1|Page
Naiiwan siyang mag-isa ni Aling Sandra sa sala
TATLONG KUWENTO NG
BUHAY NI JULIAN
CANDELABRA
("Hindi ko lang po mapigil ang aking sarili," ang
laging nasasambit ng pangunahing tauhang si Julian,
Alamin kung saan siya nadala ng pahayag na ito.)
Siya, si Julian Candelabra, ay anak ng isang mag-
asawang bagamat mahirap, kung ipagsabi nga ng tatay
niya, ay nabubuhay nang "marangal." Gano'n man ay
maagang natuklasan ni Julian na mahirap mabuhay
nang marangal kung gutom ka, o, sa kaso niya bilang
isang bata, kung marami kangkailangan na hindi mo
mabili. Lalo na kung mapera ang kalaro mong si Bong at
pinakikitaan ka ng cash ng ina nitong si Aling Sandra.
Totoo, di-hamak na mas mabuti na si Aling
Sandra kung ihahambing sa iba pa nilang kapitbahay.
No'ng mga panahong 'yon na kokonti pa lang ang may
TV, ni hindi siya puwedeng sumilip-silip sa bintana ng
iba para manood ng Popeye, paniguradong magsasara
ng bintana ang iba! Pero pinatutuloy siya ni Aling
Sandra, pinauupo sa tabi ni Bong, at pinapayagang
manood hanggang sa takdang oras na magpatay na ito
ng TV.
Kung sabagay, katwiran siguro ni Aling Sandra,
nauutusan naman siya nito. Pero makatarungan si Aling
Sandra kahit sa pag-uutos. Kadalasang binibigyan siya
nito ng pabuyang singko o diyes sa bawat malit na
bagay na ipagawa sa kanya.
"Julian, samahan mong bumili sa botika si
Bong," sasabihin sa kanya ni Aling Sandra, at sa harap
niya'y magbubukas ito ng kahon ng platera at huhugot
ng pera sa pitaka. Sa harap niya, walang pangiming
ililitaw ni Aling Sandra ang mga sasampuin nitot de
beinte. "Aba, sisenta pa pala ang pera ko rito! O, ito
nang sampu ang dalhin n'yo, Julian. Ikaw ang
maghawak, ha? Baka maiwala ni Bong."
Siguro, dahil kaibigan siya ni Bong kaya magiliw
sa kanya Si Aling Sandra. Tingin niya, gusto ni Aling
Sandra, basta hindi pinapatulan si Bong. At pag may
lakad si Aling Sandra, iiwan nito sa bahay si Bong basta
kasama siya. Dalawang taon lang ang tanda niya kay
Bong, pero itinuturing na siya ni Aling Sandra bilang
isang mapagkakatiwalaang tagapag-alaga.
nito. At ando'n lang bukas, ang platerang pinaglalagyan
nito ng pitaka. Siguro'y may kausap sa labas si Aling
Sandra at nasa kasilyas sandali si Bong, at nag-iisa siya
sa salas malapit sa bukas na platerangkinalalagyan ng
pitaka ni Aling Sandra. Sa paulit-ulit na pagkakataong
nangyari iyon, natantiya niya na may sapat na panahon
para makasalisi siya sa platera at makapangupit sa
pitaka ni Aling Sandra.
Gustong-gusto niyang makabili ng mga sisiw.
Gustong-gusto niyang mag-alaga ng mga sisiw hanggang
sa maging manok. Tamang-tama, manok na ang mga
sisiw niya bago magbertdey ang tatay niya. May
maihahanda na ang tatay niya. At matutuwa na ang
tatay niya sa kanya maski pa'no. Napakahalaga sa kanya
na matuwa sa kanya ang tatay niya maski pa'no.
Ang problema, walang-wala siya. Walang-wala
Siya samantalang and'on lang, kadalasang hindi
kuwentado, ang pera ni Aling Sandra.
Hindi lang nila alam kung pa'no nililindol ang
dibdib ni Julian nang gawin 'yon. Hindi lang nila alam
kung ga'no kadesperado ang pagtawag niya sa Diyos.
