki, osączając z tłuszczu. Jajka wybić do małej miseczki
i rozbić widelcem. Do masy jajecznej dodać cukinię, sos rybny
i usmażone kawałki kurczaka, wymieszać. Do woka lub na patelnię
wlać 1 łyżkę oleju lub oliwy, zwilżyć tłuszczem całą powierzchnię
patelni lub ścianki woka. Połowę masy jajecznej wylać na-gorący
tłuszcz i smażyć, po chwili odwrócić na drugą stronę i gdy omlet jest
gotowy przenieść na talerz. W taki sam sposób usmażyć drogi omlet.
Podgrzać bulion drobiowy, włożyć posiekaną dymkę i rozlać do
dwóch miseczek.
Na talerze z omletami wyłożyć ugotowany gorący ryż. Nałożyć po
łyżeczce przyprawy sambal oelek; nie jest to konieczne, ale świetnie
razem smakuje. Podawać z bulionem z cebulką, którym można polać
ryż; smakuje wybornie. Do omletu świetnie pasuje duża porcja su­
rówki lub sałatki warzywnej.

316
Sałatka z kurczaka pieczonego na ruszcie i fig
Liczba porcji: 2-4

Danie to świetnie nadaje się na lunch lub kolację.

2 duże filety z piersi kurczaka

c/ 1 bakłażan
✓ 8 liści endywii radicchio
4/ 6 świeżych fig, przekrojonych na połówki
®z oliwa z oliwek tłoczona na zimno

Sos do sałatki z kurczaka i fig

4/ sok z 1 cytryny
c/ 1 łyżka płynnego miodu
4 / ]/2 filiżanki listków majeranku
# / kropelka sosu sojowego tamari
✓ 1 rozdrobniony ząbek czosnku (niekoniecznie)
cz sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Wszystkie składniki sosu dodać do małego słoika z nakrętką i do­

brze wymieszać, potrząsając. Odstawić na bok.
Bakłażana pokroić w poprzek na krążki o grubości około Icm.
Za pomocą pędzla kuchennego posmarować oliwą piersi kurczaka
i krążki bakłażana, piec je na ruszcie, aż mięso będzie miękkie, a ba­
kłażan - złotobrązowy. Liście endywii umyć i osuszyć. Rozłożyć po
dwa na talerzach. Upieczone piersi kurczaka pokroić na skos na gru-
bawe plastry. Plastry upieczonego kurczaka porozkładać na liściach
endywii, dołożyć krążki bakłażana i połówki fig. Polać sosem, wcze­
śniej wstrząsając słoikiem.
Sałatka ta najlepiej smakuje, gdy mięso kurczaka i bakłażan są
nadal ciepłe.

317
Gotowane piersi kurczaka z warzywami
Liczba porcji: 4

t/ 300 ml bulionu drobiowego

✓ 2 rozdrobnione ząbki czosnku
✓ 4 piersi kurczaka
✓ 1 łyżka bazyliowego pesto
1 pęczek rukwi wodnej, umytej i osuszonej
e/ 1 łyżka posiekanego szczypiorku
✓ 100 g umytych malutkich marchewek
&z 100 g wyłuskanego bobu
ł/ 6 pokrojonych wzdłuż malutkich cukinii
uz sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Do blendera lub urządzenia typu food processor włożyć rukiew

wodną, sos pesto, wlać bulion, doprawić solą i pieprzem, rozdrobnić
na gładki płyn. W dużym rondlu umieścić na spodzie plastry cukinii,
marchewki i bób. Posypać rozdrobnionym czosnkiem i szczypior­
kiem. Piersi kurczaka położyć na warzywach, zalać wszystko bulio­
nem z pesto i rukwią, przykryć pokrywką. Gotować na wolnym ogniu
przez 30-40 minut, aż mięso będzie miękkie.

318
1 Kurczak z warzywami smażony metodą stir-fry
/ Liczba porcji: 4-6

To odżywcze, a jednocześnie oczyszczające danie stanowi pełno-

■ wartościowy posiłek. Dodatek suszonych grzybów jest konieczny ze
względu na smak i ich korzystne oddziaływanie. Ilości warzyw można
zmienić, czyli zwiększyć lub zmniejszyć, według własnego uznania.

1 / 1 łyżka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

t / 2 łyżki sosu sojowego tamari
✓ 1,2 1 bulionu drobiowego
✓ 6-8 suszonych grzybów, twardziaków łuskowatych (shiitake}
namoczonych w ciepłej wodzie na pół godziny, lub pieczarek
✓ 3 piersi kurczaka, pokrojone w cienkie paski
ez 8 szparagów, pokrojonych na kawałki o długości 2,5 cm
✓ 12 strączków zielonej fasolki szparagowej, pokrojonych
na kawałki o długości 2,5 cm
t / 12 umytych strączków zielonego groszku odmiany
sugar snap peas
✓ garść kiełków fasoli mungo i/Iub kiełków groszku cukrowego
c/ 125 g żółtego chińskiego makaronu, gotowanego przez 2 minuty

W trakcie przyrządzania potrawy w woku, w dużym garnku za­

grzać bulion. Tuż przed rozpoczęciem przygotowywania potrawy do
grzejącego się bulionu włożyć ugotowany makaron, by się podgrzał
przed podaniem. W woku lub głębokiej patelni rozgrzać oliwę, dodać
fasolkę szparagową, szparagi i podsmażać, stale mieszając, przez
dwie minuty. Dodać pokrojone mięso kurczaka i podsmażać przez
kolejne dwie minuty. Dodać odcedzone i lekko osuszone twardziaki
łuskowate lub pieczarki, oba rodzaje zielonego groszku i podsmażać,
stale mieszając, przez dwie minuty. Potrawę skropić sosem tamari,
wsypać kiełki, podgrzewać jeszcze chwilę, mieszając, i wyłączyć
płomień.
Do miseczek wlać porcje bulionu wraz z makaronem, dodać sma­
żone warzywa z kurczakiem. Natychmiast podawać.

319
Sałatka z kurczaka na ciepło z tureckim chiebem
Liczba porcji: 3-4

Trudno powstrzymać się od mlaskania, jedząc tę potrawę!

✓ 4 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

az 2 rozdrobnione ząbki czosnku
tz 500 g umytych pomidorków koktajlowych (można przekroić
na połówki)
ez 4 ogórki długie (szklarniowe), cienko pokrojone wzdłuż
(Z 200 g główek karczochów z puszki lub słoika, odcedzonych
i przekrojonych na pół
✓ 100 g odcedzonych z zalewy kaparów
✓ 3 łyżki posiekanych liści bazylii
✓ 3 łyżki octu jabłkowego lub soku z cytryny
aż 1-2 bochenki tureckiego chleba, pokrojonego w duże trójkąty
(może być każdy inny rodzaj chleba o chrupiącej skórce,
najlepiej pieczonego w piecu opalanym drewnem)
eZ 3 piersi kurczaka
cz 4 łyżki bulionu drobiowego lub wody
<Z 1’ liść laurowy
cZ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Do dużej patelni o powierzchni, do której nic nie przywiera, wlać

bulion lub wodę, dodać liść laurowy i zagotować. Włożyć piersi kur­
czaka i gotować na wolnym ogniu, aż mięso będzie miękkie. Wtedy
wyjąć i pokroić na plastry. Połączyć pomidorki, ogórki, kapary, głów­
ki karczochów i zioła. Dodać plastry kurczaka i wymieszać. Z oliwy,
octu lub solcu z cytryny i czosnku zrobić sos, mieszając składniki, po­
łać nim sałatkę. Pokrojone kawałki chleba posmarować oliwą z obu
stron i podsmażyć na ruszcie na złoto.
Kawałki chleba ułożyć na talerzach, a na nie wyłożyć sałatkę i po­
dawać. Doprawić do smaku solą i pieprzem.

320
Kurczak faszerowany na dużą okazję
Liczba porcji: 4-6
Odpowiednio wcześniej zamówić u rzeźnika lub w innym sklepie tu­
szkę kurczaka pozbawioną kości. Potrawę tę można przyrządzić dzień
wcześniej. Świetnie smakuje na zimno pokrojona w plastry. Nadaje się
też znakomicie do podania na przyjęciu lub do wzięcia na piknik.
t/ 6 łyżek oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
t/ 1 tuszka młodego wytrybowanego kurczaka ważącego
niewiele ponad kilogram
Składniki farszu
eZ 6 kromek chleba, pokrojonego na kawałki wielkości kęsa
ł/ 8 łyżek mleczka sojowego, owsianego lub ryżowego
450 g zmielonego mięsa kurczaka (piersi)
✓ 1 pęczek natki pietruszki, posiekanej
(/ 2 rozdrobnione ząbki czosnku
t/ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku
Ponadto
tz gruba igła i mocna bawełniana nitka do zszycia tuszki
Piekarnik nagrzać do temperatury 180°C. Pokrojony chleb namoczyć
w mleczku na 10-15 minut. W dużej salaterce połączyć zmielone mięso
kurczaka, czosnek i natkę pietruszki, doprawić solą i pieprzem. Dodać
chleb wraz z mleczkiem i dobrze wymieszać.
Wytrybowaną tuszkę kurczaka położyć na desce lub tacy i nadzie­
wać farszem, począwszy od wypełnienia nóżek i ukształtowania ich
w oryginalnej postaci, a następnie wnętrze tuszki. Zaraz zszywać gru­
bą igłą i mocną bawełnianą nicią, aby farsz nie wypadał. Płaty mięsa
i skóry zakładać na siebie naprzemiennie tak, aby się nie porozrywały.
Nafaszerowaną i zszytą tuszkę umieścić - szwem do dołu - w głę­
bokiej brytfannie lub naczyniu do zapiekania, które należy wysmaro­
wać 3-6 łyżkami oliwy. Po pół godziny pieczenia ostrożnie, by nie
poszarpać skóry, obrócić tuszkę na drugą stronę i nadal piec, od cza­
su do czasu smarując ją tłuszczem. Przez część czasu piec pod przy­
kryciem, by nie spalić mięsa, ale zrumienić skórkę.
Gdy mięso jest miękkie, czyli po około półtorej godziny, brytfannę
wyjąć, schłodzić przez dziesięć minut. Przed podaniem pokroić na
grube plastry i ładnie ułożyć na półmisku.
Pieczeń rzymska z kurczaka
Liczba porcji: 6

Składniki tego przepisu są takie same jak składniki farszu w prZe.

pisie poprzednim (kurczak faszerowany) i są to te same ich ilości:
Podłużną brytfannę (taką, w jakiej piecze się pasztet lub podłużny
chleb) natłuścić. Masę przełożyć do brytfanny, przylay ć folią alumi­
niową, wstawić do piekarnika nagrzanego do temperatury 180°C i piec
przez 3-4 kwadranse. Po lekkim schłodzeniu wysunąć na deskę i kroić
w grube plastry. Podawać z dużą zieloną surówką (przepis str. 279).
Świetnie nadaje się do wzięcia na piknik lub jako obłożenie kanapek

Kurczak w marynacie cytrynowo-ziołowej pieczony

Liczba porcji: 4

łz 4 kawałki kurczaka, pokrojone w cienkie paski

✓ !/2 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ sok z 1,5 cytryny
« z 2 rozdrobnione ząbki czosnku
2 łyżeczki suszonego estragonu
iz 2 łyżeczki suszonej bazylii
tz gałązki świeżego estragonu i świeżej bazylii do dekoracji

Z oliwy, soku z cytryny, ziół i czosnku zrobić marynatę. Do mary­

naty włożyć kawałki kurczaka, wstawić naczynie do lodówki na dwie
godziny. Piekarnik nagrzać do temperatury 180°C, wstawić kawałki
kurczaka wraz z marynatą i piec przez 10-15 minut, aż mięso będzie
miękkie. Od czasu do czasu polewać kawałki mięsa sosem od piecze­
nia. Takie zamarynowane kawałki kurczaka można też upiec na bar­
becue lub ruszcie.
Podawać z ulubioną surówką.

322
• Jurczak z makaronem po chińsku
Liczba porcji: 4-6

S 3 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

✓ 3 rozdrobnione ząbki czosnku
yf 2 papryczki chilli, drobno pokrojone (niekoniecznie)
✓ 3 cebulki dymki, drobno pokrojone
✓ 250 ml bulionu rybnego
i/ 250 g ugotowanego mięsa kurczaka, pokrojonego w cienkie
plastry
✓ 300 g małych krewetek
iZ 2 łyżeczki miso zmieszanego z 1 łyżką wody lub 3 łyżeczki
sosu sojowego
* z 2 filiżanki kapusty pekińskej, drobno poszatkowanej
✓ 500 g chińskiego makaronu hokkien mee (lub innego
chińskiego jajecznego makaronu z pszennej mąki)
✓ 250 g kiełków fasoli mungo
✓ garść małych liści szpinaku
iz'2 łyżki sosu sojowego tamari

W woku lub na dużej patelni rozgrzać oliwę, dodać czosnek i pod­

smażać przez chwilę, stale mieszając. Gdy czosnek się ozłoci, wyjąć
go łyżką cedzakową, otrząsając z tłuszczu i odłożyć na spodeczek.
Do oliwy dodać chilli i chwilę podsmażyć, a następnie dodać krewet­
ki i sos sojowy Smażyć przez dwie minuty. Dodać kapustę chińską
i dymkę. Chwilę podsmażać. Wlać bulion rybny, dodać makaron,
mięso kurczaka, kiełki i liście szpinaku. Gotować przez dwie minuty,
wolno mieszając. Skropić sosem tamari.
Rozłożyć do miseczek i podawać. Z wierzchu posypać podsmażo­
nym czosnkiem i przybrać plasterkami ogórka.

323
Zielone curry z kurczaka po tajsku
Liczba porcji: 4

✓ 350 g mięsa kurczaka, pokrojonego na kawałki

c/1 łyżka lub więcej tajskiej zielonej pasty curry
ez 1 łyżka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ 1 filiżanka świeżego zielonego groszku
ez 1 filiżanka strączków zielonej fasolki szparagowej
cz 1 filiżanka śmietanki kokosowej z puszki
< z l/2 filiżanki posiekanych liści kolendry
cZ 1 łyżka drobno posiekanej całej cytryny (wcześniej owoc
należy umyć i sparzyć)
gz 2 całe papryczki chilli (niekoniecznie)

Na dużej patelni rozgrzać oliwę, dodać pastę curry i ogrzewać

przez minutę. Wlać połowę śmietanki kokosowej i podgrzewać, aż na
wierzch wypłynie olej. Dodać kawałki kurczaka i dusić przez dzie­
sięć minut lub dotąd, aż mięso będzie miękkie. Wlać pozostałą śmie­
tankę kokosową, dodać groszek, fasolkę szparagową, papryczki
chilli, kolendrę i cytrynę. Gotować na wolnym ogniu, aż warzywa bę­
dą miękkie.
Podawać udekorowane gałązkami kolendry z ugotowanym ryżem
i świeżą surówką.

324
Kurczak z morelami i orzechami
Liczba porcji: 4

1/ 4 duże wyfiletowane i pozbawione tłuszczu piersi kurczaka

t/ 4 łyżki posiekanych suszonych moreli
t/ 2 łyżki posiekanych orzechów laskowych
</ 1 łyżeczka suszonego oregano lub 3 łyżeczki posiekanego
świeżego
2 rozdrobnione ząbki czosnku
4/ 2 łyżki nektaru mordowego lub wody
e/ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Zmieszać razem morele, orzechy, czosnek i oregano. Piersi kurcza­

ka przekroić na pół w ten sposób, by były jak najcieńsze i powstał
plaster mięsa, posolić. Na każdy plaster kurczaka wyłożyć z brzegu
po ’/4 mieszanki morelowo-orzechowej, oprószyć mielonym pie­
przem, zwinąć każdy plaster z osobna, tworząc zgrabne paczuszki,
i związać je nicią. Paczuszki te umieścić w specjalnym rękawie do
pieczenia, dodać do środka nektar mordowy lub wodę i szczelnie za­
mknąć.
Rękaw umieścić piekarniku i piec zgodnie z instrukcją, czyli przez
około godzinę, lub dotąd, aż mięso będzie miękkie. Rękaw przeciąć
ostrożnie, by nie stracić sosu, który należy zebrać i rozcieńczyć do
objętości filiżanki i użyć jako sosu pieczeniowego.
Wyjęte z rękawa paczuszki przed podaniem pokroić na plastry.

325
Podstawowy bulion z kurczaka lub kury

&z 500 g różnych części kurczaka lub kury z hodowli ekologiczne;

(skrzydełka, kości, nóżki itp.)
✓ •5 filiżanek wody
t/ 5 ziaren czarnego pieprzu
ł/ 1 nieobrana cebula, przekrojona na pół
eZ 1 cała marchew, przekrojona na kilka części
✓ 2 ogonki liściowe selera naciowego, pokrojone w kawałki
6Z 1 łyżeczka soli morskiej
✓ 2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

Do dużego garnka dodać oliwę i rozgrzać. Na gorącą oliwę wrzu­

cić kawałki mięsa, cebulę, marchew i seler naciowy, podsmażać
przez pięć minut, często mieszając, by nie przywierały do dna. Wlać
wodę, dodać pieprz i sól, zagotować, a następnie gotować na wolnym
ogniu przez godzinę. Przecedzić i odstawić do schłodzenia.
Gdy bulion jest już zimny, na powierzchni płynu widać tłuszcz,
który należy usunąć. Bulion wstawić do lodówki lub od razu użyć.

326
 Ry by § hire owoce morza

przegrzebki z sokiem grejpfrutowym

Liczba porcji: 4

✓ 2 rozdrobnione ząbki czosnku

4/ 1 filiżanka soku z grejpfruta
✓ 4 cebulki dymki, drobno pokrojone
1 łyżeczka oleju z orzechów włoskich lub oliwy z oliwek
tłoczonej na zimno
✓ 48 przegrzebków w połówkach muszli
4/ świeżo zmielony czarny pieprz

Połączyć i zmieszać czosnek, cebulę, sok grejpfrutowy i olej lub

oliwę. W brytfannie ułożyć w jednej warstwie muszle z przegrzebka-
mi. Przegrzebki polać częścią mieszanki czosnkowo-cebulowęj, opró­
szyć lekko czarnym pieprzem i piec przez pięć minut. Muszle przeło­
żyć do salaterki, polać pozostałą mieszanką czosnkowo-cebulową
i wymieszać.
Podawać z gotowanymi ziemniakami i jakąś surówką.

327
Ryba lucjan z rusztu w korma curry
Liczba porcji: 4

cZ 2 młodziutkie rybki z rodziny lucjanowatych

s/ filiżanki pasty korma curry
az i/2 filiżanki płatków migdałowych
ez i/2 filiżanki posiekanych liści kolendry
cz 1 lima przekrojona wzdłuż na cząstki do dekoracji
cz 1 łyżka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

Ryby pozbawić wnętrzności i oczyścić. Każdą rybę nadkroić na

skos w 3-4 miejscach. Podpiec na ruszcie lub barbecue. W małej mi­
seczce zmieszać pastę korma curry, płatki migdałowe i liście kolen­
dry, nałożyć tę mieszankę na ryby. Piec na ruszcie lub barbecue, aż
ryby w środku będą dobre do jedzenia. Cząstki limy posmarować oli­
wą, także lekko podpiec i udekorować nimi ryby.
Podawać z ugotowanym ryżem i surówką lub sałatką.

328
f Sałatka z tuńczyka z młodymi ziemniaczkami
■ liczba porcji: 2 lub więcej

S i/4 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

eZ 2 łyżki sosu sojowego tamari
tZ 1 czerwona cebula, pokrojona w cienicie plasterki
iż 225 g tuńczyka z puszki (wysokiej jakości)
(Z i/2 główki sałaty lodowej, umytej, osuszonej i porwanej
na kawałki
✓ 1 rozdrobniony ząbek czosnku
tZ sok z 1 cytryny
tZ 1 ogórek długi, pokrojony wzdłuż
eZ 250 g umytych pomidorków koktajlowych
tZ 8 pomidorów, drobno pokrojonych
&z 4 jajka ugotowane na twardo, obrane i pokrojone na ćwiartki
*z 8 małych ugotowanych ziemniaczków, schłodzonych
i pokrojonych na ćwiartki
iz sól
W małej miseczce zmieszać oliwę, sos tamari, sok z cytryny, tro­
chę soli i odstawić na bok. Pozostałe składniki włożyć do dużej sala­
terki i lekko wymieszać. Polać sałatkę wcześniej przygotowanym so­
sem i odstawić na pięć minut, by trochę się przegryzła.
Podawać z ulubionych pieczywem o chrupiącej skórce.

329
Tuńczyk z ryżem basmati
Liczba porcji: 4

s/ 4 steki z tuńczyka, po około 150 g każdy

✓ ■1,5 filiżanki ryżu basmati
t/ {/2 łyżeczki soli morskiej
✓ 3 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ i/2 łyżeczki sproszkowanej papryczki chilli (niekoniecznie)
✓ 1 łyżka soku z cytryny
✓ 2 cebule, pokrojone w drobną kostkę
✓ 450 g małych zwartych pieczarek, pokrojonych w plasterki
✓ 2 łyżeczki startego imbiru
✓ 2 duże pomidory, obrane ze skórki i drobno pokrojone
✓ 450 g umytego i posiekanego szpinaku
✓ 2-4 papryczki chilli, pozbawione nasion (niekoniecznie)
✓ 2 filiżanki bulionu rybnego lub wody
✓ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku

Ryż namoczyć w wodzie na dwie godziny. Steki tuńczyka natrzeć

solą, suszoną papryczką chilli i sokiem z cytryny. Odstawić do lo­
dówki. Na oliwie podsmażyć cebulę do miękkości, dodać pieczarki,
dusić przez minutę. Dodać papryczki chilli, imbir, pomidory, przy­
prawy i dusić przez kolejne pięć minut. Odstawić sos na bok do
schłodzenia.
Ryż odcedzić i wsypać do dużego garnka ze szczelnie pasującą po­
krywką, zalać bulionem lub wodą. Doprowadzić do wrzenia, a na­
stępnie gotować na wolnym ogniu przez dziesięć minut. Po tym cza­
sie zdjąć pokrywkę i na wierzchu ryżu wyłożyć połowę szpinaku, na
szpinak połowę sosu, a na to steki z tuńczyka. Na tuńczyka położyć
pozostałą część szpinaku, a potem warstwę sosu. Przykryć pokrywką
i gotować przez kolejne 15-20 minut. Wyłączyć płomień, trzymać
garnek jeszcze przez pięć minut na ciepłej kuchence.
Podawać z dużą zieloną sałatką (patrz str. 279).

330
Tuńczyk z kluskami ziemniaczanymi
liczba porcji: 3
S i/2 pęczka bazylii, umytej i posiekanej
1/ 250 g tuńczyka w oleju
✓ 3 łyżki soku z cytryny
✓ 500 g klusek ziemniaczanych
sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku
Do dużej salaterki włożyć tuńczyka wraz z olejem, skropić sokiem
z cytryny i dodać bazylię.
W garnku zagotować dwa litry wody i na gotującą wodę wkładać
kluski ziemniaczane, a następnie gotować. Gdy wypłyną na powierzch­
nię, gotować jeszcze przez minutę, a następnie wyjąć je łyżką cedzako-
wą. Kluski ziemniaczane dodać do salaterki z tuńczykiem i wymieszać,
uważając, by ich nie uszkodzić, przy prawić solą i pieprzem.
Kluski ziemniaczane można zrobić samodzielnie w domu z goto­
wanych ziemniaków i mąki lub kupić gotowe w sklepie.

