शिक्षण प स्तिका (Learning Material) : Industrial Hydraulics And Pneumatics (22655)

महाराष्ट्र राज्य तं त्र शिक्षण मं डळ, मं बई
(स्वायत) (ISO 9001:2015) (ISO/IEC 27001:2013)
अशियां शत्रकी आशण तंत्रज्ञान पदशिका
शिक्षण पस्तिका
(Learning
Material)
INDUSTRIAL HYDRAULICS AND PNEUMATICS
(22655)
यंत्र अभिय ंभत्रकी गट
मर ठी – इं ग्रजी (भिि भिक) म ध्यम

(अभिय ंभत्रकी व तंत्रज्ञ न सह वे सत्र पदभवक )
शिक्षण पस्तिका
(Learning Material)
औद्योशिक हायडर ॉशिक्स आशण न्यूमॅशिक्स

Industrial Hydraulics and Pneumatics
(22655)
मराठी-इं ग्रजी शििाशिक माध्यम
(अशियां शत्रकी ि तं त्राज्ञानातीि सहािे सत्र पदशिका)
महाराष्ट्र राज्य तंत्र शिक्षण मंडळ, मंबई
(स्वायत्त) (ISO 9001:2015) (ISO/IEC 27001:2013)

मािगदिगक
डॉ. किकणी शनतीन िणेि
भवि गप्रमुख, यंत्र अभिय ंभत्रकी
िे खक
िेख िाशसम इब्राहीम

अभिव्य ख्य त , यंत्र अभिय ंभत्रकी
पािीि शमशिं द आिोक

पािीि शनखीि सरिोंडा

पािीि सिीिकमार बाबासो

पािीि अशनकेत दादासो

कोथळे संतोि सिाि

क ययश ळ आभिक्षक, यंत्र अभिय ंभत्रकी
समन्वयक
पािीि शनखीि सरिोंडा

मख्य समन्वयक
तािीिदार बजरं ि सात्ताप्पा

प्र च यय
अनक्रमशणका
अ. क्र यशनिचे नाि पान क्र.
1. ह यड्र ॉभिक्स आभि न्यूमॅभटक्स प्रि िीच पररचय (Introduction to 01-14

Hydraulic and Pneumatic Systems )
2. पं प आभि अॅक्ट्यु एटर (Pumps & Actuator) 15-35
3. 36-56
भनयंत्रि व्हॉल् व (Control Valve)
4. द्रव प्रि िीमिील कॉम्प्रे सर, न्यूमॅभटक घटक आभि उपकरिे 57-79
(Compressor, pneumatic components and accessories in fluid
system
5. ऑईि ह यड्र ॉभिक सभकयट् स (Oil Hydraulic Circuits) 80-89
6. न्यूमॅभटक सभकयट् स (Pneumatic Circuits) 90-108

Industrial Hydraulics and Pneumatics (22655) औद्योभगक ह यड्रॉभलक्स आभि न्यू मॅभटक्स (22655)
1. हायडर ॉशिक्स आशण न्यूमॅशिक्स प्रणािीचा पररचय (Introduction to Hydraulic and

Pneumatic Systems)
शििय शनष्पत्ती (Course Outcome): ह यड्र ॉभिक आभि न्यूमॅभटक्स प्रि िीचे भवभवि घटक ओळखिे
घिक शनष्पत्ती (Unit Outcome):
1a. भदिे ल्य ह यड्र ॉभिक प्रि िीच्य िे बि केिे ल्य स म न्य संरचन चे रे ख टन कर .
1b. भदिे िे घटक त् ं च्य भचन् ं वरून ओळख .
1c. भदिे ल्य स ध्य ते ि ह यड्र ॉभिक सभकयट् समिीि घटक ं च्य प्रक र ं ची य दी कर .
1d. भदिे ल्य ह यड्र ॉभिक प्रि िीमध्ये व परल्य ज ि र् य ते ि च्य इच्छित गुििम ां ची य दी कर .
1e. भदिे ल्य ह यड्र ॉभिक/न्यूमॅभटक भसस्टमच्य स म न्य भनयभमत दे खि ि प्रभियेचे वियन कर .
1f. औद्योभगक ह यड्र ॉभिक आभि न्यूमॅभटक्स भसस्टम ह त ळण्य स ठी आवश्यक असिे ल्य भवभवि
सुरक्ष खबरद रींची य दी कर .
1.1 हायडर ॉशिक (प्रणािीचे) शसस्टमचे सामान्य सं रचना :-

ह यड्र ॉभिक भसस्टीम ही उज य भनम य ि करि री असेंब्ली आहे त ज्य त उज य भनम य ि करि र् य स्त्रोत प सून ऍच्छिकेशन
क्षे त्र पयांत ऊज य प्रस ररत करण्य स ठी दब वयुक्त ते ि व परत त. ह यड्र ॉभिक प्रि िीची स म न्य रचन ख िीि
आकृतीमध्ये दशय भविी आहे . स म न्य म ं ड्िी ह यड्र ॉभिक न्यूमॅभटक्स प्रि िी आकृती ख िी दशय भविी आहे ,
आकृती 1.1: ह यड्र ॉभिक भसस्टम
1.1.1 सामान्य सं रचना हायडर ॉशिक शसस्टममध्ये मख्य घिक आशण त्ां ची काये
1. तेिाची िाकी : भसस्टम मध्ये ते ि हे म ध्यम म्हिून क ययरत असते . ट की ते ि स ठी जि शय म्हिून क म करते
भकंव ते ि स ठवून ठे विे ज ते . ते ि भवभवि प इपि इनमिू न ज ते आभि ऍक्ट्यु एटरमध्ये उपयुक्त क म केल्य नंतर;
ते ि पु न् ते ि च्य ट कीत परत येते. कमी त पम न च्य प्रदे श त, ऑईि हीटर ते ि च्य ट क् ं शी जोड्िे िे असत त.
2. शिल्टर : परकीय कि सभकयटमध्ये येण्य प सून रोखण्य स ठी.
1
3. मोिर: पं प करण्य स ठी य ं भत्रक शक्ती प्रद न करण्य स ठी
4.पंप : ह यड्र ॉभिक पं प हे कोित् ही ह यड्र ॉभिक प्रि िीचे हृदय असते . त् चे मुख्य क यय म्हिजे संपूिय ह यड्र ॉभिक
प्रि िीि रे दब व ख िी तेि च प्रव ह तय र करिे आभि त् मुळे शक्ती आभि गती हस् ं तरि स मदत करिे.
5. प्रेशर रे ग्यिे िर : सभकयट् समध्ये भवकभसत दब व मय य भदत मूल्य पयांत मय य भदत करण्य स ठी. जे व्ह दब व य
मय य देपेक्ष ज स् असेि ते व्ह ट कीमध्ये ते ि क ढू न ट कण्य स ठी.
6. शदशा शनयं त्रण व्हॉल्व; ऍक्ट्यु एटरकड्े ज ि ऱ्य ते ि ची भदश बदिण्य स ठी.
7. ऍक्ट्यएिर; ते ि च्य द ब ऊजे चे य ं भत्रक क य य मध्ये रूप ं तर करिे.
1.2.न्यूमॅशिक (न्यूमॅशिक्स प्रणािीचे) शसस्टमचे सामान्य सं रचना

न्यूमॅभटक्स प्रि िी ही उज य भनम य ि करि री असेंब्ली आहे त जी ऊज य भनम य ि करि र् य स्त्रोत प सून अनुप्रयोग
क्षे त्र पयांत ऊज य प्रस ररत करण्य स ठी द बयुक्त हव व परत त. न्यूमॅभटक्स प्रि िीमध्ये क ययरत म ध्यम म्हिू न हव
असते (भवद् युत प्रि िीमध्ये भवद् युत प्रव ह प्रम िे, य ं भत्रक प्रि िीमध्ये श फ्ट भगअसय आभि बेल्ट आभि न्यूमॅभटक्स
प्रि िीमध्ये हव ). न्यूमॅभटक्स प्रि िीची स म न्य रचन ख िीि आकृतीमध्ये दशय भविी आहे .
प्रत्े क व्यवस्थेचे स्वतःचे गुि आभि तोटे असत त. ते करू इच्छित असिे ल्य अनुप्रयोग वर अविं बून भनवड्िे ज ते
आकृती 1.2: न्यूमॅभटक भसस्टम
1.3.1 हायडर ॉशिक शसस्टीम िायदे :-

1.ह यड्र ॉभिक प्रि िी भनयंभत्रत करिे सोपे आभि अचू क आहे त. क रि, भसस्टीम ऑपरे टर सोप्य िीव्हसय आभि पु श
बटि ं च व पर करून भसस्टीम सहज सुरू करू शकतो, थ ं बवू शकतो, वेग व ढवू शकतो आभि कमी करू शकतो.
2.ह यड्र ॉभिक भसस्टीम सोप्य आभि दे खरे खीस ठी सोप्य असत त क रि य प्रि िी कमी हिि रे ि ग व परत त.
3.केवळ ह यड्र ॉभिक भसस्टीम वेग तीि बदि ं ची पव य न करत सतत टॉकय भकंव बि दे ऊ शकत त.
4.ह यड्र ॉभिक भसस्टीमची गळती शोििे सोपे आहे .
5.केंद्रीकृत स्ने हन प्रि िी ज्य आपोआप वंगि घ ित त आभि योग्य भबंदूंचे संरक्षि करत त.
6.िह न िवभचक होसेस आभि नळ्य व परून ह यड्र ॉभिक प्रि िीि रे मोठ्य प्रम ि त शक्ती प्रस ररत केिी ज ऊ
शकते .
7.य प्रि िींमुळे भठिगी पड्त न हीत. तर, य प्रि िी र स यभनक वनस्पती आभि ख िींमध्ये व परण्य स ठी सुरभक्षत
आहे त.
2
8.ह यड्र ॉभिक भसस्टीममध्ये अभतशय उष्ण व त वरि त हवेच्य योग्यते ची भचकटपि , त् ची घनत आभि द्रव त पम न
र खण्य ची क्षमत असते .
1.3.2 हायडर ॉशिक शसस्टीम तोिे :-

1.ह यड्र ॉभिक द्रव ही कोित् ही ह यड्र ॉभिक प्रि िीची मुख्य आवश्यकत असते . य द्रवपद थ ां च्य गळतीमुळे
पय य वरिीय समस्य आभि सुरभक्षतत समस्य भनम य ि होतीि.
2.ह यड्र ॉभिक द्रवपद थ य मध्ये असिे िे दू भित घटक भसस्टम क ययप्रदशय न आभि उत्प दकत खर ब करत त. म्हिून,
त् ि सतत ग ळण्य ची आवश्यकत असते .
3.भसस्टमस ठी ह यड्र ॉभिक द्रवपद थ य ची चु कीची भनवड् केल्य ने घटक ं चे नुकस न होईि.
4.योग्य दे खि ि आवश्यक आहे .
1.3.3 हायडर ॉशिक शसस्टीम अनप्रयोि(अँ स्तिकेशन):-

ह यड्र ॉभिक भसस्टीम प्र मुख्य ने मोठ्य शक्तींच्य अचू क भनयंत्रि स ठी व परल्य ज त त. ह यड्र ॉभिक भसस्टीमचे मुख्य
अनुप्रयोग प च श्रे िींमध्ये वगीकृत केिे ज ऊ शकत त:
1 औद्योशिक: ि च्छस्टक प्रभिय मभशनरी, स्टीि बनविे आभि प्र थभमक ि तू क ढण्य चे अनुप्रयोग, स्वयंचभित
उत्प दन ि इन, मशीन टू ि उद्योग, क गद उद्योग, िोड्र, िश, क पड् यंत्रे, इ.
2. मोबाईि हायडर ोशिक्स: टर ॅ क्टर, भसंचन प्रि िी, पृ थ्वी हिवि री उपकरिे, स भहत् ह त ळिी उपकरिे,
व्य वस भयक व हने, बोगद बोररं ग उपकरिे, रे ल्वे उपकरिे, इम रत आभि ब ं िक म मभशनरी आभि भड्र भिं ग ररग इ.
3.ऑिोमोबाईल्स: ब्रेक्स, शॉक शोिक, स्टीयररं ग भसस्टम, भवंड् शील्ड, भिफ्ट आभि क्लीभनंग इत् दी प्रि िींमध्ये
य च व पर केि ज तो.
4.सािरी अनप्रयोि: य त मुख्यतः समुद्र त ज ि री जह जे , म सेम री नौक आभि न िी उपकरिे सम भवष्ट आहे त.
5. एरोस्पे स उपकरणे : रड् र कंटर ोि, िँ भड्ं ग भगअर, ब्रेक्स, फ्ल इट कंटर ोि आभि टर न्सभमशन इत् दीस ठी व परिे िी
उपकरिे आभि यं त्रि आहे त जी भवम ने, रॉकेट आभि स्पे सभशपमध्ये व परिी ज त त.
1.4.1 न्यूमॅशिक्स प्रणािीचे िायदे :-

हव सवयत्र मुक्तपिे आभि सहज उपिब्ध असल्य ने स्त्रोत ची कमतरत न ही. न्यूमॅभटक्स प्रि िीमध्ये त् च्य
व पर स ठी फक्त क ही ग ळण्य ची गरज आहे . ह यड्र ॉभिक ते ि च्य तु िनेत ते खू प स्वस् आहे .
1) स्त्रोताची असीम उपिब्धता
हव सवयत्र मुक्तपिे आभि सहज उपिब्ध असल्य ने स्त्रोत ची कमतरत न ही. न्यूमॅभटक्स प्रि िीमध्ये त् च्य
व पर स ठी फक्त क ही ग ळण्य ची गरज आहे . ह यड्र ॉभिक ते ि च्य तु िनेत ते खू प स्वस् आहे .
2) सरशक्षत आशण स्वच्छ
ह यड्र ॉभिक आभि इतर प्रि िींच्य तु िनेत हव अभतशय सुरभक्षत आभि ऑपरे शनमध्ये स्वि आहे . अन्न उद्योग,
फ म य स्युभटकल्स उद्योग इ. इतर ं पेक्ष न्यूमॅभटक्स प्रि िीि प्र ि न्य द्य क रि हवेच्य गळतीमुळे कोितीही समस्य
उद्भवत न ही. प्रि िी तु िनेने स्वि आहे , ह यड्र ॉभिक प्रि िीप्रम िे ते ि गळतीमुळे कोितीही घ ि जम होत न ही.
3) कमी ऑपरे शिं ि आशण दे खिाि खचग
न्यूमॅभटक्स प्रि िी खू प कमी संस िन ं सह क यय करते आभि दे खरे ख करिे सोपे आहे .
4) शक्तीचे हिांतरण आशण िती से ि करणे खू प सोपे आहे .
3
गती आभि शक्ती हवेच्य द ब आभि प्रव ह ि रे भनयंभत्रत केिी ज ते , जी सहजपिे नॉब भनयंत्रि ि रे भनयंभत्रत केिी
ज ऊ शकते . फक्त द ब बदिल्य ने शक्ती बदिते आभि हवेच प्रव ह बदिल्य ने ऍक्ट्यु एटरच वेग बदितो.
5) साठिून ठे िता ये ते आशण सहज िापरता ये ते.
संकुभचत हव सहजपिे जि शय ट कीमध्ये स ठविी ज ऊ शकते . तो बर च क ळ त् च दब व भटकवून ठे वतो. तसेच
ते भनरुपद्रवी आहे जरी ते गळते .
1.4.2 न्यूमॅशिक्स प्रणािीचे तोिे :-

1) हिा-उत्पादक उपकरणे बसिणे आिश्यक आहे
प्रत्े क न्यूमॅभटक्स प्रि िीि संकुभचत हवेच सतत पु रवठ आवश्यक असतो, जो कॉम्प्रे सरि रे तय र केि ज तो.
2) सहज िळती होऊ शकते
न्यूमॅभटक्स प्रि िीमध्ये हवेची गळती ही मुख्य समस्य आहे . स ं िे आभि थ्रेभड्ं गमिू न हव सहजपिे गळती होऊ शकते .
3) सं िाव्य आिाज
इतर पॉवर टर न्सभमभटं ग भसस्टीमच्य तु िनेत ब हे र पड्ि री हव मोठ आव ज भनम य ि करते .
4) कमी ऑपरे शिं ि दबाि
ह यड्र ॉभिक भसस्टीमच्य तु िनेत जे थे 500 ब रपे क्ष ज स् द ब भनम य ि करिे शक् आहे , न्यूमॅभटक्स प्रि िी कम ि
द ब बहुते क प्रकरि ं मध्ये 10-20 ब रपयांत मय य भदत आहे . त् मुळे न्यूमॅभटक्स प्रि िीने फ र जड् क म करत येत
न ही.
5) हिेच्या सं कशचततेमळे अचूकतेमध्ये समस्या शनमागण होतात
ह यड्र ॉभिक भसस्टीमच्य क म च्य म ध्यम च्य तु िनेत, जे ते ि आहे , हव द बण्य योग्य आहे . त् मुळे अगदी अचू क
ह िच ि आभि ह िच ि शक् होत न हीत.
1.4.3 न्यूमॅशिक्स प्रणािीचे अनप्रयोि:
आजच्य आिु भनक युग त न्यूमॅभटक्स प्रि िींमध्ये असंख्य अनुप्रयोग आहे त. न्यू मॅभटक्स प्रि िीचे क ही मुख्य
अनुप्रयोग ख िीिप्रम िे आहे त.
● स्वयंचभित उत्प दन ओळी.
● मेटरो टर े नचे दरव जे .
● वैद्यकीय उपकरिे.
● क र िु िे.
● न्यूमॅभटक ब्रेक.
1.5 हायडर ॉशिक फ्लइडची मख्य काये खािीिप्रमाणे आहे त:

1. शक्ती प्रस ररत करिे (मूळ उद्दे श).
2. हिि य य ि ग त वंगि घ ििे.
3. अंतगयत घियि मुळे भनम य ि होि री उष्णत नष्ट करिे
4. अंतगयत ि ग ं च गंज ट ळण्य स ठी.
1.5.1 हायडर ॉशिक तेिाचे िणधमग .

ह यड्र ॉभिक ऑईिची क ये पू िय करण्य स ठी आवश्यक असिे िे मुख्य गुििमय ख िीिप्रम िे आहे त:
4
1. च्छस्थर भस्नग्धत वैभशष्ट्ये
2. च ं गिी असंघभटतत (उच्च बल्क मॉड्यू िस)
3. च ं गिी वंगित
4. भसस्टम स मग्रीसह सुसंगतत
5. च ं गिी भवघटनक्षमत
6. उत्तम अभिरोिकत
7. उत्तम उष्णत नष्ट करण्य ची क्षमत
8. उत्तम गंज आभि गंज प्रभतबंिक गुि
9. भकम न भवि क्तत
10. उपिब्धत आभि स्वस्
1.5.2 तेि हायडर ॉशिक सशकगि् समध्ये िापरल्या जाणार् या तेिांचे आिश्यक िणधमग
1. शडमस्तल्सशबशििी: प ण्य त न भवरघळि रे द्रवपद थय प ण्य प सून वेगळे करण्य ची क्षमत ज्य मध्ये ते इमल्शनच्य
स्वरूप त भमसळिे ज ऊ शकते . भकंव ते प िी सोड्ण्य ची ते ि ची क्षमत आहे .
2. स्ने हकता: हे दोन पृ ष्ठि ग ं मिीि ते ि च्य व पर मुळे घियि कमी करण्य चे म प आहे .
3. उच्च फ्लॅ श पॉइं ि: फ्लॅश पॉइं ट एक त पम न आहे ज्य वर द्रव आपोआप आग पकड्तो. च ं गल्य ह यड्र ॉभिक
ते ि च फ्लॅश पॉइं ट शक् भततक उं च अस व जे िेकरून आग ि गण्य ची शक्त न क रिी ज ईि.
4. शकमान शििारीपणा: च ं गिे ह यड्र ॉभिक ते ि त् ं च्य सोबत क म करि ऱ्य म िस ं स ठी भकम न भवि री असिे
प भहजे . क ही अभिरोिक ह यड्र ॉभिक ते िे अत्ं त भवि री असत त ज्य मुळे व्य वस भयक रोग होऊ शकत त.
5. कमी िोशमं ि प्रिृत्ती: जे व्ह ते ि ररसीव्हरकड्े परत येते ते व्ह ते द्रव पृ ष्ठि ग च्य वरच्य हवेच्य संपक य त येते.
ते ि मध्ये हव भकंव व यू शोिण्य ची प्रवृत्ती असते ज्य मुळे फोम तय र होतो. च ं गल्य ह यड्र ॉभिक तेि ने हव /गॅस
खू प िवकर सोड्ि प भहजे जे िेकरून ते फेस बनत न ही.
6. आि प्रशतरोधक: च ं गिे ह यड्र ॉभिक ते ि अपघ त ट ळण्य स ठी आग प्रभतरोिक असिे आवश्यक आहे .
7. शस्नग्धता: ह द्रव प्रव ह ि भदिे ि प्रभतक र आहे . ह द्रव च जन्मज त गुििमय आहे आभि प्रव ह च ह प्रभतक र
त पम न, द ब इत् दी इतर क ही िौभतक गुििम ां वर अविं बून असतो.
8. सं कशचतता: ही द्रवपद थ य ची संकुभचत होण्य ची क्षमत आहे आभि द्रव कमी द बण्य योग्य असत त. संकुभचतत
ही बल्क मॉड्यू िसची परस्पर आहे .
1.6 हायडर ॉशिक तेिांचे ISO आशण SAE ग्रे ड

ISO आभि SAE ग्रेड् भकनेमॅभटक च्छव्हस्कोभसटीच्य मुख्य गुििम य वर आि ररत आहे त, ते 32 सेंभटस्टर ोक ते 220
सेंभटस्टर ोक पयांत आहे त. ग्रेड्ची संख्य भजतकी ज स् भततकी तेि ची भकनेमॅभटक भस्नग्धत .
5
W अक्षर हे सूभचत करते की ते ि थंड् पररच्छस्थतीत दे खीि योग्य आहे .
ISO शचन्हे
6
7
8
9
10
11
12
1.7 हायडर ॉशिकमध्ये धोका आशण सरशक्षतता धोके:

1.7.1 धोके:
ह यड्र ॉभिक उपकरिे आभि प्रि िी अभिक य ं भत्रक शक्ती भनम य ि करण्य स ठी मय य भदत द्रव द ब व परून क यय
पू िय करण्य स ठी भड्झ इन केल्य आहे त. ऑपरे टर / दे खि ि कमयच र् य ं न उच्च द ब द्रव आभि मोठ्य य ं भत्रक
शक्तींप सून िोक असतो. ह यड्र ॉभिक प्रि िी उच्च द ब ख िी द्रव स ठवत त. क मग र ं न ख िीि िोक् ं च स मन
13
कर व ि गतो:
➢ गरम, उच्च-द ब द्रवपद थ य प सून जळिे
➢ त्वचे मध्ये द्रवपद थ य चे इं जेक्शन
➢ आगीचे िोके
➢ चकचकीत ह यड्र ॉभिक ि इन्समुळे जखम, कट भकंव ओरखड्े
➢ उपकरि ं च्य अनपे भक्षत ह िच िीमुळे िोक ं न दु ख पत.
➢ उपकरिे आभि त् ं चे ि ग य ं च्य दे खि िीदरम्य न.
➢ अवभशष्ट द बिे िे ते ि अच नक सोड्ल्य मुळे दु ख पत.
➢ ते िकट मजल्य च्य क्षे त्र मुळे घसरिे.

1.7.2 सरशक्षतता :-
1) कोिते ही ह यड्र ॉभिक क म सुरू करण्य पूवी सक र त्मक अिग व प्रभिय अविं ब वी.
2) क म सुरू करण्य पू वी भसस्टमि भड्प्रे सर कर . आवश्यक असल्य स, बंद/स्थ भनक अिग व घे ति ज ऊ शकतो.
3) पू ियपिे प्रभशभक्षत होईपयांत किीही ह यड्र ॉभिक/न्यूमॅभटक भसस्टमवर क म सुरू करू नक .
4) जोखीम मूल्यम पन न व परत किीही ह यड्र ॉभिक/न्यूमॅभटक भसस्टीमवर क म सुरू करू नक .
5)क म सुरू करण्य पू वी उपकरि ं वरीि भनयम विीचे क ळजीपू वयक पु नर विोकन कर . तुम्ह ि पू ियपिे समजत
नसिे ल्य कोित् ही गोष्टीबद्दि प्रश्न भवच र .
6) सवय आवश्यक सुरक्ष उपकरिे जसे की ह तमोजे , मुखवटे इ. व पर .
7) एख द्य ि ग बद्दि पू िय म भहती नसत न किीही दु रुस् करण्य च प्रयत्न करू नक .
8) प्रत्े क ह यड्र ॉभिक भसस्टीममध्ये ड्ीनभजां ग आभि िोड् िॉभकंगची एक दस्ऐवजीकरि प्रभिय असिे आवश्यक
आहे . हे सवय दे खि ि कमयच र् य ं न म भहत असिे प भहजे .
9)प्रत्े क सभकयटमध्ये दस्ऐवज तय र कर आभि दब व कमी करण्य च्य प्रभियेच सर व कर .
10) दु रुस्ीनंतर भसस्टमची च चिी करत न किीही युभनटजवळ उिे र हू नये. कोित ही घटक, प ईप, नळी, भफभटं ग
भबघड्ू शकते .
Bibilography –
Sr.No Title of Book Author Publication
1 Oil Hydraulic System- Principle and Majumdar. S.R McGraw Hill
Maintenance Publications
2 Pnematic System- Principle and Majumdar. S.R McGraw Hill
3 Hydraulics and Pneumatics Stewart, Harry Taraporewala
Publication
4 Hydraulics and Pneumatics: A Andrew, Parr Butterworth –
Technician’s and Engineer’s Guide Heinemann Publisher
14
2. पंप आशण ऍक्ट्यएिर (Pumps & Actuator)
शििय शनष्पत्ती (Course Outcomes)-

भदिे ल्य फ्लुइड् ऑपरे टे ड् भसस्टीमस ठी पं प आभि ऍक्ट्यु एटर भनवड् .
घिक शनष्पत्ती (Unit Outcomes)-
2a. भदिे ल्य प्रक रच्य पं प ं चे औभचत् सह वगीकरि कर .
2b. भदिे ल्य भनकि ं च्य आि रे भदिे ल्य दोन प्रक रच्य पं प ं ची तु िन कर .
2c. भदिे ल्य अज य स ठी औभचत्सह संबंभित पंप भनवड् .
2d. भदिे ल्य प्रक रच्य ऍक्ट्यु एटसयचे औभचत् सह वगीकरि कर .
2e. भदिे ल्य ऍक्ट्यु एटरच्य ब ं िक म चे स्केचसह विय न कर
2.1 पंपांचे ििीकरण:
आकृती. 2.1 पं प ं चे वगीकरि

2.2 व्हे न पंप:
च्छस्थर भवतरि सह असंतुभित व्हे न पं पच एक प्रक र आभि त् चे क यय आकृती 2.2 मध्ये द खविे आहे . त् चे मुख्य
घटक कॅम पृ ष्ठि ग आभि रोटर आहे त. रोटर मध्ये रे भड्यि स्लॉट आहे त जे ड्र ईव्ह श फ्टि स्ि ईन केिे िे आहे .
रोटर कॅमच्य आत भफरतो. प्रत्े क रे भड्यि स्लॉटमध्ये एक वेन असतो, जो केंद्र पस रक शक्तीमुळ स्लॉटच्य आत
ब हे र मोकळीकपिे सरकतो. वेन भड्झ इन असे केिे आहे भक जे रोटर वळत च कॅम ररं गच्य पृ ष्ठि ग सह सोबत
भफरते . कॅमची ररं ग अक्ष ड्र इव्ह श फ्ट अक्ष वर ऑफसेट आहे .
15
आकृती. 2.2 असंतुभित वेन पं प