Pero may ugaling magbingi-bingihan ang Diyos kung
minsan. Saktong ibinabalik niya sa lugar ang pitaka ni
Aling Sandra nang bigla itong pumasok. Nabakas sa
mukha nito ang pagkagulat, na may halong pagkagalit.
"Julian, ano'ng ginagawa mo?"
Wala siyang maisagot. Namutla lang siya.
Nanlata lang. Hindi nakakibo kahit nang kapkapan siya
ni Aling Sandra at makuha ang sasampuin sa bulsa niya.
Gulping walang humpay ang inabot ni Julian sa
tatay niya nang magsumbong si Aling Sandra; walang
nagawa maski ang nanay niya kundi magtitilit mag-iiyak.
May latay siya hanggang mukha, napaihi sa sakit, hindi
makabangon sa hirap. Akala talaga niya papatayin na
siya ng tatay niya. At sa musmos na isip niya, natanim
ang matinding hinanakit na hindi na inunawa man lang
ng tatay niya ang dahilan para niya ito magawa.
"Gustong-gusto ko lang pong makabili ng sisiw!
Tatay, natukso lang po ako! Hindi ko lang po napigilan
ang sarili ko!"
Hindi na nakapasok pa si Julian sa bahay ni Aling
Sandra-o sa bahay ng kahit sino pa man-mula noon.
Matagal bago nakalimutan ng mga tao ang nangyari.
2|Page
Ang totoo, paulit-ulit nilang pinag-usapan ang tungkol
do'n, kasama ng ilingan, ng mga salitanng tulad ng,
"kung anak ko 'yan, hindi lang ganyan ang aabutin niya
sa kin" at "naku, h'wag mong pabayaang magsasama
diyan ang anak mo, mare! Baka pati anak mo matuto
Isa ma'y walang nakaisip na baka napapahiya rin siya.
Matagal-tagal ding pinangilagan ng mga tao si
Julian. Hindi nila alam, kung nangilag din si Julian sa
kanila natatakot silang mawalan sila, natatakot din si
Julian. Dahil alam ni Julian na may tatak na siya,
masama ang tingin sa kanya ng tao, at pag may
nangyaring aberya diyan ay wala nang pagbibintangan
kundi siya.
llang taon na ang nakararaan, takot pa rin si
Julian na magpapasok sa bahay ng may bahay. Disisiyete
na't lahat si Julian ay nasa kanya pa rin ang pilat ng
malubhang pangyayaring 'yon na nagbunga sa kanya ng
malalang pagkailap.
"Hus, ikaw naman... para kang aanuhin nang
aanuhin," kung sabihan nga siya ni Aling Connie na
asawa ng biyaherong si Mang Felix. "Aba, Julian kung
lilinisin mo 'yong kanal sa likod-bahay ko, wala kang
ibang dadaanan kundi dito sa loob!"
Madalas nga siyang tawagin ni Aling Connie.
"Julian, pakikabit mo nga ang daylight ko," o "Julian,
pumutok ang fuse namin, pakitingnan mo nga." Kaya
takbo siya agad sa bawat utos ni Aling Connie, taboy
iyon ng abot-langit na pangangailangan niya, sa kabila
ng lahat, sa tiwala ng kapwa-tao.
"O, kunin mo na 'tong limang piso, Julian...
panigarilyo mo man lang."
"N-naku, hindi ho ako naninigarilyo!"
"O, e di pangmeryenda mo. Masama naman
'yong utos ako nang utos sa 'yo, wala man lang pabuya.
Abuso na ang tawag do'n."
Nahihiya pa rin siya... tama na sana sa kanya
yong magiliw sa kanya si Aling Connie pero mahalaga pa
rin sa kanya yong limang piso Kung tutuusin. Lalo na
ngayong gagradweyt siya sa hayskul, at marami pa
siyang utang sa eskuwelahan.
Minsa'y hinanap uli siya ni Aling Connie.
"Julian, tulungan mo nga ako.
"Bakit ho?"