Sałatka z tuńczyka z jajkami i oliwkami

Liczba porcji: 4
Danie do jedzenia z dużej salaterki.
< / 250 g dobrej jakości tuńczyka w sosie własnym
✓ garść czarnych oliwek bez pestek
✓ 8 dużych liści sałaty, umytych, osuszonych i porwanych na kawałki
ł/ 1 cebulka dymka, drobno pokrojona
✓ 2 jajka ugotowane na twardo, obrane i pokrojone na ćwiartki
3 dojrzałe pomidory, drobno pokrojone

Do dużej salaterki włożyć tuńczyka i pozostałe składniki oprócz ja­

jek. Polać sosem przyrządzonym według przepisu podanego poniżej.
Składniki sosu
✓ 1 łyżka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
tZ 1 łyżka sosu sojowego tamari
t/ sok z */ 2 cytryny
Składniki sosu połączyć, zmieszać, potrząsając, i polać sałatkę.
Na wierzchu położyć ćwiartki jajek. To jest bardzo proste, naprawdę!
Tuńczyk marynowany z makaronem
Liczba porcji: 4-6

t/ 2 grejpfruty, obrane, podzielone na cząstki i pozbawione błon

✓ sok z 1 grejpfruta
z 1 łyżka octu jabłkowego lub soku z cytryny
Z 1 rozdrobniony ząbek czosnku
z >/2 filiżanki oleju sezamowego
z i/4 filiżanki oleju z orzechów włoskich lub oliwy z oliwek
tłoczonej na zimno
Z 4 cebulki dymki, drobno pokrojone
Z 1 kg steków z tuńczyka, pokrojonych na ukos włókien
w jak najcieńsze plastry (steki można częściowo zamrozić,
żeby krojenie było łatwiejsze)
Z 1 łyżeczka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
Z 200 g szparagów
Z 250 g makaronu z mąki z fasoli mungo lub z mąki ryżowej

Połączyć i zmieszać składniki marynaty: czosnek, połowę cebulki,

sok grejpfrutowy, ocet jabłkowy, olej z orzechów włoskich i olej se­
zamowy. Pokrojone steki tuńczyka umieścić w płytkim ceramicznym
naczyniu i polać połową marynaty. Odstawić do lodówki na dwie go­
dziny lub dłużej i w tym czasie obrócić kawałki tuńczyka na drugą
stronę. Makaron zalać gorącą wodą i gotować przez 5-8 minut. Gdy
jest gotowy, przelać zimną wodą i odcedzić. Na ciepły makaron wlać
oliwę i wymieszać. Szparagi ugotować w lekko osolonej i ocukrzonej
wodzie; powinny pozostać jeszcze jędrne. Na patelni o nieprzywie-
ralnej powierzchni opiec bardzo szybko plastry tuńczyka z obu stron.
Na duży dość głęboki półmisek wyłożyć makaron, a na makaron
opieczone plastry tuńczyka. Na tuńczyku ułożyć cząstki grejpfrutów,
szparagi i resztę posiekanej dymki. Polać pozostałą marynatą.
Podawać jako jedno z dań na uroczystym przyjęciu lub z sałatką
warzywną.
Świeża ryba z imbirem i cebulką dymką
Liczba porcji: 4

Do przyrządzenia tej potrawy najlepiej nadają się tuńczyk, łosoś

atlantycki lub inna ryba o białym, jędrnym mięsie.
Proponuję, aby rybę zawinąć w liście bananowca zamiast w folię.

tZ 4 kawałki świeżej ryby

eZ 4 łyżeczki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
cZ 3 cebulki dymki, pokrojone skośnie
«z 1 mały kawałek imbiru, starty na drobnej tarce
«z 4 kawałki folii do pieczenia łub liście bananowca
cZ cienko pokrojone cząstki cytryny
&z sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smalcu

Piekarnik nagrzać do temperatury I80°C. Na kawałkach folii od­

dzielnie położyć kawałki ryby, każdy polać łyżeczką oliwy, posypać
startym imbirem, pokrojoną dymką, położyć cząstki cytryny. Luźno
zawinąć w folię. Zawinięte kawałki ryby umieścić w naczyniu do za­
piekania, wstawić do piekarnika i piec przez 15-20 minut. Po wyję­
ciu z piekarnika usunąć folię, oprószyć solą i pieprzem do smaku.
Podawać z sałatką ogórkową.

Zebrać się razem to początek. Trzymać się razem

to postęp. Pracować razem to sukces.
Henry Ford

333
Kałamarnica w marynacie
Liczba porcji: 4
Potrawa ta smakuje lepiej, jeżeli przyrządzi się ją dzień wcześniej
✓ 500 g tub kałamamic (mniejsze tuby są delikatniejsze!)
łZ l/3 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
iz 1 rozdrobniony ząbek czosnku
tz t/3 filiżanki soku z cytryny
ez 2 łyżki posiekanej natki pietruszki
Tuby kałamamic umyć pod bieżącą wodą i osuszyć. Pokroić na
plasterki o grubości 1 cm. W dużym garnku zagotować wodę i wrzu­
cić pokrojone kałamamice. Gotować na wolnym ogniu przez pięć
minut, a następnie odcedzić i odstawić na bok. W salaterce zmieszać
sok z cytryny z oliwą. Do tej mieszanki włożyć kawałki ugotowanej
kałamarnicy, wymieszać, przykryć folią spożywczą i wstawić do
lodówki na całą noc. Na dwie godziny przed podaniem wyjąć z lo­
dówki, posypać czosnkiem i natką pietruszki, wymieszać i odstawić.
Przed podaniem doprawić do smaku.
Podawać na stół wraz z marynatą, a do tego duża zielona sałatka.

Podstawowy bulion rybny

ez 2 kg opłukanych rybich ości, głów (ryb o białym mięsie) itp.
cZ 5 filiżanek wody
sz 10 ziaren czarnego pieprzu
sZ 1 cała marchew, pokrojona na kilka części
ez 2 ogonki liściowe selera naciowego, pokrojone w kawałki
®z 2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
ez 1 kawałek skórki cytrynowej
tZ «/2 pęczka natki pietruszki wraz z ogonkami

Rozgrzać duży garnek. Do garnka dodać oliwę, rybie ości, głowy

itd., marchew, seler naciowy, natkę pietruszki, ziarna pieprzu, skórkę
cytrynową i chwilę podsmażyć. Wlać wodę, zagotować, a następnie
gotować na wolnym ogniu przez trzy kwadranse. Wcześniej zebrać
szumowiny, jakie powstały po zagotowaniu. Przecedzić przez sito.
Użyć bulion od razu lub wstawić do lodówki po schłodzeniu.

334
Sardynki z rusztu z cytryną
Liczba porcji: 4

✓ 1 kg świeżych wyfiletowanych sardynek.

Składniki marynaty
t/ 6 łyżek oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
t/ I rozdrobniony ząbek czosnku
sZ i/2 filiżanki soku z cytryny
«z 4 łyżki posiekanych liści kolendry
tZ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smalcu

Zmieszać razem składniki marynaty. Fileciki lekko posmarować

oliwą, a następnie zalać je połową marynaty i odstawić na godzinę
w suche chłodne miejsce lub do lodówki. Smażyć sardynki pod roz­
grzanym opiekaczem po 3-4 minuty z każdej strony. Po obróceniu na
drugą stronę posmarować marynatą.
Rybki podawać z surówką polaną pozostałą marynatą. A do tego
chleb turecki lub inne pieczywo o chrupiącej skórce.

Dobra rada, jak sprawiać ryby

Do pozbawienia ryby łusek użyć nieostrej części ostrza noża, trze­
ba je zeskrobać. Następnie odciąć płetwy nożyczkami. Rozciąć
nożem brzuch, usunąć wnętrzności. Dobrze wymyć, osuszyć za
pomocą ręcznika papierowego i włożyć do naczynia ceramicznego
lub plastikowego. •

335
Potrawka z owocami morza po tajsku
Liczba porcji: 6

Targ rybny jest najlepszym miejscem do kupienia świeżych

składników potrzebnych do przyrządzenia tej potrawy.

a/ 2 kg różnych świeżych owoców morza (ryby o białym mięsie

krewetki, kraby itp.)
c/ 12 ziaren czarnego pieprzu
c/ 1 liść limy odmiany kaffir
✓ 5 rozdrobnionych ząbków czosnku
✓ 5 umytych korzeni kolendry
eZ 1 filiżanka śmietanki kokosowej
✓ 4 cebulki dymki, drobno pokrojone
✓ sok i cienko obrana skórka z 1 limy
g/ 4 drobno pokrojone zielone papryczki chilli (niekoniecznie)
łZ 3 drobno pokrojone czerwone papryczki chilli (niekoniecznie)
az 6 sztuk palczatki cytrynowej, drobno posiekane
cz 3 filiżanki mleczka kokosowego
✓ 4 łyżki sosu lybnego (sardele, woda i sól)
cZ 3 łyżki syropu klonowego

Ryby i inne owoce morza pokroić na kawałki wielkości kęsa.

W moździerzu rozdrobnić na pastę korzenie kolendry, czosnek, liść
limy i ziarna pieprzu. Do garnka o grubym dnie wlać śmietankę
kokosową, zagotować powoli, dodać pastę czosnkową i gotować na
wolnym ogniu przez pięć minut. Dodać dymkę, zieloną papryczkę
chilli, posiekaną palczatkę cytrynową, skórkę limy, mleczko
kokosowe i ponownie zagotować. Dodać pokrojone owoce morza,
wlać sos lybny, sok z limy, syrop klonowy i dusić na małym ogniu.
Gdy owoce morza są miękkie, wyjąć je i przenieść na ogrzany
półmisek.
Pozostały sos doprawić do smalcu i zrównoważyć wobec siebie
smaki (słony, kwaśny i słodki). Sosem polać owoce morza. Można
posypać siekaną czerwoną papryczką chilli.

336
Świeży tuńczyk z buraczkami
Liczba porcji: 4

e/ 1 kg pomidorów, pokrojony cli na ćwiartki

t/ 1 rozdrobniony ząbek czosnku
e/ 1 filiżanka grubo pokrojonych liści bazylii
t/ 2 łyżki posiekanego koperku
</ 6 małych młodych buraczków
i/ 1 czerwona papryka
4/ 4 steki z tuńczyka (po około 150 g każdy)
sok z 1 cytryny
ftZ oliwa z oliwek tłoczona na zimno
6/ SÓ1

Płytkie naczynie do zapiekania posmarować oliwą i rozłożyć pomi­

dory. Posmarować je oliwą i posolić. Wstawić do piekarnika i piec
przez 40 minut w temperaturze 180°C. Po upieczeniu wyjąć, posypać
koperkiem i bazylią, odstawić na bok.
Paprykę przekroić na ćwiartki, usunąć nasiona i opiec pod
opiekaczem, aż skórka dostanie pęcherzy i stanie się czarna. Kawałki
papryki włożyć do plastykowej torebki, zawinąć, by nie było dostępu
powietrza i pozwolić ostygnąć. Wtedy obrać ze skórki, co można zro­
bić z łatwością. Kawałki papryki posypać rozdrobnionym czosnkiem
i skropić oliwą. Buraczki ugotować do miękkości w osolonej wodzie.
Odcedzić, obrać, przekroić na ćwiartki, skropić oliwą i sokiem
z cytryny, odstawić na bok.
Opiec steki z tuńczyka na gorącej patelni o nieprzywieralnej
powierzchni, po minucie z każdej strony. Składniki podzielić na
cztery części. Na każdym talerzu nałożyć porcję buraczków, kawałek
papryki, stek z tuńczyka. Obok położyć upieczone pomidory. Poda­
wać udekorowane gałązkami bazylii z surówką.

337
Kalmar loligo z ryżem
Liczba porcji: 4

✓ 4 tuby kalamara loligo, oczyszczone

✓ 2 filiżanki ugotowanego ryżu
a/ 2 cebule, drobno pokrojone
✓ 3 rozdrobnione ząbki czosnku
t / 1 łyżeczka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ V2 filiżanki posiekanego szczypiorku
6 / sok z dużej cytryny
szczypta sproszkowanej papryczki chilli (niekoniecznie)
1 średniej wielkości czerwona papryka, pokrojona
w drobną kostkę
440 g posiekanych pomidorów z puszki
✓ ’/2 filiżanki świeżych posiekanych liści bazy lii
t/ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smalcu

Na patelni rozgrzać łyżkę oliwy, dodać cebulę, czosnek i podsma­

żyć na złotobrązowo. Dodać ryż, połowę pomidorów oraz pozostałe
składniki oprócz siekanej b azyli i i wymieszać. Tuby kalmara wypeł­
nić farszem ryżowym i ułożyć płasko w naczyniu do zapiekania.
Pozostałą część farszu zachować. Tuby kalmara skropić oliwą i obło­
żyć resztą pomidorów. Naczynie przykryć pokrywką lub folią i piec
w średnio nagrzanym piekarniku przez godzinę. Sprawdzić za pomo­
cą szpikulca, czy są gotowe.
Pozostałą część farszu podgrzać, rozłożyć na talerzach, a na farsz
wyłożyć faszerowane kalmary. Posypać posiekaną bazylią. Obok na
talerzach położyć cząstki świeżego pomidora, wypestkowane czarne
oliwki i plasterki ogórka. Podawać z chlebem o chrupiącej skórce.

338
Kotlety rybne z warzywami
Liczba porcji: 4

eZ 4 kotlety z ryby o białym mięsie, np. z ryby z rodziny

lucj ano waty ch lub podobnej
✓ 1 mała czerwona papryka
tZ 1 mała zielona papryka
iZ 1 średniej wielkości cukinia
«z 1 ogonek liściowy selera naciowego
tZ 1 łyżeczka zmielonego kminu rzymskiego
sZ 1 łyżeczka startego imbiru
✓ 2 łyżki soku z cytryny
✓ I łyżka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku
< z folia aluminiowa lub liście bananowca do pieczenia

Umyte, osuszone i sprawione warzywa pokroić w cienkie paski.

Na patelni rozgrzać oliwę i dodać kmin, imbir i pokrojone warzywa,
dusić przez dwie minuty, mieszając. Dodać koperek.
Na kawałkach folii lub liściach położyć po jednym kotlecie. Skropić
sokiem z cytryny. Nałożyć porcje podduszonych warzyw. Zawinąć
folię lub liście i włożyć do średnio nagrzanego piekarnika. Piec przez
25 minut lub dotąd, aż ryba będzie gotowa.
Przed podaniem wyjąć z folii i podawać z małymi ziemniaczkami
i zieloną surówką.

339
Steki rybne z pikantnym sosem
Liczba porcji: 4
Pikantny sos smakuje ciepły łub zimny.
✓•4 steki z ryby o białym mięsie (po około ł50 g)
✓ 2 pomidory, pozbawione nasion i posiekane
sz 4 cebulki dymki, drobno pokrojone
✓ 1 łyżka posiekanych liści bazyłii
ez 2 łyżki posiekanej natki pietruszki
ez 1 łyżka soku z cytryny
cZ 1 łyżka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smaku
Kawałki ryby piec pod opiekaczem z każdej strony po 4-5 minut. Utrzy­
mywać w ciepłe. Wymieszać pomidory, dymkę, bazylię, natkę, sok z cy-
tiyny i oliwę, przyprawić solą i pieprzem. Rybę podawać polaną sosem
z ryżem lub makaronem oraz dużą zieloną sałatką (przepis na str. 279).

Sos sardelowy
Liczba porcji: 4
To dość gęsty sos, który można podać z polentą łub makaronem.
ez 1 mała puszka filetów sardeli w oleju
tz 2 rozdrobnione ząbki czosnku
cZ 1 łyżka przecieru pomidorowego
cZ 6 łyżek posiekanych liści bazylii i posiekanej natki pietruszki
(może być więcej)
«z 1 cebula, pokrojona w drobną kostkę
<iz 1,5 filiżanki bulionu drobiowego lub warzywnego
cZ 400 g pomidorów z puszki, drobno pokrojonych
eZ 2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
ez sól i świeżo zmielony czarny pieprz do smalcu
Na rozgrzaną oliwę wrzucić cebulę i czosnek, podsmażyć. Dodać
przecier pomidorowy i dusić przez trzy minuty. Dodać fileciki sarde­
li wraz z olejem z puszki, pomidory i zioła, wlać bulion, przyprawić
solą i pieprzem. Gotować na wolnym ogniu, aż rybki się zupełnie roz­
gotują, przez jakieś dwadzieścia minut.

340
tosoś atlantycki z rusztu z tłuczonymi ziemniakami
ticzba porcji: 4

✓ 3 czerwone papryki, przekrojone na ćwiartki i pozbawione

pestek
1 łyżka octu balsamicznego lub soku z cytryny
t/ 2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno lub oleju canola
a/ 220 g (4 filety) łososia atlantyckiego
t/ 4 pomidory, przekrojone na połówki
c/ świeżo zmielony czarny pieprz do smaku
*

Tłuczone ziemniaki
✓ 600 g obranych ziemniaków, pokrojonych na ćwiartki
✓ 2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno lub oleju canola
✓ i/3 filiżanki mleczka ryżowego, owsianego lub sojowego
2 łyżki chrzanu
*

Piekarnik nagrzać do temperatury 180°C. Kawałki papryki i pomi­

dory umieścić w naczyniu do zapiekania. Skropić oliwą i octem bal­
samicznym, oprószyć pieprzem i wstawić do piekarnika na pół godzi­
ny. Kawałki łososia opiec pod opiekaczem przez 4-5 minut z obu
stron.
Ziemniaki ugotować, a następnie odcedzić. Utłuc, dodając mlecz­
ko, oliwę lub olej oraz chrzan. Na talerze wyłożyć porcje tłuczonych
ziemniaków, a na nie położyć pieczoną paprykę i pomidory wraz
z sosem od pieczenia, a na wierzchu ułożyć kawałki łososia.
Podawać z surówką lub sałatką.

* Brak soli w tym przepisie jest celowy, o co zapytałam autorkę. Smak potrawie ma
nadawać ocet balsamiczny i sok z cytryny (przyp. tłum.).

341
Ryba z rusztu z chilli i limą
Liczba porcji: 4

4/ 2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

ł/ 2 łyżeczki startego imbiru
a/ 1 łyżka sosu rybnego
✓ 2 łyżeczki syropu ryżowego lub brązowego cukru
s/ 2 łyżki soku z limy
✓ 2 łyżki słodkiego sosu chilli
✓ 2 rozdrobnione ząbki czosnku
sz 2 główki młodziutkiej chińskiej kapusty (bok choy),
liście porozdzielane
✓ 4 filety ryby z rodziny lucjanowatych
t / 1 filiżanka świeżych liści kolendry
eZ ugotowany ryż basmati lub jaśminowy

Połączyć i zmieszać sos chilli, sok z limy, syrop ryżowy lub brązo­
wy cukier, czosnek, imbir i sos ryby. Do nagrzanego woka wlać 2 łyż­
ki przyrządzonego sosu i doprowadzić do zagotowania, dodać liście
chińskiej kapusty i dusić pod przykryciem przez dwie minuty lub
dotąd, aż liście będą jaskrawozielone, a żyły liści - miękkie. Zdjąć
z płomienia, ale utrzymywać w cieple.
Filety ryby posmarować pozostałą częścią przy rządzonego sosu
i opiekać na ruszcie lub pod opiekaczem przez 2-3 minuty z obu
stron. Posypać liśćmi kolendry. Podawać z ugotowanym ryżem,
a z boku wyłożyć porcje uduszonej chińskiej kapusty.

342
 pasta verdi
' Liczba porcji: 2-4

To danie makaronowe przyrządza się ze świeżych zielonych ziół

i jest ońo bogatym źródłem soli mineralnych i witamin.
Do przyrządzenia sosu potrzebny jest blender lub urządzenie typu
food processor.

✓ 10 źdźbeł szczypiorku czosnkowego

✓ 2 garście natki pietruszki
✓ 1 pęczek liści bazylii
✓ 10 liści rokietty siewnej
✓ garść świeżego koperku
✓ 4 fileciki sardeli
✓ 1 łyżka kaparów
✓ 2 ząbki czosnku
✓ i/2 filiżanki orzeszków piniowych
✓ 1 paczka ulubionego makaronu
✓ 'oliwa z oliwek tłoczona na zimno

W dużym garnku zagotować wodę, wsypać makaron. Gdy jest go­

towy, odcedzić. Do pojemnika blendera wlać */ 2 filiżanki (lub mniej)
oliwy, dodać pozostałe składniki sosu i rozdrobnić na gładką masę.
Jeżeli potrzeba, dodać więcej oliwy. Na makaron wyłożyć sos i deli­
katnie wymieszać.

343
 Dania mięsne

Niektórzy czytelnicy mogą być zdumieni, znajdując przepisy na da­

nia z czerwonego mięsa w poradniku żywieniowym mówiącym
o zdrowym sposobie odżywiania się ze względu na wątrobę i jelita
Obecnie wielu ludzi uważa, że jadanie czerwonego mięsa jest niezdro­
we, ponieważ zawiera ono nasycony tłuszcz i jest bogatym źródłem
białka zwierzęcego. Inni z kolei sądzą, że czerwone mięso zawiera
więcej bakterii niż żywność pochodzenia roślinnego, a jeszcze inni nie
spożywają go ze względów filozoficzno-etycznych. Trzeba jednak po­
wiedzieć, że jeżeli mięso jest świeże i dokładnie ugotowane, spożywa­
nie go nie nastręcza większego ryzyka wystąpienia infekcji jelitowej
niż jadanie drobiu czy ryb i innych owoców morza.
Decyzja o jadaniu czerwonego mięsa należy do każdego z osobna.
Zostało udowodnione bez wątpliwości, że nie ma konieczności jada­
nia go, by mieć dobre zdrowie ani też by dostarczyć swojemu orga­
nizmowi białka najlepszej jakości.
Zamieściłam kilka przepisów uwzględniających czerwone mięso
z uwagi na tych, którzy bardzo je lubią i nie mogą bez niego żyć.
Wiele kobiet gotuje też dla mężów i dzieci domagających się czerwo­
nego mięsa. Ważne jest, by zachęcić członków własnej rodziny do
przestrzegania zasad diety zdrowej dla wątroby i jelit, ale nie powin­
no się to kojarzyć z pozbawianiem ich czegoś, co lubią, nie powinni
też czuć się nieszczęśliwi z tego powodu. Poza tym trudno jest goto­
wać dwa rodzaje posiłków, jeden dla siebie, a drugi dla pozostałych
członków rodziny, bo wymaga to zbyt dużo czasu i energii. Z tego
względu właśnie zamieszczamy kilka przepisów na zdrowe potrawy
z czerwonego mięsa, które mogą być przyrządzone w taki sposób, że
są zdrowe dla wątroby, szczególnie jeżeli podane z produktami oczy­
szczającymi i wspomagającymi ten narząd w metabolizowaniu mięsa.
Zachęcamy do kupowania tylko świeżego chudego mięsa i byłoby
najlepiej, gdyby pochodziło ono od zwierząt z hodowli ekologicznej.
Przed gotowaniem należy usunąć z mięsa cały widoczny tłuszcz, a po

344
 gotowaniu schłodzić i usunąć tłuszcz, jaki się wytopił w trakcie
ę obróbki cieplnej. Należy się upewnić, że mięso jest dobrze ugotowane,
? także w środku, ponieważ w procesie przyrządzania giną chorobo-
■ twórcze drobnoustroje. Nie polecamy jadania mięsa konserwowane-
1 go ani wędzonego; zawsze należy kupować mięso najświeższe, jakie
; jest dostępne. Jeżeli chodzi o ilość spożywanego czerwonego mięsa,
; polecamy ograniczyć jego spożywanie do jednego razu w tygodniu
f jub jeszcze rzadziej.