जे व्ह रोटर भफरतो, ते व्ह केंद्र पस रक शक्ती व्हे न्सि कॅमररं गच्य पृ ष्ठि ग च्य भवरुद्ध ब हेर ढकिते . व्हे न्स रोटर
आभि कॅमररं गमिीि ज ग सम न िह न चें बसयच्य म भिकेत भवि भजत करत त. रोटर रोटे शनच्य पभहल्य ह फ
(half),य तीि चें बसय व्हॉल्यू म व ढत त, ज्य मुळे दब व कमी होतो. य ि सक्शन प्रभिय म्हित त, ज्य मुळे द्रव इनिे ट
पोटय मध्ये व हते . रोटर रोटे शनच्य दु सऱ्य ह फमध्ये , कॅमररं ग व्हे न्सि , व्हे न्स स्लॉटमध्ये परत ढकितो आभि व्हॉल्यू म
कमी होतो . ज्य मुळेआउटिे टमिू न द्रव सक र त्मकररत् ब हे र पड्तो. य पं पमध्ये , सवय पं प भिय चें बरमध्ये होत त
जो, रोटर आभि श फ्टच्य एक ब जू ि च्छस्थत आहे आभि म्हिून पं प चे भड्झ इन असंतुभित आहे . पं पच भवतरि कॅम
ररं गच्य संदि य त रोटरची भविक्षित (eccentricity) भकती आहे य वर अविं बून असतो.
स्तथथर शितरणासह सं तशित व्हे न पंप:
आकृती. 2.3 च्छस्थर भवतरि सह संतुभित व्हे न पं प
16
संतुभित व्हे न पं प हे एक अभतशय अष्टपै िू भड्झ इन आहे जे , औद्योभगक आभि ऑटोमोब ईि दोन्ी अनुप्रयोग ं मध्ये
व्य पकपिे व परिे ज ते . मूििू त भड्झ इन आकृती. 2.3 मध्ये दशय भविे आहे . रोटर आभि व्हे न्स कॅम ररं गमध्ये सम भवष्ट
आहे त आभि प्रत्े क ररव्होल्यु शन दरम्य न दोन इनिे ट आभि दोन आउटिे ट भवि ग असत त. य दु हेरी पं भपं ग भिय
फक्त एक संभक्षप्त भड्झ इन फ यद दे ते, पिआिखी एक महत्त्व च फ यद दे खीि होतो: जरी दब व शक्ती आउटिे ट
रोटर क्षे त्र मध्ये ज स् असते , दब व शक्ती दोन्ी आउटिे ट भवि ग क्षे त्र मध्ये सम न आभि भवरुद्ध आहे त, पररि मी
पू ियपिे रद्द होऊन, श फ्ट आभि भबयररं ग्जवर कोिते ही ि र येत न हीत. पररि मी, अने क अनुप्रयोग ं मध्ये य
प्रक रच्य पं पचे आयुष्य अपव द त्मक च ं गिे आहे . 24000 त स भकंव त् हून अभिक ऑपरे भटं ग क ळ औद्योभगक
अनुप्रयोग ं मध्ये व्य पक आहे त. 5000-10000 त स ं ची समस्य -मु क्त ऑपरे शन मोब ईि व हन ं मध्ये व रं व र स ध्य
केिे आहे .
वेन पं पचे फ यदे ख िीिप्रम िे आहे त:
1. वेन पं प स्वयं -प्र इभमंग, मजबूत आभि भदिे ल्य वेग ने च्छस्थर पु रवठ भवतरि करतो.
2. तो नगण्य स्पं दन ं सह एकसम न स्त्र व प्रद न करत त.
3. त् ं च्य व्हे न्स झीज कमी होिेस ठी स्वत: शी कॉम्पे न्सेत करत त आभि वेन्स सहज बदिु शकत त
4. य पं प ं न चे क व्हॉल्व्हची आवश्यकत नसते .
5. ते वजन ने हिके आभि कॉम्पॅ क्ट असत त.
6. ते ब ष्प आभि व यू असिे िे द्रव ह त ळू शकत त.
7. व्हॉल्यू मेभटर क आभि एकूि क ययक्षमत ज स् आहे .
8. स्र व भस्नग्धत आभि द ब य स भड्स्च जय कमी संवेदनशीि असतो.
तोटे :
1. भवतरि (discharge) अच नक बंद झ िे स पं प संरभक्षत करण्य स ठी ररिीफ व्हॉल्व्ह आवश्यक आहे .
2. ते खरखरीत (abrasive) द्रवपद थ ां स ठी योग्य न हीत.
3. त् ं न च ं गिे सीि आवश्यक आहे त.
4. त् ं न च ं गिी ग ळण्य ची प्रभिय भकंव पध्दती आभि ब रीक कि पं पप स गंिीरपिे नुकस न करत त.
शिअर पंप
भगअर पं प कमी खभचय क असत त परं तु 140 पे क्ष कमी द ब ं पुरते मय य भदत असत त. भगअर पं प वेन भकंव भपस्टन
पं प ं पेक्ष क म करते वेळी आव ज ज स् करतो. भगअर पं प नेहमी भनभित भड्स्च जय प्रक र चे असत त, य च अथय अस
ड्र इव्ह श फ्टच्य प्रत्े क रे व्होल्यू शन भवस्थ भपत द्रवपद थ य चे प्रम ि सैद्ध ं भतकदृष्ट्य च्छस्थर आहे .
बाह्य शिअर पंप:
ब ह्य भगअर पं प हे त् ं च्य दीघय क ययक्षमते मुळे, कमी खचय , कमी द ब च्य श्रे िींमध्ये सव य त िोकभप्रय ह यड्र ॉभिक पं प
आहे त. ते स म न्यतः स ध्य मशीनमध्ये व परिे ज त त. सव य त ब ह्य भगअर पं पचे स म न्य रूप भचत्र 2.4 मध्ये द खविे
आहे . पं पमध्ये ह ऊभसंगच सम वेश आहे ज्य मध्ये तं तोतं त मशीन केिेिी भगअसय मेभशं ग जोड्ी भकम न रे भड्यि आभि
अक्षीय च्छक्लअरन्ससह च ित त. एक भगअर, ज्य ि ड्र यव्हर म्हित त, त् ि प्र इम मूव्हरि रे च िविे ज ते . ड्र यव्हर
भगअर ह दु सर भगअर च िवतो ज्य ि फोिोअर म्हित त. जे व्ह दोन भगअरचे द त वे गळे होत त, ते व्ह पं प
इनिे टमिीि द्रव भफरि रे भगअर पोकळी आभि पं प हौभसंग दरम्य न अड्कतो. अड्किे ि द्रव नंतर पं प केभसंगच्य
पररघ िोवती व हून आउटिे ट पोटय मध्ये भवतररत केि ज तो. अचू कपिे भगअसयचे असिे िे मेभशं ग पं प इनिे ट आभि
17
पं प आउटिे ट दरम्य न पररपू िय सीि दे त त. जे व्ह आउटिे ट प्रव ह च प्रभतक र केि ज तो, पं प आउटिे ट चें बरमध्ये
दब व भनम य ि होतो आभि भगअरि ड् यगोि िी पं पच्य भवरूद्ध फोसय करते . जे व्ह भसस्टमच दब व व ढतो ते व्ह
असंतुिन होते . य असंतुिि मुळे दोन्ी भगअसयच य ं भत्रक घियि आभि बेअररं ग िोड् असंतुभित होतो. म्हिून, भगअर
पं प भनम य त् ने स ं भगतिे ल्य ज स्ीत ज स् दब व रे भटं गि च िविे ज त त.
आकृती. 2.4 ब ह्य भगअर पं प

भगअर पं पचे फ यदे आभि तोटे
फ यदे ख िीिप्रम िे आहे त:
1. ते स्व-प्र इभमंग आहे त.
2. भदिे ल्य गतीस ठी ते सतत भवतरि दे त त.
3. ते कॉम्पॅ क्ट आभि वजन ने हिके आहे त.
4. व्हॉल्यू मेभटर क क ययक्षमत ज स् आहे .
तोटे ख िीिप्रम िे आहे त.
1. पं प केि ज ि र द्रव स्वि असिे आवश्यक आहे , अन्यथ ते पं प स नुकस नीचे होईि.
2. भड्भिव्हरी बदिण्य स ठी व्हे ररएबि स्पीड् ड्र इव्ह आवश्यक आहे त.
3. पं प कोरड्े रि केिे स, त् चे ि ग खर ब होऊ शकत त, क रि पं प केिे िे द्रव हे वंगि म्हिून व परिे ज ते .
18
अंतिग त शिअर पं प:
भगअर पं पच आिखी एक प्रक र अंतगयत भगअर पं प आहे , जो आकृती 2.5 मध्ये स्पष्ट केिे ि आहे . त् मध्ये दोन
भगअसय असत त: एक ब ह्य भगअर आभि अंतगय त भगअर. य दोन्ी भगअसय दरम्य न भिसेंट ठे विे ि असतो जो सक्शन
आभि भड्स्च जय दरम्य न सीि म्हिून क यय करतो. जे व्ह पं प च ितो, ते व्ह ब ह्य भगअर अंतगयत भगअरि च िवतो
आभि दोन्ी भगअसय सम न भदश मध्ये भफरत त.
आकृती. 2.5 अंतगयत भगअर पं प

भगअसयमिीि द त ं ची पोकळी आभि च्छस्थर भिसेंटमध्ये द्रव भफरतो. भिसेंट कमी-द ब म्हिून पं प इनिे ट आभि उच्च-
द ब म्हिून पं प आउटिे ट सीि करतो . य पं प ं ची द ब क्षमत ब ह्य भगअर पं प पे क्ष ज स् आहे .
जेरोिर पंप:
जे रोटर पं प अंतगयत भगअर पं प ं प्रम िेच क यय करत त. आतीि भगअर रोटरि जे रोटर घटक म्हित त. जे रोटर घटक
प्र इम मूव्हरि रे च िभवि ज तो आभि ऑपरे शन वेळी ब हे रीि भगअर रोटर च िभवि ज तो, जे व्ह एकत्र मेश
असत न . जे रोटरकड्े एक द त ब ह्य अंतगयत भगअरपे क्ष कमी असतो. जे रोटर च प्रत्े क द त नेहमी ब ह्य स्ल इभड्ं ग
संपक य त असतो घटक. दोन्ी भगअरचे द त फक्त एक च भठक िी गुंतिे िे असत त जे थे पं भपंग चें बसय एकमेक ं प सून
सीि असत त. पं प च्य उजव्य ह त च्य ब जूि , व ढत् आक र चे पॉकेट् स तय र होत त, व उिट ब जू स कमी
आक र चे पोकेट् स तय र होत त. व ढत् आक र चे पोकेट् सि सक्शन पॉकेट् स आभि कमी आक र चे पोकेट् सि
भड्स्च जय पॉकेट् स आहे त म्हित त. म्हिून, पं पची सेवन ब जू उजवीकड्े आभि ड् वीकड्े भड्स्च जय ब जू आहे .
पं भपं ग चें बसय जवळच्य द त ं च्य जोड्ीने तय र होत त, जे सतत च्छक्लअरन्स सोड्ून ब ह्य भगअरच्य संपक य त
असत त. जे व्ह रोटर भफरतो त् च्य भगअर भटप अचू क मशीन केिे असिे ने, जे िेकरून च िू असत न , ते तं तोतं त
आतीि पृ ष्ठि ग चे अनुसरि करत ब ह्य गीय र च्य आत भफरत त.
19
आकृती. 2.6 जे रोटर पं प

चें बर जे व्ह त् च्य कम ि आक र ि पोहोचते , ते व्ह ब ह्य रोटरचे द त वरच्य ड्े ड् सेंटर पयांत पोहोचतो. दु सऱ्य ह फ
रीवोिू ििवेळी, मोकळी ज ग संकुभचत होते , द्रव ब जू च्य आउटिे ट पोटय वर भवस्थ भपत होते , जो स यीड् िे टमुिे
तय र झ िे ि आहे .
स्क्रू पंप:
आकृती. 2.7 स्क्रू पं प

य पं प ं मध्ये दोन भकंव अभिक भगअर असत त जे हे भिकि मेभशं ग स्क्रू च भित असत त व ते क्लोजभफभटं ग करत त
ज्य मुळे इच्छित द ब भवकभसत होतो. य स्क्रू पं पच एक योजन बद्ध आकृती 2.7 मध्ये दशय भवि आहे . दोन-स्क्रू
पं पमध्ये इं टर-मेभशं गसह दोन सम ं तर रोटर असत त, जे ब रक ईने मशीन केिे ल्य आवरि त भफरत त. ड्र यच्छव्हंग
स्क्रू आभि च भित स्क्रू ट यभमंग भगअसयि रे जोड्िे िे आहे त. जे व्ह स्क्रू भफरत त ते व्ह थ्रेड््समिीि ज ग भवि गिी
ज ऊन कप्पे तय र होत त. जे व्ह स्क्रू भफरत त पं पची आतीि ब जू आं भशक व्हॅ क्ूममुळे द्रवपद थ य ने िरते . जे व्ह स्क्रू
स म न्य रोटे शनमध्ये वळत त, कंप टय मेंट्समध्ये असिे िे द्रव पं प अक्ष च्य ब जू ने मध्यि गी एकस रखे ढकििे
ज त त, जे थे कंप टय मेंट द्रव सोड्त त. येथे द्रव भफरत न ही परं तु थ्रेड््सवर नट म्हिून रे खीयपिे भफरतो. अश प्रक रे ,
20
उच्च वेग ने कोिते ही स्पं दन होत न हीत; स्क्रू पं पमध्ये चें बर ह थ्रेड् आभि ह उभसंग दरम्य न तय र होतो.
स्क्रू पंपचे िायदे आशण तोिे

फ यदे ख िीिप्रम िे आहे त:
1. ते स्व-प्र इभमंग आभि अभिक भवश्व स हय आहेत.
2. स्क्रू च्छस्पंड्ल्सच्य रोभिं ग भियेमुळे ते आव ज करत न हीत.
3. ते व यू आभि व फ असिे िे द्रव ह त ळू शकत त.
4. ते दीघय क ळ सेव दे त त.
तोटे ख िीिप्रम िे आहे त.
1. ते जड् आहे त.
2. ते द्रवपद थ य च्य भचकटपि तीि बदि ं न संवेदनशीि असत त.
3. त् ं च्य कड्े कमी वॉल्यू मेभटर क आभि य ं भत्रक क ययक्षमत आहे . (Volumetric & mechanical efficiency)
4. अचू क स्क्रूच उत्प दन खचय ज स् आहे .
शपस्टन पंप:
1.8 भपस्टन पं प
भपस्टन पं प ख िीि दोन प्रक रचे आहे त:
1. अक्षीय भपस्टन पं प: हे पं प दोन भड्झ इनचे आहे त:
बेंट-अक्ष भपस्टन पं प.
स्वॅ श-िे ट भपस्टन पं प.
2. रे शडयि शपस्टन पंप.
बें ि-अॅस्तक्सस शपस्टन पंप:
आकृती. 2.8 बेंट-अॅच्छक्सस भपस्टन पं प
बेंट-अॅच्छक्सस भपस्टन पं पच योजन बद्ध आकृती आभि तपशीिव र कट भवि ग आकृती 2.8 मध्ये दशय भवि आहे . त् त
एक भसिें ड्र ब्लॉक आहे जो ड्र इव्ह श फ्टमुिे भफरतो. तथ भप, भसिें ड्र ब्लॉकची मध्यवती रे ख ड्र इव्ह श फ्टच्य
मध्यवती रे ख शी ऑफसेट कोनमध्ये आहे . भसभिं ड्र ब्लॉकमध्ये अनेक भपस्टन असत त जे वतुय ळ ब जू ने म ं ड्िे िे
21
असत त. भपस्टन रॉड्् स ड्र ईव्ह श फ्ट फ्लॅंजि बॉि आभि सॉकेट ि रे जोड्िे िे आहे त. भपस्टन त् ं च्य बोअरमध्ये
जबरदस्ीने आत आभि ब हे र करत त जे व्ह ड्र इव्ह श फ्ट फ्लॅंज आभि भसिें ड्रमिीि अंतर बदिते . एक युभनवसयि
भिं क भसिें ड्र ब्लॉकि आभि ड्र इव्ह श फ्टि जोड्तो जो, संरेखन आभि सक र त्मक ड्र इव्ह प्रद न करतो.
स्वॅ श-िे ि शपस्टन पंप:

स्वॅ श िे ट भपस्टन पं पचे योजन बद्ध आकृती 2.9 मध्ये दशय भविे आहे . य प्रक र त, भसिें ड्र ब्लॉक आभि ड्र इव्ह श फ्ट
एक च मध्यरे िेवर च्छस्थत आहे त. भपस्टन शू िे टि जोड्िेिे आहे त जो कोन असिे ल्य स्वॅ श िे टच्य भवरूद्ध असतो.
भसिें ड्र भफरत असत न , भपस्टन रे भसप्रोकेट करत त क रि भपस्टन शू ज स्वॅ श िे टची पृ ष्ठि ग कोन चे अनुसरि
करत त. आउटिे ट आभि इनिे ट पोटय व्हॉल्व्ह िे ट मध्ये च्छस्थत आहे त जे िेकरून, भपस्टन इनिे ट प स करत त तसेच
ब हे र क ढिे ज त त आभि जे व्ह आउटिे ट प स करत त ते व्ह त् ं न परत आत आििे ज ते . अश प्रक रच पं प
पररवतय नीय भवस्थ पन स ठी भड्झ इन केि ज ऊ शकतो. क्षमत . कम ि स्वॅ श िे ट कोन 17.5° पयांत मय य भदत आहे .
आकृती. 2.9 स्वॅ श-िे ि शपस्टन पंप

रे शडयि शपस्टन पंप:
रे भड्यि भपस्टन पं पमध्ये , भपस्टन रोटर हबिोवती रे भड्यिी भसिें ड्र ब्लॉकमध्ये म ं ड्त त. रोटर, भविक्षिपिे पं प
ह ऊभसंगमध्ये बसवत त, जे व्ह भसिें ड्र भफरत असत त ते व्ह जबरदस्ी भपस्टनि आत आभि ब हे र करत त,
ज्य मुळे ह यड्र ॉभिक द्रवपद थय भसिें ड्रच्य पोकळीत शोििे ज त त आभि नंतर त् तू न सोड्िे ज त त. पं प चे
इनिे ट्स आभि आउटिे ट व्ह ल्वच्य मध्यवती हबमध्ये च्छस्थत असत त. प्रत्े क भपस्टन इनिे ट पोटय शी जोड्ि ज तो
जे व्ह तो भवस् रण्य स सुरुव त करतो, जे व्ह तो आकुंचन करतो ते व्ह तो आउटिे ट पोटय शी कनेक्ट असतो.
त् ं चे बरे च फ यदे आहे त, जसे की उच्च क ययक्षमत , 1,000 ब र भकंव 14000 psi पयांत उच्च द ब क्षमत ,
कमी प्रव ह आभि दब व तरं ग, कमी आव ज प तळी, कमी वेग स ठी खू प ज स् ि र क्षमत आभि उच्च भवश्वसनीयत .
एक तोट म्हिजे ते मोठ्य रे भड्यि पररम ि ं मुळे अच्छक्शअि भपस्टनपे क्ष मोठे आहे त, आभि त् मुळे मय य द असिे ल्य
अनुप्रयोग ं मध्ये नेहमी व परत येत न ही.
22
आकृती. 2.10 रे भड्यि भपस्टन पं प

पंप शनिड
भवभशष्ट प्रक रच्य पं प भनवड्ीवर पररि म करि रे मुख्य पॅ र मीटसय ख िीिप्रम िे आहे तः
1. कमाि ऑपरे शिं ि दबाि.
हे सभकयटच्य पॉवरच्य गरजे ि रे भनि य ररत केिे ज ते , भवभशष्ट अनुप्रयोग, घटक ं ची उपिब्धत , द्रव प्रक र आभि क ही
प्रम ि त पय य वरि आभि श्रम प तळी उपकरिे मेंटेनन्स.
सवयस ि रिपिे, ऑपरे भटं ग दब व भजतक ज स् असेि भततकी घटक ं ची भकंमत ज स् आभि घटक ं ची भनवड्
कमी. मुख्य ज स् क म च्य दब व च फ यद म्हिजे भदिे ल्य भसस्टम पॉवरस ठी द्रव प्रव ह कमी होिे, पररि मी
पं प च आक र जे वढ िह न होतो ते वढ िह न बोअर प ईप्स आभि घटक िह न होत त. य पं प च तोट म्हिजे ,
उच्च क म च्य द ब ं वर, द्रवपद थ य ची संकुभचतत ,अचू कत िक्षिीय भनयंत्रि ि र ं च्य भवस्ृ त श्रे िीवर भवच र त घे तिे
प भहजे .
2. कमाि शितरण.
भनवड्िे िी पं प प्रि िी सभकयटि रे म गिी केिेि ज स्ीत ज स् प्रव ह दर भवतरीत करण्य स सक्षम असिे आवश्यक
आहे . जर सभकयट म गिी च्छस्थर आहे , तर भफक्स ड्ीस्िे स्मेंट पं प भनभित भनवड् . जे व्ह म गिी भनभित स्र ं च्य
म भिकेवर असते , ते व्ह मल्टीपं प प्रि िी व परिी ज ते . जे व्ह म गिी भिन्न स्र ं च्य म गण्य ं च्य तु िनेने अरुंद असते
ते व्ह व्हे ररयेबि ड्ीस्िे स्मेंट पं प व पर . प्रि िीच्य म गिीमध्ये भवस्ृ त फरक असल्य स, एक अक्ु म्यूिेटर सभकयट
सवोत्तम आवश्यकत पू िय करू शकते .
3. शनयं त्रणाचा प्रकार.
भवभवि प्रक रचे पं प भवभवि प्रक रे भनयंभत्रत करत त, जसे की मॅन्युअि सवो भनयंत्रि, द ब कोम्पें सेिि भनयंत्रि, च्छस्थर
शक्ती भनयंत्रि आभि सतत प्रव ह भनयं त्रि. भनयं त्रि ची भनवड् सभकयट आवश्यकते वर अविं बून आहे जसे की जभटित ,
भनयंत्रि ची अचू कत , भकंमत, मशीभनंग ऑपरे शनच प्रक र, इ. भड्झ यनरने भसस्टम वै भशष्ट्य ं च तपशीिव र
23
अभ्य स नंतर भनयंत्रि च प्रक र क ळजीपू वयक भनवड्ि प भहजे .
4. पंप डर ाइव्ह िती.
बहुते क पं प थेट प्र इम मूव्हरमिू न च िविे ज त त -इिे च्छक्टरक मोटर भकंव अंतगयत ज्विन इं भजन – म्हिून प्रस् भवत
ड्र इव्ह गती ज्ञ त होते . द्रव भवतरि दर वेग च्य रोटे शनच्य प्रम ि त असतो.
5. द्रिपदाथागचा प्रकार.
पं प हे द्रवपद थ य च्य भवस्मयक रकत भवभशष्ट श्रेिीमध्ये क यय करण्य स ठी भड्झ इन केिे िे आहे त.
6. पंप काँिॅशमनशन िोिरं स.
कोित् ही द्रव क ँ टॅभमनशनमुळे पं प खर ब होतो. अभतशय ब रीक पोकळी असिे िे पं प ज स् प्रम ि त नुकस नीत
होत त. जर दू भित द्रव पं प कर व ि गतो, तर पं प भनवड्ीवर भवशे ि िक्ष दे िे आवश्यक आहे .
7. पंप आिाज.
पय य वरि च्य दृष्टीने आव ज अभिक महत्त्व च बनि आहे . पं प एकस रख च पि वेगवेगळ्य कंपनीच असेि तर
ऑपरे भटं ग स्र मोठ्य प्रम ि त बदित त.
8. पंपाचा आकार आशण िजन.
9. पं प क ययक्षमत .
10. खचय .
11. उपिब्धत आभि अदि बदिी.
12. दे खि ि आभि सुट्टे प टय स्.
पंप िैशशष्ट्ये
पं प वैभशष्ट्यपू िय वि 'ग्र भफकि' म्हिू न पररि भित केिे ज ऊ शकत त भवभशष्ट पं पच्य वतय न चे आभि क ययक्षमते चे
प्रभतभनभित्व वेगवेगळ्य ऑपरे भटं ग पररच्छस्थतींमध्ये . चे ह यड्र ॉभिक गुििमय पं पचे वियन क ही वैभशष्ट्य ं ि रे केिे ज ऊ
शकते :
● Q-H वि ( curve)
● क ययक्षमत वि
● पॉवर वि
● नेट पॉभझभटव्ह सक्शन हे ड् (NPSH) वि
24
ऍक्ट्यएिसग
पररचय
ह यड्र ॉभिक भसस्टीमच व पर पॉवर भनयंभत्रत आभि प्रस ररत करण्य स ठी केि ज तो. एक पं प इिे च्छक्टरक मोटर
स रख्य प्र इम मूव्हरि रे च िवि ज तो ज्य मुळे द्रव प्रव ह तय र होतो, ज्य मध्ये द ब, भदश आभि प्रव ह च दर
व्ह ल्व्हि रे भनयंभत्रत करत त. ऍक्ट्यु एटर ह द्रव उजे चे परत य ं भत्रक शक्तीमध्ये रूप ं तररत करण्य स ठी व परि
ज तो. आउटपु ट पॉवरचे प्रम ि भवकभसत प्रव ह दर, ऍक्ट्यु एटर िवती असिे ि प्रव ह द ब आभि त् ची एकूि
क ययक्षमत य ं च्य वर अविं बून असते . अश प्रक रे , ह यड्र ॉभिक ऍक्ट्यु एटर द ब उजय चे परत य ं भत्रक शक्तीमध्ये
रूप ं तररत करण्य स ठी व परिे ज त त.
अॅक्ट्यु एशनच्य प्रक र नुस र, ह यड्र ॉभिक ऍक्ट्यु एटर
ख िीिप्रम िे वगीकृत करत त:
25
1. रे खीय ऍक्ट्यु एटर: रे खीय अॅक्ट्यु एशनस ठी (ह यड्र ॉभिक भसिें ड्र).
2. रोटरी ऍक्ट्च्युएटर: रोटरी ऍक्ट्च्युएशनस ठी (ह यड्र ॉभिक मोटर).
3. सेमी-रोटरी ऍक्ट्यु एटर: अॅक्ट्यु एशनच्य मय य भदत ऍक्ट्च्युएशनस ठी (सेमी-रोटरी ऍक्ट्यु एटर).
हायडर ोशिक शसशिं डरचे प्रकार
ह यड्र ोभिक भसिें ड्र ख िीि प्रक रचे आहेत:
● भसंगि-ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र.
● ड्बि-ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र.
● टे भिस्कोभपक भसिें ड्र.
● टँ ड्म भसभिं ड्र.
शसं िि-ऍस्तटंि शसशिं डर

भसंगि-ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र भड्झ इनमध्ये सव य त सोप आहे आभि आकृती 2.10 मध्ये योजन बद्धपिे दशय भवि आहे .
य मध्ये एक भपस्टन असतो जो भसभिं ड्र हौभसंग असतो ज्य ि बॅरि म्हित त. भपस्टनच्य एक टोक ि एक रॉड् आहे ,
जे प्रभतपू ती करू शकत त. भवरुद्ध टोक ि , एक पोटय आहे ज्य मिू न ते ि आत आभि ब हेर करते . भसंगि-ऍच्छक्टंग
भसभिं ड्रमध्ये ह यड्र ॉभिक द ब भपस्टनच्य एक च भदशे ने भनम य ि होतो त् मुळे भसभिं ड्र एक च भदशे ने शक्ती भनम य ि
करतो. (भसंगि-ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र केवळ भवस् ररत भदशे ने शक्ती ि गू करू शकत त.) भपस्टनच ररटनय ह यड्र ॉभिक
पद्धतीने केि ज त न ही. भसंगि-ऍच्छक्टंग भसभिं ड्रमध्ये भपस्टनच ररटनय, गुरुत्व कियि ि रे भकंव च्छरंगि रे केिे ज ते
आकृती 2.10 भसंगि-ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र

ररटनयच्य प्रक र नुस र, भसंगि-ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र ख िीिप्रम िे वगीकृत आहे त:
● ड्े ड् वेट (dead weight) भसंगि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र.
● च्छरंग-ररटनय भसंगि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र.
26
िरुत्वाकिगण-ररिनग शसं िि-ऍस्तटंि शसिें डर
आकृती. 2.11 गुरुत्व कियि-ररटनय भसंगि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र