Nakatawa si Aling Connie, "Maniwala ka, ni-lock
ko ang sarili ko sa labas ng bahay. Alam mo naman 'yong
pinto namin, 'pag nalimutan mong bitbitin 'yong susi
paglabas mo, patay ka na. Wala pa naman dito ang
Mang Felix mo."
"E pa'no ho ang gagawin ko?"
"Magbaklas ka ngjalousy sa bintana. Puwede
tayong do'n magdaan.
"Ho?"
Magbaklas ng jalousy sa bintana ng may
bintana, sa kalaliman ng gabi? Naku, nakatatakot! Baka
mapagkamalan siyang magnanakaw! Baka barilin siyang
bigla!
Sansaglit na nag-alala pa si Julian na baka
pakana lang ito ni Aling Connie, na baka gusto lang
nitong ipahamak siya.
Hwag kang mag-alala, nakabantay naman ako,"
sabi ni Aling Connie." Hindi kita
iiwan habang tinatanggal mo 'yong jalousy.
Alanganin pa rin siya pero naisip niya: hindi
naman siguro siya paplanunan nang masama ni Aling
Connie. Wala naman siyang atraso dito.
Nabaklas at naibalik niya ang jalousy ay wala
namang nangyaring aberya.
Oh'wag ka munang umalis," pigil ni Aling Connie
nang nagpaalam na siya. "Dito ka na kumain."
"N-naku, h'wag na ho!"
"Bakit hindi? Nakaluto na ko. Ang totoo,
maghahain na 'ko nang tumawag angMang Felix mo
kanina para sabihing bukas na siya makauuwi. Kaya nga
nasa labas ako,e, Nagpapalipas ako ng sama ng loob.
Gutom na rin siya. Isa pa, para walang masabi sa
kanya si Aling Connie. Ngayong tiwala na ito sa kanya,
ingat na ingat naman siyang may masabi sa kanya ito.
"Salamat naman sinaluhan mo 'ko" sabi sa
kanya ni Aling Connie nang kumain na sila. "Hindi mo
lang alam, napakaimportante sa 'kin yung may kasalo
'ko sa pagkain. Alam mo, madalas, naiiyak talaga "ko sa
lagay ko. Magluluto ako ng espesyal tapos... tatawag sa
3|Page
"kin ang Mang Felix mo para sabihing bukas na siya
uuwi!"
Lumaki ang pakiramdam niya. Hindi lang siya
pinakikitunguhang mabuti ni Aling Connie; nagsasabi pa
rin sa kanya ito ngayon ng mga nararamdaman nito!
Hindi niya maintindihan kung bakit siya pa,
isang kabataang ni hindi mo naman sasabihing matalino,
ang gustong kausap ni Aling Connie. Pero walang halaga
sa kanya ang mga bakit. Tama na yong tinatrato siyang
parang kaibigan ni Aling Connie na kadarama na siya
ngayon ng importansya. Kaya nang salubungin siyang
minsan ni Aling Connie sa daan para sabihing, "Halika sa
bahay mamaya; wala ang Mang Felix walang pag-
aatubiling nagpunta siya.
Ang seksi-seksi ni Aling Connie nang dumating
siya. Nahihiya tuloy siyang tumingin sa dibdib nito. Baka
sabihin pa ni Aling Connie, bastos siya. Nakatungo tuloy
Siya lagi. "Bat ba hindi ka mag-angat ng mukha diyan?"
sabi sa kanya. "Wala ka namang uling a! O, may tipo ka
naman... hindi naman nakahihiyang ipakita 'yang mukha
mo. Julian, lumapit ka nga. Ba't ba parang mailap ka sa
"kin?"
Pinawisan tuloy siya nang malapot. Nagtangka
tuloy siyang magpaalam na. "E, A-aling Connie..."
"Halika sa tabi ko, Julian. Sus, h'wag kang
manginig! Ano ka ba, para nahawakan ka lang!... Lalaki
ka, babae ko... walang masama dito, Julian. Puwera na
lang kung bakda ka?" "H'wag Aling Con-"
"Hahaha! H'wag kang matakot, ako ng bahala.