Curry z wołowiny z fasolą

Liczba porcji: 4

e/ 500 g chudej wołowiny (najlepiej rostbefu bez kości),

pokrojonej w kostkę
«z 440 g pomidorów z puszki
c/ 440 g fasoli borlotti z puszki, odcedzonej
c/ 1 duża cebula, pokrojona w drobną kostkę
t/ 1 łyżeczka lub więcej czerwonej pasty curry
t/ 1 łyżka rozdrobnionego czosnku
tz 1 łyżka deserowa startego imbiru
t/ 1 łyżeczka posiekanej świeżej papryczki chilli bez pestek
(niekoniecznie)
t/ 1 łyżeczka kurkumy
tz sok z połowy dużej cytryny
«z 1 łyżka posiekanych liści świeżej mięty
4/ 1 łyżeczka przyprawy garam masala
2 łyżki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

Na rozgrzaną oliwę wrzucić kawałki wołowiny i obsmażyć, aż bę­

dą miękkie. Wyjąć i odłożyć na bok.
Na oliwie podsmażyć cebulę, imbir i czosnek. Dodać pozostałe
składniki oprócz fasoli i dusić przez trzy minuty. Dodać fasolę i wo­
łowinę, dusić przez kolejne 3-5 minut.
Podawać z ugotowanym niełuszczonym ryżem oraz ugotowanymi
na parze sezonowymi zielonymi warzywami liściowymi.

345
Potrawka z wołowiny z grzybami
Liczba porcji: 4-6

750 g chudej wołowiny (najlepiej rostbefu bez kości)

pokrojonej w paski
1 duża cebula, pokrojona w drobną kostkę
✓ I łyżka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ 1 średniej wielkości czerwona papryka, pokrojona
w drobną kostkę
tz 150 g polnych pieczarek
sz 2 filiżanki wody
i/ 2 łyżki przecieru pomidorowego
2 łyżeczki świeżego oregano
*

Na rozgrzaną oliwę wrzucić kawałki wołowiny i obsmażyć, często

mieszając, aż będą miękkie. Dodać pozostałe składniki, naczynie
przykryć i dusić przez 40-45 minut.
Podawać z ryżem, marchewką i groszkiem cukrowym ugotowany­
mi na parze oraz zieloną sałatką.

* Brak soli w tym przepisie jest celowy, o co zapytałam autorkę. Smak potrawie nadają
przecier pomidorowy i oregano (przyp. tłum.).

346
 *
Wołowina glazurowana słodką musztardą W
Liczba porcji: 4

t/ 4 kotlety z wołowiny (chudy rostbef z kością lub antrykot)

{/ 1 łyżka deserowa oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ i/4 filiżanki brązowego cukru
✓ </2 filiżanki octu balsamicznego
t/ */ 4 filiżanki musztardy z całymi nasionami gorczycy
t/ V3 filiżanki wody
1 łyżeczka sosu chrzanowego

Kotlety pozbawić całego widocznego tłuszczu i odciąć od kości.

Na patelni rozgrzać oliwę i zrumienić kotlety po obu stronach. Patel­
nię zdjąć z płomienia, dodać pozostałe składniki i wymieszać. Kotle­
ty obracać, by je dokładnie obtoczyć w powstałym sosie. Dusić na
wolnym ogniu przez pięć minut.
Podawać z lyżem, marchewką, brokułem i kalafiorem ugotowany­
mi na parze. Całe danie posypać posiekanym szczypiorkiem lub ce­
bulką dymką.

347
Jagnięcina w pikantnym sosie
Liczba porcji: 4

t/ 4 kotlety jagnięce z udźca

✓ 2 łyżki naturalnego jogurtu sojowego
6/ 2 łyżeczki sosu chrzanowego
✓ 1 łyżeczka ostrego sosu chilli
t/ 1 łyżeczka odcedzonych z zalewy i posiekanych kaparów
o/ 1 mała cebula, pokrojona w drobną kostkę
ez 1 łyżeczka miodu
✓ 1 łyżka posiekanego szczypiorku czosnkowego
✓ oliwa z oliwek tłoczona na zimno

Na patelni rozgrzać oliwę i rumienić kotlety po trzy minuty z każ­

dej strony.
Pozostałe składniki zmieszać razem i tą mieszanką posmarować
kotlety po obu stronach. Ponownie dusić na patelni po pięć minut
z każdej strony lub dotąd, aż będą miękkie. Kotlety obracać, by je do­
kładnie obtoczyć w powstałym sosie. Dusić na wolnym ogniu przez
pięć minut.
Podawać z młodymi ziemniaczkami posypanymi posiekanym
szczypiorkiem czosnkowym oraz z warzywami (cukinią i groszkiem
cukrowym) ugotowanymi na parze.

348
Mielona wołowina z ciecierzycą
Liczba porcji: 4 lub więcej

eZ 500 g mielonej wołowiny, wcześniej pozbawionej tłuszczu

✓ 3 lub więcej rozdrobnionych ząbków czosnku
✓ 1 duża cebula, pokrojona w drobną kostkę
cZ 420 g posiekanych pomidorów z puszki
t/ 1 łyżeczka suszonej papryczki chilli (niekoniecznie)
łZ 1 łyżeczka zmielonego ziela angielskiego
cZ 420 g ciecierzycy z puszki, odcedzonej
✓ I łyżka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

Na patelni rozgrzać oliwę, dodać mielone mięso i podsmażać, aż

się zrumieni. Dodać cebulę, czosnek i dusić przez minutę. Dodać po­
midory, chilli, ziele angielskie i dusić na wolnym ogniu, aż mięso bę­
dzie gotowe. Dodać ciecierzycę i dusić, aż będzie gorąca.
Podawać z makaronem oraz pieczywem z chrupiącą skórką i su­
rówką łub sałatką.

349
Curry z jagnięciny
Liczba porcji: 6

Potrawa ta lepiej smakuje Jeżeli przyrządzi się ją dzień, dwa wcze­

śniej i schłodzi w lodówce.

sZ 2 kg mięsa z giczy jagnięcej, pozbawione tłuszczu

i pokrojone w kostkę
&z J/4 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ 2 duże cebule, pokrojone w drobną kostkę
✓ 4 duże pomidory, drobno pokrojone
&z i/2 filiżanki bulionu lub wody
< Z i/2 filiżanki posiekanych świeżych liści kolendry

Składniki pasty przyprawowej

Wszystkie składniki rozdrobnić w urządzeniu typu blender lub fo­
od processor na gładką masę.

cZ s/2 filiżanki świeżych liści kolendry

ez i/2 filiżanki świeżych liści mięty
ez 4 rozdrobnione ząbki czosnku
< / 1 łyżeczka startego imbiru
(Z i/2 łyżeczki przyprawy garam masala
tZ i/2 łyżeczki posiekanej świeżej papryczki chilli (niekoniecznie)
tz i/, łyżeczki mielonego kardamonu
s/ i/4 filiżanki octu jabłkowego

Na dużej patelni rozgrzać oliwę, wrzucić jedną warstwę mięsa po­

krojonego w kostkę i zru mienić. Zdjąć z patelni. Wrzucić następną
część i zrumienić, aż całe mięso będzie podsmażone. Cebulę zrumie-
nić. Dodać pomidory, listki kolendry i całą pastę przyprawową, za­
mieszać. Dodać podsmażone kawałki jagnięciny, podlać bulionem
lub wodą i dusić na wolnym ogniu pod przykryciem, aż mięso będzie
zupełnie miękkie.
Podawać z ryżem oraz blanszowanym szpinakiem i dużą zieloną
sałatką.

350
 Dla osób pragnących zmniejszyć zarówno kaloryczność, jak i ilość
cukru w pożywieniu dobrym sposobem będzie ograniczenie ilości
substancji słodzących w przepisach zamieszczonych poniżej. Propo­
nuję poeksperymentować w tym obszarze i znaleźć rozwiązanie pa­
sujące do własnej przemiany materii.

Owsiany spód ciasta

Jeżeli wypełnienie ma być słodkie, dodać do ciasta łyżkę miodu,

a jeżeli ma być pikantne, trzeba dodać sól i zioła według własnego
uznania.

✓ 2 filiżanki płatków owsianych

e/ 1 filiżanka gorącej wody
i/2 filiżanki mąki ryżowej
✓ 1 łyżka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ 1 łyżka soku z cytryny
✓ 2 łyżki LSM

Do rondelka wsypać płatki owsiane, zalać wodą i zagotować.

Dodać LSM i mieszać cały czas, aż masa zgęstnieje. Odstawić
z płomienia. Gdy ostygnie, dodać pozostałe składniki i wymieszać.
Masę wyłożyć do okrągłej formy do zapiekania o średnicy 20-23 cm.
Budyń sojowy
Liczba porcji: 2-4

t/ 2 filiżanki pasteryzowanego mleczka sojowego

tZ 1 łyżka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ 2 jajka
cZ */ 4 filiżanki syropu klonowego
Z */ 2 łyżeczki esencji waniliowej
Z 1 łyżka soku z cytryny
Z 2 łyżki LSM

Do rondelka wlać mleczko sojowe i zagrzać. Dodać oliwę i ubijać

razem. Jajka rozbić do miseczki i ubijać, aż się spienią dodać syrop
klonowy i dalej ubijać. Stale ubijając, wlewać cienkim strumieniem
gorące mleczko sojowe z oliwą. Dodać wanilię, sok z cytryny i LSM.
Masę jajeczno-sojową wlać do natłuszczonego naczynia do zapieka­
nia. Naczynie umieścić w płytkiej brytfannie wypełnionej wodą.
Wstawić do piekarnika i piec w temperaturze 160°C przez czter­
dzieści minut, aż budyń się zetnie.

Lizaki bananowe

Pyszne i chłodzące w upalny dzień. Zamiast bananów można użyć

też dużych truskawek.

2 łyżki przetartego miąższu passiflory

cZ 1 filiżanka naturalnego jogurtu sojowego
cZ 4 dojrzałe, ale jędrne banany
cZ posiekane orzechy lub LSM jako posypka

Banany obrać i przekroić na połówki. W każdą połówkę banana

wbić patyczek. Umieścić w zamrażarce i zamrozić. Miąższ passiflo­
ry zmieszać z naturalnym jogurtem sojowym. Zamrożone banany za­
nurzyć w jogurcie z miąższem passiflorą wyjąć, pozwolić obcieknąć
i posypać orzechami lub LSM. Ponownie umieścić w zamrażarce.

352
Galaretka z owoców jagodowych z jogurtem sojowym
Liczba porcji: 4

tZ 1 filiżanka różnych świeżych owoców jagodowych

(malina, czarna jagoda, jeżyna, morwa)
®z 1 łyżka miodu
✓ sok i skórka otarta z 1 pomarańczy
cZ 2 łyżeczki żelatyny rozpuszczonej w niewielkiej objętości
gorącej wody lub odpowiednia ilość agaru
✓ 1 filiżanka naturalnego jogurtu sojowego

Do rondelka włożyć owoce, miód, sok i skórkę otartą z pomarań­

czy, zagrzać. Wlać rozpuszczoną żelatynę i zamieszać. Odstawić do
schłodzenia. Dodać jogurt i delikatnie wymieszać. Rozłożyć do mise­
czek lub kompotierek i wstawić do lodówki, by galaretka się zsiadła.
Podawać udekorowane świeżymi owocami jagodowymi lub pla­
sterkami kiwi. Można dodać po kulce lodów sojowych.

Lizaki melonowe

tZ 1 melon (kantahipa)
tZ 1 filiżanka naturalnego jogurtu sojowego
sz i/2 filiżanki ananasa z puszki lub świeżego, drobno pokrojonego
az 1 łyżeczka posiekanych liści mięty
< z siekane orzechy lub LSM jako posypka

Połowę melona obrać i pozbawić pestek. Pokroić na cząstki wiel­

kości połowy banana. W każdy kawałek melona wbić patyczek.
Umieścić w zamrażarce i zamrozić. Zmieszać naturalny jogurt sojo­
wy z kawałkami ananasa i miętą. Zamrożone cząstki melona zanu­
rzyć w jogurcie ananasowo-miętowym, wyjąć, pozwolić obcieknąć
i posypać orzechami lub LSM. Ponownie umieścić w zamrażarce.

353
Konfetti ryżowe
Liczba porcji: 4

z 1 filiżanka mleczka owsianego lub sojowego lub ryżowego

z 1 łyżka miodu
!/2 filiżanki posiekanych suszonych moreli
a/ i/2 filiżanki rodzynków sułtanek
Z 2 plastry suszonego mango, posiekane
ex 1,5 filiżanki ugotowanego ryżu

Do rondla z ryżem dodać pozostałe składniki i mieszać, aż składni­

ki dobrze się połączą, podgrzewając na małym płomieniu. Jeżeli jest
taka potrzeba, dolać mleczka, by osiągnąć pożądaną konsystencję.
Podawać na ciepło lub zimno z małą gałką lodów sojowych lub sor-
betowych. Jeżeli potrawa będzie odstawiona na jakiś czas, należy
wlać więcej płynu, ponieważ suszone owoce go wchłoną.

Prawie najlepszy krem na świecie V

Liczba porcji: 4

Ten krem nie zawiera ani mleka, ani glutenu i świetnie nadaje się
do deserów, na tartę, do ciasta itp.

z 1 opakowanie jedwabistego tofu

z 1 filiżanka mleczka sojowego
Z 1 łyżka deserowa miodu
Z {/2 łyżeczki esencji waniliowej
Z 3 łyżki mąki arrarutowej

Do rondla wsypać mąkę arrarutową i wlać trochę mleczka sojowe­

go, wymieszać, by nie było grudek. Wlać resztę mleczka i podgrze­
wać, stale mieszając, aż zgęstnieje. Zdjąć z płomienia i odstawić do
schłodzenia. Gdy masa jest chłodna, dodawać pozostałe składniki,
ubijając krem mikserem na średnich obrotach.
Krem przypomina ubitą śmietanę.

354

CSSKtfii
Amerykańskie ciasto dyniowe
Liczba porcji: 4

«z 2 filiżanki ugotowanej dyni, odcedzonej i rozdrobnionej

✓ 1 filiżanka miękkiego tofu
✓ 1,5 łyżeczki zmielonego cynamonu
a/ */ 2 łyżeczki zmielonego suszonego imbiru lub świeżego,
startego
✓ łyżeczki zmielonej gałki muszkatołowej
tz J/4 filiżanki mleczka sojowego lub owsianego
&z i/2 filiżanki miodu
tZ !Ą łyżki startej skórki pomarańczowej
®z i/2 filiżanki pokruszonych orzechów włoskich

Wszystkie składniki oprócz orzechów umieścić w odpowiednim

mikserze (blender, food processor) i rozdrobnić na gładką masę.
Tortownicę lub naczynie do zapiekania wyłożyć ciastem (przepis
str. 351) i na nie wylać masę z miksera. Na wierzchu obsypać pokru­
szonymi orzechami. Wstawić do średnio nagrzanego .piekarnika
i piec przez 30-40 minut, aż ciasto się zrumieni. Przybrać kawałkami
świeżych owoców, np. plasterki kiwi świetnie wyglądają.
Podawać z prawie najlepszym kremem na świecie (str. 354) lub lo­
dami sojowymi.

355
Batony owocowe

Batony te świetnie się przechowują w szczelnym pojemniku. Ich

smak jest lepszy po 1-2 dniach przechowywania.

«z 3/4 filiżanki miodu

(Z 1 filiżanka ciemnej mąki pszennej
z 1 łyżeczka proszku do pieczenia
z i/2 filiżanki wiórków kokosowych
c/ 1 filiżanka mieszanki suszonych owoców
<z *
5 sztuk pokruszonych Weetbix
z 1 jajko lekko ubite widelcem
eZ i/2 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

Wszystkie suche składniki połączyć, dodać jajko, oliwę, miód

i wymieszać. Masę owocową wyłożyć do natłuszczonej brytfanny
i wyrównać. Wstawić do średnio nagrzanego piekarnika i piec przez
trzydzieści minut, aż ciasto się przyrumieni.
Po schłodzeniu pokroić na prostokątne kawałki przypominające
batony.

* Weetbix to zbożowy produkt śniadaniowy w formie sztabek lub cegiełek, którego

głównym składnikiem są płatki pszenne, dostępny w Australii. Ten składnik potrawy
można zastąpić trzema filiżankami płatków owsianych z pełnego ziarna (przyp. tłum.).

356
Szybkie ciasto kokosowe
Liczba porcji: 4

t/ 2 filiżanki ciemnej mąki pszennej

c/ 1,5 płaskiej łyżeczki proszku do pieczenia
1 filiżanka surowego cukru
eZ 1 filiżanka mleka kokosowego z puszki
(Z 3/4 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
(Z 3 jajka
z 1 łyżka miodu
z i/4 filiżanki wiórków kokosowych

Wszystkie składniki połączyć w dużej salaterce i ubijać przez

2-3 minuty do uzyskania konsystencji ciasta naleśnikowego. Brytfan­
nę wyłożyć papierem do pieczenia i wlać ciasto. Piec w piekarniku
w temperaturze 180°C przez 40-45 minut lub dotąd, aż patyczek we­
tknięty w ciasto będzie suchy.
Po ostudzeniu posypać wiórkami kokosowymi.

Dobra rada Audrey Tea

Gdy ciasto jest już wystudzone, przekroić je na trzy części i jedną
lub dwie z nich zawinąć i włożyć do zamrażarki ńa później. Po wy­
jęciu z zamrażarki pokroić na kawałki, gdy nadal jest twarde, dzię­
ki czemu szybciej się rozmrozi.

357
Ciasto marchwiowo-jabłkowe V

tZ 1 filiżanka ciemnej mąki pszennej

eZ 1 płaska łyżeczka proszku do pieczenia
iZ i/2 filiżanki miodu lub syropu klonowego
eZ V4 filiżanki pokruszonych orzechów włoskich lub pekanowych
sZ 1 filiżanka startej marchwi
tz I filiżanka startego winnego jabłka, skórkę zostawić
ez 2 łyżki kakao
*z t/2 łyżeczki sody oczyszczanej (kwaśnego węglanu sodu)
«z 2 jajka

Do dużej kuchennej miski przesiać mąkę, dodać kakao, proszek do

pieczenia i sodę. Dodać jajka i pozostałe składniki, dobrze wymie­
szać. Brytfannę lub tortownicę natłuścić i łyżką nałożyć ciasto. Piec
w średnio nagrzanym piekarniku przez 40-45 minut lub dotąd, aż pa­
tyczek wetknięty w ciasto będzie suchy. Po ostudzeniu ciasto lekko
oprószyć cynamonem.

Banany cynamonowo-cytrusowe
Liczba porcji: 4

«z 4 duże banany
łZ 1 filiżanka świeżo wyciśniętego soku z pomarańczy
tZ i/2 filiżanki świeżo wyciśniętego soku z cytryny
sz I łyżka posiekanej lub startej skórki pomarańczowej
łz 2 łyżki miodu
&z 1 łyżeczka zmielonego cynamonu
tz 3 owoce passiflory, tylko rozdrobniony miąższ

Banany obrać, przekroić wzdłuż na pół, a następnie na mniejsze

kawałki w poprzek. Do dużego płaskiego rondla wlać oba rodzaje
soku, dodać miód, skórkę pomarańczową i podgrzać, aż się prawie
zagotuje. Dodać cynamon, włożyć pokrojone banany i gotować na
wolnym ogniu przez 1-2 minuty.
Rozłożyć banany wraz z sosem do miseczek lub kompotierek, na
wierzch położyć po trochu miąższu passiflory.

358
Pieczone jabłka inaczej
Liczba porcji: 4

1/ 2 duże winne jabłka, obrane i pozbawione gniazd nasiennych

eZ 3 łyżki soku z pomarańczy łub z cytryny
</ 1 łyżeczka posiekanej lub startej skórki pomarańczowej
lub cytrynowej
eZ 2 łyżki miodu
łZ 1 łyżka rodzynków
tZ 8 suszonych moreli
sz 8 suszonych śliwek, pozbawionych pestek
«z i/2 łyżeczki zmielonego cynamonu

Jabłka pokroić na cienicie plasterki, zalać je sokiem i wymieszać.

Suszone owoce pokroić w cienicie paseczki. Kawałki jabłek ułożyć
w jakiś dekoracyjny wzór w naczyniu do zapiekania. Do soku dodać
miód, suszone owoce, skórkę pomarańczową lub cytrynową, cyna­
mon i wymieszać. Rozłożyć i polać tą mieszanką jabłka. Przykryć fo­
lią aluminiową. Piec w średnio nagrzanym piekarniku przez 30-45
minut lub dotąd, aż jabłka będą miękkie.
Podawać z jogurtem sojowym lub lodami sorbetowymi.

359
Pieczona sałatka owocowa
Liczba porcji: 4

✓ 2 duże winne jabłka, obrane i pozbawione gniazd nasiennych

2 duże gruszki, obrane i pozbawione gniazd nasiennych
✓ I łyżeczka zmielonego cynamonu
t/ 2 łyżki miodu
e/ >4 filiżanki rodzynków
✓ !/2 filiżanki zblanszowanych migdałów
t/ 1 łyżeczka posiekanej skórki pomarańczowej
✓ 1 mała puszka ananasa, drobno pokrojonego (zachować sok)

Jabłka i gruszki pokroić w cienkie plasterki. Migdały1 pozbawione

skórki pokroić w cienkie plasterki. Zmieszać kawałki ananasa z mio­
dem, rodzynkami, cynamonem i skórką pomarańczową. Na dnie głę­
bokiego naczynia do zapiekania o średnicy 23 cm wyłożyć po V3 ilo­
ści jabłek i gruszek tak, by plasterki owoców zachodziły na siebie. Na
te owoce wyłożyć połowę mieszanki z ananasa. Ponownie wyłożyć
po ilości jabłek i gruszek, na które wyłożyć pozostałe kawałki
anansa. Ostatnia warstwa to reszta jabłek i gruszek. Całość zalać po­
zostałym sokiem z ananasa. Naczynie przykryć folią aluminiową.
Piec w średnio nagrzanym piekarniku przez 45 minut. Po zdjęciu
folii oprószyć cynamonem i posypać plasterkami migdałów. Podawać
na ciepło z naturalnym jogurtem sojowym lub jagodowymi lodami
sorbetowymi.

360
Ciasteczka pomarańczowo-kokosowe

cZ 1 łyżka tahini
< Z ł/4 filiżanki oleju z nasion winogron tłoczonego na zimno
c/ filiżanki miodu
z 1 duże ubite jajko
&z 2 łyżki solcu z pomarańczy
✓ 1 łyżka deserowa skórki otartej z pomarańczy
&z 1,5 filiżanki ciemnej mąki pszennej
cz 1,5 płaskiej łyżeczki proszku do pieczenia
&z i/2 filiżanki wiórków kokosowych
ez 11/4 filiżanki LSM

Połączyć tahini, olej i miód, mieszając do uzyskania gładkiej ma­

sy. Dodać ubite jajko, sok i skórkę pomarańczową, wymieszać.
Dodać wiórki kokosowe, LSM, mąkę, proszek do pieczenia i wyrobić
jednolite ciasto. Nabierać po łyżce ciasta, formować w dłoniach kulki,
kłaść na blasze wyłożonej papierem do pieczenia, spłaszczając je.
Piec w piekarniku w temperaturze 180°C przez 12-15 minut na zlo-
tobrązowy kolor.