आकृती 2.11 गुरुत्व कियि-ररटनय - भसंगि ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र दशय भवते . पु श प्रक रमध्ये , जे व्ह ते ि च द ब भसिें ड्रच्य
ब्लँ कएं ड्मध्ये ज तो ते व्ह भसभिंड्र गुरुत्व कियन बि च्य भवरूद्ध ज वून वजन उचितो. ते ि ब्लँ क -एं ड् पोटय भकंव
प्रे शर पोटय मिू न प र केिे ज ते . रॉड्-एं ड् पोटय भकंव व्हें ट पोटय व त वरि स ठी खुिे आहे जेिेकरून हव मुक्तपिे
भसिें ड्र रॉड्एं ड्च्य आत आभि ब हे र व हू शकेि. भसिें ड्र म गे घेण्य स ठी, ट कीि प्रेशर पोटय कनेक्ट करून
भपस्टनमिू न द ब सहजपिे क ढि ज तो. ज्य मुळे िोड्च्य स्वतःच्य वजन मुळे द्रव भसिें ड्रमिू न ब हे र पड्ून परत
ट कीमध्ये ज तो. पु ि-प्रक र मध्ये गुरुत्व कियि ररटनय - भसंगि-ऍच्छक्टंग भसभिं ड्रमध्ये , भसिें ड्र परत ज त न वजन
उचितो. ज मध्ये ब्लँ क-एं ड् पोटय म्हिजे प्रे शर पोटय आभि ब्ल इं ड्-एं ड् पोटय आत व्हें ट पोटय आहे . जे व्ह प्रे शर पोटय
ट कीशी जोड्िे िे असतो ते व्ह भसिें ड्र आपोआप एक्सटे ड् होतो.
च्छरंग-ररटनय भसंगि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र आकृती 2.12 मध्ये दशय भविी आहे . पु श प्रक र मध्ये , द ब भसिें ड्रच्य
प्रे शर पोटय ि रे प ठभवि ज तो जो ब्लँकएं ड्मध्ये च्छस्थत आहे .
आकृती. 2.12 च्छरंग-ररटनय भसं गि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र
जे व्ह द ब सोड्ि ज तो, ते व्ह च्छरंग आपोआप भसिें ड्रि पू ियपिे मूळ च्छस्थतीत परत म गे घे तो. व्हें ट पोटय व त वरन त
27
य स ठी खु िे असत त जे िेकरून हव भसिें ड्र रॉड्एं ड्च्य आत आभि ब हे र मुक्तपिे व हू शकेि.
आकृती (b) च्छरंग-ररटनय भसंगि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र द खवते . य भड्झ ईनमध्ये , भसिें ड्र म गे ज तो जे व्ह प्रे शर
पोटय पं पि जोड्त त आभि परततो जे व्ह प्रे शर पोटय ट कीि जोड्िे ि असतो. येथे प्रे शर पोटय भसिें ड्र रॉड्एं ड्वर
च्छस्थत असतो.
डबि-ऍस्तटंि शसिें डर
ड्बि-ऍच्छक्टंग भसभिं ड्रचे दोन प्रक र आहे त:
● एक ब जू ि भपस्टन रॉड्सह ड्बि-ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र.
● दोन्ी ब जूं न भपस्टन रॉड्सह ड्बि-ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र.
एका बाजूिा शपस्टन रॉडसह डबि-ऍस्तटंि शसिें डर
आकृती. 2.13 एक ब जू ि भपस्टन रॉड्सह ड्बि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र
आकृती 2.14 ब ं िक म वैभशष्ट्ये ड्बि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र

28
आकृती 2.13 एक ब जू ि भपस्टन रॉड्सह ड्बि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्रचे ऑपरे शन दशय वते . भसिें ड्रच भवस् र
करण्य स ठी, पं पच प्रव ह ररक्त-एं ड् पोटय वर प ठभवि ज तो जो आकृती. 2.13 मध्ये आहे . जो द्रव रॉड्एं ड्कड्ून ब हे र
येतो तो ट भकि परत येतो. भसिें ड्र म गे घेण्य स ठी, पं प प्रव ह रॉड्-एं ड् पोटय वर प ठभवि ज तो आभि ररक्त-एं ड्
पोटय मिीि द्रव आकृतीप्रम िे ट कीकड्े परत येतो.
दोन्ही बाजूंना शपस्टन रॉडसह डबि-ऍस्तटंि शसिें डर
आकृती. 2.15 दोन्ी ब जूं न भपस्टन रॉड्सह ड्बि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र
दोन्ी ब जूं न भपस्टन रॉड् असिे ि ड्बि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र म्हिजे दोन्ी टोक ं प सून रॉड् भवस् पीत करि र भसिें ड्र.
हे भसभिं ड्र अश ऍच्छिकेशनमध्ये व परिे ज ऊ शकते जे थे भसभिं ड्रच्य दोन्ी ब जू ने क म केिे ज ऊ शकते , ज्य मुळे
भसभिं ड्र अभिक उत्प दनक्षम बनते . ड्बि-रॉड् भसभिं ड्र ज स् ि र सहन करू शकत त क रि िोभड्ं गच स मन
करण्य स ठी त् ं च्य कड्े प्रत्े क रॉड्वर एक अभतररक्त बेअररं ग असते .
िे शिस्कोशपक शसिें डर
जे व्ह स्टर ोक ि ं ब आभि आकुंचन ि ं बी िह न आवश्यक असते ते व्ह टे भिस्कोभपक भसिें ड्र व परि ज तो.
आकृती. 2.16 टे भिस्कोभपक भसिें ड्र

29
टे भिस्कोभपक भसिें ड्र टप्प्प्य टप्प्प्य ने भवस् रतो, प्रत्े क टप्प्प्य त म गीि स्टे जमध्ये बसि री स्लीव्ह असते . य प्रक रच्य
भसिें ड्रच एक उपयोग म्हिजे ड्ं भपं ग टर कच बेड् उचििे. टे भिस्कोभपक भसभिं ड्र भसंगि-ऍच्छक्टं ग भसभिं ड्र, ड्बि-
ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र मॉड्े िमध्ये उपिब्ध आहे त. त् ं च्य अभिक जभटि ब ं िक म मुळे ते इतर म न ं कीत भसिें ड्रपे क्ष
अभिक मह ग आहे त.
त् मध्ये स म न्यतः यू ब नेट्स असत त आभि ते भवस्थ पन तत्त्व वर च ित त. यू बन बेअररं ग ररं ग्सच आि र
भदि ज तो, ज्य च्य सव य त आतीि (म गीि) सेटमध्ये द्रव प्रव ह स अनु मती दे ण्य स ठी ग्रूव भकंव च नि असत त.
प्रत्े क भवि ग वरीि फ्रंट बेअररं ग असेंबिीमध्ये सीि आभि व इपर ररं ग सम भवष्ट आहे त. स्टॉप ररं ग प्रत्े क भवि ग ची
ह िच ि मय य भदत करत त, अश प्रक रे भविक्त होण्य स प्रभतबंि करत त. जे व्ह भसिें ड्रच भवस् र होतो, ते व्ह सवय
भवि ग एकत्र हित त जोपयांत ब हे रीि ि ग त् च्य स्टॉप ररं गि रे पु ढीि भवस् र प सून रोखि ज त न ही. दु सर
सव य त ब हे रच भवि ग मय य देपयांत पोहोचे पयांत उवयररत भवि ग आउट-स्टर ोभकंग च िू ठे वत त सवय भवि ग ं च भवस् र
होईपयांत ही प्रभिय च िू र हते , सव य त आतीि ि ग सव ां त शे वटच असतो.
भदिे ल्य इनपु ट फ्लो रे टस ठी, ऑपरे शनची गती टप्प्प्य टप्प्प्य ने व ढते क रि प्रत्े क शे ज रच भवि ग त् च्य
स्टर ोकच्य शे वटी पोहोचतो. त् चप्रम िे, भवभशष्ट द ब स ठी, प्रत्े क सिग भवि ग स ठी िोड्-भिच्छफ्टंग क्षमत कमी
होते .
िँ डम शसिें डर
टें ड्म भसिें ड्र आकृती 2.17 मि् ये दशय भविे िे आहे , अश ऍच्छिकेशन्समि् ये व परिे ज ते जे थे िह न-व्य स च्य
भसिें ड्रप सून मोठ्य प्रम ि त शक्ती आवश्यक असते . दोन्ी भपस्टनवर दब व ि गू केि ज तो, पररि मी क्षे त्रफळ
मोठ असिे ने मोठी शक्ती भमळते .
दोि अस आहे की सम न गती भमळभवण्य स ठी हे भसिें ड्र प्रम भित भसिें ड्रपे क्ष ि ं ब असिे प भहजे त क रि प्रव ह
दोन्ी भपस्टनकड्े ज िे आवश्यक आहे .
आकृती. 2.17 टँ ड्म भसिें ड्र
30
तक्त 2.1
प्रकार शचन्ह
भसंगि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र
च्छरंग ररटनयसह भसंगि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र
ड्बि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र - भसं गि भपस्टन रॉड्
ड्बि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र - ड्बि भपस्टन रॉड्
टे भिस्कोभपक भसिें ड्र - भसंगि-ऍच्छक्टंग
शसिें डर माउं शिं ि

भसिें ड्सयवर म उं भटं गचे प्रक र असंख्य आहे त आभि ते भवभवि प्रक रचे ऍच्छिकेशन्स स म वून घे ऊ शकत त. भवभशष्ट
म उं भटं ग भनवड्ण्य तीि एक महत्त्व च भवच र म्हिजे की ि गू केिे िे बि टे नस ईि भकंव कॉम्प्रे शंन आहे . शक्तो,
बकभिं ग िोड् ट ळिे आवश्यक आहे . बकभिंग ट ळण्य स ठी रॉड्ची ि ं बी आभि व्य स य ं चे गुिोत्तर 6:1 पे क्ष ज स्
नस वे. भसिें ड्र म उं ट्स भनवड्त न रॉड्चे संरेखन प्रभतरोिक ि रसह करिे ह आिखी एक महत्त्व च भवच र आहे .
स म न्यतः उद्योग ं मध्ये व परिे ज ि रे भवभवि प्रक रचे म उं भटं ग ख िीिप्रम िे आहे त
1. िूि माउं शिं ि:
थमयि भकंव िोड् भवस् र स ठी परव नगी दे ण्य स ठी केवळ एक प य वर मय य भदत प्रम ि त ह िच ि दे ण्य स ठी ते
भड्झ इन केिे िे अस वे. म्हिजे च, भसभिं ड्र केवळ एक टोक ि सक र त्मक च्छस्थत भकंव ड्ोवेि केिे िे अस वे.
31
आकृती. 2.18 फूट म उं भटं ग

2. रॉड-एं ड फ्लॅं ज शकंिा फ्रंि फ्लॅं ज माउं शिं ि:
भवस् ररत स्टर ोक दरम्य न, ह यड्र ॉभिक द्रवपद थ य तीि द ब भसिें ड्र-एं ड् कॅपवर क यय करतो, सेट केिे िे बि भसिें ड्र
बॉड्ीि रे समोरच्य म उं भटं ग फ्लॅंजवर प्रस ररत केिे ज ते .
3. मािीि फ्लॅं ज, बॅ क फ्लॅं ज शकंिा हे ड-एं ड फ्लॅं ज माउं शिं ि:
आकृती. 2.19 हे ड्-एं ड् फ्लॅंज म उं भटं ग
भवस् ररत स्टर ोकवर िोड् नसल्य मुळे भसभिं ड्रमध्ये त न नसतो; फक्त हुप त ि उपच्छस्थत असतो. ि र द्रवपद थ य ि रे
म गीि फ्लॅंजवर क यय करतो.
4. ट्रुशनयन माउं शिं ि:

हे अँग्युिर ह िच ि करण्य स अनुमती दे ते. हे फक्त शीयर िोड् करण्य स ठी भड्झ इन केिे िे आहे . बेअररं ग
भसिें ड्रच्य शरीर च्य शक् भततक् जवळ अस वे.
32
आकृती. 2.20 ट्रुभनयन म उं भटं ग
5. आय शकंिा क्लीशिस माउं शिं ि:
जे व्ह ि र असतो ते व्ह भसभिंड्र जॅ क न ईफ करण्य ची प्रवृत्ती असते . बेअररं गच्य स इड् िोभड्ं गच क ळजीपू वयक
भवच र करिे आवश्यक आहे .
आकृती. 2.21 आय भकंव क्लीभवस म उं भटं ग
शसिें डर माउं शिं ि
भसभिं ड्र ज्य पद्धतीने बसविे ज ते ते सच्छव्हयस ि ईफ, दे खि ि व रं व रत आभि संपूिय स्थ पनेचे यश प्रि भवत
करते . खर ब म उं भटं ग भड्झ इनमुळे ज स् ि र आभि त ि येऊ शकतो ज्य मुळे क ही महत्त्वपू िय घटक िवकर
अपयशी ठरत त.
33
आकृती. 2.22 भसिें ड्र म उं भटं ग

भसभिं ड्र बसभवण्य च्य तीन मुख्य श्रे िी आहेत. य म उं भटं गची भनवड् अनुप्रयोग आभि मशीन कॉच्छिगरे शनवर
अविं बून असते .
1. भफक्स्ड सेंटरि इन म उं भटं ग
2. भपव्होटे ड् सेंटरि इन म उं भटं ग
3. भफक्स्ड नॉन सेंटरि इन म उं भटं ग
एअर मोिसग चे ििीकरण

i) भगअर मोटर
ii) वेन मोटर
iii) जे रोट र मोटर
iv) भपस्टन मोटर
रोटरी ऍक्ट्च्युएटर दब वयुक्त द्रवपद थ य ची उज य रोटरी गतीमध्ये रूप ं तररत करत त. रोटरी ऍक्ट्च्युएटर इिे च्छक्टरक
मोटसयस रखे च असत त परं तु ते ह यड्र ॉभिक भकंव न्युम्य टीक उजे वर च ित त.
शिअर मोिर:
य मध्ये दोन इं टर मेभशं ग भगअसय असत त ज्य पे की ड्र ईव्ह श फ्टि एक भगअर जोड्िे ि असतो. आकृती 2.23 भगअर
मोटरचे योजन बद्ध आकृती दशय भवते . इनिे टमिू न हव प्रवेश करते , ज्य मुळे हवेतीि द ब तीि फरक मुळे मेभशं ग
भगअर भफरत त आभि टॉकय तय र होतो. एक्ट्झॉस्ट पोटय मिू न हव ब हे र पड्ते . भगअर मोटसय कमी वेग ने भफरत त ते व्ह
34
हव ब हे र सोड्त त, म्हिून स म न्यतः मध्यम गती अनुप्रयोग ं स ठी व परिी ज त त.
आकृती. 2.23 भगअर मोटर

व्हे न मोिर:
रोटरी वेन मोटरमध्ये रोटरवर प्रद न केिे ल्य स्लॉटमध्ये स्ल इभड्ं ग व्हे नसह रोटर असते (भचत्र 2.24). रोटर आभि
ह ऊभसंग एकमेक ं शी भविक्षिपिे ठे वि ज तो. इनिे ट पोटय मिू न हव प्रवेश करते , रोटर भफरवते आभि अश प्रक रे
टॉकय तय र होतो. नंतर एक्ट्झॉस्ट पोटय (आउटिे ट) मिू न हव सोड्िी ज ते .
आकृती. 2.24 व्हे न मोटर
Bibilography –
Publication
35
3. शनयंत्रण व्हॉल्व (Control Valve)
शििय शनष्पत्ती (Course Outcome) - भदिे ल्य फ्लुइड् ऑपरे टे ड् भसस्टमस ठी योग्य कंटर ोि व्हॉल्व्ह भनवड्िे
घिक शनष्पत्ती (Unit Outcome)-
3a. भदिे ल्य प्रक रच्य व्हॉल्व्हचे औभचत् सह वगीकरि कर .
3b. भदिे ल्य व्हॉल्व्ह च्य ब ं ििीचे स्केचसह वियन कर .
3c. भदिे ल्य ऍच्छिकेशनस ठी व्हॉल्व्हच्य क ययप्रि िीचे वियन कर .
3d. भदिे ल्य ऍच्छिकेशनस ठी औभचत्सह संबंभित भनयंत्रि व्हॉल्व्ह भनवड् .
3e. भदिे ल्य प्रक रच्य व्हॉल्व्हच्य भनयभमत दे खि ि प्रभियेचे वियन कर .
3.1 शनयं त्रण व्हॉल्व -

▪ ह यड्र ॉभिक भसस्टीममध्ये उचििे, द बिे, क पिे य स रखी भवभशष्ट क ये करण्य स ठी "दब व ख िी तेि
(pressurized oil)" व परतो.
▪ वर स ं भगतिे िी क मे करण्य स ठी, आपल्य ि तीन महत्त्व च्य "वकय पॅ र मीटसय " भनयंभत्रत कर व्य ि गतीि.
ते आहे त,
1. ि गू केिे ल्य शक्तीचे प्रम ि

2. क म करण्य ची गती
3. शक्ती ि गू करण्य ची भदश
▪ वर स ं भगतिे ल्य "वकय पॅ र मीटसय " भनयंभत्रत करण्य स ठी, आम्ह ि तीन वेगवेगळ्य "ऑईि अंड्र प्रे शर
पॅ र मीटसय " भनयंभत्रत कर वे ि गतीि. ते आहे त,
1. ते ि च द ब
2. ते ि च्य प्रव ह च दर
3.ते ि च्य प्रव ह ची भदश
▪ वरीि भनयंत्रि स ठी "दब व ख िी ते ि पॅ र मीटसय ", आम्ही तीन वेगवेगळे "कंटर ोि व्हॉल्व" व परतो.
▪ द ब भनयंत्रक व्हॉल्व ते ि च द ब भनयंभत्रत करतो, ज्य ि रे आपि ऍक्ट्यु एटरने भवकभसत केिेिे बि भनयंभत्रत
करू शकतो.
o भवस् र दरम्य न,
▪ F=PxA
o आभि म गे घे त न ,
▪ F = P x (A-a)
▪ प्रव ह भनयंत्रक व्हॉल्व ते ि च्य प्रव ह चे प्रम ि भनयंभत्रत करते , ज्य ि रे आपि ऍक्ट्यु एटरच वेग भनयंभत्रत करू
शकतो.
o भवस् र दरम्य न,
36
▪ V=
o आभि म गे घे त न ,
▪ V=
▪ भदश भनयंत्रक व्हॉल्व ते ि च्य प्रव ह ची भदश भनयंभत्रत करते , ज्य ि रे आपि भदश भनयंभत्रत करू शकतो.
▪ भसिें ड्रच भवस् र भकंव म गे घे िे, मोटरचे घड्य ळ च्य भदशे ने भकंव घड्य ळ च्य भदशे ने भफरिे हे थेट
ते ि च्य प्रव ह च्य भदशे वर अविं बून असते .
3.3.1 शनयं त्रण व्हॉल्वचे ििीकरण
(a) कायागनसार
1. द ब भनयंत्रक व्हॉल्व
a) प्रे शर रीिीफ व्हॉल्व d) अनिोभड्ं ग व्हॉल्व
b) दब व कमी करि र व्हॉल्व
c) क उं टरबॅिेन्स व्हॉल्व e) अनुिम व्हॉल्व
2. भदश भनयंत्रि व्हॉल्व

a) 2/2 व्हॉल्व d) 3/2 व्हॉल्व
b) 4/2 व्हॉल्व e) 4/3 व्हॉल्व
c) चे क व्हॉल्व f) 5/2 व्हॉल्व
3. प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्व

a. भनभित भनबांि व्हॉल्व d. दब व िरप ई व्हॉल्व
b. पररवतय नीय प्रभतबंि व्हॉल्व e. त पम न िरप ई व्हॉल्व
c. ररव्हसय फ्री फ्लोसह व्हॉल्व f. कॅम ऑपरे टे ड् व्हॉल्व
(b) कायग िाही पद्धतीनसार

1. मॅन्युअि ऑपरे ट
(a) प म ऑपरे ट (d) प य पे ड्ि च िविे
(b) पु श बटि ऑपरे ट केिे (e) कॅम (रोिर) च िविे ि
(c) ह त ने च िविे िे िीव्हर
2. प यिटने ऑपरे शन केिे
(a) एकि प यिट (b) दु हेरी प यिट
3. सोिे नॉइड ऑपरे ि
(a) भसंगि सोिे नॉइड् (b) दु हेरी सोिे नॉइड्
(c) बांधकामानसार पॉपेि प्रकार:

1. पॉपे ट प्रक र : बॉि प्रक र, शं कूच्य आक र च पॉपे ट प्रक र
2. स्पू ि प्रक र : स इभड्ं ग स्पू ि प्रक र, रोटरी स्पू ि प्रक र
3. प्रव ह भनयंत्रि : गे ट व्हॉल्व, िग व्हॉल्व, सु ई व्हॉल्व, पॉपे ट व्हॉल्व, बटरफ्ल य व्हॉल्व इ.
37
व्हॉल्व आभि ऍक्ट्यु एटर हे ह यड्र ॉभिक भसस्टीम्स आभि न्यूमॅभटक भसस्टीम्सस ठी तं तोतंत सम न ब ं िक म
आभि क यय आहे . फरक एवढ च आहे की, ह यड्र ॉभिक घटक अभिक मजबूत आभि जड् बनविे ज त त, ते स्टीिचे
बनिे िे असत त, क रि त् ं न ते ि च्य खू प ज स् द ब ख िी क म कर वे ि गते . न्यूमॅभटक घटक अॅल्युभमभनयम,
ि च्छस्टक इत् दींच व पर करून भफकट बनविे ज त त क रि संकुभचत हवेच द ब फक्त 5 ब र असतो.
3.1.2 शनयं त्रक व्हॉल्व शनिडताना शिचारात घे तिे जाणारे घिक :

भनयंत्रि व्हॉल्व भनवड् करत न ख िीि घटक ं च भवच र केि प भहजे
1. ते ि च प्रव ह दर
2. ते ि च द ब
3. भसिें ड्रि रे सक्ती करिे आवश्यक आहे
4. भसिें ड्रच्य ऑपरे शनची गती
5. व्हॉल्वच्य क य य च प्रक र
6. पोटय आक र
7. ज गेची आवश्यकत
8. ते ि चे त पम न
9. दब व सहत्वत अंतगयत ते ि
10. पय य वरिीय पररच्छस्थती
3.2 दाब शनयं त्रक व्हॉल्व

▪ वेगवेगळ्य क म ं न वेगवेगळ्य प्रम ि त शक्ती ि गते . खड्ू उचििे आभि खड्क उचििे, शक्ती सम न
न हीत. ह यड्र ॉभिक मशीनमध्ये , ऍक्ट्यु एटसय (भसिें ड्र भकंव मोटर) ि रे भनम य ि होि री शक्ती भनयंभत्रत करिे
आवश्यक आहे . आपल्य ि म भहत आहे की, भसिें ड्रचे बि हे ते ि च्य द ब चे उत्प दन आभि भपस्टन F =
p xA चे क्षे त्रफळ आहे .
▪ बि बदिण्य स ठी, आपल्य ि ते ि च द ब भकंव भपस्टनचे क्षे त्रफळ य दोन्ीपै की कोिते ही बदििे
आवश्यक आहे .
▪ भसिें ड्रच आक र भनभित केि ज तो; भसिें ड्रच आक र बदिण्य स ठी आमच्य कड्े कोित् ही प्रक रचे
व्हॉल्व असू शकत न ही.
▪ पि द ब भनयं त्रक व्हॉल्व व परून आपि ते ि च द ब सहजपिे बदिू शकतो.
▪ द ब भनयं त्रक व्हॉल्वच व पर ते ि च द ब भनयंभत्रत करण्य स ठी केि ज तो ज्य ि रे आपि ह यड्र ॉभिक
ऍक्ट्यु एटरने भवकभसत केिे ल्य शक्तीवर भनयंत्रि ठे वू शकतो.
⮚ भवभवि प्रक रचे द ब भनयंत्रि व्हॉल्व आहे त
दब व भनयंत्रि व्हॉल्वचे प्रक र ख िीिप्रम िे आहे त-
1 . प्रे शर ररिीफ व्हॉल्व
2 . द ब कमी करि रे व्हॉल्व
3 . अनिोभड्ं ग व्हॉल्व
4 . क उं टर बॅिन्स व्हॉल्व
5 . अनुिम व्हॉल्व
38
3.2.1 प्रेशर ररिीि व्हॉल्व:

▪ त् चे क यय स्वयंप कघर तीि प्रे शर कुकरच्य ररिीफ व्हॉल्वस रखे आहे .
▪ जर भसस्टममिीि द ब प्री-सेट प तळीच्य वर व ढि , तर ह व्हॉल्व्ह ते ि ट कीमध्ये परत सोड्ण्य स ठी
उघड्तो, ज्य मुळे भसस्टमच द ब स म न्य होतो.
▪ ररिीफ व्हॉल्वमध्ये अॅड्जच्छस्टंग स्क्रू, च्छरंगच्य दोन्ी ब जू ि दोन सपोभटां ग िे ट्स आभि शं कूच्य आक र चे
पॉपे ट असत त जे आकृती 3.2.1 मध्ये दशय भवल्य प्रम िे व्हॉल्व बॉड्ीमध्ये बसविे ज त त.
आकृती 3.1: प्रे शर ररिीफ व्हॉल्व व त् चे भचन्
▪ जे व्ह इनिे टवरीि द ब पू वय-भनि य ररत मय य देपेक्ष व ढतो, ते व्ह शं कूच्य आक र चे पपे ट च्छरंग फोसयच्य
भवरूद्ध आत सरकते आभि आउटिे टमध्ये ते ि व हून ज ण्य स ठी रस् तय र करते .
▪ ररिीफ व्हॉल्वचे आउटिे ट ह यड्र ॉभिक भसस्टीममिीि जि शय शी जोड्िेिे आहे , जेिेकरून ते ि
जि शय च्य ट कीकड्े व हते .
3.2.1.1 प्रेशर रीिीि व्हॉल्वचे महत्व

▪ कोित् ही ह यड्र ॉभिक प्रि िीमध्ये , सक र त्मक भवस्थ पन पं प (पीड्ीपी) व परि ज तो आभि ते थे रे खीय
ऍक्ट्यु एटर असतीि (भसिें ड्र).
▪ भवस् र दरम्य न भसिें ड्रमध्ये ते ि व हते आभि म गे घे ते.
▪ पि जे व्ह भसिें ड्र त् च स्टर ोक पू िय करतो, भपस्टन थ ं बतो, तो पु ढे ज ऊ शकत न ही, भसिें ड्र िरिे ि
असतो, ते ि भसिें ड्रमध्ये व हू शकत न ही.
▪ पि, पं प पीड्ीपी आहे ; ते भसभिं ड्र िरिे आहे की न ही, ते ि व हून ज ण्य स ठी ज ग आहे की न ही हे प हि र
न ही. ते फक्त ते ि पं प करते .
▪ भसभिं ड्रमध्ये ते ि िरण्य स ठी ज ग नसत न ही पीड्ीपी ते ि उपसत र हते .
▪ पं प तू न येि रे ते ि िर यि ज ग भमळत न ही. आभि त् मुळे दब व व ढे ि.
▪ ते ि द बण्य योग्य नसल्य मुळे, द ब त ही व ढ खू प जिद होते . एक सेकंद च्य अपू ि ां क त, प्रि िीचे घटक
फुटतीि आभि ते ि ब हे र पड्े ि (सभकयटमध्ये दब व कमी करि र व्हॉल्व नसल्य स).
▪ सहस , सीि, प्रे शर गेज, प तळ प ईप, सदोि प ईप इत् दीस रखे कमी त कदीचे घटक कमकुवत ि ग ं मध्ये
फुटत त.
39
▪ प्रत्े क वेळी भसभिंड्रच स्टर ोक संपेि ते व्ह , भसस्टीमचे घटक फुटण्य स ठी दब व व ढे ि.
▪ म्हिून, प्रे शर ररिीफ व्हॉल्व्ह खू प महत्व चे आहे आभि ते सव य त कमकुवत घटक च्य फुटिे ल्य द ब पे क्ष
कमी द ब स ठी सेट केिे प भहजे .
▪ भसिें ड्रचे स्टर ोक पू िय झ ल्य मुळे भसस्टम प्रे शर प्री-सेट व्हॅ ल्यू ओि ं ड्ते ते व्ह प्रे शर ररिीफ व्हॉल्व्ह जि शय त
परत ज ण्य स ठी ते ि सोड्ते .
▪ अश प्रक रे प्रे शर ररिीफ व्हॉल्व्ह भसस्टम घटक ं न नुकस न होण्य प सून सुरभक्षत करते .
3.2.2 दबाि कमी करणारा व्हॉल्व
आकृती 3.2 : दब व कमी करि र व्हॉल्व व त् चे भचन्