Hmmm, yan ang gusto ko sa lalaki... yong talagang
amoy-lalaki!"
Pagkatapos n'yon tinatanong niya ang Diyos:
"Diyos ko, ba't ko nagawa yon?" At minsan pa, ang
katwiran na ginamit niya may limang taon na ang
nakaraan: Natukso lang po ako! Hindi ko po napigilan
ang sarili ko!
Gusto niyang pumunta kay Mang Felix para
sabihing, "natukso lang po ako; hindi ko po napigilan
ang sarili ko". pero kasabay nito, takot na takot siyang
malaman ni Mang Felix na may nangyari sa kanila ni
Aling Connie komo natukso siya, komo hindi niya
napigilan ang sarili niya.
Masasalubong niya sa daan si Mang Felix, at
halos hindi siya makahakbang sa matinding
pangangatog ng tuhod niya. Alam na kaya ni Mang
Felix? Diyos ko, natuklasan na kaya ni Mang Felix?
Tatanguan siya ng pagbati ni Mang Felix at lalo sivang
manlalata, ngayo'y sa ginhawang bigay ng kaalaman na
hindi pa alam ni Mang Felix.
Hinahanap daw siya ni Mang Felix at sagad-
kaluluwa ang nerbiyos na aalipin sa pagkatao niya. Alam
na kaya ni Mang Felix? Diyos ko, natuklasan na kaya ni
Mang Felix. lyon pala, uutusan lang siya ni Mang Felix at
manlalata na naman siyang pagkatuklas na so far, hindi
pa nito alam.
Pero minsan, naisip niya: mabuti pa ngang malaman
nani Mang Felix. Kaysa naman kakaba-kaba siya lagi!
Mabuti pang malaman na ni Mang Felix para
maparusahan na siya kung parurusahan siya. Para
matapos na'ng pag-aalala niya.
Bahagya na niyang nailagan ang taganginunday
sa kanya ni Mang Felix. Matalim ang murang lumabas sa
bibig nito, malagim ang tili ng nagimbal na ina niya,
mabilis ang pagkakagulong namayani sa palibot, at
nangibabaw sa isip niya ang isa't matingkad na utos ng
sarili: Takbo, Julian, papatayin ka! Takbo!
"Papatayin kita! Papatayin kita, ahas!"
Wala nang pagkakataon para sabihin niya kay
Mang Felix na, patawarin n'yo poako. Hindi ko lang po
napigilan ang sarili ko.
Nagtago nang mahigpit si Julian pagkatapos ng
pangyayaring yon. Kahit nang mabalitaan niya na hindi
na naman daw siya hinahunting ni Mang Felix, patuloy
siya samahigpit na pagtatago. Magising-makatulog si
Julian, balisa siya. Hindi siya matahimik sa pag-aalala na
maagapan siya ni Mang Felix.
Hindi na rin siya matahimik sa katiyakan na galit
na galit ngayon sa kanya ang tatay niya.
Pero hindi rin siya matahimik sa kaalaman na
nag-aalala ang nanay niya kung nasa'n siya ngayon.
Naisip ni Julian: maski istrikto ang tatay niya, iba
pa rin 'yong may bahay ka maski pa'no; 'yong hindi ka
kompletong nag-iisa sa buhay. Sa huling suma, hindi
katumbas ng maikling sarap sa piling ni Aling Connie ang
parusa ng sariling dinaranas niya ngayon. Tulad ding
hindi halagang sampung piso lang ang gulpi't kahihiyang
inabot niya no'ng magkamali siya bilang bata, naisip ni
Julian.
Hindi na 'ko uulit, pangako ni Julian sa sarili.
Magpapakabait na ko. Pinasok niya ang lahat ng trabaho
para kumain. Nagtulak siya ng kariton sa palengke,
4|Page
naglinis ng bus terminal, nagtawag ng pasahero ng
biyaheng Sangandaan, nag-ahit ng mga patay na baboy
sa matadero... umuwi siya para humingi ng tawad sa
tatay niya.
"Tungkol po do'n sa nangyari no'n Tay..