361
Mus z owoców jagodowych
Liczba porcji: 4

✓ 2 filiżanki różnych owoców jagodowych (malina, truskawka,

czarna jagoda, poziomka, jeżyna, morwa)
e/ 5 łyżeczek agaru w płatkach
✓ 1 łyżeczka tahini
e/ białko z 1 jajka (o temperaturze pokojowej)
eZ 1,5 filiżanki soku jabłkowego
tZ i/2 filiżanki tofu
6Z i/4 filiżanki syropu klonowego

Owoce umyć i lekko osuszyć; jeżeli truskawki są zbyt duże, prze­

kroić. Do rondelka wlać sok, dodać agar i zagotować, mieszając.
Gotować dalej na wolnym ogniu, aż płatki się zupełnie rozpuszczą
Do pojemnika miksera lub blendera dodać owoce, tofu, tahini, wlać
roztwór again i zmiksować na gładką masę. Do rondelka wlać syrop
klonowy i gotować przez sześć minut do otrzymania konsystencji
przypominającej karmel. Białko ubić trzepaczką na sztywną pianę,
a następnie wlewać po kropli zagęszczony syrop klonowy, cały czas
ubijając. Ubite białko z syropem klonowym dodać do mieszanki
owocowej i lekko wymieszać. Rozłożyć masę do miseczek lub kom-
potierek i schłodzić przed podaniem.

362
Zapiekanka z suszonych owoców
Dobrze się przechowuje w szczelnym pojemniku.

z i filiżanka otrąb ryżowych

z 1 filiżanka ciemnobrązowego cukru
t/ 1 filiżanka mleczka sojowego
z 125 g suszonych moreli lub mieszania suszonych owoców,
pokrojonych w kostkę
z 1 łyżka miodu
z/ 1 filiżanka ciemnej mąki pszennej
Z 1 płaska łyżeczka proszku do pieczenia
Z 1 łyżka ziarna sezamowego lub nasion słonecznika
Wymieszać otręby, mleczko sojowe, cukier, miód i owoce. Odstawić na
dziesięć minut Dodać mąkę i proszek do pieczenia, dobrze wymieszać.
Natłuścić długą wąską blachę do pieczenia. Nałożyć ciasto, wyrównać
wierzch, obsypać sezamem lub nasionami słonecznika.
Piec w średnio nagrzanym piekarniku przez około godzinę. Spraw­
dzić, czy jest upieczone, nakłuwając drewnianym patyczkiem.

Trufle gruszkowe
Najlepiej podać je do kawy po celebrowanej kolacji.

Z 1 filiżanka posiekanych suszonych gruszek

z 3/4 filiżanki rodzynków
Z 1 łyżeczka kandyzowanego imbiru
Z 2 łyżki miodu
(Z 1 łyżka LSM
z 1 filiżanka prażonych wiórków kokosowych

Zmielić gruszki i imbir. Dodać miód, LSM, rodzynki, połowę

wiórków kokosowych i dobrze wymieszać. Nabierać masę po łyżce
lub mniej, formować spłaszczone kulki i obtaczać w wiórkach koko­
sowych. Włożyć do lodówki i schłodzić, aż stwardnieją. Przełożyć do
szczelnego pojemnika, który należy przechowywać w lodówce.
Trufle można przygotować kilka dni wcześniej, ponieważ dobrze
się przechowują.

363
Niespodzianki z suszonych owoców

✓ 1 filiżanka suszonych gruszek, pokrojonych w kostkę

V2 filiżanki suszonych moreli, pokrojonych w kostkę
i/2 filiżanki posiekanych orzechów nerkowców
u/ 72 filiżanki wiórków kokosowych
6/ 1 łyżka soku z cytryny
a/ 1 łyżka miodu
«z 425 ml śmietanki kokosowej
✓ całe orzechy nerkowce do dekoracji

Zmieszać wszystkie składniki, dodając tyle śmietanki kokosowej,

by związać składniki. Odstawić na godzinę. Jeżeli mieszanka jest
zbyt sucha, dodać tyle śmietanki kokosowej, by masa dawała się
kształtować. Nabierać masę po łyżce lub mniej, formować kulki
i w każdą wcisnąć po jednym nerkowcu.
Każdą kulkę zawinąć w kolorowy papierek. Przełożyć do szczelne­
go pojemnika, który należy przechowywać w lodówce.

Paluszki owocowe V

Muszą być przechowywane w lodówce.

✓ 1 filiżanka masła orzechowego (z migdałów, nerkowców

lub orzechów makadamia)
3 filiżanki ryżu preparowanego lub jakiegoś ryżowego
produktu śniadaniowego
cZ :/2 filiżanki posiekanych orzechów nerkowców
a/ !/2 filiżanki miodu
✓ !/4 filiżanki surowego cukru
✓ V2 filiżanki rodzynków
«z 72 filiżanki suszonych porzeczek
cz 1 łyżeczka esencji waniliowej
&z 425 ml śmietanki kokosowej
✓ całe orzechy nerkowce do dekoracji

364
 W dużym rondlu umieścić masło orzechowe, miód, surowy cukier
i ogrzewać na wolnym ogniu, mieszając, by składniki się wymiesza­
ły. Dodać pozostałe składniki i dobrze wymieszać. Brytfannę o wy­
miarach 28 x 18 cm wyłożyć pergaminem. Do brytfanny przełożyć
masę, wyrównać łyżką i włożyć do lodówki. Gdy masa stwardnieje,
kroić ostrym nożem na długie wąskie kawałki wielkości palca.

Ciasto warte grzechu

eZ 2,5 filiżanki ciemnej mąki pszennej

✓ >/3 filiżanki kakao
e/ 1 filiżanka surowego cukru
ez 1,5 filiżanki posiekanych orzechów włoskich i brazylijskich
ez i/4 filiżanki LSM łub LLM
sz 1 filiżanka startej cukinii
«z 1 filiżanka startej marchwi
✓ 1 filiżanka oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
gZ 400 g odcedzonych i rozdrobnionych gruszek z puszki
(w soku własnym) lub ugotowanych w domu
t/ 4 ubite jajka
gZ 1 łyżeczka proszku do pieczenia
eZ 1 łyżeczka sody oczyszczonej (kwaśnego węglanu sodu)
✓ 1 łyżeczka zmielonego cynamonu

Do dużej kuchennej miski przesiać mąkę i dodać pozostałe suche

składniki. W mące zrobić zagłębienie, dodać jajka, oliwę, starte wa­
rzywa, gruszki i dobrze wymieszać. Brytfannę wyłożyć pergaminem,
wyłożyć ciasto i wyrównać wierzch. Piec w piekarniku w temperatu­
rze 180°C przez około godzinę. Sprawdzić, czy jest upieczone, nakłu­
wając drewnianym patyczkiem.
Ciasto zostawić w brytfannie do wystudzenia.

365
Sałatka owocowo-orzechowa
Liczba porcji: 6-8

✓ i czerwone (słodkie) jabłko, nieobrane, ale pozbawione

gniazda nasiennego, pokrojone w kostkę
s/ 2 zielone winne jabłka, nieobrane, ale pozbawione
gniazd nasiennych, pokrojone w kostkę
✓ 1 filiżanka selera naciowego, pokrojonego w kostkę
eZ 1 awokado, obrane i pokrojone w kostkę
eZ 1 czerwona cebula, pokrojona w cienkie półtalarki
cz 425 ananasa z puszki (w soku własnym, bez dodatku cukru)
lub świeżego
«z 1 filiżanka posiekanych orzechów włoskich lub pekanowych

Ananasa pokroić w małe kawałki. Pokrojone jabłka i awokado po­

lać sokiem ananasowym, a następnie odcedzić. Wszystkie składniki
zmieszać i polać sosem sałatkowym nr 3 (przepis str. 274).

Uwaga o mące
Mąkę pszenną można zastąpić innym rodzajem mąki lub ich mie­
szanką. Takie połączenia, jak mąka gryczana i sojowa lub ryżowa
czy też gryczana i sojowa dobrze wypadają w wypiekach i nie za­
wierają glutenu. Zastosowanie innego rodzaju mąki lub ich mie­
szanki może zmieniać konsystencję ciasta, ale nadal będzie ono
smaczne. Eksperymentowania może też wymagać ilość proszku do
pieczenia i/lub sody oczyszczanej (kwaśnego węglanu sodu).

366
Deser z brzoskwiń lub gruszek
Liczba porcji: 6-8
Deser ten jest lekki, bardzo smakowity i można go łatwo przyrzą­
dzić. Można użyć brzoskwiń albo gruszek.

< Z 825 g odcedzonych połówek brzoskwiń z puszki

lub 6-8 świeżych brzoskwiń
✓ 100 g naturalnego jogurtu sojowego
e/ 1 filiżanka posiekanych mieszanych suszonych owoców
&z !Ą filiżanki soku jabłkowego lub pomarańczowego
eZ i/2 filiżanki prażonych wiórków kokosowych
łZ trochę zmielonego cynamonu

Suszone owoce zalać sokiem i odstawić na pół godziny, by wchło­

nęły sok. Dodać jogurt i wymieszać. Połówki brzoskwiń porozkładać
do miseczek lub kompotierek. W zagłębienie po pestce włożyć porcję
suszonych owoców z jogurtem. Posypać cynamonem i prażonymi
wiórkami kokosowymi.

Suszone owoce z budyniem zapiekane

Liczba porcji: 6

sz 4 duże jajka
< z 3 filiżanki mleczka sojowego
j/ »/2 filiżanki surowego cukru
tz >/2 filiżanki wiórków kokosowych
sZ 3-4 plastry zapiekanki z suszonych owoców (przepis str. 363)
i/ 2 łyżki bezcukrowego dżemu
bZ i/2 łyżeczki esencji waniliowej
sZ iĄ łyżeczki zmielonej gałki muszkatołowej lub zmielonego
cynamonu
Plastry zapiekanki posmarować dżemem i ułożyć w naczyniu do
zapiekania o objętości dwóch litrów. Jajka ubić z cukrem, wlać
mleczko sojowe, esencję waniliową, dodać wiórki kokosowe, wymie­
szać i wylać na kawałki zapiekanki. Posypać gałką muszkatołową lub
cynamonem. Piec w piekarniku w temperaturze 160°C przez około
godzinę lub dotąd, aż budyń się zsiądzie.

367
Podstawowe ciasto

a/ 2 łyżki żelatyny lub agaru

ł/ i/2 łyżeczki sody oczyszczanej (kwaśnego węglanu sodu)
&z l/2 filiżanki wody
✓ !Ą filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
ez łyżeczki soli
cz sok z połowy cytryny
«z 200 g mieszanki mąki ziemniaczanej i z ciecierzycy
w proporcji pół na pół
ez 50 g mąki ryżowej
c/ 50 g mąki arrarutowej

Piekarnik nastawić na temperaturę 180°C, a żelatynę rozpuścić

w gorącej wodzie. Do dużej kuchennej miski wlać roztwór żelatyny
sok z cytryny i oliwę. Dodać przesianą mąkę każdego rodzaju, sól
i sodę. Wyrabiać ciasto, aż utworzy jednolitą kulę i będzie odstawać
od ścianek. Na stolnicy rozłożyć arkusz folii spożywczej, na nią po­
łożyć ciasto, a na ciasto drugi arkusz. Wałkować do otrzymania płatu
ciasta o wymaganej grubości. Usunąć plastik i przenieść ciasto do
brytfanny lub naczynia do zapiekania. Przed przenoszeniem płatu
ciasta posmarować dłonie odrobiną oliwy. Piec około kwadransa na
złotobrązowy kolor.

368
Ciasto morelowo-orzechowe

Ciasto to jest niewymownie smakowite, bardzo odżywcze i dodaje

energii. Dobrze się przechowuje w szczelnym pojemniku.

t/ 2 filiżanki ciemnej mąki pszennej

✓ 1,5-2 płaskie łyżeczki proszku do pieczenia
e/ 1 filiżanka posiekanych daktyli
g/ 1 filiżanka posiekanych suszonych moreli
1 filiżanka posiekanych orzechów brazylijskich lub włoskich
c/ 1 filiżanka nasion słonecznika
cZ filiżanki LSM
&z i/4 filiżanki ziania sezamowego
✓ 1 łyżeczka mieszanki mielonego cynamonu,
gałki muszkatołowej i goździków
tz 2 roztrzepane jajka
ez 2 filiżanki świeżo wyciśniętego soku z pomarańczy

W dużym rondlu umieścić wszystkie składniki oprócz mąki, pro­

szku do pieczenia i jajek. Zagotować, a następnie gotować na wol­
nym ogniu przez 3-5 minut. Odstawić do wystudzenia. Gdy mieszan­
ka ostygnie, dodać pozostałe składniki i zarobić ciasto. Formę kekso­
wą wyłożyć papierem do pieczenia, wyłożyć ciasto i wyrównać
wierzch.
Piec w piekarniku w temperaturze 150°C przez około godzinę.
Sprawdzić, czy jest upieczone, nakłuwając drewnianym patyczkiem.
Ciasto zostawić w brytfannie do wystudzenia.

Przepis na szybkie mleczko orzechowe

Na jedną filiżankę mleczka orzechowego potrzeba filiżankę gorą­
cej wody lub świeżo wyciśniętego soku owocowego plus dwie łyż­
ki jakiegoś masła orzechowego, np. z orzechów laskowych, wło­
skich, brazylijskich czy migdałów; które trzeba razem wymieszać
w mikserze lub blenderze.

369
Ciasteczka z płatków kukurydzianych i daktyli V

Ciasteczka te trzeba przechowywać w szczelnym pojemniku.

✓ 5 filiżanek płatków kukurydzianych

c/ 1 filiżanka wiórków kokosowych
✓ i/4 filiżanki zmielonego siemienia lnianego
t/ i/2 filiżanki surowego cukru
c/ 1 filiżanka rodzynków sułtanek
z 1 filiżanka posiekanych daktyli
z 1 filiżanka ciemnej mąki pszennej
Z 1 łyżeczka proszku do pieczenia
eZ 3/4 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
Z 2 jajka, lekko ubite

Do dużej kuchennej miski dodać wszystkie suche składniki i lekko

zmieszać. Dodać ubite jajka, oliwę i ponownie delikatnie wymieszać.
Natłuścić blachę do pieczenia. Nabierać ciasto po łyżce, układać na
blasze okrągłe placuszki, lekko je spłaszczając. Odległość między
ciasteczkami powinna wynosić około 2,5 cm.
Piec w średnio nagrzanym piekarniku przez około 10 minut na zło-
tobrązowy kolor. Po wyjęciu z piekarnika zostawić na blasze przez
kilka minut, a następnie zdejmować.

Dobra rada Audrey Tea

Jeżeli przepis wymaga oliwy lub oleju i miodu, dobrze jest naj­
pierw je podgrzać w małym rondelku, dzięki czemu łatwiej będzie
je zmieszać z innymi suchymi składnikami.

370
Batony owsiano-rodzynkowe

łZ 1 filiżanka płatków owsianych

tZ 1 filiżanka rodzynków sułtanek lub mieszanych suszonych
owoców
c/ i/2 filiżanki ciemnej mąki pszennej
eZ i/2 płaskiej łyżeczki proszku do pieczenia
cZ i/2 filiżanki surowego cukru
«z i/2 filiżanki wiórków kokosowych
✓ i/2 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
eZ 1 łyżka miodu
tz 2 łyżki deserowe otartej skórki pomarańczowej

Wszystkie składniki połączyć, mieszać, aż utworzą masę. For­

mę do pieczenia o wymiarach 28 x 18 cm wyłożyć papierem do
pieczenia. Przełożyć masę do formy, wyrównując wierzch. Wsta­
wić do średnio nagrzanego piekarnika i piec przez 15-20 minut na
złotofirązowy kolor. Jeszcze gorące pokroić na wąskie kawałki
i zostawić do wystudzenia.

371
Krajanka z muesli

</ 2 filiżanki muesli z różnymi dodatkami

(owocami, nasionami i orzechami)
✓ filiżanki ciemnej mąki pszennej
z i/2 płaskiej łyżeczki proszku do pieczenia
z i/4 filiżanki ziarna sezamowego
✓ !/2 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
✓ !/4 filiżanki masła fistaszkowego lub migdałowego,
lub z orzechów laskowych, lub z nerkowców
e/ 1 >/4 filiżanki surowego cukru
z !/4 filiżanki miodu

W małym rondelku podgrzać na niewielkim płomieniu oliwę, ma­

sło fistaszkowe lub inne orzechowe, miód i cukier, mieszając, aż się
połączą. Wystudzić. Do dużej kuchennej miski wsypać muesli, dodać
ziarno sezamowe, mąkę i proszek do pieczenia. Wlać oliwę z dodat­
kami i równomiernie wymieszać. Formę do pieczenia o wymiarach
30 x 20 cm wyłożyć pergaminem. Przełożyć ciasto do formy, wyrów­
nując wierzch. Wstawić do średnio nagrzanego piekarnika i piec
przez około dwadzieścia minut na złotobrązowy kolor. Wystudzić,
a następnie kroić na kwadraty. Przechowywać w szczelnym pojemniku.

372
 1 Korzenne ciasto jabłkowo-orzechowe V
3

I a/ !/2 filiżanki oleju lub oliwy tłoczonej na zimno

i l/., filiżanki soku jabłkowego
1 filiżanka brązowego cukru
| ✓ 1 jajko
a/ ]/2 filiżanki posiekanych orzechów włoskich
I a/ 500 g mieszanki suszonych owoców
J 6Z 3 średniej wielkości jabłka, obrane i starte
j ✓ 3 filiżanki ciemnej mąki pszennej
j ✓ 3 płaskie łyżeczki proszku do pieczenia
i «z 2 płaskie łyżeczki sody oczyszczanej
«z po i/2 łyżeczki zmielonej gałki muszkatołowej, cynamonu
j i goździków

j Jajko ubić z cukrem. Wlać olej lub oliwę, sok i dobrze zmieszać,
j nadal ubijając. Wsypać suszone owoce, jabłko i orzechy. Dodać prze-
j sianą mąkę, proszek do pieczenia, sodę i przyprawy. Dobrze wymię-
1 szać. Formę do pieczenia wyłożyć papierem do pieczenia, wyłożyć
i ciasto, wyrównując wierzch.
;j Piec w średnio nagrzanym piekarniku przez około godzinę. Spraw-
1 dzić, czy jest upieczone, nakłuwając drewnianym patyczkiem.

373
Chlebek z suszonymi owocami V

To pieczywko bez jajek, cukru i tłuszczu.

4/ 1 filiżanka mieszanki suszonych owoców

✓ 1 filiżanka zarodków pszennych
✓ 1,5 filiżanki mleczka owsianego, sojowego lub ryżowego
4/ 1/4 filiżanki mączki chleba świętojańskiego {carob}
sz 1 filiżanka ciemnej mąki pszennej
✓ 1 płaska łyżeczka proszku do pieczenia

Do dużej kuchennej miski wsypać suszone owoce, zarodki pszen­

ne, wlać mleczko i wymieszać. Przykryć i odstawić na dwie godziny
Wsypać przesianą mąkę, mączkę chleba świętojańskiego, proszek do
pieczenia i wymieszać. Formę do pieczenia wyłożyć papierem do
pieczenia i wyłożyć ciasto, wyrównując wierzch.
Piec w temperaturze 180°C przez 3-4 kwadranse. Sprawdzić, czy
jest upieczone, nakłuwając drewnianym patyczkiem.

Ciasto bananowo-daktylowe

«z [/4 filiżanki oleju tłoczonego na zimno

tZ i/2 filiżanki brązowego cukru
az 1 jajko
1/ 3 banany, pokrojone w plasterki
aZ i/2 filiżanki drobno pokrojonych daktyli
sz i/2 filiżanki zarodków pszennych
sz 1,5 filiżanki ciemnej mąki pszennej
tsz1,5 płaskiej łyżeczki proszku do pieczenia
eZ i/2 łyżeczki sody oczyszczanej
eZ i/2 filiżanki posiekanych orzechów włoskich, pekanowych
lub brazylijskich
eZ sok z 1 cytryny

W rondlu podgrzać na niewielkim płomieniu olej i cukier, miesza­

jąc; ostudzić. Dodać jajko i dobrze ubić, a następnie dodać banany,
daktyle, orzechy i sok z cytryny, wymieszać. Wsypać przesianą mąkę,

374
zarodki, proszek do pieczenia, sodę, wymieszać. Formę do pieczenia
wyłożyć papierem do pieczenia i przełożyć ciasto, wyrównując
wierzch.
Piec w średnio nagrzanym piekarniku przez około godzinę. Spraw­
dzić, czy jest upieczone, nakłuwając drewnianym patyczkiem.

Ciasto bananowe

a/ 250 g ciemnej mąki pszennej

t/ 2 płaskie łyżeczki proszku do pieczenia
✓ i/2 filiżanki oleju tłoczonego na zimno
✓ 125 g surowego cukru lub miodu
eZ 2 duże dojrzałe banany, rozdrobnione widelcem
&z 3 łyżki mleczka sojowego lub ryżowego
eZ 1 łyżeczka sody oczyszczanej
łz 1 łyżeczka esencji waniliowej
Z 2'jajka
&z mielony cynamon lub pokruszone orzechy włoskie
do posypania ciasta

Olej i cukier lub miód ubić na gładką masę, a następnie dodać jaj­
ka i znów ubić. Dodać rozgniecione banany i wymieszać. Zmieszać
razem mleczko sojowe lub ryżowe, esencję, proszek do pieczenia
i sodę. Do masy olcjowo-bananowej dodawać naprzemiennie po tro­
chu mleczka z dodatkami i przesianej mąki, mieszając za każdym ra­
zem, aż do wyczerpania składników. Masa ma być gładka i jednorod­
na. Formę wyłożyć papierem do pieczenia, wlać do niej ciasto, wy­
równując wierzch. Piec w średnio nagrzanym piekarniku przez około
trzy kwadranse. Sprawdzić, czy jest upieczone, nakłuwając drewnia­
nym patyczkiem. Po wyjęciu z piekarnika zostawić ciasto w foremce
przez jakieś dziesięć minut.

375
Pieczone gruszki
Liczba porcji: 4 lub więcej

✓ 3 duże gruszki, obrane i pozbawione gniazd nasiennych

e/ l/2 filiżanki posiekanych suszonych moreli
✓ ’/2 filiżanki wiórków kokosowych
i/4 filiżanki posiekanych migdałów
t/ V? łyżeczki zmielonego cynamonu
ez 1 łyżeczka lub więcej miodu
&z 1 filiżanka soku jabłkowego lub morelowego

Przekrojone na pół gruszki ułożyć w naczyniu do zapiekania.

Zmieszać razem suszone morele, wiórki kokosowe, migdały i cyna­
mon. Dodać tyle miodu, by powstała wiążąca się masa. W zagłębie­
nia gruszek włożyć po jednej szóstej masy morelo wo-kokosowej.
Sokiem polać gruszki z nadzieniem, a resztę wlać do naczynia do za­
piekania. Przykryć folią i wstawić do piekarnika nagrzanego do tem­
peratury 180°C, piec przez około pół godziny.
Podawać niemal zupełnie wystudzone z lodami jabłkowo-gruszko­
wymi (przepis na str. 377).

Dobra rada Audrey Tea

Jeżeli przepis wymaga błonnika pokarmowego (pszennego, owsia­
nego czy ryżowego), można uzyskać wspaniały smak wypieku, za­
stępując ten składnik taką samą ilością LSM.