▪ दब व कमी करि र व्हॉल्वच व पर भसस्टीममध्ये सतत कमी होि र दब व र खण्य स ठी केि ज तो. भचत्र
3.2. मध्ये दशय भवल्य प्रम िे त् त एक सम योभजत स्क्रू, एक च्छरंग, एक शं कूच्य आक र चे पॉपे ट
ड् यफ्र ममध्ये बसविे िे आहे .
▪ आउटिे ट वर द ब व ढल्य स, ड् यफ्र म वरच्य ब जू स दोि भनम य ि करतो, ज्य मुळे, शंकूच्य आक र चे पपे ट
दे खीि ते ि प्रव ह बंद करण्य स ठी वरच्य भदशे ने सरकते . अश प्रक रे प्रव ह कमी होतो आभि दब व स म न्य
होतो.
▪ एकद द ब स म न्य झ ल्य वर , ड् यफ्र म ख िच्य भदशे ने वळतो आभि शं कूच्य आक र चे पपे ट ख िच्य
भदशे ने सरकते आभि ते ते ि व हून ज ण्य स ठी रस् उघड्ते .
▪ य व्हॉल्वि ह यड्र ॉभिक भसस्टीममध्ये ‘’दब व कमी करि र व्हॉल्व’’ (ररड्यु भसंग व्हॉल्व) आभि न्यूमॅभटक
प्रि िींमध्ये "प्रे शर रे ग्युिेटर" म्हित त.
3.2.3 अनिोशडं ि व्हॉल्व

▪ "अनिोभड्ं ग व्हॉल्व" य भविय वर ज ण्य पू वी, कोित् ही ह यड्र ॉभिक प्रि िीच "भनच्छिय क ि विी"
समजू न घे िे आवश्यक आहे .
▪ भनच्छिय क ि विी म्हिजे तो क ि विी ज्य दरम्य न, ऍक्ट्यु एटर (मोट रचे भसिें ड्र) भनच्छिय आहे त, ते
आहे त एकतर भवस् ररत च्छस्थतीत च्छस्थर रह भकंव म गे घे तिे िी च्छस्थती.
▪ िोभड्ं ग आभि अनिोभड्ं गस ठी भनच्छिय क ि विी आवश्यक आहे . (मशीन टू ल्सच्य ब बतीत वकय-पीस).
▪ व स्भवक क मक ज च्य क ि विीच्य तु िनेत भनच्छिय क ि विी खू प मोठ आहे , भवस् र स एक सेकंद
ि गतो आभि म गे घे िे एक सेकंद त होते .
▪ परं तु िोभड्ं ग आभि अनिोभड्ं गि बर च वेळ ि गतो आभि योग्य ऑटोमेशनि रे ते क ही प्रम ि त कमी केिे
ज ऊ शकते .
40
▪ य भनच्छिय क ि विीत, पं प च िू असतो आभि उज य व परतो, परं तु ते ि सतत जि शय कड्े व हते (क रि
ते भनच्छिय असिे ल्य ऍक्ट्यु एटरकड्े ज ऊ शकत न ही) ररिीफ व्हॉल्वमिू न उच्च द ब ने (क रि ररिीफ
व्हॉल्व उच्च द ब ने सेट केिे ि असतो. द ब, उच्च द ब पोहोचि तरच ते उघड्ते ).
▪ भनच्छिय क ि विी दरम्य न वीज व पर पू ियपिे एक मोठ तोट आहे . क रि, कोिते ही आउटपु ट य ं भत्रक
क म न ही. भनच्छिय क ि विीत पं प ि भदिे िी उज य उष्णते मध्ये रूप ं तररत होते आभि त् मुळे ह यड्र ॉभिक
ते ि ज स् गरम होते .
▪ प्रे शर ररिीफ व्हॉल्वच्य छोय ओपभनंगि रे भनच्छिय क ि विीत मोठ्य प्रम ि त उच्च द ब च्य ते ि च
जि शय त सतत प्रव ह परत येण्य मुळे वीज कमी होते आभि ते ि ज स् गरम होते .
[वीज व पर (वॅट) = प्रव ह दर (m³/s) × द ब (N/m²)]
▪ हे भवजे चे नुकस न ट ळण्य स ठी आभि ते ि चे ज स् गरम होिे ट ळण्य स ठी, अनिोभड्ं ग व्हॉल्व
▪ व परि ज तो.
▪ जे व्ह जे व्ह भसस्टम भनच्छिय असते ते व्ह , अनिोभड्ं ग व्हॉल्व कमी द ब ने ते ि पर जि शय त सोड्ते ,
जे िेकरून, ते ि ज स् गरम करिे आभि भवजे चे नुकस न ट ळिे ज ते .
आकृती 3.3 : अनिोभड्ं ग व्हॉल्व व त् चे भचन्
3.2.4 काउं िर बॅ िन्स व्हॉल्व
आकृती 3.4 : क उं टर बॅिन्स व्हॉल्व व त् चे भचन्
▪ क उं टर बॅिन्स व्हॉल्वच व पर भसिें ड्रमध्ये होच्छल्डंग प्रे शर भनम य ि करण्य स ठी केि ज तो, जे िेकरून
ख िी उतरत न ि र पड्ू नये.
41
▪ दु स-य शब्द त, हे ओव्हर रभनंग िोड्् स (नक र त्मक िोड् भकंव रन-अवे िोड्) ट ळण्य स ठी व परिे ज ते .
रचना
▪ ब ं िक म तीि प्रे शर ररिीफ व्हॉल्व प्रम िेच क उं टर बॅिन्स व्हॉल्व आहे . परं तु , त् त ररव्हसय फ्री फ्लोस ठी
चे क व्हॉल्व आहे .
▪ क उं टर बॅिन्स व्हॉल्व आकृती 3.4 मध्ये दशय भवि आहे .
▪ त् त च्छरंग-िोड् केिे िे शं कूच्य आक र चे पॉपे ट आहे , जे इनिे ट बंद करत आहे , दब व ख िी ते ि त् तू न
व हू दे त न ही.
▪ जे व्ह भसिें ड्रमिीि द ब प्रीसेट च्छरंग टें शनपे क्ष ज स् होतो ते व्ह च ते उघड्ते .
▪ च्छरंग टें शन सम योभजत स्क्रू वळवून सम योभजत केिे ज ते .
▪ क उं टर प्रे शर िोड्-प्रे ररत द ब पे क्ष ज स् मूल्य स ठी सम योभजत केिे प भहजे (अंद जे 1.3 वेळ ).
▪ िोड् प्रे ररत द ब (LIP) हे "िोड्" ते "भपस्टनचे क्षे त्र" चे गुिोत्तर आहे .
3.2.5 अनक्रम व्हॉल्व
आकृती 3.5 : अनु िम व्हॉल्व व त् चे भचन्
▪ एक म गून एक िम ने दोन ऑपरे शन्स करण्य स ठी अनुिम व्हॉल्व व पर केि ज तो. उद हरि थय पभहि
भसभिं ड्र-1 व ढे ि आभि त् नंतर भसिें ड्र-2 व ढे ि.
▪ य त एक इनिे ट पोटय आभि दोन आउटिे ट पोटय आहे त, आउटिे ट पोटय "1" आभि आउटिे ट पोटय "2".
▪ जे व्ह द ब ख िी असिे िे तेि अनुिम व्हॉल्वच्य इनिे ट पोटय ि पु रविे ज ते , ते व्ह ते थेट आउटिे ट पोटय
"1" वर व हते . म्हिून, पभहि भसिें ड्र व ढतो.
▪ पभहल्य भसिें ड्रच भवस् र पू िय केल्य वर, रे िेतीि द ब व ढतो आभि त् मुळे अनुिम व्हॉल्वच पॉपे ट त् च्य
सीटवरून उचितो आभि ते ि "2" पोटय वर व हू दे तो, त् मुळे भसिें ड्र 2 व ढतो.
▪ अश प्रक रे , दोन भसभिं ड्रमध्ये अनुिम प्र प्त केि ज तो.
▪ अनुिम व्हॉल्व पोटय "1" प सू न उिट भदशे ने ते ि ि परव नगी दे ऊ शकते . परं तु ते पोटय "2" वरून उिट
प्रव ह स परव नगी दे त न ही. पभहि भसिें ड्र म गे घे िे शक् आहे , परं तु दु सर भसिें ड्र म गे घेिे शक् न ही.
▪ म्हिून, ररव्हसय फ्री फ्लोस ठी चे क व्हॉल्व आवश्यक आहे भसिें ड्र-2 ते ट कीपयांत ते ि, दु सरे भसिें ड्र म गे
घे ण्य स ठी.
3.3 शदशा शनयं त्रण व्हॉल्व:

भदश भनयंत्रि व्हॉल्वच व पर द्रव प्रव ह ची भदश भनयंभत्रत करण्य स ठी केि ज तो, ज्य मुळे ऍक्ट्यु एटरच्य
42
ह िच िीची भदश भनयंभत्रत केिी ज ते .
▪ भसिें ड्रच्य भवस् र स ठी भकंव म गे घेण्य स ठी आभि मोटरच्य घड्य ळ च्य भदशे ने भकंव घड्य ळ च्य
भवरुद्ध भदशे ने भफरण्य स ठी, आम्ह ि द्रव प्रव ह ची भदश बदििे आवश्यक आहे , जे भदश भनयंत्रि
व्हॉल्वि रे केिे ज ते .
⮚ शदशा शनयं त्रण व्हॉल्वचे ििीकरण
(A) कायागस्तन्वत पद्धतीनसार

1) मॅन्युअि ऑपरे टे ड्
(a) प म ऑपरे टे ड्
(b) पु श बटि ऑपरे ट केिे
(c) हँ ड् िीव्हर ऑपरे टे ड्
(d) फूट पे ड्ि ऑपरे टे ड्
(e) कॅम (रोिर) च िविे ि
2) प यिट ऑपरे टे ड्
(a) भसंगि प यिट
(b) (b) दु हेरी प यिट
3) सोिे नॉइड् ऑपरे ट

(a) भसंगि सोिे नॉइड्
(b) दु हेरी सोिे नॉइड्
(ब) स्पू िच्य प्रक र नुस र
(a) पॉपे ट प्रक र
(b) स्ल इभड्ं ग स्पू ि प्रक र
(c) रोटरी स्पू ि प्रक र
(C) पोटय आभि पोभझशन्सच्य संख्येनुस र

(a) चे क व्हॉल्व
(b) 2/2 भदश भनयंत्रि व्हॉल्व
(c) 3/2 भदश भनयंत्रि व्हॉल्व
(d) 4/2 भदश भनयंत्रि व्हॉल्व
(e) 4/3 भदश भनयंत्रि व्हॉल्व
(f) 5/2 भदश भनयंत्रि व्हॉल्व
3.3.1 चेक व्हॉल्व

▪ चे क व्हॉल्व हे एक भदश त्मक व्हॉल्व (नॉन-ररटनय व्हॉल्व) आहे , जे ते ि फक्त एक च भदशे ने व हू दे ते. ते ते ि ि
इतर भदशे ने ज ऊ दे ि र न ही. आकृती 3.3.1 चे क व्हॉल्व द खवते .
▪ त् त व्हॉल्व ह उभसंगमध्ये च्छरंग-िोड्े ड् बॉि भकंव शं कूच्य आक र चे पॉपे ट आहे .
43
▪ जे व्ह द ब ख िी असिे िे ते ि पोटय ि पु रविे ज ते , ते व्ह ते ि च्छरंग फोसयच्य भवरूद्ध चें ड्ूवर दब व ट कते ;
त् मुळे चें ड्ू त् च्य आसन वरून उचिि ज ईि आभि ते ि व हून ज ण्य स ठी रस् तय र करे ि. त् मुळे
इनिे ट पोटय मिू न औटिे त पोटय कड्े ते ि व हू शकते .
आकृती 3.6 : चे क व्हॉल्व व त् चे भचन्
▪ जे व्ह द ब ख िी तेि भवरुद्ध भदशे ने पु रविे ज ते , म्हिजे , आउटिे ट पोटय ि , ते व्ह ते ि चें ड्ूि त् च्य
आसन वर घट्ट बसण्य स ि ग प ड्ते ; त् मुळे रस् चें ड्ूने बंद केि ज तो. ते ि आउटिे ट पोटय वरून इनिे ट
पोटय कड्े ज ऊ शकत न ही.
3.3.2 2/2 शदशा शनयं त्रण व्हॉल्व

य व्हॉल्वमध्ये दोन पोटय आभि स्पू िची दोन पोभझशन्स आहे त. इनिे ट पोटय -1 आभि आउटिे ट पोटय -2 ही दोन पोटय
आहे त.
आकृती 3.7 : 2/2 भदश भनयंत्रि व्हॉल्व चे भचन्
3.3.2.1 स्लाइशडं ि स्पू ि प्रकार 2/2 –
आकृती 3.8 मध्ये स्ल इभड्ं ग स्पू ि च्छरंग ररटनय प्रक र दशय भवि आहे . स ि रिपिे बंद 2/2 भदश भनयंत्रक व्हॉल्व.
आकृती 3.8 : स्ल इभड्ं ग स्पू ि प्रक र 2/2 व त् चे भचन्

44
▪ स्पू िच्य स म न्य च्छस्थतीत, पोटय बंद आहे त; पोटय -A मिू न पोटय -P मध्ये ते ि व हू शकत न ही.
▪ जे व्ह प म बटि द बिे ज ते , ते व्ह स्पू ि पोटय -A वरून पोटय -P पयांत पॅ सेज उघड्ण्य स ठी हिते आभि
त् मुळे ते ि पोटय A वरून पोटय P कड्े व हते .
3.3.2.2 रोिरी स्पू ि प्रकार 2/2 शदशा शनयं त्रक व्हॉल्व

▪ आकृती 3.9 रोटरी स्पू ि प्रक र 2/2 भदश भनयंत्रक व्हॉल्व द खवते .
▪ स्पू िच्य पभहल्य च्छस्थतीत, पोटय बंद आहे त, ते ि पोटय -A वरून पोटय -B कड्े व हू शकत न ही.
● जे व्ह स्पू ि 90° मिू न भफरविे ज ते ते व्ह ते पोटय A मिू न पॅ सेज उघड्ते आभि त् मुळे ते ि A पोटय वरून B
पोटय कड्े व हते .
आकृती 3.9: रोटरी स्पू ि प्रक र 2/2 भदश भनयंत्रक व्हॉल्व

▪ य व्हॉल्वच व पर भसंगि ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र च िवण्य स ठी केि ज तो.
▪ य त पं प पोटय भकंव इनिे ट पोटय "1", भसिें ड्र पोटय "2" आभि टँ क पोटय "3" अशी तीन पोटय आहे त.
आकृती 3.10 : 3/2 भदश भनयंत्रि व्हॉल्वचे भचन्
3.3.3.1 3/2 स्लाइशडं ि स्पू ि व्हॉल्व:

▪ आकृती 3.11 मध्ये प म बटि च िविे ि च्छरंग ररटनय प्रक र 3/2 स्ल इभड्ं ग स्पू ि व्हॉल्व्ह द खवि आहे . त् त
व्हॉल्व बॉड्ीमध्ये च्छरंग-िोड्े ड् स्पू ि आहे . आकृतीत, तो प म-ऑपरे ट केिे ि व्हॉल्वच प्रक र आहे .
45
▪ 3/2 व्हॉल्व भसंगि ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र आभि भदश हीन मोटर च िवण्य स ठी व परिे ज त त.
▪ आकृती 3.11 (a) मध्ये दशय भवल्य प्रम िे स्पू ि पोभझशनमध्ये ,पोटय -P ते पोटय -T पयांत कने क्शन आहे .
▪ टॅं क ते भसंगि ऍच्छक्टंग भसिें ड्रमध्ये ते ि व हते . म्हिून, भसंगि ऍच्छक्टंग भसिें ड्रच भवस् र होतो. ट की आभि
पोटय -P बंद आहे .
आकृती 3.11: 3/2 स्ल इभड्ं ग स्पू ि व्हॉल्व व त् चे भचन्
▪ आकृती 3.11 (b) मध्ये द खवल्य प्रम िे स्पू ि पोभझशनमध्ये , पोटय -A ते पोटय -P असे कनेक्शन आहे .
▪ भसंगि ऍच्छक्टंग भसिें ड्रमिू न ट कीपयांत ते ि व हते . त् मुळे भसंगि ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र म गे घेतो. पोटय -T बंद
असतो.
3.3.3.2 3/2 रोिरी स्पू ि व्हॉल्व

▪ आकृती 3.12 मध्ये 3/2 रोटरी स्पू ि व्हॉल्व आहे . त् त व्हॉल्व बॉड्ीच्य आत रोटरी स्पूि आहे . व्हॉल्व
च िवण्य स ठी स्पू ि 120° मिू न भफरवि ज तो.
▪ आकृती 3.12 (a) मध्ये द खवल्य प्रम िे स्पू ि च्छस्थतीत, P ते A चे कनेक्शन आहे .
▪ द ब ख िीि ते ि पं प तू न भसंगि ऍच्छक्टंग भसभिं ड्रपयांत व हते . त् मुळे भसिें ड्र व ढतो.ट की, पोटय -T बंद
आहे .
▪ आकृती 3.12 (b) मध्ये दशय भवल्य प्रम िे जे व्ह स्पू ि 120° वर वळविे ज ते , ते व्ह पोटय -A प सून पोटय -T पयांत
कनेक्शन असते .
▪ भसंगि ऍच्छक्टंग भसिें ड्रमिू न ट कीपयांत ते ि व हते . त् मुळे भसभिं ड्र म गे पड्तो. इनिे ट पोटय पोटय -P बंद
आहे .
आकृती 3.12 : 3/2 रोटरी स्पू ि व्हॉल्व

46
▪ ह व्हॉल्व दु हेरी प्रि री भसिें ड्र आभि भि-भदश त्मक मोटसय च िवण्य स ठी व परि ज तो.
▪ य त च र पोटय आहे त,
I. पं प पोटय भकंव इनिे ट पोटय "P",
II. भसिें ड्र पोटय "A",
III. भसिें ड्र पोटय "B" आभि
IV. टँ क पोटय "R".
आकृती 3.13: 4/2 भदश भनयं त्रि व्हॉल्वचे भचन्
3.3.4.1 4/2 स्लाइशडं ि स्पू ि व्हॉल्व

▪ आकृती 3.14 मध्ये च्छरंग ररटनय ट ईप स्ल इभड्ं ग स्पू ि व्हॉल्व द खविे आहे .
▪ त् त व्हॉल्व बॉड्ीच्य आत च्छरंग-िोड्े ड् स्पू ि आहे . आकृती 3.14 मध्ये , हे प म-ऑपरे ट केिे िे व्हॉल्वचे
प्रक र आहे .
▪ आकृती 3.14(a) मध्ये द खवल्य प्रम िे स्पू ि च्छस्थतीत, P ते A आभि B ते T कनेक्शन आहे . ते ि भसिें ड्रच्य
कॅप एं ड् पोटय मध्ये व हते आभि रॉड् एं ड् पोटय मिू न ब हे र येते. त् मुळे ड्बि ऍच्छक्टंग भसभिं ड्रच भवस् र होतो.
▪ प म बटि द बल्य वर, भचत्र 3.14(b) मध्ये द खवल्य प्रम िे स्पू िची च्छस्थती असते , P ते B आभि A ते T असे
▪ ते ि भसिें ड्रच्य रॉड् एं ड् पोटय वर व हते आभि कॅप एं ड् पोटय मिू न ब हे र येते. त् मुळे ड्बि ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र
म गे घे तो.
आकृती 3.14: 4/2 स्ल इभड्ं ग स्पू ि व्हॉल्व
47
3.3.4.2 4/2 रोिरी स्पू ि व्हॉल्व
▪ आकृती 3.15 मध्ये 4/2 रोटरी स्पू ि व्हॉल्व आहे . त् त व्हॉल्व बॉड्ीच्य आत रोटरी स्पूि आहे . व्हॉल्व
च िवण्य स ठी स्पू ि 90° मिू न भफरवि ज तो.
▪ आकृती 3.15 मध्ये द खवल्य प्रम िे स्पू ि च्छस्थतीत, P ते A आभि B ते T कनेक्शन आहे .
आकृती 3.15: 4/2 रोटरी स्पू ि व्हॉल्व

▪ ते ि भसिें ड्रच्य कॅप एं ड् पोटय मध्ये व हते आभि रॉड् एं ड् पोटय मिू न ब हे र येते. त् मु ळे ड्बि ऍच्छक्टंग
भसभिं ड्रच भवस् र होतो.
▪ भचत्र 3.15 (b) मध्ये द खवल्य प्रम िे जे व्ह स्पूि 90° मिू न भफरविे ज ते , ते व्ह P ते B आभि A ते T असे
▪ ते ि भसिें ड्रच्य रॉड् एं ड् पोटय वर व हते आभि कॅप एं ड् पोटय मिू न ब हे र येते. त् मुळे ड्बि ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र
म गे घे तो.
3.3.4.3 4/2 पॉपेि प्रकार शदशा शनयं त्रक व्हॉल्व

▪ आकृती 3.16 मध्ये 4/2 भदश भनयंत्रि व्हॉल्व ट इप पॉपे टचे िॉस सेक्शनि दृश्य द खवते .
▪ व्हॉल्व ह उभसंगच्य आत, अनेक बोअर कोरिेिे असत त आभि व्हॉल्वच्य संख्येि रे एकमेक ं शी जोड्िेिे
असत त.
▪ आकृतीमध्ये दशय भविे िे 'P', 'R', 'A', आभि 'B' ही पोट्य स 'P' प्रे शर पोटय , 'A' आभि 'B' – भसिें ड्र पोटय आभि
'R' - एक्ट्झॉस्ट पोटय .
▪ स्केचमध्ये दशय भविे ल्य च्छस्थतीत असे आढळू न आिे आहे की 'P' 'A' ि आभि 'B' ि 'R' ि जोड्तो.
▪ पु श बटि च्य सह य्य ने जे व्ह घटक क य य च्छित केिे ज त त ते व्ह ते बसिे िे नसत त आभि 'P' 'B' आभि
'A' ि जोड्तो 'R' ि .
▪ व्हॉल्वच रे ट केिे ि आक र व्हॉल्व पोटय च्य िॉस-सेक्शनवर अविं बून असतो.
फ्लुइड् पोट्य स भकंव कॅनॉल्सच्य योग्य आक र मुळे, द ब कमी केिे ज ऊ शकते .
▪ शू न्य च्छस्थतीत स्पू िचे भिय शीि घटक च्छरंग भनयंभत्रत असत त आभि अचू क भनयंत्रि स ठी द ब िरप ई
म्हिून भड्झ इन केिे ज ऊ शकते .
48
आकृती 3.16 : 4/2 पॉपे ट प्रक र भदश भनयंत्रक व्हॉल्व व त् चे भचन्
⮚ पॉपे ट प्रक र भदश भनयंत्रक व्हॉल्वचे फ यदे
1. य प्रक रच्य व्हॉल्वमध्ये व्हॉल्व घट्ट िरून ठे वत त.

2. पॉपे ट स्टे मवर ि विे िी थोड्ीशी त कद पॉपे ट उघड्ते .
3. गळती रोखण्य स ठी पॉपे ट स्टे ममध्ये सहस ओ (O) ररं ग सीि असते .
4. च्छरंग्सि रे बसिे ल्य च्छस्थतीत पॉपे ट ठे वत येत त ज्य मुळे भवश्व स हयत भमळते .
5. उच्च द ब प्रि िीस ठी योग्य.
⮚ पॉपे ट प्रक र भदश भनयंत्रक व्हॉल्वचे तोटे
1. पॉपे ट प्रक र मुळे झीज ज स् होते .

2. पॉपे टच प्र रं भिक िॅभकंग क्षि कठीि आहे .
3. अंतगयत ब ं िक म च्छक्लष्ट आहे .
4. आसन पू िय करिे कठीि आहे .
5. मोठ्य व्हॉल्व आक र ं स ठी कमी योग्य.