Maagap na ipinalis ng tatay niya sa hangin ang
butuhang kamay. "Hwag mo nang banggitin pa sa
pagbibigay-katwiran sa kalokohan mo. Maliit ka pa man,
hindi ka mapagkakatiwalaan."
"Oo, malaki ka na ngayon... hindi na kita mapapalo."
Malungkot na dugtong pa ng tatay niya. "Pero sana,
h'wag mo naman akong masyadong nakawan ng dangal.
Ayokong sa bandang huli'y manghinayang ako na naging
anak kita."
Umalsa ang paghihimagsik sa loob niya. Nag-angat
siyang bigla ng mukha para sumagot. Pero pagtama ng
mata niya sa mukha ng ama, nakita niya ang
kasinungalingan sa mga salita nito.
Kelangan siyang umalis, bakit tumanda na ng ganito ang
tatay niya? Na para bang
nag-aalala rin sa kanya 'to maski pa'no. Sa likos ng
matalim na dila nito't malupit na kamay, naisip ni Julian,
mahal din siya ng matanda.
Nakaramdam ng awa si Julian sa tatay niya. Mahirap
ding maging ama, naisip niya.
Si Julian, pagkaraan ng matagal din namang pangangapa
at pagpupursige, ay nagdesisyon nang maging waiter.
Hindi naman kababaang trabaho ang waiter, bukod pa
sa malaki daw ang kita. Aba, masama pa ba yong
makatip ka ng piso-dalawang piso bawat mesa? Sus, lalo
na kung sa bigating hotel ka mapapasok!
Paghahanda sa opisyong nasabi, pumaloob sa isang
puspusang seminar si Julian sa pagtataguyod ng isang
employment agency, kung saan itinuro sa kanya at mga
kaklase ang ilang mga importanteng bagay sa
pagseserbisyo, tulad ng kagandahang asal at makasining
na pagdadala ng mga pinggan. Nang makapasa kabilang
siya sa mga agad kinuha ng ahensiya ng trabaho.
Siyempre baguhan, temporary waiter lang muna ang
ranggo niya. Okey na rin dahil kita n'yo, sa primera
klaseng hotel-restoran naman siya napunta. Wala silang
malinaw na usapan sa suweldo, hindi rin niya alam kung
ilang porsiyento ng kita niya ang "tatagain ng ahensiya,
pero wala naman siyang reklamo sa tip. Isa pa, paniwala
n'ya no'ng bagong salta pa lang siya, Okey naman ang
tsibog. T'yak na lalaki ang katawan ko, 'Nay, sa nagkalat
na pagkain sa kusina.
Hindi niya akalain, patakaran pala sa restorang yon ang
bring your own baon!
"Ho? Ibig n'yong sabihin hindi libre pagkain, Ma'am?"
Tumaas ang isang kilay ng istriktong si Ma' am. "Are you
crazy? Hindi basta restoran to, Binata. At sa dami n'yong
waiter dito, sa pagkain n'yo pa lang e baka hindi na
maka-break even ang management!
Oo nga naman. Tuusin mo naman kung bawat waiter e
kakain ng fried chicken na nagkakahalaga ng sitenta'y
singko pesos!
Binulungan si Julian ng isang datihan na: "Makakakain
ka rin ng pagkain dito, h'wag kang mag-alala."
Kaagad din namang natuklasan niya ang ibig sabihin ng
datihan, pagkaraang magsilbi sila sa isang luncheon
meeting at ibalik nila sa kusina ang mga bandeha ng
sobrang pagkain.
Ayan, Sabi ng datihan, "Bayad na 'yan. Puwede na
nating ka'nin 'yan."
Pagkaraan ng unang pagkasaling ng amor propiyo,
naisip ni Julian na sila-sila na lang naman ang
magkakaalaman ng kalagayan nila, ng pagkababa nila sa
katayuan ng aso, at hindi na sila dapat pang mahiya.
Wala nang tagalabas pang makakaalam na tagakain lang
sila ng tira.
Pero takpan muna ang pagkain, hindi pa oras ng ligaya.