376
1

! Energetyzujące batony owocowo-orzechowe

* Dobrze się przechowują w szczelnym pojemniku.

j 4/ 1,5 filiżanki ciemnej mąki pszennej

j tZ 1 płaska łyżeczka proszku do pieczenia
j ✓ 1 filiżanka surowego cukru
j ✓ ’/2 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno
i ez 1 filiżanka posiekanych daktyli
! eZ 1 filiżanka posiekanych orzechów brazylijskich
i uZ 2 łyżki syropu klonowego

j W małym rondelku podgrzać oliwę i syrop klonowy, aż się połączą.

1 Ostudzić. Do dużej kuchennej miski przesiać mąkę, dodać pozostałe
| suche składniki i zmieszać je. Wlać oliwę z syropem i wymieszać. For-
j mę wyłożyć papierem do pieczenia i wlać do niej ciasto, wyrównując
i wierzch. Piec w średnio nagrzanym piekarniku przez około pół godzi-
| ny na złotobrązowy kolor. Kroić na prostokątne kawałki wielkości ba-
j tonika, gdy ciasto jest jeszcze ciepłe.

! Lody jabłkowo-gruszkowe
Liczba porcji: 4

j eZ 1 umyta nieobrana gruszka, pozbawiona gniazda nasiennego

j &z 1 umyte nieobrane winne jabłko, pozbawione gniazda nasiennego
< <z i/2 filiżanki mleczka sojowego
i ez 1 łyżeczka miodu
j <z 1 mała gałka lodów sorbetowych
j &z 1 łyżeczka żelatyny lub agaru
: (Z 425 ml mleczka kokosowego
Jr
! Do pojemnika miksera lub blendera włożyć wszystkie składniki
i rozdrobnić na gładką masę. Masę wlać do odpowiedniego pojemni­
ki ka i zamrozić. Podawać z posiekanymi migdałami lub pieczonym
; gruszkami (przepis str. 376).

377
Baklawa
Wydajność: około 30 kawałków

j/ 1,5 filiżanki oliwy z oliwek tłoczonej na zimno

</ 500 g ciasta filo (świeże lub mrożone)
sZ 2 filiżanki drobno posiekanych orzechów włoskich
®z 1 filiżanka drobno posiekanych migdałów
tz 2 łyżeczki zmielonego cynamonu
«z i/4 łyżeczki zmielonych goździków
tz t/2 filiżanki brązowego cukru (niekoniecznie)

Składniki syropu
tz 2 filiżanki wody
eZ 2,5 filiżanki miodu lub 2 filiżanki brązowego cukru + 2 łyżki
miodu
?z 3 całe goździki
tz 1 laska cynamonu
ez 1 łyżka soku z cytryny
®z cienki kawałek skórki cytrynowej

Przyrządzanie syropu: Wszystkie składniki syropu umieścić

w rondlu i podgrzewać, mieszając, aż miód i cukier się rozpuszczą.
Zagotować, a następnie gotować na wolnym ogniu przez około dzie­
sięć minut. Przecedzić i odstawić do schłodzenia.

Przyrządzanie ciasta: Natłuścić dno i brzegi brytfanny lub blachy

o wymiarach 33 x 23 x 5 cm. Dno wyłożyć dziewięcioma płatami cia­
sta filo, każdy smarując oliwą za pomocą kuchennego pędzla. Zmie­
szać razem orzechy, migdały, przyprawy i cukier. Na ciasto wyłożyć
połowę mieszanki orzechowej i wyrównać. Położyć dwa płaty ciasta
filo i posmarować oliwą. Wyłożyć pozostałą część mieszanki orze­
chowej i wyrównać. Położyć osiem płatów ciasta filo i posmarować
oliwą. Na wierzchniej warstwie ciasta naciąć (płytko) nożem na skos
rombowy wzór. Wierzchnią warstwę ciasta posmarować lekko wodą,
aby ciasto nie zwijało się w trakcie pieczenia. Wstawić blachę na środ­
kową półkę umiarkowanie nagrzanego piekarnika (160°C, a w piecyku
z termoobiegiem o 10 stopni mniej) i piec przez pól godziny.

378
 Następnie przestawić blachę o jedną półkę wyżej i piec przez ko­
lejne pół godziny. Jeżeli wierzch ciast brązowieje zbyt szybko, przy­
kryć natłuszczonym papierem do pieczenia lub folią. Gdy ciasto się
piecze, jest czas na przyrządzanie syropu i schłodzenie go. Ciasto fi­
lo musi być naprawdę dobrze upieczone. Dopiero wtedy można wy­
jąć blachę z piekarnika. Za pomocą łyżki polewać gorące ciasto
chłodnym syropem. Odstawić na kilka godzin, zanim ciasto można
pokroić ostrym nożem na kawałki według wcześniej zaznaczonego
wzoru.
NAPOJE
Energetyzujący napój owocowy......................................................... 248
Przebój chlorofilowy............................................................................. 249
Oczyszczający napój czosnkowy ....................................................... 249
Napój oczyszczający wątrobę.............................................................. 249
Koktajl tropikalny ..................................................................................250
Pikantny napój pomidorowy .............................................................. 250
Tonik na dobre trawienie.................................................
Dynamiczny podnośnik........................................................................ 251
Niebiosa bananowe ................................................................. 251
Smak lata.................................................................................................. 252
Herbata miętowa .................................................................................. ,252
Koktajl z owoców jagodowych ..........................................................253
Herbata korzenna.................................................................................... 253
Koktajl, który porusza i wstrząsa..................................................... J254

ŚNIADANIA
Ryż z papają i rodzynkami................................................................... 255
Owoce jagodowe z jogurtem .............................................................. 255
Muesli z owocami i nasionami . . ........................................................256
Jajka w koszulkach na chlebie żytnim .............................................. 257
Bułeczki na weekendowe późne śniadanie .................................... 257
Naleśniki gryczane..................................................................... 258
Ryż z rabarbarem i kokosem .............................................................. 259
Tosty śniadaniowe................................................................................ .259
Naleśniki bananowe............................................................................... 260
Sardynki na grzankach ........................................................................ 260
Krzepiąca, gorąca i zdrowa owsianka................................................ 261
Owoce gotowane na parze.................................................. 26
Duże śniadanie......................................................................................... 262
Sałatka owocowa.................................................................................... 262

380
ZUPY
Zupa soczewicowo-pomidorowa ....................................................... 263
Zupa szpinakowa................................................................................... 264
Zupa rybna z czosnkiem ..................................................................... 265
Nietypowa zupa warzywna ................................................................ 266
Zupa ziemniaczano-porowa................................................................ 267
Zupa pomidorowa prażona................................................................... 267
Zupa biało-zielona ................................................................................. 268
Zupa warzywna na udkach kurczaka ................................................ 269
Zupa z dyni ........................................269
Zielona zupa soczewicowa................................................................... 270
Zupa fasolowa z kukurydzą................................................................ 271

DIPY, SMAROWIDŁA DO PIECZYWA

ORAZ SOSY DO SAŁATEK I SURÓWEK
Dip z łososia lub tuńczyka................................................................... 272
Pikantny dip ziołowy............................................................................ 272
Hummus .................................................................................................. 273
Dip z bobu............................................................................................... 273
Sos nr 1 .................................................................................................... 273
Sos nr 2 ................... 274
Sos nr 3.................................................................................................... 274
Sos nr 4.................................................................................................... 274
Sos nr 5............................................. 274

SAŁATKI, SURÓWKI, DODATKI' DO DAŃ GŁÓWNYCH

I PRZEKĄSKI
Surówka z buraków z kolendrą ......................................................... 276
Dynie faszerowane.......................... 277
Surówka owocowo-warzywna ............................................................ 277
Sałatka z kukurydzy i marchwi ......................................................... 278
Duża zielona sałatka ............................................................................ 279
Chłodząca sałatka ogórkowa .............................................................. 280
Lekka przekąska z awokado................................................................ 280
Placki ziemniaczane ................................... 281
Warzywa po chińsku na przystawkę.................................................. 281
Pikantna surówka z dyni ..................................................................... 282
Sałatka warzywna rozmaitości............................................................ 283

3SI
Sałatka melonowa ................................................................................. 284
Sałatka bananowa ................................................................................. 284
Sałatka z kukurydzy i pomarańczy.....................................................285
Odświeżająca sałatka ogórkowa..................... 285
Sałatka w różnych odcieniach zieleni................................................ 286
Sałatka tabouli z boćwiną..................................................................... 287
Sałatka z pieczarek z nerkowcami .....................................................287
Sałatka z pomidorów z ziołami ......................................................... 288
Jajka na twardo z sosem z awokado.................................................. 288
Sałatka z marchwi i zielonej fasolki szparagowej lub groszku . .289
Sałatka z kapusty................................................................................... 289
Sałatka ziemniaczana specjalna ......................................................... 290
Sałatka z buraków.............. ............................ .................................... 29 i
Pomidory pieczone z ziołami................... . ....................................... 291
Ziemniaki z jogurtem sojowym zapiekane...................................... 292
Pieczone tłuczone ziemniaki inaczej ................................................ 292
Papryka faszerowana............................................................. 293
Grzanki z pomidorem i bazyiiąpo włosku, czyli bruschetta . . , .294
Czosnkowo-ziołowy chlebek pita....................................................... 294

JARSKIE DANIA GŁÓWNE

Zielona fasolka szparagowa z nerkowcami...................................... 295
Risotto z fenkułem i pomidorami....................................................... 296
Pilaw ze szparagami...............................................................................297
Makaron muszelki z sosem pomidorowym i oliwkami................. 298
Podstawowy sos pomidorowy do makaronu.................................... 298
Tarta z pomidorami ...............................................................................299
Potrawka warzywna...............................................................................300
Pieczone warzywa................................................................................. 301
Kuskus z dynią ......................................................................................302
Pieczeń rzymska z czerwonej fasoli i warzyw ............................... 303
Fasola a la Stroganow .......................................................................... 304
Makaron z warzywami.......................................................................... 305
Bób z pomidorami................................................................................. 306
Czerwona fasola po meksykańska .................................................... 306
Zapiekanka z cukinii ............................................................................ 307
Podstawowy bulion warzywny........................................................... 308
Prawie sushi............................................................................................. 309

382
Tofu i tempeh z cebulką na ostro ....................... 310
Quiche z tofu i warzyw ........................................................................ 311
Zielona sałatka na ciepło ............................................. 312
Polenta...................................................................................................... 313

DANIA Z KURCZAKA
Kurczak z liśćmi limy przyrządzony metodą stir-fry ................... 314
Szaszłyki z kurczaka ............................................................................315
Omlet z kurczakiem i ryżem ............................................................. 316
Sałatka z kurczaka pieczonego na ruszcie i fig............................... 317
Gotowane piersi kurczaka z warzywami........................................... 318
Kurczak z warzywami smażony metodą stir-fry............................. 319
Sałatka z kurczaka na ciepło z tureckim chlebem........................... 320
Kurczak faszerowany na dużą okazję............................................... 321
Pieczeń rzymska z kurczaka................................................................ 322
Kurczak w mary nacie cytrynowo-ziołowej pieczony ....................322
Kurczak z makaronem po chińsku............ ........................................ 323
Zielone curry z kurczaka po tajsku..................................................... 324
Kurczak z morelami i orzechami ....................................................... 325
Podstawowy bulion z kurczaka łub kury ......................................... 326

RYBY I INNE OWOCE MORZA

Przegrzebki z sokiem grejpfrutowym.................................... •.......... 327
Ryba lucjan z rusztu w korma curry................................................. 328
Sałatka z tuńczyka z młodymi ziemniaczkami............................... 329
Tuńczyk z ryżem basmati .................................................................. 330
Tuńczyk z kluskami ziemniaczanymi ............................................... 331
Sałatka z tuńczyka z jajkami i oliwkami........................................... 331
Tuńczyk marynowany z makaronem ................................................ 332
Świeża ryba z imbirem i cebulką dymką ........................................ 333
Kałamarnica w marynacie................................................................... 334
Podstawowy bulion rybny ................................................................... 334
Sardynki z rusztu z cytryną.................................................................335
Potrawka z owoców morza po tajsku................................................ 336
Świeży tuńczyk z buraczkami ............................................................ 337
Kalmar loligo z ryżem.......................................................................... 338
Kotlety rybne z warzywami................................................................. 339
Steki rybne z pikantnym sosem ......................................................... 340

383
Sos sardelowy ......................................................................................... 340
Łosoś atlantycki z rusztu z tłuczonymi ziemniakami .................... 341
Ryba z rusztu z chilli i limą ................................... 342
Pasta verdi....................... 343

DANIA MIĘSNE
Curry z wołowiny z fasolą..................................... 345
Potrawka z wołowiny z grzybami ..................................................... 346
Wołowina glazurowana słodką musztardą ................. 347
Jagnięcina w pikantnym sosie ........................................................... 348
Mielona wołowina z ciecierzycą .................................................. . .349
Curry z jagnięciny................................................................................. 350

SŁODYCZE, DESERY I CIASTA

Owsiany spód ciasta............................................................................... 351
Budyń sojowy ......................................352
Lizaki bananowe .................................................................................... 352
Galaretka z owoców jagodowych z jogurtem sojowym ............... 353
Lizaki melonowe.................................................................................... 353
Konfetti ryżowe ....................................................................................... 354
Prawie najlepszy krem na świecie ..................................................... 354
Amerykańskie ciasto dyniowe ............................................................355
Batony owocowe............................................... 356
Szybkie ciasto kokosowe ..............................357
Ciasto marchwiowo-jabłkowe .......................... 358
Banany cynamonowo-cytrasowe ................................. 358
Pieczone jabłka inaczej ................................................. 359
Pieczona sałatka owocowa..................................... 360
Ciasteczka pomarańczowo-kokosowe................................................ 361
Mus z owoców jagodowych............................................. 362
Zapiekanka z suszonych owoców ...................................... 363
Trufle gruszkowe................... ............................363
Niespodzianki z suszonych owoców ................................................ 364
Paluszki owocowe ............................... ... .364
Ciasto warte grzechu ............................... 365
Sałatka owocowo-orzechowa........................................................... .366
Deser z brzoskwiń lub gruszek .............................................................367
Suszone owoce z budyniem zapiekane ....................367

384
Podstawowe ciasto ...................................368
Ciasto morelowo-orzecho we .............................................................. 369
Ciasteczka z płatków kukurydzianych i daktyli .............................. 370
Batony owsiano-rodzynkowe.............................................................. 371
Krajanka z muesli .............. 372
Korzenne ciasto jabłkowo-orzechowe ..................................... 373
Chlebek z suszonymi owocami ................ 374
Ciasto bananowo-daktylowe ...............................................................374
Ciasto bananowe............................ 375
Pieczone gruszki ............................ 376
Energetyzujące batony owocowo-orzechowe.................................. 377
Lody jabłkowo-gruszkowe........................... .................................... 377
Baklawa.................................................................................................... 378
 Dodatek do części iii

Miary stosowane w kuchni

Praktycznie stosowane Objętość w mililitrach

1 łyżeczka 5
1 łyżka deserowa 10
1 łyżka *
14
1 filiżanka 227

Zamienniki środków słodzących

Pół filiżanki ~ ]Ą filiżanki syropu klonowego
(113,5 ml) słodziku
** i/2 filiżanki cukru kokosowego
V2 filiżanki surowego cukru
i/3 filiżanki melasy
»/2 filiżanki miodu
1,5 filiżanki ekstraktu słodu
jęczmiennego
J/2 filiżanki koncentratu soku
owocowego
V2 filiżanki soku owocowego
f/2 filiżanki mrożonego
niesłodzonego koncentratu soku
owocowego

* W Polsce regularna łyżka stołowa ma objętość 15 ml (przyp. tłum.).

** Chodzi tu o sztuczny słodzik typu aspartam, którego oczywiście najlepiej
nie stosować (przyp. tłum.).

387
Informacje o żywności ekologicznej
Najbogatszym źródłem informacji na temat żywności ekologicznej
jest oczywiście internet i osobom zainteresowanym serdecznie
poleam. Tam najłatwiej znaleźć informację o sklepach z żywnością
ekologiczną w pobliżu swojego miejsca zamieszkania oraz adresy
producentów i rolników.
Najstarszą organizacją ekologiczną w Polsce jest zarejestrowany
w 1989 roku EKOLAND, czyli Stowarzyszenie Producentów
Żywności Metodami Ekologicznymi. Adres do korespondencji jest
następujący: Grzybów 1/2, 09-533 Słubice, adres internetowy
http://www.biobid.pl/ekoland, gdzie można znaleźć kontakt do
członków zarządu i wiele innych informacji.
Inne ciekawe adresy internetowe to:
http://www.rolnictwoekologiczne.org.pl
http://rolnicy.com
http://www.ziemia.org/zywnoscekologiczna.php
http://vege.spinacz.pl
Żywność prawdziwie ekologiczna powinna posiadać atest.
Producenci żywności ekologicznej mają obowiązek oznaczenia
swoich produktów certyfikatami. W Polsce stosowane są certyfikaty
następujących organizacji: Agrobiotest, Bioekspert, Biocert,
Ekogwarancja PTRE, Cobico, PCBC i PNG (stan na rok 2006).-Aby
mieć pewność, że kupuje się naprawdę żywność ekologiczną, należy
szukać informacji na opakowaniach lub pytać sprzedawców w skle­
pach z taką żywnością.

388
ZAKOŃCZENIE
 Słowo na pożecmani®

Medycyna w przyszłości zostanie zapewne zrewolucjonizowana

dzięki inżynierii genetycznej. Obecne stulecie będzie wiekiem bio­
technologii i da lekarzom nadzwyczajną władzę nad tysiącami cho­
rób, które w przeszłości nękały ludzi i skracały życie człowieka.
Ludzki genom składający się z około stu tysięcy genów kodowa­
nych przez trzy miliardy par zasad purynowych i pirymidowych
zostanie w nadchodzących latach w pełni rozkodowany i odczyta­
ny. Dzięki manipulacjom na genach inżynierowie uzyskają więcej
możliwości, by zapobiegać i leczyć choroby nowotworowe, będą
mieć wpływ na naczynia krwionośne, inaczej ułożą geny kontrolu­
jące proces starzenia się ludzkiego organizmu oraz będą wytwa­
rzać'nowe narządy z prymitywnych ludzkich komórek (komórek
macierzystych).
Poważne choroby powodują śmierć komórek i im więcej komórek
zginie, tym trudniej jest je zastąpić. W narządach ludzkiego organi­
zmu o wysokim stopniu rozwoju, jak na przykład mózg, komórki są
tak wyspecjalizowane, że nie potrafią się powielać. Z tego właśnie
powodu demencja jest trwała: komórki mózgu nie mogą się powielić
i mózg stopniowo zanika. W przeciwieństwie do mózgu wątroba po­
siada znaczącą zdolność do samoodnowy i powielania swoich uszko­
dzonych i martwych komórek, dzięki temu wiele chorób wątroby jest
odwracalnych. Jeżeli jednak zginie pewna liczba komórek wątrobo­
wych będąca liczbą lay tyczną, odnowa czy regeneracja tego narządu
nie jest możliwa.
To jest ten obszar, w który wkroczy inżynieria genetyczna. Umoż­
liwi lekarzom kontrolowanie rozwoju komórek niewyspecjalizowanych
(macierzystych) w pożądanym kierunku, na przykład manipulując
genami komórek macierzystych, będzie można je zmusić do prze­
kształcenia się w komórki mózgu, trzustki, wątroby czy innego
narządu. Poważnie chorzy zdobędą szansę otrzymania zastępczej
zdrowej tkanki, nie narażonej na odrzucenie przez układ immunolo­

391
 giczny, ponieważ będzie zawierać ten sam zestaw DNA co organizm
gospodarza.
Inżynierowie genetyczni na uniwersytecie w stanie Wisconsin
w Stanach Zjednoczonych wyizolowali ostatnio komórki macierzyste
i ukierunkowali ich rozwój tak, że powstały komórki kości, mięśni
i mózgu. Taka wytwórnia tkanek „uszytych na miarę” jest nadal na
wczesnym etapie zaawansowania i czekają ją nieprzewidziane je­
szcze problemy, które będą musiały być rozwiązane, ale jednak roz­
wój w tym kierunku na pewno będzie szybko postępować.
Inna metoda inżynierii genetycznej polega na wykorzystaniu
w pełni rozwiniętej ludzkiej komórki i ponownym zaprojektowaniu
planu jej rozwoju od stanu wyjściowego. Proces taki można przyrów­
nać do zadania komórce amnezji, dzięki czemu nie będzie pamiętać,
jakie zadania powinna wykonywać. Gdy to się stanie, inżynierowie
uzyskują pełną kontrolę nad przeznaczeniem takiej komórki i mogą
ją zmusić do rozwoju w różnych kierunkach. Na przykład może być
wykorzystana do klonowania, by uzyskać identyczną replikę organi­
zmu, z którego została pobrana, albo przekształcona w zdrową tkan­
kę lub jakiś narząd. Mechanizm ten można wykorzystać do wytwo­
rzenia nowego narządu i zastąpić nim chory, np. wątrobę.
Chociaż ludzie żyjący w przyszłości zdobędą więcej możliwości,
mogąc być beneficjentami tak potężnej medycyny, nadał jednak-będą
musieli chronić swoje nowe narządy i komórki przed wpływami
zewnętrznymi, które mogą spowodować rozwój choroby w nowej
zdrowej tkance. Będą musieli dbać o swoje środowisko, unikać tok­
sycznych związków chemicznych, przestrzegać zasad higieny,
wykorzystywać szczepionki i dostarczać komórkom swojego ciała
niezbędnych „żywych” składników odżywczych podtrzymujących je
przy życiu.
W następnym wieku wystąpi konieczność współistnienia nowej
technologii genetycznej ze starożytną wiedzą medycyny żywienio­
wej, środowiskowej i zachowującej równowagę między ciałem, umy­
słem a duszą. Ludzki genom jest tylko nasieniem i jeżeli nawet spra­
wimy, że będzie to nasienie idealne, bez odpowiedniej gleby, w której
mogłoby rosnąć, nadal będą się pojawiać nieprzewidywalne choroby
i wady rozwojowe.
Obecnie należy wykorzystywać silę medycyny żywieniowej bar­
dziej niż kiedykolwiek wcześniej w historii ludzkości, by znaleźć

392
właściwą drogę przez schemizowane wody i atmosferę, co będzie
wymagać czasu, by poprawić ich stan. Miejmy nadzieję, że czas jest
luksusem, jaki nadal mamy.
Pozostaję w nadziei, że wszyscy czytelnicy tej książki czytali ją
z zainteresowaniem i wykorzystają wiadomości w niej zawarte
w swoim codziennym życiu. Osoby, które pragną przedstawić swoje
propozycje lub mają jakieś pytania, mogą skontaktować się z wydaw­
cą: W.H.A.S, PO Box 54, Cobbitty, NSW Australia 2570.
 biiiosarmsz