▪ य व्हॉल्वच व पर दु हेरी प्रि री भसिें ड्र आभि भिभदश मोटर च िभवण्य स ठी केि ज तो.
▪ य त च र पोटय आहे त,
o पं प पोटय भकंव इनिे ट पोटय "P",
o भसिें ड्र पोटय "A"
o भसिें ड्र पोटय "B" आभि
49
o टँ क पोटय "T".
▪ त् च्य स्पू िचे तीन स्थ न आहे त.
▪ पभहल्य स्थ न वर, P ते A आभि B ते T कनेक्शन आहे , म्हिून भसिें ड्र/मोटर एक भदशे ने भफरत त.
▪ स्पू िच्य इतर च्छस्थतीत, P ते B आभि A ते T कनेक्शन आहे ; त् मुळे भसिें ड्र/ मोटर भवरुद्ध भदशे ने च िते .
▪ स्पू िच्य मिल्य च्छस्थतीत, भसिें ड्र भकंव मोटर थ ं बते , ते कोित् ही भदशे ने हिि र न ही.
आकृती 3.17 : 4/3 भदश भनयंत्रि व्हॉल्वचे भचन्

3.3.5.3 4/3 भदश प्रबंि व्हॉल्वच्य वेगवेगळ्य मध्य-च्छस्थती
तक्त 3.1 : 4/3 भदश प्रबंि व्हॉल्वच्य वे गवेगळ्य मध्य-च्छस्थती
नव भचन् स्पष्टीकरि
3.3.6 5/2 शदशा शनयं त्रक व्हॉल्व

▪ 5/2 DCV दु हेरी प्रि री भसभिं ड्र च िभवण्य स ठी व परिे ज ते .
▪ य त प च पोटय आहे त पं प पोटय "P",
▪ भसिें ड्र पोटय "A" आभि "B’’,
टँ क पोटय "T1" आभि "T2" असे.
50
आकृती 3.18: 5/2 भदश भनयंत्रक व्हॉल्व चे भचन्
3.3.7 शदशा शनयं त्रक व्हॉल्व कायागस्तन्वत करण्याच्या पद्धती

▪ भदश भनयंत्रक व्हॉल्वच्य क ययप्रि िीच्य पद्धती ड् यरे क्शन कंटर ोि व्हॉल्वच व पर द्रव प्रव ह ची भदश
भनयंभत्रत करण्य स ठी केि ज तो, ज्य ि रे आपि ऍक्ट्यु एटरच्य ह िच िीची भदश भनयंभत्रत करू शकतो.
▪ भदश भनयंत्रक व्हॉल्वच्य स्पू िची च्छस्थती बदिू न, आम्ही भसिें ड्रच भवस् र भकंव म गे घे िे आभि मोटरचे
घड्य ळ च्य भदशे ने भकंव घड्य ळ च्य उिट भदशे ने भफरविे भमळवू शकतो.
▪ भदश भनयंत्रक व्हॉल्वच स्पू ि अनेक म ग ां नी हिभवि ज ऊ शकतो.
▪ क ही महत्त्व च्य पद्धती ख िी भदल्य आहे त.
भिय ं चे प्रक र
तक्त 3.2: भदश भनयं त्रक व्हॉल्व क य य च्छित करण्य च्य पद्धती
3.4 प्रिाह शनयं त्रक व्हॉल्व

▪ प्रव ह भनयंत्रक व्हॉल्वच व पर द्रव प्रव ह च दर भनयंभत्रत करण्य स ठी केि ज तो, ज्य ि रे आपि
ऍक्ट्यु एटरच वेग भनयंभत्रत करू शकतो.
51
▪ जर ते ि च प्रव ह दर ज स् असेि तर भसभिं ड्र िवकर िरे ि आभि त् मुळे भपस्टन वेग ने भफरे ि.
▪ जर ते ि च प्रव ह कमी असेि, तर भसभिं ड्र हळू हळू िरि ज ईि आभि म्हिून भपस्टन हळू हळू हितो.
ऍक्ट्यु एटरची गती प्रव ह च्य दर च्य प्रम ि त असते . त् मुळे प्रव ह भनयंभत्रत केल्य ने ऍक्ट्यु एटरच वेग
भनयंभत्रत होतो. हे प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्वि रे प्र प्त केिे ज ते .
▪ प्रव ह भनयंत्रक व्हॉल्वचे भवभवि प्रक र आहे त.
o प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्वचे प्रक र
o भनभित भनबांि प्रव ह भनयंत्रक व्हॉल्व
o पररवतय नीय प्रभतबंि प्रव ह भनयंत्रक व्हॉल्व
o ररव्हसय फ्री फ्लोसह प्रव ह भनयंत्रक व्हॉल्व
o द ब आभि त पम न िरप ई प्रव ह भनयंत्रक व्हॉल्व
3.4.1 शनशित शनबं ध प्रिाह शनयं त्रक व्हॉल्व

▪ हे व्हॉल्व न ही; हे फक्त एक िह न उघड्िे (ओरीफ ईस) सह प्रभतबंि आहे . भसस्टीममध्ये बसवल्य वर य
छोय भछद्र तू न ते ि व हते .
▪ हे द्रव प्रव ह दर कमी करते . परं तु प्रव ह दर बदिण्य चे भकंव प्रव ह चे क्षे त्र बदिण्य चे कोितेही स िन न ही.
आकृती 3.19: प्रव ह भनयंत्रक व्हॉल्वचे भचन्
3.4.2 पररितगनीय प्रशतबं धक व्हॉल्व

▪ व्हॉल्वमध्ये ह त चे च क भकंव नॉब आहे , ज्य ि वळवून आपि प्रव ह चे क्षे त्र बदिू शकतो आभि अश प्रक रे
आपि ते ि च्य प्रव ह च दर बदिू शकतो.
आकृती 3.20: पररवतय नीय प्रभतबंिक व्हॉल्वचे भचन्
▪ क ययप्रि िी समजू न घे ण्य स ठी स म न्य प ण्य च नळ हे एक उत्तम उद हरि आहे . अनेक प्रक र आभि
अनेक भड्झ ईन्स आहे त, उद हरिे आहे त सुई व्हॉल्व, गेट व्हॉल्व, बॉि व्हॉल्व, बटरफ्ल य व्हॉल्व, ड् यफ्र म
व्हॉल्व, पॉपे ट व्हॉल्व इ.
3.4.3 उिि मक्त प्रिाह शनयं त्रक व्हॉल्व

▪ ह व्हॉल्व फक्त एक च भदशे ने प्रव ह दर भनयंभत्रत करण्य स ठी व परि ज तो. दु सऱ्य भदशे ने, प्रव ह भनयंभत्रत
न ही, म्हिजे च तो मुक्त प्रव ह आहे .
52
▪ य ि रे , आपि एक भदशे ने ऍक्ट्यु एटरच वेग भनयंभत्रत करू शकतो आभि वेग उिट भदशे ने अभनयंभत्रत
असतो.
▪ य ि रे स्लो फॉरवड्य स्टर ोक आभि भसिें ड्रचे जिद परत येिे शक् आहे . शे पसय, िॅ नसय, स्लॉभटं ग मशीन इत् दी
मशीन्समध्ये अश द्रुत ररटनय गतीची आवश्यकत असते .
आकृती 3.21: उिट मुक्त प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्वचे भचन्

▪ उिट मु क्त प्रव ह भनयं त्रि व्हॉल्वचे भचन् दशय भवते . स्क्रू वळवून, ते ि च्य प्रव ह स ठी म गय बदिण्य स ठी सुई
वर आभि ख िी हिवू शकतो.
▪ चे क व्हॉल्व उिट भदशे ने ते ि च मुक्त प्रव ह करण्य स परव नगी दे तो.
▪ पोटय -B ते पोटय -A पयांत, हे चे क व्हॉल्वि रे मुक्त प्रव ह आहे ; प्रव ह वर भनयंत्रि न ही.पोटय -A प सून पोटय -B
पयांत, प्रव ह सुईने तय र केिे ल्य पॅ सेजमिू न होतो, ह भनयंभत्रत प्रव ह आहे .
3.4.4 दबाि िरपाई प्रिाह शनयं त्रक व्हॉल्व

▪ ह यड्र ॉभिक भसस्टीमच्य ब बतीत, आम्ही तेि प्रव ह दर भनयंभत्रत करण्य स ठी प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्व व परतो.
▪ प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्व उघड्ून, आपि प्रव ह व ढवू शकतो, आभि तो बंद करून, आपि प्रव ह कमी करू
शकतो. आवश्यक प्रव ह दर स ठी आम्ही व्हॉल्व उघड्िे ठे वू शकतो.
▪ परं तु , प्रव ह दर च्छस्थर र हत न ही. ते ि च्य द ब तीि बदि ं मुळे त् च पररि म होतो.
▪ जर इनिे ट प्रे शर ज स् असेि तर असेि प्रव ह त व ढ.
▪ जर आउटिे टच द ब ज स् असेि तर प्रव ह कमी होईि.
▪ तर, च्छस्थर प्रव ह दर र खण्य स ठी, "प्रे शरमिीि बदि ं मुळे प्रव ह दर तीि कोित ही बदि दु रुस् केि गेि
प भहजे (िरप ई)", आभि हे व्हॉल्वच्य द ब िरप ई यंत्रिेि रे केिे ज ते .
▪ हे आहे भनयं त्रि व्हॉल्व, आकृतीमध्ये दशय भवल्य प्रम िे व्हॉल्वमध्ये व्हॉल्व बॉड्ीमध्ये "प्रे शर सेच्छन्सभटव्ह स्पू ि"
बसविे िे असते . इनिे ट प्रे शर व ढल्य स, प्रव ह च दर व ढे ि. य ची िरप ई करण्य स ठी, यंत्रिेमध्ये , इनिे ट
प्रे शर वरच्य ब जू ने स्पू िवर क यय करतो आभि स्पू ि ख िी सरकतो. अश प्रक रे , प्रव ह चे क्षे त्र कमी होते
आभि प्रव ह स म न्य होतो.
▪ जर आउटिे ट प्रे शर व ढि , तर प्रव ह च दर कमी होईि.
▪ य ची िरप ई करण्य स ठी, यंत्रिेमध्ये , आउटिे ट प्रे शर तळ प सून स्पू िवर क यय करते आभि स्पू ि वर
सरकतो. त् मुळे प्रव ह चे क्षे त्रफळ व ढते आभि प्रव ह स म न्य होतो.
53
आकृती 3.22: दब व िरप ई प्रव ह भनयंत्रक व्हॉल्व व त् चे भचन्
▪ आकृती 3.23 त पम न िरप ई प्रव ह भनयंत्रक व्हॉल्व आहे .

▪ ह यड्र ॉभिक भसस्टीमच्य ब बतीत, आम्ही तेि च्य प्रव ह चे प्रम ि भनयंभत्रत करण्य स ठी प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्व
व परतो.
▪ प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्व उघड्ून, आपि प्रव ह व ढवू शकतो, आभि तो बंद करून, आपि प्रव ह कमी
▪ करू शकतो. आवश्यक प्रव ह दर स ठी आम्ही व्हॉल्व उघड्िे ठे वू शकतो.
▪ परं तु , प्रव ह दर च्छस्थर र हत न ही. ते ि च्य त पम न तीि बदि मुळे त् च पररि म होतो.
▪ जर क ययरत द्रव चे त पम न व ढिे तर भवस्मयक रकत कमी होते आभि त् मुळे प्रव ह दर व ढतो.
▪ जर क ययरत द्रव चे त पम न कमी झ िे तर भवस्मयक रकत व ढत होते आभि त् मुळे प्रव ह दर कमी होतो.
▪ तर, च्छस्थर प्रव ह दर र खण्य स ठी, "त पम न तीि बदि ं मुळे प्रव ह दर तीि कोित ही बदि दु रुस् केि
प भहजे (िरप ई)", आभि हे व्हॉल्वच्य त पम न िरप ई यंत्रिे ि रे केिे ज ते .
▪ आकृती 3.23 मध्ये दशय भवल्य प्रम िे व्हॉल्वमध्ये व्हॉल्व बॉड्ीमध्ये "त पम न संवेदनशीि घटक" बसविे ि
असतो.
▪ जर क ययरत द्रव चे त पम न (T) व ढिे , तर नैसभगयकररत् त् ची भवस्मयक रकत कमी होईि आभि त् मुळे
प्रव ह च वेग व ढे ि.
▪ य ची िरप ई करण्य स ठी, त पम न व ढल्य मुळे "त पम न संवेदनशीि घटक" भवस् रतो आभि क ययरत
द्रवपद थ य च प्रव ह कमी होतो. त् मुळे प्रव ह स म न्य होतो.
आकृती 3.23: त पम न िरप ई प्रव ह भनयंत्रक व्हॉल्व
जर क ययरत द्रवपद थ य चे त पम न (T) कमी झ िे , तर त् ची भवस्मयक रकत व ढे ि, म्हिून प्रव ह च दर

कमी होईि.
54
▪ य ची िरप ई करण्य स ठी, त पम न त घट झ ल्य मुळे "त पम न संवेदनशीि घटक" आकुंचन प वतो आभि
क ययरत द्रवपद थय व हून ज ण्य स ठी म गय व ढतो.
3.4.6 दबाि आशण तापमान िरपाई प्रिाह शनयं त्रक व्हॉल्व

▪ ह यड्र ॉभिक भसस्टमच्य ब बतीत, ते ि च्य प्रव ह च दर भनयंभत्रत करण्य स ठी, आम्ही प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्व
व परतो.
▪ प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्व उघड्ून, आपि प्रव ह व ढवू शकतो, आभि तो बंद करून, आपि प्रव ह कमी करू
शकतो. आवश्यक प्रव ह दर स ठी आम्ही व्हॉल्व उघड्िे ठे वू शकतो.
▪ परं तु , प्रव ह दर च्छस्थर र हत न ही. ते ि च्य द ब आभि त पम न तीि बदि ं मुळे त् च पररि म होतो.
- जर इनिे ट प्रे शर ज स् असेि, तर असेि प्रव ह त व ढ.
- जर आउटिे टच द ब ज स् असेि तर प्रव ह कमी होईि
- जर क ययरत द्रव चे त पम न ज स् असेि तर भवस्मयक रकत कमी झ ल्य मुळे प्रव ह दर
व ढे ि.
▪ त् मुळे, प्रव ह दर च्छस्थर ठे वण्य स ठी, दब व आभि त पम न दु रुस् केिे प भहजे (िरप ई)", आभि हे
नुकस न व्हॉल्व यंत्रिेि रे िरप ई केिे ज ते .
आकृती 3.24: दब व आभि त पम न िरप ई प्रव ह भनयंत्रक व्हॉल्व व त् चे भचन्

दबाि िरपाई
▪ आकृती 3.24 मध्ये दशय भवल्य प्रम िे व्हॉल्वमध्ये व्हॉल्व बॉड्ीच्य आत एक द ब सं वेदनशीि स्पू ि बसविे ि
असतो.
▪ इनिे ट प्रे शर (P;) व ढल्य स, प्रव ह च दर व ढे ि.
▪ य ची िरप ई करण्य स ठी, यंत्रिेमध्ये , इनिे ट प्रे शर वरून स्पू िवरती क यय करते आभि स्पू ि ख िी सरकते .
अश प्रक रे , प्रव ह चे क्षे त्र कमी होते आभि प्रव ह स म न्य होतो.
▪ आउटिे ट प्रे शर (P) व ढल्य स, प्रव ह च दर व ढे ि.
▪ य ची िरप ई करण्य स ठी, यंत्रिेमध्ये , आउटिे ट प्रे शर तळ प सून स्पू िवर क यय करते आभि स्पू ि वर
सरकतो. त् मुळे प्रव ह चे क्षे त्रफळ व ढते आभि प्रव ह स म न्य होतो.
55
तापमान िरपाई
▪ आकृती 3.24 मध्ये दशय भवल्य प्रम िे व्हॉल्वमध्ये व्हॉल्व बॉड्ीच्य आत एक त पम न संवेदनशीि घटक
बसविे ि असतो.
▪ जर क ययरत द्रव चे त पम न (T) व ढिे , तर नैसभगयकररत् त् ची भवस्मयक रकत कमी होईि आभि त् मुळे
प्रव ह च वेग व ढे ि.
▪ य ची िरप ई करण्य स ठी, त पम न व ढल्य मुळे "त पम न संवेदनशीि घटक" भवस् रतो आभि क ययरत
द्रवपद थ य च प्रव ह कमी होतो. त् मुळे प्रव ह स म न्य होतो.
▪ जर क ययरत द्रव चे त पम न (T) कमी झ िे तर त् ची भवस्मयक रकत व ढे ि आभि त् मुळे प्रव ह च दर
कमी होईि.
▪ य ची िरप ई करण्य स ठी, त पम न त घट झ ल्य मुळे "त पम न संवेदनशीि घटक" आकुंचन प वतो आभि
क ययरत द्रवपद थय व हून ज ण्य स ठी म गय व ढतो. त् मुळे प्रव ह स म न्य होतो.
Bibilography –
Publication
5 Pneumatic Controls Joji B Wiley India

Publications
56
4. द्रि प्रणािीमध्ये कॉम्प्रेसर, न्यूमॅशिक घिक आशण उपकरणे (Compressor, Pneumatic

Components and Accessories in Fluid System)
शििय शनष्पत्ती (Course Outcome):

भदिे ल्य फ्लुइड् ऑपरे टे ड् भसस्टमस ठी कॉम्प्रेसर आभि योग्य उपकरिे भनवड् .
4.a भदिे ल्य ऍच्छिकेशनस ठी औभचत्सह संबंभित कॉम्प्रे सर भनवड्
4.b भदिे ल्य व्हॉल्व्हच्य ब ं िक म चे स्केचसह वियन कर
4.c भदिे ल्य ह यड्र ॉभिक/न्यूमॅभटक्समध्ये आवश्यक असिे ल्य भवभवि उपकरि ं ची य दी कर
4.d भदिे ल्य प्रक रच्य ह यड्र ॉभिक/न्यूमॅभटक भसस्टीमस ठी औभचत्सह संबंभित उपकरिे भनवड् .
एअर कॉम्प्रेसर: इशतहास आशण त्ाचे ििीकरण

पभहिे एअर कॉम्प्रे सर म नवी फुफ्फुस होते ; भसंड्सयवर फुंकर म रून म िस ने आग ि विी. मग
ि तू भवज्ञ न च्य जन्म नंतर मनुष्य ने ि तू भवतळण्य स सुरुव त केिी आभि उच्च त पम न ची गरज ि सू ि गिी.
अभिक शच्छक्तश िी कॉम्प्रे सर आवश्यक होत .
कॉम्प्रे सर हे एक मशीन आहे जे कमी इनिे ट प्रे शरप सून (स म न्यत: व त वरि च द ब) उच्च इच्छित द ब
प तळीपयांत हव भकंव अन्य प्रक रचे व यू द बते . कॉम्प्रे सर हवेच आकरम न कमी करून त् च द ब व ढवतो. हवेच
द ब व ढवण्य स ठी आवश्यक क म कॉम्प्रे सर च िभवि ऱ्य प्र इम मूव्हरमिू न उपिब्ध आहे . स म न्यतः इिे च्छक्टरक
मोटर, अंतगयत ज्विन इं भजन भकंव व फेचे इं भजन, टब य इन इत् दींच व पर प्र इम मूव्हसय म्हिू न केि ज तो. कॉम्प्रे सर
पं खे आभि ब्लोअसयस रखे असत त परं तु द ब गुिोत्तर ं च्य ब बतीत भिन्न असत त. फॅनमध्ये प्रे शर रे शो 1.1 पयांत असते
आभि ब्लोअरमध्ये 1.1 ते 4 दरम्य न द ब चे प्रम ि असते तर कॉम्प्रे सरचे प्रे शर रे शो 4 पे क्ष ज स् असते .
कॉम्प्रे सरचे ख िीि वेगवेगळ्य प्रक रे वगीकरि केिे ज ऊ शकते .
(a) ऑपरे शनच्या तत्त्वािर आधाररत: ऑपरे शनच्य तत्त्व वर आि ररत कॉम्प्रे सरचे वगीकरि केिे ज ऊ शकते .
(i) पॉभझभटव्ह भड्स्िे समेंट कॉम्प्रे सर.
(ii) नॉन-पॉभझभटव्ह भड्स्िे समेंट कॉम्प्रे सर.
पॉभझभटव्ह भड्स्िे समेंट कॉम्प्रे सरमध्ये घन सीमेचे भवस्थ पन आभि घन सीमेि रे द्रवपद थय द ब ग्रेभड्यंटच्य भदशे ने परत
येण्य प सून रोखू न कॉम्प्रेशन िक्ष त येते. घन भिं तीच्य भवस्थ पन मुळे ते मोठ्य प्रम ि त द ब गुिोत्तर प्रद न करण्य स
सक्षम आहे त. कम्प्रे शनस ठी व परल्य ज ि र् य यंत्रिे च्य प्रक र वर आि ररत सक र त्मक भवस्थ पन कॉम्प्रे सरचे
वगीकरि केिे ज ऊ शकते .
(i) रे भसप्रोकेभटं ग प्रक र सक र त्मक भवस्थ पन कॉम्प्रे सर
(ii) रोटरी प्रक रचे सक र त्मक भवस्थ पन कॉम्प्रे सर.
रे भसप्रोकेभटं ग कॉम्प्रे सर स म न्यत: भपस्टन-भसिें ड्र व्यवस्थ व परत त जे थे भसिें ड्रमिीि भपस्टनचे भवस्थ पन दब व
व ढवते . रे भसप्रोकेभटं ग कॉम्प्रे सर मोठ्य द ब चे गुिोत्तर दे ण्य स सक्षम आहे त परं तु वस्ु म न ह त ळिी क्षमत मय य भदत
भकंव िह न आहे . रे भसप्रोकेभटं ग कॉम्प्रे सर भसंगि ऍच्छक्टंग कॉम्प्रे सर भकंव ड्बि ऍच्छक्टंग कॉम्प्रे सर दे खीि असू
शकत त. भसंगि
ऍच्छक्टंग कॉम्प्रे सरमध्ये प्रभत पररभ्रमि (प्रदभक्षि ) एक भड्भिव्हरी स्टर ोक असतो तर ड्बि ऍच्छक्टंग कॉम्प्रे सरमध्ये िॅंक
57
श फ्टच्य प्रभत पररभ्रमि (प्रदभक्षि )मध्ये दोन भड्भिव्हरी स्टर ोक असत त. सक र त्मक भवस्थ पन च व पर करि र् य
रोटरी कॉम्प्रे सरमध्ये एक रोटरी ि ग असतो ज्य च्य सीमेमुळे द्रव चे सक र त्मक भवस्थ पन होते आभि त् मुळे
कॉम्प्रे शन होते . य प्रक रचे रोटरी कॉम्प्रे सर ख िी भदिे ल्य न व ं मध्ये उपिब्ध आहे त;
(i) रूट् स ब्लोअर
(ii) वेन प्रक रचे कॉम्प्रे सर
वरीि प्रक रचे रोटरी कॉम्प्रे सर ज स् वेग ने ि वण्य स सक्षम आहे त आभि सक र त्मक भवस्थ पन प्रक र च्य
परस्परसंबंभित कॉम्प्रे सरपे क्ष मोठ्य प्रम ि त प्रव ह दर ह त ळू शकत त.
नॉन-पॉभझभटव्ह भड्स्िे समेंट कॉम्प्रे सर ज्य ं न च्छस्थर प्रव ह कॉम्प्रे सर असेही म्हित त ते द ब व ढ िक्ष त
घे ण्य स ठी घन सीम ं च्य गभतशीि भिय व परत त. येथे द्रव भनभित व्हॉल्यू ममध्ये सम भवष्ट न ही आभि त् नंतरच्य
व्हॉल्यू ममध्ये घट सक र त्मक भवस्थ पन कॉम्प्रे सरच्य ब बतीत होत न ही. नॉन-पॉभझभटव्ह भड्स्िे समेंट कॉम्प्रे सर
कॉम्प्रे सरमिीि प्रव ह च्य प्रक र नुस र "अक्षीय प्रव ह प्रक र" भकंव "केंद्र पस रक प्रक र" असू शकतो.
(b) िप्प्ांच्या सं ख्येिर आधाररत:

टप्प्प्य ं च्य संख्येच्य आि र वर कॉम्प्रे सरचे वगीकरि दे खीि केिे ज ऊ शकते . स ि रिपिे, टप्प्प्य ं ची संख्य ज स्ीत
ज स् भवतरि द ब वर अविं बून असते . कॉम्प्रे सर भसंगि स्टे ज भकंव मल्टीस्टे ज असू शकत त. स ि रिपिे भसंगि
स्टे ज कॉम्प्रे सरमध्ये कम ि कम्प्रे शन रे शो 5 असतो. 5 पे क्ष ज स् कॉम्प्रे शन रे शोस ठी मल्टीस्टे ज कॉम्प्रे सर व परिे
ज त त.
स ि रिपिे वेगवेगळ्य प्रक रच्य कॉम्प्रे सरमिू न उपिब्ध असिे ल्य कम ि भड्भिव्हरी प्रे शरची प्रक र मूल्ये आहे त,
i भसंगि स्टे ज कॉम्प्रे सर, भड्भिव्हरी प्रे शरस ठी 5 ब र पयांत.
ii दोन स्टे ज कॉम्प्रे सर, 5 ते 35 ब र दरम्य न भड्भिव्हरी प्रे शरस ठी
iii थ्री स्टे ज कॉम्प्रे सर, 35 ते 85 ब र दरम्य न भड्भिव्हरी प्रे शरस ठी.
iv च र स्टे ज कॉम्प्रे सर, भड्भिव्हरी प्रे शरस ठी 85 ब रपे क्ष ज स्
(c) कॉम्प्रेसरच्या क्षमतेिर आधाररत: कॉम्प्रे सरच्य क्षमते नुस र भकंव प्रभत युभनट वेळेवर भवतररत केिे ल्य हवेच्य
आि र वर कॉम्प्रे सरचे वगीकरि दे खीि केिे ज ऊ शकते . वेगवेगळ्य कॉम्प्रे सरस ठी क्षमते ची ठर भवक मूल्ये भदिी
आहे त;
(i) कमी क्षमते चे कॉम्प्रे सर, ज्य ची हव भवतरि क्षमत 0.15 m3/s भकंव त् हून कमी आहे
(ii) मध्यम क्षमते चे कॉम्प्रे सर, 0.15 ते 5 m3/s दरम्य न हव भवतरि क्षमत असिे िे.
(iii) उच्च क्षमते चे कॉम्प्रे सर, ज्य ची हव भवतरि क्षमत 5 m3/s पे क्ष ज स् आहे
58
आकृती. 4.1 कॉम्प्रे सर चे वगीकरि
रे शसप्रोकेशिं ि कॉम्प्रेसर
रे भसप्रोकेभटं ग कॉम्प्रे सर औद्योभगक प्रकल्प च्य व यु प्रि िींस ठी सव य त मोठ्य प्रम ि वर व परिे गेिे
आहे त. दोन प्रमुख प्रक र भसंगि ऍच्छक्टंग आभि ड्बि ऍच्छक्टंग आहे त, जे दोन्ी एक भकंव दोन स्टे ज कॉम्प्रे सर म्हिून
उपिब्ध आहे त. भसंगि ऍच्छक्टंग भसभिंड्र पॉवर स्टर ोकच्य एक भदशे ने भपस्टनच्य एक ब जू ि कॉम्प्रे शन करतो. दोन
स्टे ज कॉम्प्रे शन्स दोन वेगळ्य कॉम्प्रे शन स यकिमध्ये भकंव टप्प्प्य त, म भिकेतीि अंभतम आउटपु ट द ब पयांत
पोहोचत त.
भपस्टन दोन्ी भदशे ि ज त न कॉम्प्रे शन स्टर ोक दे ण्य स ठी ड्बि ऍच्छक्टंग कॉम्प्रे सर कॉच्छिगर केिे आहे .
ं
िॅक आमयवर िॉस हे ड् बसवून हे स ध्य केिे ज ते जे नंतर भपस्टन रॉड्ि रे ड्बि ऍच्छक्टंग भपस्टनशी जोड्िे ज ते .
अंतर चे तु कड्े भसिें ड्रि िंॅ ककेसशी जोड्त त. िंॅ क श फ्ट स्ने हक हवेत भमसळू नये म्हिू न ते सीिबंद केिे ज त त,
परं तु दब व व ढू नये म्हिून ब हे र क ढिे ज त त.
शसं िि शसिें डर कॉम्प्रेसर

भपस्टन कॉम्प्रे सर भसंगि भकंव ड्बि ऍच्छक्टंग, ऑईि िू भब्रकेटे ड् भकंव ऑईि फ्री म्हिून वेगवेगळ्य
कॉच्छिगरे शनमध्ये वे गवे गळ्य भसिें ड्सयसह उपिब्ध आहे त. उभ्य भसिें ड्सयसह खरोखर िह न कॉम्प्रे सर वगळत , V
कॉच्छिगरे शन िह न कॉम्प्रे सरस ठी सव य त स म न्य आहे . ड्बि ऍच्छक्टंग वर, उभ्य कमी द ब चे भसिें ड्र आभि क्षै भतज
उच्च द ब चे भसिें ड्र असिे िे एि प्रक रचे मोठे कॉम्प्रे सर, खू प फ यदे दे त त आभि म्हिूनच हे सव य त स म न्य
भड्झ इन आहे . भपस्टन प्रक रच्य रे भसप्रोकेभटं ग कॉम्प्रे सरचे ब ं िक म आभि क यय हे अंतगयत ज्विन इं भजन स रखे च
असते .
a) ब ं िक म:
भपस्टन प्रक रच्य कॉम्प्रे सरमध्ये भसिें ड्र, भसिेंड्र हे ड् आभि भपस्टन ररं गसह भपस्टन, इनिे ट आभि आउटिे ट च्छरंग
िोड्े ड् व्हॉल्व्ह, कनेच्छक्टंग रॉड्, िॅंक िॅंकश फ्ट आभि बेअररं ग असत त.
b) ऑपरे शन:
भसभिं ड्रमिीि भपस्टनच्य परस्पर ह िच िींि रे कॉम्प्रे शन पू िय केिे ज ते . ही गती वैकच्छल्पकररत् भसिें ड्र िरते
59
आभि नंतर हव द बते . कनेच्छक्टंग रॉड् िँकश फ्टच्य रोटरी मोशनचे भसिें ड्रमिीि भपस्टनच्य परस्पर गतीमध्ये
रूप ं तर करते . अनुप्रयोग वर अविं बून, भफरि र िॅंक (भकंव भवभक्षप्त) योग्य प्र इम मू व्हर (स म न्यत: इिे च्छक्टरक
मोटर) ि रे च्छस्थर वेग ने च िभवि ज तो. भसंगि भसिें ड्र कॉम्प्रे सरचे योजन बद्ध आकृती आकृतीमध्ये दशय भविे आहे .
इनिे ट स्टर ोक: टॉप ड्े ड् सेंटरमध्ये (भकम न भकंव च्छक्लअरन्स व्हॉल्यू म प्रद न करि री च्छस्थती) भपस्टनसह सक्शन
भकंव इनिे ट स्टर ोक सुरू होते . ड् उनवड्य स्टर ोक दरम्य न, भपस्टन मोशन भसिें ड्रच्य आतीि द ब व त वरि तीि
द ब पे क्ष कमी करते . इनिे ट व्हॉल्व्ह नंतर त् च्य च्छरंगच्य द ब ं भवरुद्ध उघड्तो आभि हव भसिें ड्रमध्ये व हू दे तो.
भपस्टन ज स्ीत ज स् व्हॉल्यू म पोभझशनपयांत (ख िीि ड्े ड् सेंटर) येईपयांत हव भसिें ड्रमध्ये खे चिी ज ते . य स्टर ोक
दरम्य न भड्स्च जय व्हॉल्व्ह बंद र हतो.
आउटिे ट स्टर ोक:
कॉम्प्रे शन स्टर ोक दरम्य न भपस्टन भवरुद्ध भदशे ने भफरतो (बॉटम ड्े ड् सेंटर ते टॉप ड्े ड् सेंटर), हवेच आक रम न कमी
होतो. जसजस भपस्टन वरच्य भदशे ने ज यि ि गतो, तसतस इनिे ट व्हॉल्व्ह बंद होतो आभि जोपयांत भसिें ड्रच्य
आतीि द ब ररसीव्हरशी जोड्िे ल्य भड्भिव्हरी ब जू च्य द ब पे क्ष ज स् होत न ही तोपयांत द ब सतत व ढू ि गतो.
नंतर आउटिे ट व्हॉल्व्ह उघड्तो आभि भपस्टनच्य उवयररत वरच्य भदशे ने ररसीव्हरि हव भदिी ज ते .
आकृती. 4.2 भसंगि भसिें ड्र कॉम्प्रे सर
ड्बि ऍच्छक्टंग रे भसप्रोकेभटं ग कॉम्प्रे सर