Baka mahuli ka ni Ma'am na ngumunguya, tatalsik ka sa
trabaho. Alas dos pa ang break ng mga waiter, pag
busog na ang lahat at mangisa-ngisa na lang ang
nakikita mong kostomer.
Kung gano'n, lalong hindi wise na isnabin pa niya ang
tira ng mga nagdaang parokyano dahil sa oras na yon,
panis na ang lahat ng baon nila sa plastik!
"Kain na, Julian. Malinis naman 'yan, sinerving spoon
'yan."
"Saka ano ba'ng ipagseselan mo pa? Mahal dito, mga
turista't mga big shot ang kumakain dito. Samakatwid,
puro makuwarta. Wala naman siguro sa kanilang may
sakit. Kahit bad breath, wala naman siguro!"
5|Page
"Kain na, Julian. Kahit tira lang 'yan, iba pa rin yan sa
talong at bag'ong na baon mo!"
Nang maglipat-buwan ay nauunawaan din ni Julian ang
patakaran ng management sa pagpapasuweldo ng mga
waiter (nagtanong-tanong siya bunga ng pagtataka niya
na mas mababa pa ang suweldo niya ngayon kaysa
no'ng nakaraang kinsenas).
Lumalagay na meron palang takdang badyet ang hotel-
restorang yon na pansuweldo sa mga waiter, wala lang
nakaaalam kung ilang libo sambuwan... Isang takdang
badyet na siyang pinaparte sa bilang ng mga tagasilbi.
Kung nagkataon na maraming natawag na extra waiter
dahil natambakan sila ng kostomer, o nag-cater ang
restoran at maraming party waiters na sinusuwelduhan
ng per ora, hindi kataka-taka na lumiit ang parte ng mga
temporary waiters na tulad niya, mga waiter na walang
takdang suweldo. Tumaas- bumaba ang bilang ng
tagapagsilbiy hindi nagbabago ang badyet na
pansuweldo ng management.
Nagtataka lang si Julian, di ba sa marangal na usapan,
kung maraming kasayahan ang binalikat ng hotel-
restorang pinapasukan niya, dumami man ang
babayarang tagapagsilbi'y mas marami pa rin ang
papanhik na tubo sa kaha? lbig sabihin, sa bawat manok
na lang halimbawa, na pinuhunan ng kinse pesos at
ipinagbili ng sitenta'y singko pesos, tyak lang na mas
malaki ang tubo sa sanlibong manok kaysa sandaang
manok lang. Bakit sa tuos ng management ay
mahihirapan ang cash register kung magdadagdag sa
badyet na pansuweldo?
"Wala kang pakialam sa patakaran ng management,
Julian. Magtanong ka kung gusto mo, para mawalan ka
ng trabaho!"
"Julian, kasi, kawikaan nila: tutal, malaki naman daw
ang natitip ng mga O e ba't yung regular, di ba malaki
rin ang natitip?"
"Wala kang magagawa. Mga regular 'yon, malinaw ang
usapan nila sa suweldo."
"Tsk, tsk, sarap ng maging regular, ano?"
"Engot ka pala. Bakit ninang mo ba si Ma'am? Baka kala
mo, gano'n gano' lang ang maging regular!"
"Ba't hindi? Matatapos na ang probation ko, a!"
"Yon ang akala mo! Ang sabihin mo, ngayon ka nga
dapat mag-ingat nang husto. Oras na nabutasan ka
talsik ka!"
"Ano? Bakit, wala naman akong ginagawang masama, a!
"Kahit wala! Mahirap ka bang umintindi? Dito, nililimit
ang bilang ng regular. Ba't kamo? Dahil lahat 'yan,
obligadong bigyan ng benefits! "Yon ang ayaw na ayaw
nila, yong magbigay sila ng benefits!"
"W-wala akong ginagawang masama!
"H'wag kang kasiguro, Julian. Madali nang sabihin na
may ginawa kang masama!
"Ma'am?"
"You heard me, Julian. Pasensiya ka. violator ka, e.