Do części teoretycznej
Aminokwas to grupa związków organicznych składających się
z grupy aminowej (NH2-) i grupy karboksylowej (- COOH). Amino­
kwasy są cegiełkami, z których zbudowane są różne rodzaje białka
i są niezbędne dla życia. Chociaż w przyrodzie występuje około
osiemdziesięciu różnych aminokwasów, ludzki organizm potrzebuje
ich tylko dwadzieścia dwa. Te, których organizm człowieka nie wy­
twarza, muszą być dostarczone w pokarmach, nazywa się je niezbęd­
nymi aminokwasami i są to: his ty dyna, izoleucyna, leucyna, lizyna,
metionina, cysteina, fenyloanilina, tyrozyna, treonina, tryptofan i wa-
lina. Jeżeli chodzi o pozostałe aminokwasy, które organizm człowieka
potrafi wytwarzać, są to: alanina, kwas asparginowy, arginina, citru-
lina, kwas glutaminowy, glicyna, kwas hydroksyglutaminowy, hydro-
ksyprolina, norleucyna, prolina i seryna. Arginina może należeć do
grupy niezbędnych aminokwasów w pewnych stanach zdrowotnych
lub wieku ze względu na to, że organizm nie potrafi jej wytwarzać
dostatecznie szybko, by wypełnić zapotrzebowanie.
Autoprzeciwciała to białko wytworzone przez układ immunolo­
giczny, zwane immunoglobuliną, które atakuje tkanki własnego orga­
nizmu, czyli tego, który je wytworzył.
Bakterie to drobnoustroje o kształcie kolistym, podłużnym przy­
pominającym pałeczkę, pręcik lub spiralnym. Bakterie bytują w ko­
loniach składających się zwykle z potomstwa pojedynczej komórki.
W organizmie wszystkich zwierząt i ludzi rezydują bakterie, zarów­
no wewnątrz, jak i na zewnątrz ciała, niektóre z nich mogą powodo­
wać poważne choroby. Wiele bakterii wytwarza toksyny. To przede
wszystkim bakterie są przyczyną takich procesów, jak rozkład i gni­
cie substancji organicznych.
Chlorofil to zielony barwnik nadający roślinom kolor, który absor­
buje światło. Spożywanie go jest korzystne dla zdrowia.
Choroba wściekłych krów (BSE) to ciężka choroba degeneracyj-
na układu nerwowego występująca u bydła. Przenoszona jest przez

395
 maleńkie cząsteczki, zwane prionami, występujące w niektórych ro­
dzajach paszy i pewnych produktach odzwierzęcych.
Choroby autoimmunologiczne to choroby polegające na tym, że
układ immunologiczny nie potrafi rozróżnić tkanek własnego organi­
zmu od obcych substancji. W wyniku takiej choroby układ immuno­
logiczny wytwarza przeciwciała przeciw normalnym tkankom, co
skutkuje stanem zapalnym i uszkodzeniami i/lub urazami.
Chroniczny stan oznacza chorobę utrzymującą się przez długi
czas i jest przeciwieństwem stanu ostrego.
Detoksykacja to proces polegający na redukcji toksycznych wła­
ściwości substancji trojących.
Drobnoustroje to maleńkie organizmy żywe, niedostrzegalne go­
łym okiem, np. bakterie lub pasożyty. Mogą się przenosić różnymi
sposobami z jednego gospodarza na innego.
Enzymy tó złożone substancje białkowe wytwarzane przez żywe
komórki. Enzymy działają jak katalizatory i inicjują zmiany chemicz­
ne w innych substancjach bez zmieniania własnej budowy. Enzymy
są obecne w sokach trawiennych i oddziałują na substancje obecne
w pokarmach, rozkładając je na substancje bardziej proste. Są obecne
w każdej komórce ciała, a szczególnie w komórkach wątrobowych,
gdzie umożliwiają rozkład lekarstw i toksyn. Potrafią przyspieszać
reakcje chemiczne i procesy będące częścią mechanizmu zarówno
rozkładania różnych substancji, jak i tworzenia nowych.
Fibromialgia to stan zapalny mięśni i więzadeł, któremu towarzy­
szą bóle. Najczęściej występuje w obrębie szyi i barków.
Fitozwiązki lub raczej fitoskładniki odżywcze to substancje obe­
cne w pokarmach roślinnych korzystne dla ludzkiego zdrowia.
Gastroenterolog to lekarz specjalizujący się w diagnozie i lecze­
niu chorób układu trawiennego.
Gluten to białko obecne w pewnych ziarnach zbóż, w tym w psze­
nicy, życie, owsie i jęczmieniu.
Grzyby to rodzina organizmów, do której należą też drożdżaki
i pleśnie. Grzyby mogą być organizmami jednokomórkowymi, jak na
przykład drożdże, a także wielokomórkowymi tworzącymi wielkie
kolonie, jak pleśnie i grzyby leśne. Wiele z tych organizmów jest pa­
togenami w organizmie ludzi i zwierząt.
Guz lub nowotwór to spontanicznie powstały przerost jakiejś tkan­
ki tworzący nienormalne skupisko komórek.

396
 Hemoroidy to rozszerzone naczynia żylne występujące w obsza­
rze odbytu i odbytnicy.
Hepatolog to lekarz specjalizujący się w diagnozie i leczeniu cho­
rób wątroby.
Hipogłikemia to nienormalnie niskie stężenie cukru (glukozy) we
krwi.
Hormon to związek chemiczny będący białkiem o złożonej budo­
wie lub steroidem wytwarzanym przez gruczoł wydzielania wewnę­
trznego. W organizmie hormony spełniają rolę posłańców nadających
kierunek rozwojowi komórek. Na przykład hormony tarczycy przy­
spieszają przemianę materii, a estrogeny powodują rośnięcie tkanki
tworzącej piersi. Wątroba rozkłada hormony.
Immunoglobuiiny to określone rodzaje białka wytwarzane przez
komórki układu immunologicznego, które atakują lub neutralizują
obce substancje i drobnoustroje w organizmie. Określa się je nazwą
przeciwciał.
Infekcja to inwazja chorobotwórczych drobnoustrojów (wirusów,
pierwotniaków, bakterii lub grzybów) na tkanki ciała.
Inżynieria genetyczna to metody i technologie mające na celu
zmianę, tworzenie lub naprawę materiału genetycznego za pomocą
środków syntetycznych.
Irygacja okrężnicy to zabieg płukania okrężnicy za pomocą lewa­
tywy z użyciem dużej objętości wody.
Krioterapia polega na zamrażaniu nienormalnej i/lub niechcianej
tkanki w celu zniszczenia jej.
Komórki Kupffera to specjalistyczne komórki wątrobowe wystę­
pujące w zatokach wątroby, których zadaniem jest usuwanie i neutra­
lizacja toksycznych „śmieci” z krwiobiegu. Są to komórki zwane też
fagocytami, ponieważ unieszkodliwiają i niszczą wszelkie zanieczy­
szczenia. Komórki te odgrywają bardzo istotną rolę w prawidłowym
funkcjonowaniu wątroby.
Kosmici jelitowe to podłużne wyrostki pokrywające wewnętrzną
powierzchnię jelit mające na celu zwiększyć powierzchnię wchłania­
nia jelit.
Laktaza to enzym występujący w błonie śluzowej jelit konieczny
do trawienia cukru mlecznego, laktozy.
Limfocyty to białe ciałka krwi będące częścią układu immunolo­
gicznego.

397
 Lipaza to enzym wytwarzany przez trzustkę, który rozkłada
tłuszcz na niniejsze cząstki absorbowane przez organizm.
Lipidy to substancje tłuszczowe nierozpuszczalne w wodzie, roz­
puszczające się w takich rozpuszczalnikach organicznych, jak chloro­
form i alkohol. Na lipidy składają się estry kwasów tłuszczowych
i glicerolu oraz fosfolipidy i cholesterol.
Lipoproteiny to cząsteczki składające się z białka oraz takich lipi­
dów, jak cholesterol, fosfolipidy i triglicerydy. Tłuszcz we krwi nie
krąży w stanie wolnym, lecz jest związany z białkiem, dzięki czemu
może być bezpiecznie transportowany.
Marskość to chroniczna choroba wątroby charakteryzująca się po­
wstawaniem zbliznowaconej tkanki w wątrobie i niszczeniem zdro­
wych komórek wątrobowych.
Metabolizm, inaczej przemiana materii, to proces fizycznej i ener­
getycznej transformacji, jaka ma miejsce w żywych komórkach.
Metastaza to złogi komórek rakowych rozwijających się w miej­
scach ciała odległych od źródła ich powstania.
Mitochondria to element składowy komórek wytwarzający ener­
gię komórkową.
Niedokrwistość złośliwa, zwana też anemią złośliwą, to ciężka
postać anemii spowodowana niedoborem witaminy BI2.
Niedożywienie polega na niedoborach składników odżywczych
koniecznych do utrzymania zdrowia.
Nietolerancja laktozy to brak zdolności organizmu do metaboli­
zowania cukru mlecznego, laktozy, co wynika z niedoboru enzymu,
laktazy. Objawami nietolerancji laktozy są: biegunka, kurcze brzu­
szne, wzdęcia i gazy.
Niezbędne kwasy tłuszczowe to nienasycone kwasy tłuszczowe,
których ludzki organizm nie potrafi wytwarzać, lecz które są koniecz­
ne dla dobrego zdrowia człowieka. Są to takie kwasy, jak kwas alfa-
linołenowy, kwas linolowy i kwas arachidonowy, które występują
w niektórych produktach (patrz str. 31).
Oleuropeina to aktywna substancja ekstraktu z liści drzewa oliw­
kowego; posiada właściwości antybiotykowe.
Pasożyt to organizm żyjący wewnątrz, na lub kosztem innego
organizmu, zwanego żywicielem lub gospodarzem, bez żadnego
udziału pasożytującego ustroju na jego rzecz
Patogen to substancja lub organizm zdolny do wywoływania choroby.

398
 Petrozwiązki to związki chemiczne otrzymane z ropy naftowej.
Pęcherzyk żółciowy to narząd wewnętrzny o kształcie gruszki
znajdujący się - patrząc z przodu - pod prawym płatem wątroby,
przechowujący żółć wytwarzaną przez wątrobę przed wydzieleniem
jej przez przewód pęcherzykowy do jelit.
Proteaza to enzym wytwarzany przez trzustkę, służący do rozkła­
dania białka na części składowe, czyli aminokwasy.
Przełyk to odcinek przewodu pokarmowego sięgający od tylnej
części gardła do żołądka. U osobników dorosłych mierzy 25-30 cm.
Przepuklina rozworu przełykowego to wystawanie części żołąd­
ka do góry przez przeponę.
Przetwory mleczne to mleko zwierząt i produkty wytworzone
z mleka, czyli masło, ser, śmietana, jogurt, lody i czekolada.
Ropa naftowa to kopalina mineralna występująca w górnej części
pokrywy kuli ziemskiej wykorzystywana po przeróbce jako paliwo
i jako surowiec do otrzymywania wielu różnych związków chemicz­
nych, m.in. wielu rodzajów plastyku.
Stan zapalny to zaczerwienienie, podwyższenie temperatury,
opuchnięcie, rozkład, a czasem też bóle występujące w tkance uszko­
dzonej z powodu infekcji, oparzenia, nadmiaru kwasu, toksyn lub
urazu.
Śluz to lepka, przypominająca klej wydzielina błon śluzowych,
składająca się z mucyny, soli i komórek ciała.
System sinusoidalny to układ przestrzeni między komórkami wą­
troby, które filtrują toksyny i drobnoustroje z krw i obiegu. Przestrze­
nie te działają jak filtr.
Tarczyca to gruczoł wydzielania wewnętrznego znajdujący się
z przodu szyi, wytwarzający hormon tarczycowy.
Tłuszcz to z chemicznego punktu widzenia związek zwany estrem,
powstały z połączenia glicerolu i łańcuchów trzech kwasów tłuszczo­
wych. Tłuszcz obecny w organizmie jest estrami takich kwasów tłu­
szczowych, jak kwas oleinowy, palmitynowy i stearynowego. Patrz
także lipidy.
Tłuszczak to guz składający się z tłuszczu, który tworzy się pod
skórą.
Trawienie to proces rozkładu pokarmu na małe cząstki, by skła­
dniki odżywcze mogły być zaabsorbowane do krwiobiegu i spożyt­
kowane przez organizm.

399
 Trzustka to gruczoł znajdujący się za żołądkiem, patrząc z przodu
ciała człowieka. Gruczoł ten usytułowany jest poziomo, jego przód
dołączony jest do dwunastnicy, a koniec sięga trzustki. Trzustka wy­
twarza enzymy trawienne wydzielane do dwunastnicy oraz insulinę
i glukagon kontrolujące metabolizm glukozy.
Układ immunologiczny istnieje w organizmie, aby rozpoznawać
i eliminować obce i szkodliwe substancje lub drobnoustroje, które
wtargnęły do organizmu. Składa się ze specjalistycznych komórek,
które wytwarzają przeciwciała i/lub pochłaniają intruzów. Układ lim-
fatyczny, szpik kostny, grasica, śledziona i wątroba odgrywają istot­
ną rolę w skutecznym funkcjonowaniu układu immunologicznego.
Układ wydzielania wewnętrznego, zwany też układem endokry­
nologicznym, to zespół gruczołów w organizmie wytwarzających
hormony.
Uszkodzony tłuszcz to tłuszcz obecny w pokarmach, którego
struktura chemiczna została zmieniona w procesie utleniania zapo­
czątkowanego przez światło, podwyższoną temperaturę i tlen lub
w wyniku chemicznych procesów ich przetwarzania.
Utlenianie, zwane też oksydacją, to proces polegający na reakcji
tlenu z innymi związkami lub substancjami, powodując ich zasadni­
czą zmianę. Zmiany te zwykle oznaczają uszkodzenie lub degradację.
W procesie utleniania często powstają wolne rodniki powodująceTial-
sze uszkodzenia.
Uwodornianie to proces chemiczny mający na celu przekształca­
nie olejów płynnych w tłuszcz stały. Polega on na przepuszczaniu
przez olej wodoru pod ciśnieniem. Proces ten obniża wartość żywie­
niową oleju i wytwarza zmieniony tłuszcz niewystępujący w sposób
naturalny.
Wirus to maleńki drobnoustrój niewidoczny dla nieuzbrojonego
ludzkiego oka ani nawet w zwykłym mikroskopie. Pasożyt zależny
jest od składników odżywczych znajdujących się wewnątrz komórek,
które wykorzystuje do swoich celów: przemiany materii i rozmnaża­
nia. Wirus składa się z drobiny DNA lub RNA (ale nie z obu naraz)
okrytej powłoką białkową. Można go obejrzeć za pomocą mikrosko­
pu elektronowego.
Żółtaczka to zażółcenie skóry i błon śluzowych z powodu wzrostu
ilości barwnika żółci w organizmie.

400
Do części kulinarnej
Carob to zmielone na mączkę strąki drzewa świętojańskiego, które
mogą zastąpić czekoladę lub kakao. Uwaga od tłumaczki: W Polsce
strąki drzewa świętojańskiego (łac. Ceratonia siliqua) nazywa się
Chlebem świętojańskim. Drzewo to rośnie w ciepłym klimacie, popu­
larne jest w basenie Morza Śródziemnego. Strąki zawierają duże ilo­
ści cukru i białka. Produkt ten jest dostępny również w Polsce, najle­
piej szukać go w sklepach z produktami dla wegetarianów i z żywno­
ścią ekologiczną.
Ciasto filo to płaty bardzo cienkiego ciasta przyrządzonego z mą­
ki i wody. Szybko wysycha, więc należy je trzymać przykryte. Moż­
na je kupić mrożone lub świeże. Uwaga od tłumaczki: O ile wiem, jest
również dostępne w Polsce w niektórych sklepach.
Cukier palmowy to brązowy cukier o czerwonym odcieniu. Moż­
na go zetrzeć lub rozpuścić i wykorzystać w każdej potrawie zamiast
zwykłego cukru.
Glony morskie nazywa się też warzywami morskimi, są bogate
w pierwiastki śladowe i wapń, korzystnie oddziałują na kościec
i układ immunologiczny. Można je wykorzystywać do przyrządzania
zup, potraw stir-fry i innych dań. Oto te najbardziej znane:
© Agaragar jest roślinnym substytutem żelatyny o silnych właściwo­
ściach żelujących, wykorzystuje się go do przyrządzania galaretek,
musów itp. potraw. Zwykłe sprzedawany jest pod postacią proszku
lub w płatkach, które należy zalać zimną wodą i gotować na wol­
nym ogniu przez kilka minut.
© Arame to glon w postaci cienkich czarnych nitek, który świetnie
nadaje się do sałatek i ryżu.
© Hijiki to morskie warzywko o słonym i lekko orzechowym smaku.
Przed użyciem należy je pomoczyć w wodzie przez dziesięć minut.
Stosuje się do zup i potraw przyrządzanych metodą stir-fry.
© Kombu ma duże płaskie ciemnozielone liście, których używa się
głównie do przyrządzania zup i bulionów, a także do potraw z faso­
li i warzyw.
© Nori sprzedaje się pod postacią brązowych lub ciemnozielonych ar­
kuszy lub wstążek. Jest to ten glon, który służy do sporządzania
słynnego dania kuchni japońskiej, jakim jest sushi. Przed użyciem
piaty nori należy podprażyć nad płomieniem, przesuwając je szyb­
ko nad zapalonym palnikiem kuchni gazowej z obu stron, aż będzie

401
 chrupkie. Przechowuje się je w szczelnym pojemniku w ciemnym
miejscu.
© Wdkame to długie płaskie i nieregularne wstążki morskiego warzy­
wa w czarnym kolorze. Wykorzystuje się je do przyrządzania zup
i bulionów. Przed użyciem nie trzeba moczyć. Upieczone można
pokruszyć i posypać sałatkę lub potrawę z warzyw.
Uwaga od tłumaczki: Wymienione wyżej glony morskie są dostęp­
ne również w polskich sklepach z produktami dla makrobiotyków
i z żywnością ekologiczną. Dla porządku podąję ich polskie nazwy,
o ile takie mają, choć znane są pod swoimi oryginalnym nazwami,
oraz łacińskie.
© Agaragar otrzymuje się z kilku różnych gatunków glonów mor­
skich o właściwościach żelujących, np. surii wstęgowatej, galare-
tówki chrząstkowatej, smuklicy porostowatej, krasnatki kolczastej,
skrzydlatki włosowatej czy anfeltki złożonej.
© Arame (łac. Eisenia bicyclis) nie ma polskiej nazwy.
© Hijiki (łac. Hizikia fusiformes) nie ma polskiej nazwy.
© Konibu (łac. Laminaria spp.) to listownica.
© Nori (łac. Porphyra spp.) to szkarłatnica.
© Wakame (łac. Undaria pinnatijida) to undaria pierzasta.
©Dulse (łac. Rhodymenia palmata) to rodymenlia palczasta oraz
mech irlandzki, bardziej znany jako karagen (lac. Chondrus crispus),
niewymienione przez autorkę, ale też wykorzystywane kulinarnie.

Grzyby występują w wielu smakowitych odmianach: twardziak

łuskowaty (oryg. shiitake), leśne grzyby czy zwykłe pieczarki. Pole­
cam, by w trakcie wizyt w spożywczych sklepach orientalnych wy­
patrywać egzotycznych odmian grzybów, świeżych i suszonych,
i eksperymentować z nimi, dodając je do różnych potraw. Używając
grzybów suszonych, należy je wcześniej namoczyć przynajmniej na
pół godziny. Grzyby są źródłem selenu i oddziałują korzystnie na
układ immunologiczny.
Uwaga od tłumaczki: Twardziak łuskowaty (łac. Lentimis edodes)
jest dostępny w polskim handlu. Bywa w sklepach ze zdrową żywno­
ścią i orientalnych, a świeże - w super- i hipermarketach.
Julienne to pewien sposób krojenia produktów. Marchew, pa-
pryczka chilli, imbir, seler naciowy czy inne pokrojone w julienne
oznacza, że są one pokrojone w długie cienkie paski.

402
 Kokos w polskim handlu występuje zwykle w postaci suszonych wiór­
ków lub całych wysuszonych orzechów kokosowych. Kupując wiórki,
zawsze należy powąchać opakowanie. Jeżeli są nieświeże, będzie je czuć
starym zjetczałym tłuszczem nawet przez plastikowe opakowanie
*
Kuskus to kaszka pszenna z odmiany semolina zawierającej dużo
glutenu, z której przyrządza się dania zarówno słodkie, jak i pikant­
* Jest alternatywą dla ryżu i makaronu
ne * Uwaga od tłumaczki: Ku­
skus jest dostępny w polskim handlu w super- i hipermarketach oraz
w sklepach z żywnością ekologiczną.
Liście bananowca, szczególnie młodego, można wykorzystywać
do przyrządzania pożywienia i zawijania potraw. Kupuje się je
w większości sklepów z produktami azjatyckimi. Można je przycinać
do potrzebnego rozmiaru, pamiętając, by wyciąć środkową żyłę.
W zamrażarce można je przechowywać przez kilka miesięcy.
Makaron ryżowy to makaron sporządzony z mąki ryżowej i wo­
dy. Może mieć różną grubość: począwszy od szerokich, płaskich
wstążek po cieniutkie niteczki zwane vermicelli. Te drobne rodzaje
makaronu wystarczy namoczyć w wodzie przez dwadzieścia minut,
nie trzeba gotować.
Marynata to zwykle mieszanka płynów (np. wino, sos sojowy, sok
z cytryny, ocet) i różnych przypraw, w której marynuje się mięso, tofu
lub inny produkt, by dodać mu smaku, aromatu, a także zakonserwować.
Mąka oprócz pszenicy może być sporządzona z wielu innych pro­
duktów, takich jak: żyto, owies, orkisz, jęczmień, gryka, proso, kuku­
rydza, ryż, amarantus, komosa ryżowa, fasola mungo, kasztany jadal­
ne, ciecierzyca, soja, soczewica, ziemniak. Do mąki z reguły dodąje
się proszku do pieczenia, jeżeli nie stosuje się drożdży. Zwykle do fi­
liżanki przesianej mąki dodąje się płaską łyżeczkę proszku do piecze­
nia. Poniżej kilka propozycji alternatywnych zastosowania innej mą­
ki niż pszenna:
1 filiżanka ciemnej pszennej mąki = ’Ą filiżanki mąki sojowej +
!/2 filiżanki mąki arrarutowej lub 3/4 filiżanki mąki ryżowej,
1 filiżanka mąki kukurydzianej,
11/4 filiżanki mąki jęczmiennej,
3/4 filiżanki mąki ziemniaczanej,
1 ’/3 filiżanki mąki owsianej,
ll/3 filiżanki mąki sojowej.