ड्बि ऍच्छक्टंग रे भसप्रोकेभटं ग एअर कॉम्प्रे सर हे ड्बि ऍच्छक्टंग रे भसप्रोकेभटं ग पं पस रखे च आहे . हे ख िीि ि ग ं च
सम वेश आहे :
1) भसिें ड्र
2) भपस्टन आभि भपस्टन रॉड् आभि कनेच्छक्टंग रॉड्.
3) िॅंक आभि िॅंक केस
4) दोन सक्शन व्हॉल्व्ह आभि दोन भड्भिव्हरी व्हॉल्व्ह.
5) एक इनिे ट पोटय आभि एक आउटिे ट पोटय
60
आकृती. 4.3 ड्बि ऍच्छक्टंग रे भसप्रोकेभटं ग कॉम्प्रेसर
हे च र ब र यंत्रि व परते . आकृतीमध्ये A, B, C, D येथे 4 व्हॉल्व्ह (2 सक्शन व्हॉल्व्ह आभि 2 भड्भिव्हरी

व्हॉल्व्ह) द खविे आहे त. भसंगि ऍच्छक्टंग कॉम्प्रेसरस रखे कूभिं ग फॅन्स आहे त. िंॅ क इिेच्छक्टरक मोटर/इं भजन/टब य इनवर
भफरतो.
य कॉम्प्रे सरमध्ये , भपस्टनच्य दोन्ी ब जू ि हवेचे कॉम्प्रे शन होते . जे व्ह िंॅ क भफरते , ते व्ह भपस्टन परस्पर
भिय सुरू करतो. जे व्ह भपस्टन ख िी येतो आभि "बॉटम ड्े ड् सें टर भपस्टन" ग ठतो, ते व्ह ख िी ज ि ऱ्य
ह िच िीमुळे व्हॅ क्ूम तय र झ ल्य मुळे हव पोटय "A" मिू न आत येते. जे व्ह भपस्टन वरच्य भदशे ने ज यि ि गतो
ते व्ह हव संकुभचत होऊ ि गते . जे व्ह भपस्टन "टॉप ड्े ड् सें टर भपस्टन" ग ठतो, ते व्ह स्टर ोक पू िय होतो आभि हव
पू ियपिे संकुभचत होते जी भड्भिव्हरी व्हॉल्व्ह "B" मिू न एअर ररसीव्हरकड्े ज ते .
य ऊर्ध्य ग मी ह िच िीदरम्य न भपस्टनच्य दु सऱ्य ब जू ि (भपस्टन रॉड् स इड्) व्हॅ क्ूम तय र होतो.
सक्शन व्हॉल्व्ह "C" उघड्तो आभि हव आत येते. भपस्टन स्ट भटां ग ख िी आल्य वर, व्हॉल्व "C" मिू न आिे िी ही हव
संकुभचत होते आभि संकुभचत हव भड्भिव्हरी व्हॉल्व्ह "D" ि रे एअर ररसीव्हरकड्े ज ते .
य अिोग मी ह िच िीत व्हॉल्व्ह "A" ि रे हव आत येते आभि संपूिय चि ची पु नर वृत्ती होते .
मल्टी स्टे ज शपस्टन कॉम्प्रेसर

स म न्य गॅस भनयम ं नुस र, दब व व ढल्य स त पम न दे खीि व ढते . उद हरि थय : जर कॉम्प्रे सरच एच्छक्ट्झट
61
प्रे शर भसंगि ऍच्छक्टंग कॉम्प्रे सरमध्ये 5 ब र असेि, तर कॉम्प्रे सरचे हवेचे त पम न 200 पे क्ष ज स् व ढू शकते आभि
कॉम्प्रे सर च िभवण्य स ठी आवश्यक मोटर पॉवर व ढते . त् मुळे भसंगि स्टे ज कॉम्प्रे सर उच्च द ब ं स ठी व परिे ज त
न हीत. जे व्ह उच्च द ब आवश्यक असतो ते व्ह मल्टीस्टे ज कॉम्प्रे सर व परि ज तो, क रि टप्प्प्य ं मिीि च ं गिे कूभिं ग
प्रि वीपिे क ययक्षमत व ढवू शकते आभि इनपु ट पॉवर आवश्यकत कमी करू शकते .
भसंगि स्टे ज मशीन्स सुम रे 6 ब रच्य द ब पयांत हव द बत त आभि अपव द त्मक प्रकरि ं मध्ये 10
ब रपयांत, दोन स्टे ज मशीन्स स ि रिपिे 15 ब रपयांत द ब सोड्त त. 250 ब रच्य श्रे िीतीि भड्स्च जय प्रे शर तीन आभि
च र टप्प्प्य ं च्य उच्च द ब रे भसप्रोकेभटं ग कॉम्प्रे सरसह भमळू शकत त.
भसंगि स्टे ज कॉम्प्रे सरमध्ये , भपस्टनच्य एक च स्टर ोकमध्ये हवेचे संपूिय कॉम्प्रे शन होते . मल्टी-स्टे ज
कॉम्प्रे सरमध्ये , कॉम्प्रे शन टप्प्प्य टप्प्प्य ने होते . कॉम्प्रे सरच्य कम ि क ययक्षमते स ठी, इं टर-स्टे ज कूिर व परून एक
टप्प्प्य नंतर हव थंड् करिे इष्ट आहे . दोन टप्प्प्य तीि कॉम्प्रे सरमध्ये , कमी द ब च्य भसिें ड्रमध्ये प्र रं भिक कॉम्प्रे शन
होते . त पम न कमी करण्य स ठी य अवस्थेतीि हव (कमी द ब भसिें ड्र) इं टर कूिरमिू न ज ते . नंतर थंड् झ िे िी
हव उच्च द ब च्य भसिें ड्रमध्ये संकुभचत केिी ज ते .
कायग
आकृती दोन स्टे ज (इनि इन प्रक र) परस्पर एअर कॉम्प्रे सर दशय वते . जे व्ह िंॅ क श फ्टि जोड्िे ि प्र इम मूव्हर
भफरतो, ते व्ह िंॅ क भफरतो आभि पभहल्य टप्प्प्य तीि भपस्टन परस्पर रे भसप्रोकेट होतो. हे सक्शन भफल्टर आभि इनिे ट
व्हॉल्वि रे हव शोिू न घे ते. ठर भवक प्रम ि त संकुभचत केिे िी हव मध्यवती कूिरमिू न ड् व्य भसिें ड्रमिू न उजव्य
भसिें ड्रमध्ये ज ते . पभहल्य टप्प्प्य तीि कॉम्प्रेशन रे शो आवश्यक कूभिं गच्य भड्ग्रीि रे भनि य ररत केिे ज ते .
आकृती. 4.4 मल्टी स्टे ज भपस्टन कॉम्प्रे सर
FRL यशनि
एअर भफल्टर, प्रे शर रे ग्युिेटर आभि ल्यु भब्रकेटर आत पॅ केज्ड कॉच्छिनेशन म्हिून तय र केिे ज त त ज्य ं न
सच्छव्हयस युभनट् स म्हित त. ग्रहि केिे ल्य हवेमध्ये प्रवेश केिे ल्य आभि कॉम्प्रे सर व युि रे भवतररत केिे ल्य अशु द्धी
व्यभतररक्त भवतरि मुख्य ि ग मध्ये िू ळ, स्केि भकंव गंजचे कि य ं स रखे दू भित पद थय उचिू शकत त ज्य मुळे टे क-
ऑफ पॉइं ट होऊ शकत त. जर एअर मेन योग्यररत् स्थ भपत केिे गेिे असेि तर, य अशु द्धतेच मोठ ि ग कंड्े न्सेट
ड्र े न ट क् ं मध्ये जम होईि.
62
आकृती. 4.5 FRL युभनट
सूक्ष्म कि म त्र हवेच्य प्रव ह त भनिं भबत र हत त आभि न्यूमॅभटक घटक ं च्य क ययरत ि ग ं न त् ं च्य
अपघियक भियेने नुकस न करत त जर ते आिीच क ढू न ट किे तर. भशव य मुख्य स्पं दन तीि हवेच प्रव ह एक
क रि स ठी, एअर ररसीव्हरमिीि द ब ने भनयंभत्रत केल्य प्रम िे अिू नमिू न च िू असिेल्य कॉम्प्रे सरि होतो.
दु सरीकड्े , ग्र हक ि एकसम न हवेच्य द ब ने क म करिे आवश्यक आहे . शे वटी, न्यूमॅभटक उपकरि ं च्य हित्
ि ग ं स ठी स्ने हन आवश्यक आहे
एअर शिल्टसग
एअर भफल्टरच उद्दे श सवय अशु द्धत आभि त् त असिे ल्य कोित् ही कंड्े न्सेटची संकुभचत हव स्वि करिे आहे .
a) एअर भफल्टरचे क यय
⮚ सवय परदे शी पद थय क ढू न ट किे आभि रे ग्युिेटर आभि नंतर वंगि यं त्र ि भनबांि न घे त कोरड्ी व स्वि
हव व हू दे िे
⮚ हवेतून प िी घनीिू त करिे आभि क ढू न ट किे
⮚ हवेतीि सूक्ष्म कि आभि सवय घन दू भित घटक ं न अटक करिे
आकृती ४.६ एअर भफल् टर

छ न ज ळीद र त र क पड् प सून (ज्य मध्ये जड् परदे शी कि त ित त) प सून कृभत्रम पद थ य प सून बनविे ल्य
63
घटक ं पयांत (जे खू प िह न कि क ढू न ट कते ) भवस्ृ त श्रे िीत भफल्टर उपिब्ध आहे त.
स म न्यतः ि इन भफल्टर घटक 5-50 म यिॉन श्रे िीतीि दू भित घटक क ढू न ट कू शकत त.
भफल्टरच्य भनवड्ीवर पररि म करि रे घटक

भफल्टसय भनवड्त न ख िीि ब बी भवच र त घेतल्य प भहजे त.
⮚ भसस्टीममिू न भफल्टर कर यच्य कि ं च आक र
⮚ भफल्टरची क्षमत
⮚ प्रवेशयोग्यत आभि दे खि िक्षमत
⮚ भफल्टरचे आयुष्य
⮚ कंड्े न्सेटच भनचर करण्य ची क्षमत
रचना
ग्र भफकि भचन् ं सह वैभशष्ट्यपू िय क भटर य ज प्रक र भफल्टरचे ब ं िक म आकृतीमध्ये दशय भविे आहे . य त
भफल्टर क भटर य ज, भड्फ्लेक्टर, ब उि, वॉटर ड्र े न व्हॉल्व्ह य ं च सम वेश आहे . भफल्टर ब उि स म न्यतः ि च्छस्टक आभि
प रदशय क बनिे ि असतो. 10 ब रपे क्ष ज स् द ब स ठी, ब उि भपतळे च बनिे ि असू शकतो.
भफल्टर ब उिच्य आतीि भिं तीवर फेकिे ज ि रे कि. हे दू भित पद थय नंतर भफल्टर ब उिच्य तळ शी व हत त.
कायग
एअर भफल्टरच्य इनिे ट पोटय मध्ये हव अँगि िू व्हसयि रे प्रवेश करते . य मुळे ब उिमध्ये प्रवे श करत न हव भफरते .
बफि अशु द्ध हवेि भफल्टर घटक वर प िी भशं पड्ण्य प सून प्रभतबंभित करते . अश प्रक रे पू वय-स्वि केिे िी हव
नंतर भफल्टर घटक तू न ज ते , भजथे ब रीक घ िीचे कि भफल्टर केिे ज त त. ग ळत येि र् य घ ि कि ं च आक र
भफल्टर घटक च्य ज ळीच्य आक र वर (स म न्यतः 5-50 म यिॉन) अविं बून असतो. संकुभचत हव नंतर ब ह्य
बंदर तू न ब हे र पड्ते .
इनिे ट आभि आउटिे टमिीि दब व फरक भफल्टर घटक भकती प्रम ि त अड्किे ि आहे हे दशय वेि.
व्य वस भयकररत् उपिब्ध असिे ल्य भफल्टरमध्ये अनेक अभतररक्त वैभशष्ट्ये आहे त जसे की स्वयंचभित ड्र े न सुभवि ,
कोिे भसंग प्रक र भफल्टर घटक, सेव जीवन भनदे शक इ.
एअर रे ग्यिे िर (हिा शनयामक)
a) िंक्शन: एअर प्रे शर रे ग्युिेटरचे क यय म्हिजे रे िेच द ब आभि हवेच्य व पर तीि चढउत र ं ची पव य न करत
क मक ज च द ब अक्षरशः च्छस्थर ठे विे. जे व्ह द ब खू प कमी असतो, ते व्ह त् च पररि म खर ब क ययक्षमते त होतो
आभि जे व्ह द ब खू प ज स् असतो, ते व्ह ऊज य व य ज ते आभि उपकरि ं ची क ययक्षमत वेग ने खर ब होते .
न्यूमॅभटक प्रि िीमध्ये , पु रवठ द ब भकंव िोड् प्रे शरमिीि फरक मुळे द ब चढउत र होत त. त् मुळे
पु रवठ द ब भकंव िोड् प्रे शरमिीि फरक भवच र त न घे त िोड्च्य आवश्यकते शी जु ळण्य स ठी दब व चे भनयमन
करिे आवश्यक आहे .
जर आउटिे टच द ब कमी असेि: जे व्ह दु य्यम ब जू ने भकंव िोड्च्य ब जू ने अभिक संकुभचत हव व परिी ज ते ,
ते व्ह िोड् द ब कमी होतो. त् मुळे ड् य फ्र मवर कमी शक्ती क यय करते . भवरोिी उच्च च्छरंग फोसय ड् यफ्र मि अश
प्रक रे ढकिते की व्हॉल्व भड्स्क अभिक हिवते आभि अभिक हव दु य्यम ब जू ि व हू दे ते आभि त् मुळे दब व पु न्
व ढतो.
जर आउटिे टच द ब ज स् असेि तर: जे व्ह जे व्ह कमी संकुभचत हव दु य्यम ब जू ने भकंव िोड्च्य ब जू ने व परिी
ज ते ते व्ह िोड् द ब व ढतो. त् मुळे ड् य फ्र मवर अभिक शक्ती क यय करते . भवरोिी उच्च च्छरंग फोसय ड् यफ्र मि
अश प्रक रे ख िी खे चते की व्हॉल्व्ह भड्स्क कमी हिवते आभि व्हें ट होिमध्ये हव व हू दे ते आभि त् मुळे दब व पु न्
कमी होतो.
64
आकृती. 4.7 एअर रे ग्यु िेटर (हव भनय मक)

एअर िशब्रकेिर (एअर स्ने हक)
क यय: न्यूमॅभटक घटक ं च्य अंतगयत हित् ि ग ं चे योग्य वंगि सुभनभित करण्य स ठी हवेसह भनयंभत्रत प्रम ि त ते ि
जोड्िे हे एअर िू भब्रकेटरचे क यय आहे . िु भब्रकेंट् सचे उपयोग ख िीिप्रम िे आहे त.
⮚ हिि ऱ्य ि ग ं ची झीज कमी करिे
⮚ घियि नुकस न कमी करिे
⮚ उपकरि च्य गंज प सून संरक्षि करिे
⮚ आकृती. 4.8 िु भब्रकेटर भप्रच्छन्सपि (स्ने हक तत्त्व)
एअर ऍक्ट्यु एटरमध्ये व परल्य ज ि र् य व्हॉल्व, पॅ भकंग य ं स रख्य न्यूमॅभटक घटक ं च्य हित् ि ग ं चे घियि आभि
पररि न कमी करण्य स ठी स्ने हन करि रे ते ि ब रीक िु क् च्य स्वरूप त जोड्ते . ज स् िु भब्रकेशन अव ं भछत आहे .
ज स् िु भब्रकेशनच पररि म होऊ शकते
⮚ घटक ं चे क यय भबघड्िे,
65
⮚ प्रदीघय ड् उनट इम नंतर घटक पकड्िे आभि भचकटभविे
⮚ पय य वरिीय प्रदू िि
ऑपरे शन: ऑपरे शन क बोरे टरच्य तत्त्व प्रम िेच आहे . योजन बद्ध आकृती आकृतीमध्ये दशय भविी आहे . जसजशी
हव वंगि त प्रवेश करते तसतस त् च वेग व्हें चर ररं गने व ढतो. व्हें चर ररं गवरीि द ब व यु मंड्िीय द ब पे क्ष कमी
असेि आभि ते ि वरीि द ब व युमंड्िीय असेि. य द ब मुळे वरच्य आभि ख िच्य चें बरमिीि फरक चें बर, ते ि
ररसर यू बमध्ये क ढिे ज ईि. ते ि चे थेंब ये ि र् य हवेत भमसळत त आभि ब रीक िु के तय र करत त. सुई व्हॉल्व्हच
व पर ऑईि जे टमिीि द ब च फरक आभि तेि प्रव ह दर सम योभजत करण्य स ठी केि ज तो. हव -ते ि चे भमश्रि
मध्यवती भसिें ड्रमिू न ब हे र पड्त न ते भफरण्य स ि ग प ड्िे ज ते ज्य मुळे ते ि चे मोठे कि परत ब उिमध्ये
ज त त आभि फक्त िु के ब हे र ज त त.
आकृती. 4.9 एअर िुभब्रकेटर
शिि व्हॉल्व्व्ह
हे दु हेरी भनयं त्रि व्हॉल्व्ह भकंव दु हेरी चे क व्हॉल्व म्हिून दे खीि ओळखिे ज ते . शटि व्हॉल्व्हमध्ये दोन इनिे ट आभि
एक आउटिे ट असते . कोित् ही एक वेळी, कोित् ही इनिे टच्य भदशे ने प्रव ह बंद केि ज तो आभि िोड् केिे ल्य
इनिे टप सून आउटिे टपयांत खु ि असतो. शटि व्हॉल्व्ह स्थ भपत केिे ज ऊ शकते , उद हरि थय, जे व्ह पॉवर युभनट
(भसिें ड्र) भकंव कंटर ोि युभनट (व्हॉल्व्ह) दोन भबंदूंमिू न क य य च्छित कर यचे असते , जे एकमेक ं प सून दू र असू
शकत त.
66
आकृती. 4.10. अ) शटि व्हॉल्व्ह आ) भसिॉि ऑफ शटि व्हॉल्व्ह
ड्यअि/शिन/िू प्रेशर व्हॉल्व्व्ह

ह व्हॉल्व्ह न्यूमॅभटक अँड् व्हॉल्व्ह आहे . हे नॉन ररटनय व्हॉल्व्हचे दे खीि व्यु त्पन्न आहे . दोन प्रे शर व्हॉल्व्हि
स्वतःहून आउटपु ट भमळण्य स ठी दोन प्रे शर इज्ड इनपु टची आवश्यकत असते . दोन पोभझशन्समिीि दोन प्रे शर
व्हॉल्व्हची िॉस सेक्शनि दृश्ये आकृतीमध्ये भदिी आहे त. आकृतीमध्ये दशय भवल्य प्रम िे, य व्हॉल्वमध्ये दोन इनपु ट
P1 आभि P2 आभि एक आउटपु ट P3 आहे . सं कुभचत हव P1 भकंव इनपु ट P2 वर ि गू केिी असल्य स, स्पू ि प्रव ह
अवरोभित करण्य स ठी हिते आभि P3 आउटपु टवर कोित ही भसिि भदसत न ही. P1 आभि P2 दोन्ी इनपु टवर
भसिि ि गू केिे असल्य स, संकुभचत हव व्हॉल्वमिू न व हते आभि भसिि आउटपु ट P3 वर भदसून येतो.
आकृती. 4.11 ड्यु अि/भिन/टू प्रेशर व्हॉल्व्ह
स्तिक एक्ट्झॉस्ट व्हॉल्व्व्ह

च्छिक एक्ट्झॉस्ट व्हॉल्व्ह ह एक स म न्य शटि व्हॉल्व आहे . च्छिक एक्ट्झॉस्ट व्हॉल्व्हच व पर भसिें ड्रची हव
त्वरीत व त वरि त सोड्ण्य स ठी केि ज तो. च्छिक एक्ट्झॉस्ट व्हॉल्वचे योजन बद्ध आकृती आकृतीमध्ये दशय भविे
आहे . बर् य च ऍच्छिकेशन्समध्ये भवशे ित: भसंगि ऍच्छक्टंग भसभिं ड्रसह, स यकिच वेळ व चवण्य स ठी भसिें ड्र म गे
घे त न भपस्टनच वेग व ढविे ही एक स म न्य पद्धत आहे . भसिें ड्रच्य ह िच िीदरम्य न ब हे र पड्ि ऱ्य हवेच्य
प्रव ह च प्रभतक र कमी करून भपस्टनच उच्च वेग शक् आहे . च्छिक एक्ट्झॉस्ट व्हॉल्व्हच व पर करून ब हे र पड्ि री
हव त्वरीत व त वरि त ब हे र ट कून प्रभतक र कमी करत येतो.
च्छिक एक्ट्झॉस्ट व्हॉल्वचे ब ं िक म आभि ऑपरे शन आकृतीमध्ये दशय भविे आहे . य त एक मु वेबि भड्स्क
(ज्य ि िवभचक ररं ग दे खीि म्हटिे ज ते ) आभि तीन पोट्य स असत त, सि य पोटय 1, जे अंभतम भनयंत्रि घटक
(भदश त्मक भनयंत्रि व्हॉल्व) च्य आउटपु टशी जोड्िे िे असते . य व्हॉल्व्हच आउटपु ट पोटय , 2 थे ट भसिें ड्रच्य क ययरत
पोटय वर बसवि ज तो. एक्ट्झॉस्ट पोटय , 3 व त वरि स ठी खु िे ठे विे आहे .
67
आकृती. 4.12 च्छिक एक्ट्झॉस्ट व्हॉल्व
िाईम शडिे व्हॉल्व्व्ह:

ट ईम भड्िे व्हॉल्व्ह आवश्यकते नुस र ऑपरे शन वेळ सेट करण्य स ठी व परिे संयोजन व्हॉल्व्ह आहे . नॉन-ररटनय फ्लो
कंटर ोि व्हॉल्व्हि रे प्रव ह सम योभजत करून ट ईम भड्िे व ढभवि भकंव कमी केि ज ऊ शकतो. बदि नेहमी
िरण्य स ठी ि गि र वेळ व ढवतो भकंव कमी करतो आभि प यिट भदश भनयंत्रि व्हॉल्व क य य च्छित करतो. ट इम
भड्िे व्हॉल्व्ह ह न्यूमॅभटक पद्धतीने क य य च्छित केिे ि 3/2 भदश भनयंत्रि व्हॉल्व, एक हव जि शय आभि थ्रॉटि
ररिीफ व्हॉल्व्ह य ं चे संयोजन आहे . थ्रॉटि व्हॉल्व्हच व पर करून जि शय कड्े भकंव ते थून हव प्रव ह दर भनयंभत्रत
करून ट ईम भड्िे क यय प्र प्त केिे ज ते . थ्रॉटि व्हॉल्व्हचे सम योजन भकम न आभि कम ि वेळ दरम्य न वेळेच्य
भविं ब वर च ं गिे भनयंत्रि ठे वण्य स परव नगी दे ते. न्यूमॅभटक ट ईम भड्िे व्हॉल्वमध्ये , 5-30 सेकंद ं च्य श्रे िीतीि
ठर भवक ट ईम भड्िे शक् आहे .
आकृती. 4.13 ट ईम भड्िे व्हॉल्व्ह
अॅक्सेसरीज:
⮚ प ईप्स
⮚ नळी
⮚ भफभटं ग्ज
⮚ ते ि भफल्टर, एअर भफल्टर
⮚ सीि आभि गॅस्केट
⮚ संचयक
⮚ हीट एक्सचें जर
68
⮚ मफिर
पाईप्स आशण शिशिं ग्ज

िं भबंग फ्लुइड् पॉवर भसस्टमस ठी प ईप, टयूभबंग भकंव नळीच आक र खू प महत्व च आहे . जर आतीि
िॉस-सेक्शनि एररय च आक र खू पच िह न असेि तर, ते ि ि उच्च गतीने व हू ि गते आभि य मुळे ते ि मध्ये
ज स् वीज कमी होते आभि उष्णत भनम य ि होते . जर व परिे ि आक र आवश्यकते पेक्ष मोठ असेि तर वीज
हस् ं तरि च ं गिे होते आभि उष्णत भनभमयती कमी होते परं तु स्थ पनेच वेळ आभि खचय त् ं च्य पे क्ष ज स् असतो.
जे व्ह द्रव हित असतो ते व्ह च दब व कमी होतो. द्रव स्ं ि च्य एक टोक प सून दु स-य टोक पयांत कोितीही ह नी
न होत शक्ती प्रस ररत केिी ज ऊ शकते परं तु जे व्ह द्रव हिू ि गतो, जे क यय भकंव शक्ती प्रस ररत करण्य स ठी
आवश्यक असते , ते व्ह तोट सुरू होतो.
प ईप, यू ब भकंव रबरी नळीची भनवड् प्रि िी आभि प्रव ह च्य ऑपरे भटं ग द ब ं वर अविं बून असते . इतर
महत्त्व च्य घटक ं मध्ये पय य वरिीय पररच्छस्थती, द्रवपद थ य च प्रक र आभि ऑपरे भटं ग त पम न आभि शॉक जोड्िे ल्य
ि ग ं मिीि स पे क्ष गती, व्य वह ररकत आभि भवभशष्ट म नक ं चे प िन य ं च सम वेश होतो. व परिे ल्य स मग्रीमध्ये
सतत ऑपरे भटं ग प्रे शर रे भटं ग असिे आवश्यक आहे जे िेकरुन ते क म च्य दब व ं न तोंड् दे ऊ शकेि आभि
ह यड्र ॉभिक शॉकच्य पररि मी अल्पक िीन द ब भशखर ं स ठी सुरभक्षतते च घटक प्रद न करू शकेि. ह यड्र ॉभिक
िक्के मोठ्य प्रव ह च्य शक्तींि रे समभथयत प्रव ह अच नक थ ं बिे भकंव उिट करिे, अच नक कमी होिे, थ ं बिे
भकंव जड् क म चे ओझे उिटिे य मुळे उद्भवते . जे व्ह व्हॉल्व्ह अच नक बंद होते , ते व्ह उच्च द ब ने प ईप ि ईन्स
फुटू शकत त. फुटिे ि द ब म्हिजे द्रव च द ब ज्य मुळे प ईप फुटतो.
स्टीि पाईप्स
स्टीि प ईप्स अजू नही द्रव उज य प्रि िींमध्ये मोठ्य प्रम ि वर व परल्य ज त त, जरी त् ं न स्टीि भकंव
ि च्छस्टकच्य नळ्य ं ि रे वेग ने पू रक केिे ज त आहे . स्टीि प ईप्सचे मोठे नुकस न म्हिजे त् ं चे वजन आभि
कनेक्शनस ठी मोठ्य प्रम ि त भफभटं गची आवश्यकत . त् च सव य त मोठ फ यद म्हिजे त् ची य ं भत्रक शक्ती आभि
भवशे ितः गैरवतय न सहन करण्य ची क्षमत . स्टीि प ईप्सच आक र न मम त्र व्य स नुस र केि ज तो जो ब हे रीि भकंव
आतीि व्य स नसतो, तर भिं तीची ज ड्ी शे ड्यूि िम ं क ि रे भनभदय ष्ट केिी ज ते . प ईप्सची रचन आभि खरे दी करत न
बहुते क उद्योग िभचतच मेभटर क पदन म व परत त. ह यड्र ॉभिक पॉवर भसस्टमस ठी कंड्क्टर भनवड्ण्य स ठी मुख्य
ब बी म्हिजे स मग्रीच प्रक र, क्षमत आभि दब व रे भटं ग. प ईभपं गचे मूितः वजन नुस र म नक, अभतररक्त जड् आभि
दु हेरी अभतररक्त जड् असे वगीकरि केिे गेिे आहे . हे वगीकरि शे ड्यूि िम ं क नुस र वगीकरि ि रे बदििे गेिे
आहे . ह यड्र ॉभिक भसस्टीममध्ये व परण्य स ठी गरम भकंव कोल्ड-ड्र न सीमिे स प ईपची भशफ रस केिी ज ते आभि
ती आं तररकररत् गंज आभि घ ि ं प सून मुक्त असिे आवश्यक आहे .
शे ड्यूि िम ं क 40 (पू वीचे म नक) ते 80 (पू वीची अभतररक्त ड्यु टी) आभि 160 (पू वीची दु हेरी अभतररक्त
ड्यु टी) पयांत च िते . इं ड्स्टर ी ह यड्र ॉभिक स्टँ ड्ड्य 180-200 ब रच्य वर च िि र् य भसस्टमस ठी 4:1 घटक सुरभक्षतते ची
भशफ रस करते . स्टीि प ईप भफभटं ग बहुते क वेळ भनंदनीय िोखं ड् प सून बनवल्य ज त त ज्य मध्ये द्रव उज य
प्रि िीमध्ये येि ऱ्य शक्तींच स मन करण्य स ठी पु रेशी त कद आभि िवभचकत असते . हे िक्ष त घे ण्य स रखे आहे
की भदिे ल्य न मम त्र आक र च्य प ईपस ठी, शे ड्यूि संख्य व ढल्य मुळे भिं तीची ज ड्ी व ढते .
फ्ले स्तक्सबि होसे स