Sinabi ko na sen'yo, ayokong makakita ng ngumunguya
pag di pa oras ng pagkain!"
H'wag naman po, dasal ni Julian. Diyos ko, hwag naman
po. Pag nalaman 'to ni Itay, hindi siya maniniwalang
wala akong ginagawang kasalanan!
"Ang ayoko sa lahat, 'yong mga taong hindi
mapagkakatiwalaan! malupit na sabi pa ni Ma am at
naramdaman niya ang latay ng mga salitang 'yon. "Hala,
pirmahan mo tong termination paper mo!"
Termination paper?
"Ma'am," natataranta, napaaawang nasabi ni Julian,
"Patawarin n'yo na po ako. Kasi po, gutom na gutom na
ko... h-hindi ko na po napigilan ang sarili ko!"
May alingawngaw sa pandinig ni Julian ang mga salita
niya. Hindi ko na napigilan ang aking sarili. Gastadong-
gastado na sa kanya ang mga salitang 'yon. At siya
mismo, muntik na siyang matawa.
Pero ba't gano'n. Puro pagkain ang hawak nilay ayaw
silang paka'nin. Ang gustong mangyari ng management,
hangga't hindi pa pumipitada ang alas dos, aamoy-amoy
lang muna sila. Kahit naglalamunan na ang mga bituka
nila sa gutom, aamuyin lang muna nila ang pagkain.
"Masyado n'yo naman kaming ginagawang kawawa",
nakuhang sabihin ni Julian.
Tumaas pa ang kilay ni Ma'am. "Ano kamo, pakiulit mo
nga?"
"Ma'am, mag... g-gawa na lang po ako ng resigaton
letter, Ma'am."
6|Page

Nang-uuyam ang ngiting tinesting ni Ma'am ang talino

niya: Bakit, ano' ng kaibahan ng resignation letter sa
termination paper?"
"Pag nag-aplay ako sa iba, Ma'am... ang lagay,
termination paper ang ipakikita ko?"
Lalo pang nag-uyam ang ngiti ni Ma'am. "P'wes,
naaapektuhan ang reputasyon ng kompanya pag nagre-
resign ang kanyang empleyado!"
Reputasyon, naisip ni Julian. Ako ba, alang reputasyon?
Talaga nga yatang wala nang katungkulang moral ang
tao sa kapwa tao niya, naisip niya. Panahon na nga yata
ng mga kahayupan.
Naalala niya ang tatay niya at ang salita nito: "H'wag mo
naman akong masyadong nakawan ng dangal"... at
gusto niyang mapaiyak. Hindi lang naman ikaw ang
nawawalan ng dangal, lay, mas lalo na 'ko! Pag naaalala
'kong kumakain ako ng tira ng mayayaman, nasusuklam
ako sa sarili ko. Naiisip ko: Mahirap nga tayo mula't
sapul, pero minsan man, hindi n'yo ko pinakain ng tira!
"Mahalaga ang oras ko, Julian. Pipirmahan mo ba yan o
hindi? Kung ayaw mo, bahala ka. Pero hangga't hindi mo
pinipirmahan 'yan, wala kang makukuhang suweldo
maski pa'no."
Nagdilim ang isip ni Julian. Ang gulat ni Ma'am nang
bigla niyang hablutin ang mataas na kuwelyo nito,
hinatak niya ito patayo, dumiin ang mga daliri niya sa
leeg nito pumipilipit, habang tumitindi ang pagngangalit
ng mga masel sa braso niya, ng mga ugat sa sariling leeg
niya, kasabay ng pagtatangka ni Ma'am na makasigaw
sa kabila ng disididong pagpiga niya hanggang huling
hininga nito, sa pagkakatitig niya sa hilakbot ng
pagkakanganga nito, parang narinig din niya ang
hilakbot na tili ng kanyang ina.
Sa hukuman, isa lang katwirang ang sinabi ni Julian sa
kasong na inihain pagpatay sa kanya, mahigpit kasama
ng na pag-iwas sa nanunumbat na mga ng tatay niya:
Hindi ko po napigilan mata ang aking sarili!