403
 Mąka arrarutowa podobna jest do skrobi kukurydzianej i używa
się jej w podobny sposób, czyli jako substancji zagęszczającej. Moż­
na nią zagęszczać zupy i sosy zamiast mąki, a także używać do wy­
pieku ciasteczek i ciasta. Nie zawiera glutenu. Uwaga od tłumaczki:
Mąkę arrarutową sporządza się z bogatych w skrobię korzeni wielu
roślin, ale głównie maranty trzcinowatej (łac. Maranta arundinacea),
rosnących w tropikach. O ile wiem, nie jest dostępna w polskim han­
dlu jako taka, ale występuje w różnych produktach, np. zupy i sosy
instant, jako dodatek w deserach itp.
Miso to produkt fermentacji ziania sojowego samego lub z dodat­
kiem ziaren zbóż (np. jęczmienia czy ryżu) i soli, ale istnieje też wer­
sja słodka. Miso wykorzystuje się do przyrządzania zup, bulionów
i do potraw. Niektórzy stosują je jako smarowidło do pieczywa. Uwa­
ga od tłumaczki: Jest dostępne w polskim handlu w sklepach z pro­
duktami dla makrobiotyków i z żywnością ekologiczną.
Mleczko kokosowe to biały przypominający mleko zwierzęce
płyn, który jest wyciskany z miąższu orzecha kokosowego z użyciem
gorącej wody. Nie jest to sok obecny w świeżym niewyschniętym
orzechu kokosowym, który jest klarowny i przezroczysty jak woda.
Jest dostępny w sklepach azjatyckich lub zwykłych supermarketach.
Uwaga od tłumaczki: Mleczko kokosowe oraz śmietanka kokosowa są
dostępne również w polskim handlu płynne w małych puszkach-lub
w proszku w takich sklepach, jak delikatesy orientalne, specjalistycz­
ne sklepy z przyprawami i składy kolonialne oraz hipermarkety.
Prażenie na sucho to podgrzewanie orzechów, nasion czy przy­
praw na suchej patelni, w garnku o grubym dnie lub na blasze w pie­
karniku bez dodatku tłuszczów czy jakiegoś płynu, aby podnieść ich
smak i wydobyć aromat. Najlepiej mieszać cały czas, by nie dopuścić
do przypalenia. To wspaniały sposób dodania potrawie smaku.
Puree to gładka masa powstała w wyniku rozdrobnienia w mikserze
lub blenderze jakiegoś produktu, np. ziemniaków czy zielonego groszku.
Sambal oelek to ostra przyprawa pochodząca z krajów oriental­
nych, składająca się ze zmielonej papryczki chilli, cukru i octu.
Shoyu to nieprzetworzona chemicznie wersja sosu sojowego, ale
bardzo podobna do niego. Jest lekko słodszy i bardziej słony niż sos
sojowy taniari.
Sos rybny to ciemny słony sos wykorzystywany powszechnie
w kuchniach azjatyckich. Sporządza się go z sardeli i innych małych

404
rybek, octu i wody. Uwaga od tłumaczki: Dostępny w polskim handlu
w dużych sklepach spożywczych.
Sos sojowy występuje w podstawowych dwóch rodzajach: ciemny,
cięższy i słodszy, oraz jasny, lżejszy i nieco bardziej słony. Sos sojo­
wy to produkt fermentacji ziama sojowego wraz z ziarnem pszenicy.
Lepszy jakościowo jest sos fermentowany w sposób naturalny i nie-
zawierający dodatków chemicznych. Uwaga od tłumaczki: Sos sojo­
wy, jak i wszystkie wymienione poniżej produkty z soi (tofu, tempeh,
tamari, shoyu) są już dostępne w Polsce: w super- i hipermarketach,
w sklepach z produktami dla makrobiotyków i/lub wegetarianów,
i z żywnością ekologiczną.
Tamari to kolejna wersja sosu sojowego, jest sporządzany z same­
go ziarna sojowego bez dodatku pszenicy i jest nieco mniej słony.
Jest bardzo smaczny i można go użyć jako zamiennika sosu sojowe­
go niezawierającego glutenu. Tamari jest produktem ubocznym
w procesie wytwarzania miso.
Tempeh - wymawia się tempaj - wytwarza się przede wszystkim
z ziarna sojowego poddanego fermentacji, ale jako surowca można
też użyć nasion innych roślin strączkowych i orzechów. Ma orzecho­
wy smak i jest bardziej zwarte i twardsze niż tofu. Można je używać
zamiennie z tofu.
Tłoczone na zimno oleje (rzepakowy i canola, lniany, z awokado,
migdałowy, z orzechów włoskich itp.) oraz oliwa z oliwek powinny
być przechowywane w ciemnych i niewielkich pojemnikach w chłod­
nym miejscu. Z pojemników o dużej objętości odlewać po trochu do
małych ciemnych butelek do codziennego użytku.
Tofu wytwarza się z ziama sojowego. To produkt niskokaloryczny,
niskotłuszczowy i oczywiście nie zawiera cholesterolu. Świetnie
nadąje się dla osób pragnących schudnąć, można go wykorzystywać
do sporządzania zup, deserów oraz potraw przyrządzanych metodą
stir-fry. W większości przepisów obecnych w tej książce można użyć
tofu zamiast kurczaka i owroców morza.
Umeboshi to owoce dziko rosnących drzew morel owych fermen­
towane przez trzy lata w soli. Ma silny kwaśny i słony smak. Stosuje
się do przyrządzania sosów do sałatek, do dań warzywnych i ryżu.
Wok to podstawowe naczynie do przyrządzania potraw w kuchni
krajów azjatyckich. To głęboka patelnia w kształcie zaokrąglonego
stożka. Gdy składniki potrawy są już ugotowane, można je przesunąć

405
na brzeg, a na dno dodać te nieugotowane. Wok wykorzystuje się za­
równo do potraw przyrządzanych metodą stir-fry, jak i do smażenia
w głębokim tłuszczu oraz do gotowania zupy. Uwaga od tłumaczki:
naczynie to można też kupić w Polsce, najczęściej w super- i hiper­
marketach.
 Uwagi tłumaczki o produktach

W książce tej, zarówno w części teoretycznej, jak i kulinarnej, wy­

stępują produkty, które dla szerokiej rzeszy polskich czytelników mo­
gą być mało lub w ogóle nieznane. Z myślą o nich załączani wyja­
śnienia poniżej. Swoje uwagi jako uzupełnienie dołączyłam też do
niektórych pozycji glosariusza autorki.

© Batat (ang. sweet potato} to jadalny, zawierający dużo skrobi, bul­

wiasty korzeń rośliny o łacińskiej nazwie Ipomoea batatas. Bywa
dostępny w polskich supermarketach, a także na straganach baza­
rów, na których zaopatrują się cudzoziemcy ze Wschodu.
© Brukiew, rzepa i rzodkiew to warzywa korzeniowe należące do nie­
zwykle bogatej rodziny roślin krzyżowych, które są często nawza­
jem ze sobą mylone zarówno przez pracowników handlu, jak i kon­
sumentów. Brukiew i rzepa należą do tego samego rodzaju w tej ro­
dzinie i myli się je najczęściej. Brukiew (nosząca również nazwę
karpiel) z reguły ma kształt kulisty i jest biała łub kremowo-żólta.
Rzepa również jest zwykle kulista, tylko czasem lekko wydłużona,
odmiana letnia jest biała, a jesienna i zimowa - żółta. Natomiast
rzodkiew należy do innego rodzaju niż dwa wyżej wymienione wa­
rzywa i może mieć różny kształt i kolor, m.in. jest czarna rzodkiew,
którą zwykle acz błędnie nazywa się czarna rzepą, czy biała długa
rzodkiew, zwana soplem lodu. Wszystkie te warzywa bywają
w sklepach ze zdrową żywnością i na niektórych straganach na ba­
zarach, choć trzeba przyznać, że dostawy są nieregularne.
© Ciecierzyca, zwana grochem włoskim, jest żółta i przypomina
kształtem mały orzeszek laskowy. Jest bardzo smaczna, gotuje się
dość długo i bardzo trudno ją rozgotować. Dostępna w Polsce za­
równo w sklepach z żywnością ekologiczną, jak i hipermarketach.
© Cukier brązowy (ang. brown sugar} to sacharoza o brązowym ko­
lorze ze względu na obecność melasy. Jest to cukier oczyszczony
w mniejszym stopniu w stosunku do białego cukru, zawiera od

407
 3,5 procent melasy (wtedy ma lekko brązowy kolor) do 6,5 procent
melasy i wtedy jest ciemnobrązowy. Brązowy cukier wykazuje ten­
dencję do zbrylania się i twardnienia, więc by tego uniknąć, należy
go przechowywać w suchym i chłodnym miejscu. Bywa dostępny
w sklepach z żywnością ekologiczną i hipermarketach.
e Cukier surowy (ang. raw sugar) to pozostałość w procesie oczy­
szczania trzciny cukrowej z melasy i otrzymywania krystalicznego
białego cukru, o smalcu zbliżonym do brązowego cukru, z którym
nie należy go jednak mylić. Surowy cukier zawiera pewne rodzaje
pleśni i błonnika pokarmowego, które uważa się za składniki
odżywcze. Są trzy rodzaje surowego cukru: demerara, suchy cukier
o grubej teksturze pochodzący z obszaru Gujany noszącego tę samą
nazwę, ma smak przypominający toffi; turbinado to drobny, bardzo
wilgotny cukier o lekkim smaku melasy w kolorze jasnobrązowym;
cukier barbadoski (ang. Barbados raw sugar), znany też jako mu-
scovada, oczyszczany za pomocą pary, występuje w kolorze od ja­
sno- do ciemnobrązowego, zachowuje silny smak melasy. Może
być dostępny w różnych sklepach, w tym w hipermarketach,
w których.oferta handlowa ciągle się poszerza.
© Cukier palmowy i kokosowy są otrzymywane na drodze zagęszcza­
nia nektaru wypływającego z naciętych pączków kwiatowych palmy
cukrowej (łac. A renga pinnata) łub palmy kokosowej (łac. Cocos nu­
cifera). Sok zbiera się co rano, a następnie gotuje w ogromnych wo-
kach do otrzymania lepkiej masy. Masę tę się ubija i upuszcza jej por­
cje na celofan lub porcjuje do pojemników. Masa ma kolor od jasno-
kremowego do ciemnobrązowego, a konsystencje - od miękkiej, cią­
gnącej się do zupełnie twardej, zależnie od tego, jak długo sok był
gotowany. Cukier palmowy zwykle jest nieco ciemniejszy i ma sil­
niejszy aromat niż kokosowy. Niektórzy autorzy określeń „cukier
palmowy” i „cukier kokosowy” używają zamiennie, jakby był to ten
sam cukier, chociaż źródło ich pochodzenia jest różne.
® Cukrowy groszek (ang. snow peas, łac. Piswn sativum L. van sac-
charatum) to płaskie strączki groszku o małych nasionkach, który
różni się od dobrze znanego nam zielonego groszku tym, że wnę­
trze strączka pozbawione jest twardej pergaminowej wyściółki, co
sprawia, że strączki jada się w całości. Bywa dostępny w hipermar­
ketach i bazarach dużych miast. W tej książce występuje też pewna
odmiana cukrowego groszku o angielskiej nazwie sugar snap peas

408
 (nieposiadająca - jeszcze, mam nadzieję - polskiej nazwy) będąca
krzyżówką groszku cukrowego i zwykłego zielonego groszku,
której strączki są również pozbawione twardej pergaminowej wy-
ściólki. Nie widziałam jeszcze tego groszku w polskim handlu, ale
myślę, że jest to kwestią czasu.
© Endywia kędzierzawa (ang. endive, łac. Cichorium endivia} to liścia­
ste warzywo przypominające sałatę o kędzierzawych liściach. Bywa
dostępna w super- i hipermarketach oraz na bazarach dużych miast.
o Endywia radicchio (łac. Cichorium endivia} to odmiana przypomi­
nająca kształtem kapustę o ciemnoczerwonych luźno złożonych li­
ściach. Bywa dostępna w super- i hipermarketach.
o Fasola borlotti, znana też w literaturze anglosaskiej jako cop-
per/cranberry/Roman bean, ale nieposiadająca polskiej nazwy. To
duża fasola o długości nasion do 1 cm, o różowawo-brązowym za­
barwieniu, z czerw onawo-brązowymi nieregularnymi plamkami,
bardzo popularna we Włoszech. Po ugotowaniu ma słodkawy smak
i gładką kremową teksturę. O ile wiem, w Polsce jest niedostępna.
Trzeba ją zastąpić inną fasolą.
© Fasola limeńska (ang. lima bean, łac. Phaseolus limensis} to fasola
pochodząca z Ameryki Południowej, nazwana na cześć stolicy Pe­
ru, Limy, gdzie została odkryta około 1500 roku. Istnieją dwie
odmiany tej fasoli: Fordhook lima oraz baby lima, obie sąjasnozie-
lone lub seledynowe i lekko nerkowate w kształcie. Odmiana Ford-
hook jest większa i grubsza niż baby lima. Sprzedaje się je w ciem­
nozielonych strąkach. O ile wiem, w Polsce jest niedostępna. Trze­
ba ją zastąpić inną dostępną fasolą, np. flageolet z puszki.
© Jabłka winne i słodkie. W książce tej autorka zaleca zastosowanie
jabłek odmiany Granny Smith jako jabłek winnych, które w krajach
anglosaskich określa się też jako jabłko zielone (green apple}. Jabł­
ka tej odmiany dostępne są również w Polsce, głównie w super-
i hipermarketach, które je importują. Dobrym zamiennikiem tego
jabłka może być antonówka, szara reneta łub melaroza. Jeżeli cho­
dzi o jabłko słodkie, można użyć ulubionej odmiany, których jest na
polskich targowiskach mnóstwo.
© Jeżynomalina Boysena (ang. boysenbeny, lac. Rubus spp.} to czer-
wonoczarny owoc o smaku maliny, będący krzyżówkąjeżyny, ma­
liny i jeżynomaliny Logana, wyhodowany przez Rudolfa Boysena.
O ile wiem, w Polsce niedostępna.

409
o Jeżynomalina Logana (ang. loganberry, łac. Rubus loganobaccus)
to zgodnie z nazwą krzyżówka jeżyny i maliny. O ile wiem, w Pol­
sce niedostępna.
© Jogurt sojowy - o ile wiem - w polskim handlu jeszcze nie wystę­
puje, ale można go otrzymać, szczepiąc mleczko sojowe kulturami
bakterii (bakteriami kwasu mlekowego). Można dodać odrobinę
naturalnego jogurtu z krowiego lub koziego mleka.
© Kaneli a biała (ang. canella, łac. Canella alba) zwana białym cy­
namonem, to drzewo uprawiane w Indiach Zachodnich i na Flory­
dzie ze względu na aromatyczną korę wykorzystywaną jako przy­
prawę. Wykorzystuje się też suszone kwiaty tego drzewa ze
względu na zapach przypominający piżmo. Nie wiem, czy jest
w Polsce dostępna.
© Kapusta chińska to warzywo liściowe (łac. Brassica chinensis),
z chińska zwane bok choi, którego nie należy mylić z kapustą pe­
kińską (łac. Brassicapekinensis). Chińska kapusta przypomina nie­
co buraka liściowego, ma grube białe „żyły” i gładkie intensywnie
zielone liście. Bywa w polskich supermarketach i na straganach
niektórych bazarów.
© Kolczoch jadalny (ang. choko, łac Sechium edule) to owoc rośliny
z rodziny dyniowatych pochodzącej z Ameryki Środkowej, Meksy­
ku i Indii Zachodnich, obecnie bardzo popularny w Australii. Rodzi
owoce jesienią i zimą w klimacie bez mrozu. Zawiera dużo witami­
ny C. O ile wiem, w Polsce niedostępny.
© Komosa ryżowa (ang. quinoa łac. Chenopodium quinoa) nazywana
jest pseudozbożem, ponieważ jest rośliną dwuletnią, pochodzi
z wysokich Andów Ameryki Południowej, Jest bardzo popularna
wśród wegetarianów na Zachodzie. Zawiera aminokwasy lizynę
i tryptofan, których brakuje innym produktom roślinnym, oraz war­
tościowe kwasy tłuszczowe. Bywa dostępna w sklepach z żywno­
ścią ekologiczną.
© Kotewka orzech wodny (ang. water chestnut, łac. Trapa natan) to
roślina o białych kwiatach i owocach typu orzecha, rosnąca w wo­
dzie. W Polsce rośnie w dorzeczu Sanu i górnej Wisły, szczególnie
lubi martwe koryta rzek. W dawnych czasach, gdy brakowało żyw­
ności, ludzie wydobywali z mułu dojrzałe owoce kotewki i jadali je,
a także żywili nimi zwierzęta. Obecnie na Zachodzie kotewka
wróciła do łask i jadają ją niektórzy, szczególnie osoby stosujące

410
 dietę alternatywną. W Chinach i Indiach uprawia się dwa inne ga­
tunki kotewki - Trapa bicornis i Trapa bisponoza.
© Lecytyna w postaci granulek lub proszku, z reguły pochodzenia ro­
ślinnego (z ziarna sojowego) bywa dostępna w sklepach z żywno­
ścią ekologiczną, zielarskich i aptekach.
© Lima, zwana w Polsce popularnie limonką lub limetką, to ciemno­
zielony owoc cytrusowy przypominający kształtem cytrynę, jednak
dużo od niej mniejszy. Sok z limy jest równie kwaśny jak cytryno­
wy, ale jego aromat i smak jest bardziej wykwintny i atrakcyjniej­
szy niż cytryny. Dostępna w polskich sklepach i bazarach.
o Lima kaffir (łac. Citrus x hystrix) to bardzo kolczasty krzew o niezwy­
kle aromatycznych liściach występujący w krajach Dalekiego Wscho­
du, które są wykorzystywane do przyrządzania potraw. Olejek obecny
w nierównej karbowanej skórce małych zielonych owoców silne od­
strasza liczne owady. Liście do użytku kulinarnego mogą być świeże,
suszone, a także mrożone. Nie wiem, czy są już dostępne w Polsce.
© Lody sojowe to lody niezawierające przetworów mlecznych, czyli
serwatki, śmietany czy jogurtu, a zamiast tego białko sojowe.
Lodów tego rodzaju jeszcze w Polsce nie spotkałam, ale być może
wkrótce też się pojawią.
©Lody sorbetowe też nie zawierają - przynajmniej nie.powinny
- przetworów mlecznych. Są to lody owocowe sporządzone z ma­
sy owocowej i soku.
© Mac is (ang, mace^ łac. Myrystica fragrans) to wysuszona osnówka
kwiatu muszkatołowca korzennego dostarczającego innej dobrze
znanej przyprawy: gałki muszkatołowej. Pochodzi z wyspy Banda
należącej do Moluków, czyli Wysp Korzennych. Stosowanie gałki
jest powszechnie znane, a macis używa się do beszamelu, sosu ce­
bulowego, czystych zup, dań z owoców morza i innych. W Indone­
zji miąższ owoców muszkatołowca używa się do produkcji słody­
czy. W Polsce bywa dostępny w sklepach z orientalnymi przypra­
wami i egzotycznymi produktami.
© Makaron z mąki z fasoli mungo, zwany popularnie, acz niewłaści­
wie, makaronem sojowym (ang. cellophane noodles) to cienkie nie­
malże przezroczyste nitki sprzedawane w paczkach po pół lub jed­
nym kilogramie. Jest dostępny w super- i hipermarketach oraz
większych sklepach spożywczych oraz oczywiście sklepach z żyw­
nością orientalną.

41 1
© Marynowany imbir to nieodzowny składnik klasycznego japoń­
skiego sushi i służy do odświeżenia ust między kęsami tej potrawy.
Przyrządza się go, zalewając obrane i pokrojone w cienkie plaster­
ki kłącza imbiru marynatą składającą się z octu ryżowego, mirinu,
sake, cukru i soli. Niektóre przepisy zalecają wstępne posolenie po­
krojonego imbiru i odstawienie na pół godziny. Składniki maiyna-
ty trzeba zagotować i zalać nią ułożone w wyparzonym słoiku pla­
stry imbiru, zakryć i odstawić na kilka dni. Mirin to bardzo słodkie
japońskie wino stosowane do gotowania jako substancja słodząca,
które jest w Polsce dostępne, ale niestety bardzo drogie. Można je
zastąpić sherry. Sake to japońska wódka. Marynowany imbir moż­
na kupić w sklepach z orientalną żywnością, z egzotycznymi przy­
prawami, w składach kolonialnych, bywa też w sklepach z żywno­
ścią ekologiczną.
o Matmie i vegemtte to produkty występujące w handlu w krajach
anglosaskich, będące ekstraktami droźdźowymi; zawierają wiele
witamin i soli mineralnych. W polskich sklepach jeszcze ich nie
spotkałam, ale być może wkrótce się to zmieni.
© Mieszanka pięciu przypraw używana jest w południowych Chinach
i Wietnamie do pieczonego mięsa, drobiu i marynat. Poza 5 podsta­
wowymi przyprawami może zawierać 1-2 inne, np. kardamon, su­
szony imbir czy korzeń lukrecji. Podstawowy skład i proporcje
mieszanki są następujące: 1 łyżka badianu, 1 łyżka pieprzu żółto-
drzewu, !/2 łyżki kasji lub cynamonu, 1 łyżka owoców kopru wło­
skiego, ’/2 łyżki goździków. Można ją nabyć w sklepach oriental­
nych, a być może też w niektórych supermarketach.
© Morele suszone i inne suszone owoce. Wiele suszonych owoców
jest konserwowanych za pomocą dwutlenku siarki, siarczynów,
benzoesanu sodu i innych środków chemicznych. Owoce suszone
na słońcu czy w suszarniach są ciemne i bardzo suche, a te konser­
wowane -jasne i miękkie. Kupując suszone owoce, należy czytać
informacje podane na opakowaniu, gdzie powinno być podane, czy
i jakich środków użyto. Nie muszę chyba dodawać, że konserwan­
ty nie są korzystne z punktu widzenia wątroby. W sklepach ze zdro­
wą żywnością bywają suszone owoce bez konserwantów, również
w wersji bio, czyli z upraw ekologicznych.
© Musztarda Dijon to musztarda francuska, która poza miastem Dijon
nie może być legalnie wytwarzana. Produkuje się ją z gorczycy

412
 sarepskiej z dodatkiem białego wina i przypraw, ma gładką konsysten­
cją. Posiada czysty, ostry smak. Bywa dostępna w polskim handlu.
o Napoje przyrządzone z orzechów, soi i niektórych ziaren zbóż no­
szą w tej książce nazwę mleczka, ponieważ polskie prawo rezerwu­
je termin mleko dla produktu zwierzęcego. Mleczko sojowe, owsia­
ne, ryżowe, migdałowe i być może jeszcze inne są dostępne w skle­
pach z żywnością ekologiczną. Napój sojowy naturalny i smakowe,
np. waniliowe, płynne w puszce i w proszku są już produkowane
w Polsce przez 2-3 producentów. Dostępne są również produkty
importowane znanych światowych firm.
o Napój jęczmienny (ang. barley water) to napój bezalkoholowy
popularny w Wielkiej Brytanii i innych krajach anglosaskich, ale
jego historia sięga czasów starożytnych, jest o nim wzmianka
również w Biblii. Przyrządza się go z ziarna jęczmienia gotowa­
nego w dużej ilości wody, a do smaku doprawia skórką cytryno­
wą lub innym owocem oraz miodem. Oto jeden z przepisów, jaki
znalazłam w sieci: 50 g ziarna jęczmienia, 600 ml wody, połówka
cytryny, miód do smaku. Ziarno przepłukać gorącą wodą, dodać
cienko obraną skórkę z cytryny, zalać wodą i gotować 20 minut
lub dłużej. Doprawić sokiem z cytryny i miodem. Jeżeli gotuje się
dłużej i więcej wody odparuje, otrzymuje się kleik, który podob­
no sprzyja utrzymaniu dobrej cery i ma działanie przeciwzmar-
szczkowe.
© Nazwy melonów podaję w oryginale, ponieważ w zasadzie nie po­
siadają polskich nazw, a te, którymi posługują się niektórzy impor­
terzy, sprzedawcy i klienci, są niewłaściwe. Osoby zainteresowane
odsyłam do licznych stron internetowych, gdzie są one wszystkie
opisane. Melon honeydew ma szarozielonkawą barwę, a kolor
miąższu jest jasnozielony lub seledynowy. Natomiast rockmelon,
zwany też kantalupą, ma siatkową szarawą skórę z przebijającym
pomarańczowym tłem oraz wyraźnie zaznaczone „południki”
w liczbie około 10, ma miąższ w kolorze pomarańczowym, słodki
i bardzo aromatyczny.
© Ocet balsamiczny to czerwonawo-brązowy ocet o słodko-kwaśnym
smaku. Pochodzi z Włoch, gdzie wyrabia się go z białej odmiany
winogron Trebbiano^ powinien dojrzewać w drewnianych ka­
dziach. Bywa dostępny w polskich mniejszych i większych super­
marketach.

413
o Oleje i oliwa z oliwek tłoczone na zimno bywają dostępne w skle­
pach ze zdrową żywnością i supermarketach w dość dużym wybo­
rze, są też oleje tłoczone z nasion uprawianych ekologicznie
(z upraw organicznych lub biodynamicznych). Obecnie w Polsce
można nabyć już olej tłoczony na zimno z nasion krokosza (olej
ostowy), kukurydzy, rzepaku, sezamu, siemienia lnianego, słonecz­
nika i soi, bywa też olej z dyni, orzechów włoskich i ziemnych.
Produkty te są importowane i czasem brakuje im polskich etykie­
tek, podaję więc, że cold pressed oznacza „tłoczony na zimno”.
W przypadku oliwy z oliwek należy rozglądać się za takimi ozna­
czeniami, jak olio extravergine di oliva, jest to oliwa z pierwszego
tłoczenia na zimno, olio vergine di oliva, oliwa z drugiego lub trze­
ciego tłoczenia na zimno. Jeszcze słowo o oleju rzepakowym tło­
czonym z nasion odmiany o nazwie canola, jest to odmiana uszla­
chetnionego rzepaku wyhodowana w Kanadzie, której uprawa roz­
szerza się obecnie na inne kraje.
© Orzech pęka no wy to najbardziej popularna odmiana Grzesznika lub
przeorzecha (oryg. hickory nut, łac. Carya illinoensis). Istnieje
17 odmian tego drzewa, z których większość pochodzi z obszaru
Stanów Zjednoczonych. Wszystkie z nich rodzą orzechy. W pol­
skim handlu rzadko dostępne.
® Orzeszki piniowe i orzechy makadamia nie są powszechnie obecne
w polskich sklepach, ale można od czasu do czasu natknąć się na
nie w jakimś sklepie czy supermarkecie. Orzeszki piniowe w Euro­
pie pochodzą od najczęściej spotykanej sosny rosnącej nad Morzem
Śródziemnym Pinus pinea, a w Ameryce Północnej rośnie co naj­
mniej 11 gatunków „orzechodajnych” sosen. Orzechy makadamia
są owocami drzewa Macadamia ternifolia pochodzącego z Austra­
lii, uchodzą za najsmaczniejsze orzechy na świecie. Zawierają aż
73 procent tłuszczu, co sprawia, że szybko jełczeją, czemu sprzyja
również fakt, że sprzedaje się je łuskane. Piniole i makadamia by­
wają dostępne w polskim handlu.
© Passiflora to owoc pnącza pochodzącego z Brazylii o łacińskiej na­
zwie Passiflora edulis, co oznacza Kwiat Męki Pańskiej. Roślinę tę
nazwali tak Hiszpanie, ponieważ poszczególne części kwiatów
kształtem przypominały im narzędzia tortur zadawanych Chrystu­
sowi: wieniec niedokształconych pręcików to wieniec cierniowy,
właściwe pręciki to młoty, szyjki słupka - gwoździe, liście - lance,

414
 a wąsy czepne - liny, którymi krępowano Chrystusa. Passiflora to
niepozorne, brązowo-fioletowe, kuliste owoce, ale są smaczne
i słodkie. Najwspanialszy w tym owocu jest jednak aromat, który
potrafi się przebić przez wielkie bogactwo zapachów innych towa­
rów nawet w ogromnym supermarkecie. Bywa dostępna w Polsce
w sklepach z importowanymi owocami i warzywami oraz w nie­
których supermarketach.
© Pasternak to warzywo korzeniowe przypominające do złudzenia
pietruszkę, jego korzenie są generalnie nieco większe niż korzenie
pietruszki, a ponadto dużo słodsze. Pasternak bywa dostępny
w sklepach ze zdrową żywnością i na targowiskach, gdzie często
udaje pietruszkę.
© Pimiento to papryka roczna (łac. Capsicum annuum) o charaktery­
stycznym stożkowym kształcie owocu przypominającym w prze­
kroju serce, zwykle o długości 8-9 cm i szerokości 2,5-3 cm u na­
sady ogonka. Miąższ bardzo gruby, słodki, czerwony lub czerwo­
no-żółty. Papryka ta jest wykorzystywana w przetworach oraz do
faszerowania oliwek (przyp. tłum.).
© Potrawy konna curry to nieco odmienna wersja innych potraw cur­
ry różniąca się dodatkiem kokosu, a czasem też jogurtu. W handlu
bywa gotowa pasta karma curry., ale można ją też przyrządzić wła­
snoręcznie w domu. Z reguły składa się na nią przyprawa - łagod­
na lub/i ostra - curry w proszku, przyprawa garam masala, kmin
rzymski, cynamon, cebula, czosnek, bulion warzywny, świeże li­
ście kolendry, mleko lub śmietanka kokosowa, masło z nerkowców
lub migdałów i jogurt. Osoby zainteresowane zachęcam do znale­
zienia przepisów w sieci, wystarczy wpisać w przeglądarkę hasło
karma curry i pojawi się wiele przepisów.
© Przy prawa garam masala to tradycyjna indyjska przyprawa, która
nie posiada standardowej receptury i różni się zależnie od regionu
i upodobań osoby, która ją przygotowała. Garam masalę można na­
być w sklepie, ale taka przyprawa zawiera mniejszą ilość droższych
składników (kardamon i goździki). Oto jeden z przepisów na własno­
ręczne sporządzenie tej przyprawy: zmieszać zmielone w młynku do
kawy następujące przyprawy: łyżkę nasion kardamonu, laskę wanilii
o długości 5 cm, łyżeczkę nasion kminu rzymskiego, łyżeczkę goź­
dzików, łyżeczkę ziaren czarnego pieprzu oraz gałki muszkatoło­
wej średniej wielkości. Przechowywać w szczelnym słoiku.

415
® Rokietta siewna, zwana z angielska rucolą (w języku tym znana jest
też jako arugula, rocket, rugula), łac. Eruca sativa, to roślina sałat­
kowa z rodziny roślin krzyżowych. Dodawana do sałatek ze wzglę­
du na swe gorzkawe, aromatyczne liście o smaku pieprzowo-gor-
czycowym. W Polsce bywa dostępna w supermarketach i na nie­
których straganach warzywnych.
© Rukiew wodna (ang. watercress, łac. Nasturtium officinale) to byli­
na płożąca o pierzastych liściach z rodziny roślin krzyżowych.
W Polsce występuje dziko na zachodzie i północy kraju, rosnąc
w rowach oraz przy źródłach i potokach, w innych krajach jest
uprawiana jako roślina jadalna. Zamiast rukwi można użyć innej
zieleniny, np. roszponki, rokietty, liści mniszka (mlecza) czy gor­
czycy, lub rzeżuchy.
o Ryba z rodzaju lucjan (łac. Lutjanus campechanus) to jedna z wie­
lu odmian ryb należących do rodziny lucjanowatych nosząca an­
gielską nazwę snapper, która nie ma polskiej nazwy. Odpowiedni­
kiem tej ryby spośród tych dostępnych na polskim rynku może być
okoń lub sandacz.
© Ryż arborio to odmiana ryżu uprawiana w Piemoncie i Lombardii
w dolinie Po we Włoszech. Jest to ryż krótkoziamisty o wysokiej
zawartości skrobi, który - podobnie jak ryż dwóch innych odmian
carnaroli i vialone nano - najchętniej używa się do przyrządzania
risotto. Dzięki tym odmianom ryżu potrawa ta ma niezwykle deli­
katną kremową konsystencję. W Polsce bywa dostępny w specjali­
stycznych delikatesach, np. ze spożywczymi produktami włoskimi
czy japońskimi. Arborio jest też popularny wśród entuzjastów
kuchni makrobiotycznej
© Ryż basmati to odmiana długozianiistego ryżu o niezwykłym aro­
macie uprawiana w Indiach i Pakistanie. Ryż ten dojrzewa przez
rok lub dwa lata po zbiorach i w tym czasie ziarno schnie i nabiera
smaku i aromatu. W procesie gotowania ziarna ryżu basmati nie­
malże podwajają swą długość. Można go nabyć w sklepach ze zdro­
wą żywnością i niektórych supermarketach.
© Ryż jaśminowy to dhigoziarnisty ryż pochodzący z Tajlandii, cenio­
ny za swój orzechowy aromat i subtelny smak. Jest znacznie droż­
szy od zwykłego ryżu. Przed gotowaniem należy go długo płukać,
by pozbyć się nadmiaru skrobi. Bywa dostępny w delikatesach
orientalnych i sklepach z żywnością ekologiczną.

416
o Ryż niełuszczony ma kremowe lub lekko brązowe zabarwienie
dzięki pozostawieniu na ziarnie zewnętrznej łuski. Gotuje się nieco
dłużej niż biały (łuszczony), ale jest smaczniejszy i oczywiście
znacznie zdrowszy ze względu na wyższą zawartość błonnika po­
karmowego.
© Ser sojowy jest nowym produktem i nie należy go mylić z tofu,
które kiedyś nazywano właśnie serkiem sojowym. Jego skład zależy
od producenta, podstawowymi składnikami są: tofu, sojowy izolat
białkowy, kazeina i szereg dodatków: sól, kwas spożywczy, częś­
ciowo uwodorniony olej sojowy, kwas mlekowy, cukier kukury­
dziany, woda, substancja koloryzująca i naturalne składniki nadają­
ce serowi smak, czyli cebula, czosnek, szczypiorek, papryka,
pieprz, różne zioła. Jak dotąd, nie natknęłam się na ten produkt
w Polsce.
© Sos chilli w wersji słodkiej i bardzo ostrej bywa dostępny w skle­
pach orientalnych i niektórych supermarketach.
© Sos pesto pochodzi z kuchni włoskiej i składa się z bazylii, czosn­
ku, oliwy z oliwek, orzeszków piniowych i mielonego czarnego
pieprzu. Niektórzy dodają też parmezan, ale nie jest to konieczne.
Sos ten można kupić w sklepie, ale przyrządzony własnoręcznie na
pewno będzie smaczniejszy.
© Sól morska, z reguły atlantycka, to naturalnie jodowana sól, zalecana
szczególnie w kuchni makrobiotycznej. Jest dostępna w sklepach ze
zdrową żywnością i być może w niektórych supermarketach.
© Suplement Selenium Designer Yeast Powder zawiera szczególną
odmianę drożdży piwnych namnożonych tak, by zawierały dużą ilość
pierwiastków śladowych. Zażywanie tych drożdży jest bardzo
korzystne dla zdrowia. W przewodzie pokarmowym człowieka wys­
tępują zarówno przyjazne, jak i nieprzyjazne bakterie i podobnie jest
z drożdżami. Drożdże obecne w tym preparacie oddziałują korzyst­
nie i sprzyjają dobremu odżywieniu organizmu, podczas gdy drożdże
patogenne pozbawiają organizm energii i stanowią obciążenie dla
układu immunologicznego. Obecność przyjaznych drożdży w jeli­
tach pomaga organizmowi zwalczać drożdże nieprzyjazne,
© Tahini to zmielone ziarno sezamu, czyli tzw. masło sezamowe; jest
dostępne w sklepach ze zdrową żywnością. Nieotwarty słoik moż­
na przetrzymywać niemalże bezterminowo. Pochodzi z tradycji ku­
linarnej Bliskiego i Dalekiego Wschodu.

417
© Tandoor to indyjska nazwa glinianego pieca, w którym przygo­
towuje się tradycyjne potrawy w kuchni północno indyjskiej i afgań-
skiej. Obecnie potrawy tego rodzaju w etnicznych restauracjach w wie­
lu krajach Zachodu przyrządza się w piecach elektrycznych.
Natomiast tandoori to nazwa potraw upieczonych w tym piecu,
składających się z mięsa, najczęściej kurczaka, ryb, a także sera
indyjskiego, zwanego paneer. Tą samą nazwą określa się mieszan­
ki przyprawowe stosowane do marynat i sosów służących do ich
przygotowania. Osobom zainteresowanym polecam poszukiwania
przepisów na te smakowite potrawy w sieci internetowej. Oto
przykładowy przepis na marynatę tandoori znaleziony w sieci:
Marynata tandoori to mieszanka wielu składników, m.in. naturalnego
jogurtu, mleka, przyprawy tandoori (ang. tandoori masala), łagodnej
przyprawy curry (pod postacią pasty lub proszku), przyprawy garam
masala, papryczki chilli w proszku, mięty, liści kolendry, czosnku,
imbiru, zmielonego kminu rzymskiego i soku z cytryny.
Jeden z przepisów znalezionych w sieci podaje, że na przyprawę tan­
doori masala składają się następujące składniki: ł łyżeczka czosnku
w proszku, 1 łyżeczka zmielonego suszonego imbiru, 1 łyżeczka
zmielonych goździków, >/2 łyżeczki zmielonej gałki muszkatołowej,
1 łyżeczka macisu, 1,5 łyżki kminu rzymskiego, 2 łyżki zmielonych
nasion kolendry, 1 łyżeczka zmielonych nasion kozieradki, 1 łyżecz­
ka zmielonego cynamonu, 1 łyżeczka świeżo zmielonego czarnego
pieprzu, 1 łyżeczka świeżo zmielonego kardamonu, 2 łyżeczki czer­
wonego barwnika spożywczego. Składniki te trzeba zmieszać, prze­
siać przez sitko, wsypać do słoika ze szczelną przykrywką i używać
według potrzeb, pamiętając, aby po wzięciu potrzebnej ilości słoik
ponownie dobrze zamknąć.
© Wasabi (łac. Wasabia japonicd), choć zwane japońskim chrzanem
ze względu na jadalne korzenie o silnym zapachu i ostrym odświe­
żającym smaku, nie jest spokrewnione z europejskim chrzanem.
Rośnie tylko w Japonii na błotnistych brzegach zimnych, górskich
strumieni. W Japonii wasabi dodaje się do dań rybnych. Korzenie
obiera się ze skórki, a jasnozielony miąższ ściera na tarce. Robi się
też pastę z wasabi, mieszając utarty korzeń z sosem sojowym.
© Blender i food processor. Oba rodzaje tych urządzeń wykorzysty­
wanych w kuchni właściwie nie mają precyzyjnych nazw w języku
polskim, gdyż standardowy mikser jest urządzeniem dość prym i ty-

418
wnym w porównaniu do tych wyrafinowanych wytworów
współczesnej technologii i dlatego używani terminów angielskich.
Blender to według znaczenia tego angielskiego słowa urządzenie
do mieszania, ale potrafi ono także rozdrabniać. Food processor
oznacza urządzenie do przetwarzania produktów spożywczych i ma
ono szeroki wachlarz zastosowań, ponieważ potrafi wyciskać sok,
rozdrabniać na miazgę i kawałki różnej wielkości, siekać, mielić,
rozcierać, zagniatać (ciasto), tłuc nasiona na mniejsze i większe
drobiny, i co tam jeszcze jego producent wymyśli.

WYPOŻYCZALNIA Nr 9i>
Nr in w....................................
 1. Parveen J. Kumar BSc, MD, FRCP Michael L Clark MD, FRCP. Cli­
nical Medicine, 2nd Edition Pg. 237-287, BailliereTindall.
2. Bland J.S., Bralley J.A., Nutritional up-regulation of hepatic detoxi­
fication enzymes. The Journal of Applied Nutrition, 1992, 44;
No. 3 & 4.
3. The Physicians Handbook of Clinical Nutrition, Henry Osiecki, Bio­
concepts Publishing The Liver Cleansing Diet Book, Dr Sandra Ca­
bot, W.HA.S. 1996.
4. Fraser, R., Dobbs, B.R., Rogers, G.W.T. (1995) Lipoproteins and the
liver sieve: The role of the fenestrated sinusoidal endothelium in li­
poprotein metabolism, atherosclerosis and cirrhosis. Hepatology 21:
863-874.
5. Research on the liver filter (sieve): contact Professor Robin Fraser at De­
partment of Pathology, Christchurch School of Medicine, New Zealand.
6. Buist R.A., CFS-Xenobiotic/Toxin Exposure. Int. Clin. Nutr. Rev.
1988; 8(4): 173-5.
7. Bland J.S., CFS - Detoxification and Mitochondrial Damage.
J. Nutr. Environ. Med. 1995; 5: 255.
8. Jost G. et al. Phase 1-Caffeine Test. Hepatology 1987; 7(2): 338-44.
9. Podolsky D.K. et al. Phase 11-Major Conjugation Pathways. Harri­
son’s Principles of Internal Medicine. 13th Edition. 1994. McGraw-
-Hill Inc. NY.
10. James R.C. et al. Glutathione/Sulphate Conjugation. Toxicol. Appl.
Pharmacol. 1993; 118: 159.
11. Rhodes, Richard, Deadly Feasts: Tracking the secrets of a terrifying
new plague. Simon & Schuster, New York 1997.
12. Meister A. Selective modification of glutathione metabolism. Scien­
ce 220:472-477,1983.
13. The Doctor’s Vitamin Encyclopedia. Arrow Books, Dr. Sheldon
Hendler. M.D., PhD.
14. Orthoplex Research Bulletin, Taurine the detoxifying amino acid.
Nutrients in profile, Henry Osiecki. Bioconcepts Publishing.
15. Nutrients in Profile, Henry Osiecki, Bioconcepts Publishing. Phone
(07)3525088.

421
 16. Arsenio L. et al. Effectiveness of long term treatment with pantothe­
nate in patients with dyslipidaemia. Clinical Therapeutics. 8: 537-
-541,1986.
17. Gaddi A. et al. Controlled evaluation of pantothenate: A natural hy-
polipidaemic compound in patients with different forms of hyperli-
poproteinaemia. Atherosclerosis. 50:73-83,1984.
18. Watanabe A. et al. Lowering of blood acetaldehyde but not ethanol
concentration by pantothenate following alcohol ingestion. Alcoho­
lism: Clinical and Experimental Research. 9 (3): 272-276, 1985.
19. Vitamin Bi2 confirmed as effective sulphite allergy blocker. Allergy
Observer. 4(2): 1, March-April 1987.
20. Beck W.S. Vitamin BP (Cobalamin) and the nervous system. N. Eng.
J. Med. 318: 1752-1754,1988.
21. Jacobsen D.W. et al. Cobalamin protection in sulphite sensitive asth­
matics (SSA), Journal of Allergy and Clinical Immunology (Supple­
ment). 73:135,1984.
22. Froster-Iskenius U. et al. Folic acid treatment in males and females
with fragile X syndrome. American Journal of Medical Genetics.
23:272-289,1986.
23. Boari C. et al, Occupational toxic liver diseases. Therapeutic effects
of silymarin. Min. Med. 1985; 72(2): 679-88.
24. Floersheim G.L. et al. Effects of penicillin & silymarin on liver en­
zymes and blood clotting factors in dogs given a boiled preparation
of Amanita pha Iio ides. Toxicology & Applied Pharmacology, 46:
455-462, 1978.
25. Valenzuela A. et al. Silybin dihemisuccinate protects rat erythrocytes
against phenylhydrazine-induced lipid peroxidation and haemolysis.
Planta Medica. 53: 402-405, 1987.
26. Valenzuela A. et al. Silymarin protection against hepatic lipid pero­
xidation induced by acute ethanol intoxication in the rat. Biochemi­
cal Pharmacology. 34: 2209-2212, 1985.
27. Kropacova K. et al. Protective and therapeutic effect of Silymarin on
the development of latent liver damage. Radiat. Biol. Radioecol.
1998 May; 38(3): 411-5.
28. Vengerovski A.I. et al. Liver protective action of silybinene in expe­
rimental CCL4 poisoning. Farmakologiya i Toksikologiya. 50: 67-
-69, 1987.
29. Wagner H. Antihepatoxic flavonoids. Progress in Clinical and Biolo­
gy Research. 213: 319-331, 1986.
30. Flora K. et al. Milk Thistle (Silybum marianum) for the therapy of li­
ver disease. Am. J. Gastroenterol. 1998 Feb; 93(2): 139-43.

422
3L Salmi H.A. et al. Effect of silymarin on chemical, functional and
morphological alteration of the liver: a double blind controlled stu­
dy. Scandinavian J. Gastroenterology 1982; 17:417-21.
32. Nature’s Antibiotic, Dr. Morton Walker, Kensington Publishing
Corp.
33. Juven. B. et al. Studies on the mechanism of the antimicrobial action
of oleuropein. Journal of Applied Bacteriology 35: 559-567, 1972.
34. Elliott G.A. et al. Preliminary safety studies with calcium elenolate,
an antiviral agent. Antimicrobial Agents and Chemotherapy, Ameri­
can Society for Microbiology, 1970.
35. Renis H.E. Inactivation of myxoviruses by calcium elenolate. Anti­
microbial Agents and Chemotherapy pp, 194-199, August 1975.
36. Walker M. Antimicrobial attributes of olive leaf extract. Townsend
Letter for Doctors & Patients, #156, July 1996, pp.80-85.
37. Walker M. Olive leaf extract: The new oral treatment to counteract
most types of pathological organisms. Explore for the Professional
7(4):31-37, Nov. 1996.
38. http://www.notmilk.com
39. Von Herbay A. et al. Vitamin E improves the aminotransferase status
of-patients suffering with viral hepatitis C: a randomized, double-
-blind, placebo-controlled study. Free Radical Res. 1997 Dec;
27(6):599-605.
40. Trotter J.F., Brenner D.A. Current and prospective therapies for he­
patic fibrosis. Compr. Then 1995 Jun; 21(6): 303-7.
41. Cabre E., Gassull M.A. Nutritional support in liver disease. Eur. J.
Gastroenterol. Hepatol. 1995; 7(6): 528-32.
42. Corrao G., Ferrari P.A. Exploring the role of diet in modifying the ef­
fect of known disease determinants: application to risk factors of li­
ver cirrhosis. Am. J. Epidemiol. 1995'Dec. 1; 142(11): 1136-46.
43. Medical Research Institute, 573 Meadow Road, Aptos CA 95003
Fax: 415 673 9053. <www.lipoic.com>
44. Lieber C.S. Susceptibility to alcohol-related liver injury. Alcohol
1994; 2 Suppl: 315-26.
45. Bonkovsky H.L. Therapy of hepatitis C: other options. Hepatology
1997 Sep; 3 (1 Suppl) 143S.
46. Beloqui O. et al. N-acetyl cysteine enhances the response to interfe-
ron-alpha in chronic hepatitis. C. J. Interferon Res. 1993; 13: 279-82.
47. YamamuraY. et al. The relationship between pharmacokinetic be­
haviour of glycyrrhizin and hepatic function in patients with acu­
te hepatitis and cirrhosis. Biopharm Drug Dispos. 1995
Jan; 16(1): 13-21.

423
48. Van Rossum T.G. et al. Review aiticle: glycyrrhizin as a potential
treatment for chronic hepatitis C. Ailment Pharmacol. Then 1998
Mar; 12(3): 199-205.
49. Margaret Rayman, Dietary Selenium: time to act, British Medical Jo­
urnal, Vol. 314, 387, 8!h Feb. 1997.
50. Boost Your Energy. Dr. Sandra Cabot, 1997, Women’s Health Advi­
sory Service.
51. Betty Martini, e-mail: bettyml9@idt.net,
Mission Possible, e-mail: Mission-P~USA@altavista.net
www.dorway.com
52. Sullivan A.C. et al. Metabolic Inhibitors of lipid biosynthesis as an­
ti-obesity agents. Biological Pharmacology of Obesity, Elsevier
Science Publishers, Amsterdam, 1983, pp.311-325.
53. Roo R.N. et. al. Lipid lowering and anti-obesity effect of Hydroxy
Citric Acid. Journal Nutr. Res 1998; 8: 209-212.
54. Ref. Atkinson, Kent, Dairy Board says no to monitoring milk for
Johne's disease, NZPA, 24 Nov. 1997.
55. Lancet, 1992; 339: 1168-9.