नळी असेंब्लीच व पर प्र मुख्य ने फ्लुइड् पॉवर भसस्टीमि ऍक्ट्च्युएटरशी जोड्ण्य स ठी केि ज तो ज्य मध्ये भसिें ड्र
जोड्िे िे असिे आवश्यक आहे जसे की कंसमध्ये टर ॅ व्हभसांग भत्रज्य आमय भकंव मोट र च िभवि री मशीन. एक नळी
नैसभगयक आभि कृभत्रम रबर आभि अनेक ि च्छस्टकप सून तय र केिी ज ते . ही स मग्री फॅभब्रकि रे भकंव व यर
क पड् ि रे समभथयत आहे आभि व यर वेिीच व पर ि ईज दरम्य न भकंव उच्च-द ब अनुप्रयोग ं स ठी ब हे रीि
आवरि म्हिून केि ज ऊ शकतो.
69
आकृती. 4.14 होसचे ब ं िक म
जवळजवळ कोित् ही ि ं बीच्य रबरी नळीचे असेंब्ली, शे वटच्य कनेक्शनसह पू िय, बहुते क उत्प दक ं कड्ून उपिब्ध
आहे त. भसस्टम सेव द ब आभि व परल्य ज ि य य द्रवपद थय भनभदय ष्ट करिे आवश्यक आहे . द्रवपद थय बदित न भकंव
नळी बदित न अत्ं त स विभगरी ब ळगिी प भहजे , तथ भप, नळीचे स भहत् आभि द्रव सुसंगत असल्य ची ख त्री कर .
सीि
कोितीही ह यड्र ॉभिक प्रि िी मोठ्य समस्ये शी संबंभित आहे , म्हिजे च गळती. य मुळे क ययक्षमत कमी होते आभि
वीज ह नी व ढते . म्हिून, क ययक्षमत व ढवून आभि वीज ह नी कमी करून ह यड्र ॉभिक प्रि िीमध्ये सीभिं ग उपकरिे
महत्त्वपू िय िू भमक बज वत त. भसस्टीमची योग्य दे खि ि करून आभि भड्झ इन स्टे जवर सीि आभि सीिची योग्य
भनवड् करून गळतीवर म त करत येते.
ह यड्र ॉभिक भसस्टममिीि गळतीचे वगीकरि ख िीिप्रम िे केिे ज ऊ शकते :
1. अंतगयत गळती:
हे ऑपरे भटं ग च्छक्लअरन्ससह तय र केिे ल्य ह यड्र ॉभिक घटक ं मध्ये होते . हिि रे ि ग वंगि घ ििे आवश्यक आहे
आभि गळतीच म गय केवळ य उद्दे श स ठी भड्झ इन केि ज ऊ शकतो. अंतगयत गळतीमुळे द्रवपद थ य चे नुकस न
होत न ही क रि द्रव जि शय त परत येतो. हे गळती पोश ख झ ल्य मुळे वीि ि ग ं मिीि च्छक्लअरन्स व ढवते . जर
संपूिय यं त्रि गळती मोठ्य प्रम ि त झ िी तर, ऍक्ट्यु एटर योग्यररत् क यय करत न हीत.
2. ब ह्य गळती:
ब ह्य गळती प्रि िीतीि द्रवपद थ य चे नुकस न दशय वते . हे सुरभक्षतते च्य िोक् चे दे खीि प्रभतभनभित्व करते . प ईप
भफभटं गची अयोग्य असेंब्ली हे ब ह्य गळतीचे सव य त स म न्य क रि आहे . ज स् घट्ट केिे ल्य भफभटं गचे नुकस न होऊ
शकते भकंव कंपन ं मुळे योग्यररत् घट्ट केिे िे भफभटं ग सैि होऊ शकते . ड्र े न ि इन्स जोड्ण्य त अयशस्वी होिे, ज स्
ऑपरे भटं ग दब व आभि दू भितते मुळे द्रव ब हे रून गळती होऊ शकते .
सीिची काये
सीिच व पर ह यड्र ॉभिक भसस्टीममध्ये ज स् अंतगयत आभि ब ह्य गळती ट ळण्य स ठी आभि दू भित होण्य प सून दू र
ठे वण्य स ठी केि ज तो. सीिच्य भवभवि क य ां मध्ये पु ढीि गोष्टींच सम वेश होतो:
1. ते गळती रोखत त - अंतगयत आभि ब ह्य दोन्ी.
2. ते िू ळ आभि इतर कि ं न प्रि िीमध्ये प्रवेश करण्य प सून प्रभतबंभित करत त.
3. ते दब व र खत त.
4. ते ह यड्र ॉभिक भसस्टमची सेव जीवन आभि भवश्वसनीयत व ढवत त.
हायडर ोशिक सीिचे ििीकरण

ह यड्र ोभिक सीि ख िीिप्रम िे वगीकृत केिे ज ऊ शकत त:
1. सीि करण्य च्य पद्धतीनुस र:
⮚ पॉभझभटव्ह सीभिं ग: पॉभझभटव्ह सीि एक भमभनटिरही ते ि भनघू न ज ण्य प सून प्रभतबंभित करते . सक र त्मक
सीि कोितीही गळती होऊ दे त न ही (ब ह्य भकंव अंतगयत).
70
⮚ नॉन-पॉभझभटव्ह सीभिं ग: नॉन-पॉभझभटव्ह सीि थोड्य प्रम ि त अंतगयत गळतीस परव नगी दे ते, जसे की स्ने हन
भफल्म प्रद न करण्य स ठी भपस्टनचे च्छक्लअरन्स.
2. सीि आभि इतर ि ग ं मध्ये भवद्यम न स पे क्ष गतीनुस र:

⮚ स्टॅ भटक सीि: हे वीि ि ग ं मध्ये व परिे ज त त जे एकमेक ं च्य स पे क्ष हिवत न हीत. ठर भवक उद हरिे
म्हिजे फ्लॅंज गॅस्केट आभि सीि, ओ-ररं ग इ. हे तु िनेने सोपे आहे त. ते मूित: पररि न न केिे िे असत त
आभि योग्यररत् एकत्र केिे असल्य स ते सहस त्र समुक्त असत त.
⮚ ड् यनॅभमक सीि: हे एकमेक ं च्य स पे क्ष हिि ऱ्य वीि ि ग ं मध्ये एकत्र केिे ज त त. म्हिून, ड् यनॅभमक
सीि पररि न करण्य च्य अिीन असत त क रि वीि ि ग ं पैकी एक सीिच्य भवरूद्ध घ सतो.
3. िौभमभतक िॉस-सेक्शननु स र:
⮚ ओ-ररं ग सीि
⮚ व्ही-ररं ग सीि आभि यू-ररं ग सीि
⮚ टी-ररं ग सीि
⮚ भपस्टन कप पॅ भकंग
⮚ भपस्टन ररं ग
⮚ व यपर ररं ग आभि स्क्रॅपर ररं ग
4. व परिे ल्य सीि स मग्रीच्य प्रक र नुस र
⮚ िे दर
⮚ बुन -एन
⮚ भसभिकॉन
⮚ भनओप्रीन
⮚ टे टर फ्लुरोइभथिीन
⮚ भवटन
ररझरिायसग
पॉवर ह यड्र ॉभिक भसस्टीममिीि द्रव स ठ्य ची क ये ख िीिप्रम िे आहे त:
1. एक चें बर प्रद न करण्य स ठी ज्य मध्ये ह यड्र ॉभिक सभकयटमिीि द्रवपद थ य च्य आव ज मध्ये कोित ही बदि
स म वून घे त येईि. जे व्ह भसिें ड्र व ढतो तेव्ह सभकयटमध्ये द्रवपद थ य चे प्रम ि व ढते आभि पररि मी जि शय ची
प तळी कमी होते .
2. भसस्टीमस ठी भफभिं ग पॉइं ट प्रद न करण्य स ठी.
3. प्रि िीमध्ये व परल्य ज ि र् य ह यड्र ॉभिक द्रवपद थ य स ठी स्टोरे ज स्पे स म्हिून क म करिे.
4. ते द्रवपद थय कंभड्शन केिे िे स्थ न म्हिून व परिे ज ते .
5. द्रवपद थ य चे प्रम ि प्रद न करिे जे तु िनेने स्टे शनरी आहे जे िेकरुन आत गेिेिी हव वेगळी होऊ शकेि आभि
जड् दू भित पद थय च्छस्थर होऊ शकतीि. जि शय असे आहे जे थे ग ळ, प िी आभि ि तू चे च्छस्लप्स च्छस्थर होत त.
6. ही अशी ज ग आहे भजथे ते ि ने उचििे िी आत प्रवेश केिे िी हव ब हे र पड्ू भदिी ज ते .
7. उष्णते चे योग्य रचनेि रे अपव्यय पू िय करिे आभि द्रव थंड् होण्य स ठी रे भड्एभटं ग आभि संवहनी पृ ष्ठि ग प्रद न
करिे.
स्टीि िे ट्ससह एक जि शय ब ं िि ज तो. घनरूप आद्रय तेमुळे गंज ट ळण्य स ठी आतीि पृष्ठि ग सीिरने रं गभविे
ज ते . तळ शी, आवश्यकते नुस र ट कीच संपूिय भनचर होण्य स ठी त् त ड्र े न िग असतो. स फसफ ई दरम्य न सहज
71
प्रवेश स ठी क ढत येण्य जोग ड्ोके प्रद न केिे ज ऊ शकते . व्हें टेड् ब्रीदर कॅप दे खीि सम भवष्ट आहे ज्य मध्ये एअर
भफल्टररं ग स्क्रीन आहे . भसस्टीमच्य म गिीनुस र ते ि ची प तळी बदिल्य ने हे ट कीि श्व स घे ण्य स अनुमती दे ते.
ब फि िे ट ट कीच्य मध्यि गी ि ं बीच्य भदशेने पसरते . बॅफि िे टच उद्दे श पं प इनिे ट ि इनि ररटनय ि इनप सून
वेगळे करिे ह आहे जे िेकरून सम न द्रव ट कीमध्ये सतत पु नर वृत्ती होण्य प सून रोखू शकेि. बॅफि िे टची क ये
ख िीिप्रम िे आहे त:
1. भवदे शी पद थ ां न तळ शी च्छस्थर वण्य ची परव नगी दे िे.
2. आत प्रवेश केिे ल्य हवेि ते ि तू न ब हे र पड्ू दे िे.
3. जि शय तीि स्थ भनक अश ं तत रोखण्य स ठी.
4. जि शय च्य भिंतींि रे उष्णत नष्ट होण्य स प्रोत्स हन दे िे.
ररटनय ि इनने पं प सक्शन ि इनच्य भवरुद्ध असिे ल्य ब फि िे टच्य ब जू ि असिे ल्य जि शय त प्रवेश केि
प भहजे .
आकृती. 4.15 ऑइि् ररसव य यर
शिल्टर आशण स्टरे नसग

ह यड्र ॉभिक भसस्टमच्य योग्य ऑपरे शनस ठी आभि दीघय सेव आयुष्य स ठी, ते ि ची स्वित मुख्य महत्त्व आहे .
ह यड्र ॉभिक घटक दू भित होण्य स अभतशय संवेदनशीि असत त. ह यड्र ॉभिक भसस्टीमच्य बहुते क भबघ ड् चे क रि
दू भितते मुळे शोििे ज ऊ शकते . म्हिून, ते ि च्य ग ळण्य मुळे ह यड्र ॉभिक प्रि िीचे योग्य ऑपरे शन आभि दीघय सेव
आयुष्य होते .
स्टर े नसय आभि भफल्टसय ह यड्र ॉभिक द्रवपद थ य तून परदे शी कि क ढू न ट कण्य स ठी भड्झ इन केिे िे
आहे त. ते ख िीि व्य ख्य ं ि रे वेगळे केिे ज ऊ शकत त:
1. भफल्टर: ही अशी उपकरिे आहे त ज्य ं चे प्र थभमक क यय म्हिजे क ही ब रीक सच्छिद्र म ध्यम ं ि रे , द्रवपद थ य तीि
अघु िनशीि दू भित पद थय भटकवू न ठे विे. भफल्टरच व पर िह न दू भित कि उचिण्य स ठी केि ज तो क रि ते
ग ळण्य पे क्ष च ं गिे जम करू शकत त. स ि रिपिे, भफल्टरमध्ये इनिे ट आभि आउटिे टसह फॅभब्रकेटे ड् स्टीि
ह उभसंग असते . भफल्टर घटक च्छरंग्स भकंव इतर ररटे भनंग उपकरि ं ि रे च्छस्थतीत िरिे ज त त. क रि भफल्टर घटक
स फ करण्य स सक्षम न ही, म्हिजे , जे व्ह भफल्टर गभिि होते , ते व्ह ते ट कून भदिे ज ते आभि नवीन ि रे बदििे
ज ते . भफल्टरि रे क ढिे ल्य कि ं चे आक र म यिॉनमध्ये मोजिे ज त त. क ढत येि र सव य त िह न आक र च
कि 1 μm इतक िह न असतो. स्टर े नर हे असे उपकरि आहे ज्य चे क यय व यर स्क्रीन व परून द्रवपद थ य तीि
मोठे कि क ढू न ट किे आहे . ग ळिीि रे क ढत येि र सव य त िह न आक र च कि 0.15 भममी भकंव 150 μm
72
इतक िह न असतो.
2. ह यड्र ॉभिक स्टर े नसय : स्टर े नर एक खड्बड्ीत भफल्टर आहे . त् तू न द्रव कमी-ज स् प्रम ि त व हतो. स्टर े नर एक
ब रीक व यरच्य ज ळीच्य पड्द्य ने भकंव मेटि फ्रेम्सिोवती गुंड् ळिे ल्य वेगवेगळ्य ज ड्ीच्य भवशे ि प्रभिय
केिे ल्य व यरच बनविे ि असतो. हे भफल्टसयप्रम िे छ न स्क्रीभनंग भिय प्रद न करत न ही, परं तु प्रव ह स कमी
प्रभतक र दे ते आभि पं प सक्शन ि ईन्समध्ये व परिे ज ते जे थे दब व कमी करिे आवश्यक आहे . ग ळिे शक् भततके
मोठे अस वे भकंव जे थे हे व्य वह ररक नसेि ते थे दोन भकंव अभिक सम ं तर व परिे ज ऊ शकत त.
दू शित होण्याची कारणे

दू भित होण्य ची क रिे ख िीिप्रम िे आहे त.
असेंब्ली भकंव त् नंतरच्य दे खि िीच्य क म दरम्य न भसस्टममध्ये दू भित पद थय सोड्िे ज त त.
प्रि िी च िवत न भनम य ि होि रे दू भित पद थय जसे की द्रवपद थ य च्य ऑच्छक्सड्े शनमुळे घ ि कि, ग ळ आभि
व भनयश आभि संक्षेपि मुळे गंज आभि प िी.
ब हे रून भसस्टीममध्ये दू भित पद थय आिे . य मध्ये टॉप अप करत न चु कीच द्रव व परिे आभि दू भित स िन ं नी
भकंव दु रुस् केिे ल्य घटक ं नी आििे िे घ ि कि य ं च सम वेश होतो.
1.6.2 भफल्टरचे प्रक र

ख िीिप्रम िे भफल्टरचे वगीकरि केिे ज ऊ शकते :
1. भफल्टररं ग पद्धतींनुस र:
⮚ य ं भत्रक भफल्टर: य प्रक र त स म न्यतः मेटि भकंव क पड् पड्द भकंव प तळ स्पे सरने भविक्त केिे ल्य
मेटि भड्स्कची म भिक असते . य ं भत्रक भफल्टर द्रवपद थ य तून फक्त तु िनेने खड्बड्ीत कि क ढू न
ट कण्य स सक्षम असत त.
⮚ ऍबसॉपय शन भफल्टर: हे भफल्टर सच्छिद्र आभि प रगम्य पद थय आहे त जसे की क गद, ि कूड् िगद ,
ड् यटोमेभशयस पृ थ्वी, क पड्, सेल्युिोज आभि एस्बेस्टोस. अभतररक्त शक्ती प्रद न करण्य स ठी पे पर
भफल्टरि र ळने गभिय त केिे ज ते . य प्रक रच्य भफल्टरमध्ये , द्रव पद थ य त भझरपल्य मुळे कि प्रत्क्ष त
शोििे ज त त. म्हिून, हे भफल्टर अत्ं त िह न कि ग ळण्य स ठी व परिे ज त त.
2. स मग्रीमिीि भछद्र ं च्य आक र नुस र:

सरफेस भफल्टसय : हे क ही स िे पड्दे नसून त् ं च्य भछद्र ं मिू न ज ि रे ते ि स्वि करण्य स ठी व परिे ज त त.
स्क्रीनची ज ड्ी खू प प तळ आहे आभि ते ि भनघून गेल्य वर स्क्रीनच्य वरच्य पृ ष्ठि ग वर गभिि अव ं भछत कि गोळ
केिे ज त त, उद हरि थय, ग ळिे.
ड्े प्प्थ भफल्टसय: य मध्ये ज ड्-भिं तीचे भफल्टर म ध्यम असते ज्य ि रे ते ि प्रव भहत केिे ज ते आभि अभनष्ट परदे शी कि
भटकवून ठे वत त. बरे च ब रीक कि पकड्िे ज त त आभि क्षमत पृ ष्ठि ग च्य भफल्टरपे क्ष खूप ज स् असते .
3. भफल्टरच्य स्थ न नुस र:

इनटे क भकंव इनि इन भफल्टसय (सक्शन स्टर े नसय): हे ते ि तीि दू भित होण्य प सून पं पचे संरक्षि करण्य स ठी पं प पू वी
भदिे ज त त. हे भफल्टर कमी द ब कमी करण्य स ठी भड्झ इन केिेिे आहे त; अन्यथ पंप ट कीमिू न द्रव क ढू
शकि र न ही. भफल्टरमध्ये कमी द ब कमी करण्य स ठी, एक खड्बड्ीत ज ळी व परिी ज ते . हे भफल्टर िह न
कि ं न भफल्टर करू शकत न हीत.
सक्शन भफल्टरचे फ यदे :
(a) एक सक्शन भफल्टर पं पि जि शय तीि घ िीप सून व चवतो. सक्शन भफल्टर जि शय च्य ब हे र असल्य मुळे,
भफल्टर घटक किी गभिि आहे हे स ं गि र सूचक व परि ज ऊ शकतो.
(b) भफल्टर घटक सक्शन ि इन भकंव जि शय (दे खि ि करिे सोपे ) नष्ट न करत सव्हय केिे ज ऊ शकते .
73
सक्शन भफल्टरचे तोटे :
(a) सक्शन भफल्टर योग्य आक र त नसल्य स पं प उप शी र हू शकतो.
प्रे शर ि इन भफल्टसय (उच्च-द ब भफल्टर): हे व्हॉल्व आभि ऍक्ट्यु एटरचे संरक्षि करण्य स ठी पं प नंतर िगेच ठे विे
ज त त आभि एक ब रीक आभि िह न ज ळी असू शकत त. ते संपूिय भसस्टम द ब सहन करण्य स सक्षम असिे
प भहजे त. बहुते क भफल्टर प्रे शर ि इन भफल्टर असत त.
प्रे शर ि इन भफल्टरचे फ यदे :
(a) प्रे शर भफल्टर अभतशय सूक्ष्म दू भित पद थय भफल्टर करू शकतो क रि घटक ि रे द्रव ढकिण्य स ठी भसस्टम
प्रे शर उपिब्ध आहे .
(b) प्रे शर भफल्टर एख द्य भवभशष्ट घटक ि अपस्टर ीम घटक तू न भनम य ि होि ऱ्य भबघड्ि ऱ्य कि ं च्य ह नीप सून
व चवू शकतो.
प्रे शर ि इन भफल्टरचे तोटे :
(a) प्रे शर भफल्टरचे घर उच्च द ब स ठी भड्झ इन केिे िे असिे आवश्यक आहे क रि ते संपूिय भसस्टम द ब ने क यय
करते . य मुळे भफल्टर मह ग होतो.
(b) जर द ब भिन्नत आभि द्रव वेग पु रेस ज स् असेि तर, घटक तू न घ ि ढकििी ज ऊ शकते भकंव घटक फ टू
शकतो भकंव कोसळू शकतो.
ररटनय ि इन भफल्टसय (कमी-द ब भफल्टर): हे भफल्टर प्रे शर-ररिीफ व्हॉल्व्हमिू न भकंव भसस्टममिू न, म्हिजे च,
ट कीकड्े ऍक्ट्यु एटरमिू न परत ये ि रे ते ि भफल्टर करत त. ते स ि रिपिे ट कीच्य आिी ठे विे िे असत त.
त् ं च्य कड्े तु िनेने उच्च द ब कमी असू शकतो आभि म्हिून ते एक उत्तम ज ळी असू शकते . य भफल्टसयन फक्त
कमी द ब सहन कर व ि गतो आभि ट की आभि पं प दू भित होण्य प सून व चव वे ि गत त.
ररिनग िाइन शिल्टरचे िायदे :

(a) ररटनय ि इन भफल्टर जि शय त प्रवेश करण्य पू वी भसस्टममिीि घ ि पकड्तो.
(b) भफल्टर ह ऊभसंग संपूिय भसस्टम प्रे शरमध्ये च ित न ही आभि त् मुळे प्रे शर भफल्टरपे क्ष कमी खभचयक आहे .
ररटनय ि इन भफल्टरचे तोटे :
(a) सभकयट घटक ं स ठी कोिते ही थेट संरक्षि न ही.
(b) ररटनय ि ईनमध्ये फुि फ्लो भफल्टसय, भड्स्च भजां ग भसिें ड्सय, ऍक्ट्च्युएटर आभि एक्ु म्युिेटरमिू न होि र फ्लो सजय
(surje) य ं च आक र बदित न भवच र त घे िे आवश्यक आहे .
1. भफल्टरि रे भफल्टर केिे ल्य तेि च्य प्रम ि त अविं बून:
पू िय प्रव ह भफल्टर: य प्रक र त, संपूिय ते ि भफल्टर केिे ज ते . ते ि च पू िय प्रव ह त् च्य इनिे टमध्ये भफल्टर
घटक मध्ये प्रवेश करिे आवश्यक आहे आभि भफल्टर घटक पू ियपिे ओि ं ड्ल्य नंतर आउटिे टमिू न ब हे र क ढिे
ज िे आवश्यक आहे . हे एक क ययक्षम भफल्टर आहे . तथ भप, त् त मोठ्य प्रम ि त द ब कमी होतो. भफल्टर दू भित
झ ल्य मुळे ह द ब कमी होतो.
आकृती. 4.16 पूिय प्रव ह भफल्टर

74
आनुप भतक भफल्टर (ब यप स भफल्टर): क ही ह यड्र ॉभिक प्रि िीमध्ये संपूिय व्हॉल्यू मऐवजी ते ि च फक्त एक ि ग
भफल्टरमिू न ज तो आभि मुख्य प्रव ह प्रभतबंभित म ग य ि रे ग ळण्य भशव य थेट प स केि ज तो.
आकृती. 4.17 आनुप भतक भफल्टर (ब यप स भफल्टर)
तीन मू ििू त प्रकारचे सं चयक आहे त:

वजन-ि ररत भकंव गुरुत्व कियि संचयक: वजन िोड् केिे ल्य संचयक च योजन बद्ध आकृती ख िीि आकृतीमध्ये
दशय भवि आहे . हे मोठे वजन असिे िे अनुिंब म उं ट केिे िे भसिें ड्र आहे . त् त ह यड्र ॉभिक फ्लुइड् ट कल्य वर
वजन व ढते .
आकृती. 4.18 वजन-ि ररत भकंव गुरुत्व कियि सं चयक
वजन भपस्टनवर एक शक्ती ि गू करते ज्य मु ळे भपस्टनच्य द्रवपद थ य वर दब व भनम य ि होतो. इतर प्रक र ं पेक्ष य
प्रक रच्य संचयक च फ यद अस आहे की ते त् च्य संपूिय गतीमध्ये द्रवपद थ य वर सतत दब व आिते . मुख्य गैरसोय
म्हिजे त् चे अत्ं त मोठे आक र आभि जड् वजन. हे मोब ईि ऍच्छिकेशनस ठी अयोग्य बनवते .
2. च्छरंग-िोड्े ड् एक्ु म्युिेटर: च्छरंग-िोड्े ड् सं चयक संकुभचत च्छरंगच्य स्वरूप त ऊज य स ठवतो. एक ह यड्र ॉभिक
द्रव संचयक मध्ये पं प केि ज तो, ज्य मुळे भपस्टन वर सरकतो आभि आकृतीमध्ये दशय भवल्य प्रम िे च्छरंग कॉम्प्रे स
करतो. संकुभचत च्छरंग नंतर भपस्टनवर एक शक्ती ि गू करते जे ह यड्र ॉभिक द्रवपद थ य वर दब व आिते .
य प्रक रचे संचयक येथे फक्त थोड्य प्रम ि त ते ि भवतरीत करते
तु िनेने कमी द ब. भशव य, वर दब व ट कि ड्े ड्-वे ट-प्रक र संचयक प्रम िे ते ि च्छस्थर नसते . म्हिून च्छरंग्स संकुभचत
केिे ज त त, संचयक द ब त् च्य भशखर वर पोहोचतो, आभि च्छरंग्स त् ं च्य मुक्त ि ं बीच्य जवळ येत असत न ,
संचयक दब व कमीतकमी कमी होतो.
75
आकृती. 4.19 च्छरंग-िोड्े ड् एक्ुम्युिेटर
4. गॅस-िोड्े ड् संचयक :
आकृती. 4.20 गॅस-िोड्े ड् एक्ुम्युिेटर
उद्योग ं मध्ये गॅ स-िोड् केिे िे संचयक िोकभप्रयपिे व परिे ज ते . येथे संकुभचत हव व परून ते ि वर बि ि गू केिे
ज ते . योजन बद्ध आकृती गॅस िोड् केिे ल्य संचयक चे आकृतीमध्ये द खविे आहे .
एक गॅस संचयक खू प मोठ असू शकतो आभि बहुते कद तो व यू च जय म्हिून हव व परून प िी भकंव
उच्च प िी-आि ररत द्रव ं सह व परि ज तो. व्हॉल्व्ह बंद झ ल्य मुळे होि रे द ब शोिून घे ण्य स ठी प ण्य च्य
टब य इनवर आभि भड्भिव्हरी प्रव ह सु रळीत करण्य स ठी रॅ म पं प ं वर स म न्यपिे व परि ज तो. संचयक वैभशष्ट्यपू िय
विच अचू क आक र दब व-खं ड् संबंि ं वर अविं बून असतो:
य प्रक रचे संचयक तु िनेने कमी द ब ने फक्त थोड्य प्रम ि त ते ि भवतरीत करते . भशव य, ड्े ड्-वे ट-प्रक र
संचयक प्रम िे ते ि वर दब व च्छस्थर नसतो. जसजसे च्छरंग्स संकुभचत केिे ज त त, संचयक द ब त् च्य भशखर वर
पोहोचतो, आभि च्छरंग्स त् ं च्य मुक्त ि ं बीच्य जवळ येत त तसतसे संचयक द ब कमीतकमी कमी होतो.
एअर ररसीव्हर अच्छस्थर आभि ज स् सुि रि रे भनयंत्रि चि क ढू न ट किे कमी कठीि करते .
एअर ररसीव्हर
76
आकृती. 4.21 एअर ररसीव्हर
ररसीव्हर रे भसप्रोकेभटं ग कॉम्प्रे सरमिू न स्पं दन दे खीि ओिसर करतो, अच नक अल्पक िीन म गिी
दरम्य न अत् भिक त त्पु रत द ब कमी होण्य प सून रोखण्य स ठी जि शय म्हिून क यय करतो आभि ड्र यर,
भवि जक आभि इतर व त नुकूिन उपकरि ं ि रे हवेच प्रव ह सुरळीत करण्य स ठी व परि ज ऊ शकतो.
ररसीव्हरमध्ये प्रवेश करि री हव वेग त कमी आभि थंड् केल्य मुळे, क ही ओि व घनीिूत होऊ शकतो आभि
ररसीव्हरच्य तळ शी पड्ू शकतो भजथे तो व्हॉल्वने भकंव शक्तो स पळ क ढि ज ऊ शकतो. अश ररसीव्हरमुळे
आद्रय तेचे प्रम ि आिखी कमी होऊ शकते जे नंतरच्य कोरड्य अवस्थेि रे क ढू न ट किे आवश्यक आहे . ररसीव्हर
नेहमी प्रे शर ररिीफ व्हॉल्वसह सुसज्ज असतो. अच्छस्थर आभि ज स् सुि रि रे भनयंत्रि चि क ढू न ट किे कमी
कठीि करते .
ररसीव्हर रे भसप्रोकेभटं ग कॉम्प्रे सरमिू न स्पं दन दे खीि ओिसर करतो, अच नक अल्पक िीन म गिी
दरम्य न अत् भिक त त्पु रत द ब कमी होण्य प सून रोखण्य स ठी जि शय म्हिून क यय करतो आभि ड्र यर,
भवि जक आभि इतर व त नुकूिन उपकरि ं ि रे हवेच प्रव ह सुरळीत करण्य स ठी व परि ज ऊ शकतो.
ररसीव्हरमध्ये प्रवेश करि री हव वेग त कमी आभि थंड् केल्य मुळे, क ही ओि व घनीिूत होऊ शकतो आभि
ररसीव्हरच्य तळ शी पड्ू शकतो भजथे तो व्हॉल्वने भकंव शक्तो स पळ क ढि ज ऊ शकतो. अश ररसीव्हरमुळे
आद्रय तेचे प्रम ि आिखी कमी होऊ शकते जे नंतरच्य कोरड्य अवस्थेि रे क ढू न ट किे आवश्यक आहे . ररसीव्हर
नेहमी प्रे शर ररिीफ व्हॉल्वसह सुसज्ज असतो
आकृतीमध्ये ररसीव्हरची आवश्यक वैभशष्ट्ये दशय वते . ते स म न्यतः स्टीिप सून बनविे ल्य दं ड्गोि क र
ब ं िक म चे असत त. ररसीव्हर हे मुळ त प्रे शर वेसि आहे आभि फॅक्टरी अॅक्टनु स र च चिी आवश्यकते च्य
सुरभक्षतते ि आकभियत करते . स ठिे ल्य हवेच अभतररक्त द ब सोड्ण्य स ठी सुरक्ष व्हॉल्व्ह आवश्यक आहे . प्रे शर
गेज आभि त पम न म पक प्रद न केिे ज त त आभि स म न्यत: कॉम्प्रे सर च िू -बंद करण्य स ठी आभि ररमोट
अि मयस ठी द ब च्छस्वचसह जोड्िे िे असत त.
ड्र े न कॉक घनरूप प िी क ढू न ट कण्य स परव नगी दे तो. मॅ नहोिि रे प्रवेश स फसफ ईची परव नगी दे तो.
स हभजकच, प्रे शर इज्ड ररसीव्हरसह मॅ नहोिचे कव्हर क ढिे िोक द यक आहे आभि अपघ त ट ळण्य स ठी सुरक्ष
भदनचय य पररि भित करिे आभि त् ं चे प िन करिे आवश्यक आहे .
न्यूमॅभटक प्रि िीमध्ये संचयक स्थ भपत करिे भवभशष्ट व यु ग्र हक ं वर अविं बून असेि आभि जे व्ह कमी क ि विीत
मोठ्य प्रम ि त हवेच व पर केि ज ईि ते व्ह च ते आवश्यक असेि, म्हिजे अिू नमिू न पीक िोड्.
77
• एअर डर ायर
क यय:
संकुभचत हवेतीि ओि व क ढू न त् तीि दवभबंदू कमी करिे. स ध्य ऍच्छिकेशन्सस ठी, अभतरीक्त आद्रय त क ढू न
ट कण्य स ठी, आम्ह ि कूिर, एअर ररसीव्हर आभि कंड्े न्सेट टर ॅ पसह भफल्टर आवश्यक आहे . तथ भप, उच्च दज य ची
संकुभचत हव भमळभवण्य स ठी ड्र यर व परून भनजय िीकरि ची अभतररक्त स िने प्रद न करिे आवश्यक आहे .
एअर डर ायसग चे प्रकार

उद्योग ं मध्ये स ि रिपिे च र मूििू त प्रक रचे एअर ड्र यर व परिे ज त त.
1. ऍबसॉरपशन ड्र यर
2. अड्सोपय शन ड्र यर
3. रे भफ्रजरे शन ड्र यर
4. मेम्ब्रेन ड्र यर
आकृती. 4.22
ऍबसॉरपशन ड्र यर ही पू ियपिे र स यभनक प्रभिय आहे . संकुभचत हवेतीि ओि व ट कीमध्ये फॉस्फोररक
पें ट ऑक्स इड् स रख्य कोरड्य घटक सह एक संयुग तय र करतो. य मुळे ड्र भयंग एजं ट खर ब होतो. नंतर ट कीच्य
प यथ्य शी ते द्रव स्वरूप त सोड्िे ज ते . शोिि ड्र यरचे योजन बद्ध आकृती आकृतीमध्ये दशय भविे आहे
ऍबसॉरपशन ड्र यरमध्ये ते ि ची व फ आभि ते ि चे कि दे खीि वेगळे केिे ज त त. मोठ्य प्रम ि त ते ि च
ड्र यरच्य क ययक्षमते वर पररि म होतो. म्हिून ड्र यरच्य समोर एक ब रीक भफल्टर सम भवष्ट करण्य च सल्ल भदि
ज तो.
78
पाण्याचे जाळे
आकृती. 4.23 प ण्य चे ज ळे
सायिे न्सर
आकृती. 4.24 स यिेन्सर
Bibilography –
Publication

Publications
79
5. ऑईि हायडर ॉशिक सशकगि् स (Oil Hydraulic Circuits)

भदिे ल्य अनुप्रयोग स ठी भिन्न ह यड्र ॉभिक सभकयट् स भवकभसत कर
5.a. भदिे ल्य ह यड्र ॉभिक सभकयटच्य ब ं ििीचे स्केचे ससह वियन कर .
5.b भदिे ल्य ऑईि ह यड्र ॉभिक सभकयटचे क यय रे ख टन सह स्पष्ट कर .
5.c भदिे ल्य स ध्य ह यड्र ॉभिकस ठी आवश्यक संबंभित घटक भनवड् .
5.d भदिे ल्य ऍच्छिकेशनस ठी ऑईि ह यड्र ॉभिक सभकयट स्केचसह भवकभसत कर .
5.e भदिे ल्य ते ि च्य ह यड्र ॉभिक सभकयटच्य भनयभमत दे खि ि प्रभियेचे वियन कर .
ऑईि हायडर ॉशिक सशकगि् स

1. भसंगि आभि ड्बि ऍच्छक्टंग ह यड्र ोभिक भसिें ड्सय, मोटसयचे भनयंत्रि
2. गती भनयंत्रि मीटर-इन, मीटर-आउट, ब्लीड् ऑफ सभकयट
3. रीजनरे भटव्ह, भसंिोन इभझं ग क उं टरबॅिेंस, भसिेच्छन्संग सभकयट् स, दोन पं प अनिोभड्ं ग
4. भमभिं ग मशीन, ग्र इं भड्ं ग मशीन, शे पर मशीनस ठी ह यड्र ोभिक सभकयट् स
पररचय
ह यड्र ॉभिक सभकयट म्हिजे पं प, ऍक्ट्यु एटर, कंटर ोि व्हॉल्व्ह, कंड्क्टर आभि भफभटं ग्ज य ं स रख्य घटक ं च समूह आहे
जे उपयुक्त क म करण्य स ठी व्यवस्थ केिे िे असत त. ह यड्र ॉभिक सभकयट भड्झ इन करत न तीन महत्त्व चे भवच र
आहे त:
1. वीज भबघ ड् झ ल्य स मशीन आभि कमयच ऱ्य ं ची सुरक्ष .
2. कमीत कमी नुकस न सह भदिे ल्य ऑपरे शनचे क ययप्रदशय न.
3. सभकयटमध्ये व परिे ल्य घटक ची भकंमत.
शसं िि-ऍस्तटंि हायडर ोशिक शसिें डरचे शनयं त्रण
आकृती. 5.1 भसं गि-ऍच्छक्टंग ह यड्रोभिक भसिेंड्रचे भनयंत्रि
80
आकृती 5.1 दशय भवते की भसंगि-ऍच्छक्टंग, च्छरंग ररटनय भसिें ड्रचे भनयंत्रि तीन-म गय दोन-पोभझशन मॅन्युअिी
ऍक्ट्च्युएटे ड्, च्छरंग ऑफसेट भदश -भनयं त्रि व्हॉल्व (DCV) . च्छरंग ऑफसेट मोड्मध्ये , प्रे शर-ररिीफ व्हॉल्व्ह (PRV)
ि रे पू िय पं प प्रव ह ट कीकड्े ज तो. भसिें ड्रच्य रॉड्च्य टोक तीि च्छरंग भपस्टन म गे घे ते क रि ररक म्य टोक तीि
ते ि ट कीमध्ये परत ज ते . जे व्ह व्हॉल्व स्वतःच्य पु ढीि च्छस्थतीत क य य च्छित केि ज तो, तेव्ह पं प प्रव ह भसिें ड्रच
भवस् र करतो. पू िय भवस् र नंतर, पं प प्रव ह ररिीफ व्हॉल्वमिू न ज तो. ड्ीसीव्हीचे भनच्छियीकरि भसिें ड्रि म गे
घे ण्य स अनुमती दे ते क रि ड्ीसीव्ही त् च्य च्छरंग ऑफसेट मोड्मध्ये बदितो.
डबि-ऍस्तटंि हायडर ोशिक शसिें डरचे शनयं त्रण
आकृती. 5.2 ड्बि-ऍच्छक्टंग ह यड्रोभिक भसिेंड्रचे भनयंत्रि

ड्बि-ऍच्छक्टंग भसिें ड्र भनयंभत्रत करण्य स ठी सभकयट आकृती भचत्र.5.2 मध्ये दशय भविी आहे . ड्बि-ऍच्छक्टंग ह यड्र ोभिक
भसिें ड्रचे भनयंत्रि ख िीिप्रम िे वियन केिे आहे :
1. जे व्ह 4/3 व्हॉल्व्ह त् च्य तटस्थ च्छस्थतीत असतो (टँ ड्म भड्झ इन), ते व्ह भसिें ड्र ह यड्र ॉभिकिी िॉक केिे ज ते
आभि पं प पु न् ट कीमध्ये अनिोड् केि ज तो.
2. जे व्ह 4/3 व्हॉल्व्ह प्रव ह च्य म ग य वर क य य च्छित केि ज तो, ते व्ह भसिेंड्र त् च्य ि र च्य भवरूद्ध व ढभवि ज तो
क रि ते ि पोटय P मिू न व हते . भसभिं ड्रच्य रॉड्च्य टोक तीि ते ि पोटय B मिू न पोटय T ि रे फोर-वे व्हॉल्व्हि रे
ट कीमध्ये परत ज ऊ शकते .
3. जे व्ह 4/3 व्हॉल्व्ह उजव्य -भिफ फ कॉच्छिगरे शनमध्ये क य य च्छित केि ज तो, ते व्ह भसिेंड्र म गे घे तो क रि P
पोटय वरून B पोटय मिू न ते ि प्रव भहत होते . ररक म्य टोक तीि ते ि पोटय A ते पोटय T पयांतच्य प्रव ह म ग य ने ट कीमध्ये
परत येते .
4. स्टर ोकच्य शे वटी, ते ि स ठी भसस्टम म गिी नसते . अश प्रक रे , जोपयांत फोर-वे व्हॉल्व्ह भनच्छिय होत न ही तोपयांत
पं प प्रव ह त् च्य द ब प तळीच्य सेभटं गमध्ये ररिीफ व्हॉल्वमिू न ज तो.
िती-शनयं त्रण सशकगि् स

ह यड्र ॉभिक ऑपरे शन्समध्ये , शक्ती, वेळ आभि ऑपरे शनचे इतर घटक भनयंभत्रत करण्य स ठी ऍक्ट्यु एटरच वेग
भनयंभत्रत करिे आवश्यक आहे . भसिें ड्रमध्ये भकंव ब हे र ज ण्य च दर भनयंभत्रत करून ऍक्ट्यु एटर गती भनयंत्रि प्र प्त
केिे ज ते .
भसिें ड्रमध्ये प्रव ह च दर भनयंभत्रत करून वेग भनयंत्रि स मीटर-इन कंटर ोि म्हित त. भसिें ड्रमिू न ब हे र पड्ण्य च
वेग भनयंभत्रत करून वेग भनयंत्रि ि मीटर-आउट कंटर ोि म्हित त.
81
आकृती 5.3 भवस् ररत स्टर ोकच्य भनयंत्रि सह मीटर-इन सभकयट द खवते . भसिें ड्रमिीि इनिे ट प्रव ह प्रव ह-भनयं त्रि
व्हॉल्व व परून भनयंभत्रत केि ज तो. ररटनय स्टर ोकमध्ये , तथ भप, द्रव सुई व्हॉल्वि ब यप स करू शकतो आभि चे क
व्हॉल्वमिू न व हू शकतो आभि म्हिून परतीच वेग भनयंभत्रत केि ज त न ही. य च अथय अस होतो की भसिें ड्रच
भवस् ररत वेग भनयंभत्रत आहे तर म गे घे ण्य ची गती न ही.
आकृती 5.3 भवस् ररत स्टर ोक दरम्य न प्रव ह भनयंत्रि स ठी मीटर-आउट सभकयट दशय भवते . जे व्ह भसिें ड्र व ढतो ते व्ह
पं पमिू न भसिें ड्रमध्ये ये ि र प्रव ह थेट भनयंभत्रत केि ज त न ही. तथ भप, भसिें ड्रमिू न ब हे र पड्ि र प्रव ह प्रव ह-
भनयंत्रि व्हॉल्व (मीटररं ग ओररभफस) व परून भनयंभत्रत केि ज तो. दु सरीकड्े , जे व्ह भसिें ड्र म गे घे तो, ते व्ह प्रव ह
सुई व्हॉल्वि ब यप स करून चे क व्हॉल्वमिू न भबनभवरोि ज तो. अश प्रक रे , भवस् ररत स्टर ोक दरम्य न फक्त वेग
भनयंभत्रत केि ज तो.
वर नमूद केिे िे मीटर-इन आभि मीटर-आउट दोन्ी सभकयट सम न ऑपरे शन करत त (भपस्टनच्य भवस् ररत स्टर ोकच
वेग भनयंभत्रत करत त), जरी प्रभिय एकमेक ं च्य अगदी भवरुद्ध असत त.
आकृती. 5.3 A. मीटर- इन सभकयट B. मीटर- आउट सभकयट
जसे प भहिे ज ऊ शकते , भपस्टन ते भपस्टन रॉड् क्षे त्र च्य गुिोत्तर मुळे मीटर-इन पे क्ष मीटर-आउट भकरकोळ अभिक
क ययक्षम आहे . थ्रू -रॉड् भसभिं ड्र भकंव ह यड्र ॉभिक मोटसय व परत न दोन्ी प्रि िी भततक् च क ययक्षम असत त. हे
िक्ष त ठे विे प भहजे की मीटर-आउटने ि र पळू न ज ण्य च्य कोित् ही प्रवृत्तीि प्रभतबंि केि प भहजे .
ब्लीड-ऑि सशकगि :-
मीटर-इन आभि मीटर-आउट सभकयट् सच्य तु िनेत, ब्लीड्-ऑफ सभकयट कमी प्रम ि त व परिे ज ते . आकृती 5.4
भवस् ररत स्टर ोक भनयंत्रि सह ब्लीड्-ऑफ सभकयट द खवते . य प्रक रच्य प्रव ह भनयंत्रि मध्ये , एक अभतररक्त ओळ
प्रव ह-भनयं त्रि व्हॉल्वि रे ट कीकड्े परत च िभविी ज ते . ऍक्ट्यु एटरच वेग कमी करण्य स ठी, क ही प्रव ह प्रव ह-
भनयंत्रि व्हॉल्वमिू न ट कीमध्ये ऍक्ट्यु एटरपयांत पोहोचण्य पू वी रक्तस्त्र व होतो.
य मुळे ऍक्ट्यु एटरमिीि प्रव ह कमी होतो, त् मुळे वेग कमी होतो भवस् ररत स्टर ोक. ब्लीड्-ऑफ सभकयट आभि
मीटररन/मिीि मुख्य फरक मीटर-आउट सभकयट म्हिजे ब्लीड्-ऑफ सभकयटमध्ये , प्रव ह भनयंत्रि उघड्िे व्हॉल्व्ह
ऍक्ट्यु एटरची गती कमी करते , तर मध्ये मीटर-इन/मीटर-आउट सभकयटच्य ब बतीत, हे अगदी उिट आहे .
82
आकृती. 5.4 ब्लीड्-ऑफ सभकयट
हायडर ोशिक मोिरचे िती शनयं त्रण
आकृती. 5.5 ह यड्रोभिक मोटरचे गती भनयंत्रि

आकृती 5.5 द ब िरप ई FCV व परून ह यड्र ॉभिक मोटरचे स्पीड् कंटर ोि सभकयट द खवते . ऑपरे शन ख िीिप्रम िे
आहे :
1. टँ ड्म फोर-वे व्हॉल्व्हच्य च्छरंग-केंभद्रत च्छस्थतीत, मोटर ह यड्र ॉभिकिी अवरोभित केिी ज ते .
2. जे व्ह व्हॉल्व्ह ड् व्य भिफ फ मध्ये सभिय केि ज तो ते व्ह मोटर एक भदशे ने भफरते . FCV चे थ्रॉटि
सम योभजत करून त् ची गती बदिू शकते . अश प्रक रे , वेग अमय य दपिे बदिू शकतो आभि ज स्ीचे ते ि
PRV मिू न ज ते .
3. जे व्ह व्हॉल्व्ह भनच्छिय होते , ते व्ह मोटर अच नक थ ं बते आभि िॉक होते .
4. योग्य र स् च िू असत न , मोटर उिट भदशे ने वळते . PRV ओव्हरिोड् संरक्षि प्रद न करते , उद हरि थय,
मोटरि ज स् टॉकय िोड्च अनुिव येत असेि.
अनिोशडं ि सशकगि
आकृती 5.6 पं भचं ग प्रे समध्ये अनिोभड्ं ग व्हॉल्वच व पर दशय भवते . हे एक सभकयट आहे जे कमी-द ब, उच्च-प्रव ह पं पच्य
संयोग ने उच्च-द ब, कमी-प्रव ह पं प व परते . पं भचं ग प्रे समध्ये , ह यड्र ॉभिक भसभिं ड्र कमी-द ब, उच्च-प्रव ह
आवश्यकत ं सह मोठ्य अंतर वर वेग ने व ढि प भहजे . भसभिं ड्रच ह वेगव न भवस् र ब ह्य ि र च्य ख िी होतो
(जे व्ह पं भचं ग स िन शीट मेटिजवळ येते).परं तु शॉटय मोशनस ठी पं भचं ग ऑपरे शन दरम्य न, पं भचं ग िोड्मुळे द ब ची
आवश्यकत ज स् असते . य भसिें ड्र प्रव स दरम्य न, उच्च-द ब, कमी-प्रव ह ची आवश्यकत असते .
जे व्ह पं भचं ग ऑपरे शन सुरू होते , ते व्ह व ढिे ि द ब कमी-द ब पं प अनिोड् करण्य स ठी अनिोभड्ं ग
व्हॉल्व उघड्तो. भसिें ड्र स्टर ोकच्य शे वटी आभि जे व्ह ड् यरे क्शन कंटर ोि व्हॉल्व्ह (DCV) च्छरंग कॅंटड्य मोड्मध्ये
असतो ते व्ह उच्च-द ब पं पि ज स् द ब प सून संरक्षि करिे ह ररिीफच उद्दे श आहे . चे क व्हॉल्व्ह कमी-द ब
83
पं पि उच्च द ब प सून संरक्षि करतो, जे पं भचंग ऑपरे शन दरम्य न होते जे भसिें ड्रच्य भवस् र च्य शे वटी होते आभि
जे व्ह DCV त् च्य च्छरंग कॅंटड्य मोड्मध्ये असते .
आकृतीमध्ये भदिे िे वरीि सभकयट खू प मह ग उच्च-द ब, उच्च-प्रव ह पं प असण्य ची गरज क ढू न ट कते .
आकृती 5.6 पंभचंग प्रेसमध्ये अनिोभड्ं ग व्हॉल्वच व पर
शसं क्रोनाइशझं ि सशकगि

उद्योग त, अशी उद हरिे आहे त जे व्ह मोठे वस्ु म न हिव वे ि गते आभि ते फक्त एक भसिें ड्रने हिविे
व्यवह यय नसते . अश प्रकरि ं मध्ये आम्ही दोन भकंव अभिक भसभिं ड्र व परतो ज्य मुळे िोड् भवकृत आभि नुकस न
होऊ शकते अश क्षि भकंव क्षि ट ळण्य स ठी. उद हरि थय, मोच्छल्डंग आभि क तरिे ि ग ं स ठी व परल्य ज ि र् य
प्रे समध्ये , व परिे िी िे ट खू प जड् असते . जर िे ट अनेक मीटर रुंद असेि, तर मध्यि गी एक च भसभिं ड्रने
द बल्य स नुकस न ट ळण्य स ठी ते खू प जड् ब ं िक म अस वे. दोन भकंव अभिक भसिें ड्सयने ख िी द बल्य स कमी
मटे ररयिने त् ची रचन करत येते. हे भसिें ड्र भसंिोन इझ करिे आवश्यक आहे . भसिें ड्सय भसं िोन इझ करण्य स ठी
दोन म गय व परिे ज ऊ शकत त: सम ं तर आभि म भिक .
समांतर मध्ये शसिें डर:

आकृती 5.7 एक ह यड्र ॉभिक सभकयट दशय भवते ज्य मध्ये दोन भसिें ड्सय सम ं तरपिे म ं ड्िे िे आहे त. जे व्ह दोन भसभिं ड्र
एकस रखे असत त, ते व्ह भसभिं ड्रवरीि ि र एकस रखे असत त आभि नंतर भवस् र आभि म गे घे िे भसंिोन इझ
केिे ज त त. ि र एकस रखे नसल्य स, िह न ि र असिे िे भसिें ड्र प्रथम व ढत त. अश प्रक रे , दोन भसभिं ड्र
भसंिोन इझ केिे िे न हीत. व्य वह ररकदृष्ट्य , पॅ भकंग (सीि) घियि फरक ं मुळे कोिते ही दोन भसभिं ड्र एकस रखे
नसत त. हे य सभकयटस ठी भसिें ड्र भसंिोन इझे शन प्रभतबंभित करते .
से ररज मधीि शसिें डर:

84
भसिें ड्सयच्य भवस् ररत स्टर ोक दरम्य न, पं पमिू न द्रव भसभिं ड्र 1 च्य ररक म्य टोक ि भवतररत केि ज तो. भसिें ड्र
1 जसजस भवस् रतो, तसतसे त् च्य रॉड्च्य टोक तीि द्रव भसिें ड्र 2 च्य ररक म्य टोक ि भवतररत केि ज तो
ज्य मुळे भसिें ड्र 2 च भवस् र होतो. भवस् रते , त् च्य रॉड्च्य टोक प सून द्रव ट कीपयांत पोहोचतो.
दोन भसिें ड्सय भसंिोन इझ करण्य स ठी, भसिेंड्र 2 चे भपस्टन क्षे त्र भसिें ड्र 1 स ठी भपस्टन आभि रॉड्च्य क्षे त्र ं मिीि
फरक च्य सम न असिे आवश्यक आहे .
सम ं तर मध्ये भसिेंड्र म भिकेतीि भसभिं ड्र

आकृती. 5.7 भसं िोन इभझंग सभकयट
रीजनरे शिव्ह सशकगि
आकृती. 5.8 रीजनरे भटव्ह सभकयट
आकृती 5.8 एक पु नरुत्प दक सभकयट दशय भवते ज्य च व पर दु हेरी-अभिनय भसिें ड्रच्य भवस् ररत गतीि गती
दे ण्य स ठी केि ज तो. ह यड्र ॉभिक भसिें ड्रच्य दोन्ी टोक ं च्य प इपि इन्स सम ं तर जोड्ल्य ज त त आभि पोटय
ओपभनंगमध्ये फक्त थ्रेड् िग स्क्रू करून 4/3 व्हॉल्व्हच्य पोटय पैकी एक ब्लॉक केि ज तो. म गे घे ण्य च्य स्टर ोक
दरम्य न, 4/3 व्हॉल्व्ह उजव्य भिफ फ मध्ये कॉच्छिगर केिे ज ते . य स्टर ोक दरम्य न, पं प प्रव ह DCV ि ब यप स
करतो आभि भसिें ड्रच्य रॉड्च्य टोक मध्ये प्रवेश करतो. ररक म्य टोक चे ते ि नंतर DCV ि रे ट कीमध्ये परत ज ते .
जे व्ह DCV त् च्य ड् व्य -भिफ फ कॉच्छिगरे शनमध्ये भशफ्ट केिे ज ते , ते व्ह आकृती 5.8 मध्ये दशय भवल्य प्रम िे
भसिें ड्र व ढतो. भवस् र च वेग भनयभमत दु हेरी-अभिनय भसिें ड्रच्य वेग पे क्ष ज स् असतो क रि रॉड्च्य टोक च
प्रव ह पं प प्रव ह सह पु नजय च्छन्मत होऊन एकूि प्रव ह दर प्रद न करतो.
85
काउं िरबॅ िन्स सशकगि

उभ्य हिि ऱ्य भपस्टनच्य ख िच्य ब जू स प ठीच द ब भकंव उशीच द ब भनम य ि करण्य स ठी क उं टरबॅिेन्स
व्हॉल्व्ह ि वि ज तो, जे िेकरून भनिं भबत िोड् अजू नही कमी होत असत न गुरुत्व कियि मुळे ते ख िी पड्ू नये.
व्हॉल्व ऑपरे शन ( ख िी उतरवत न )
क उं टरबॅिन्स व्हॉल्व्हवरीि प्रे शर सेभटं ग िोड् फ्री फॉभिं गप सून रोखण्य स ठी आवश्यक द ब पे क्ष भकंभचत ज स्
सेट केिे आहे . ओळी A मध्ये य म गच्य द ब मुळे, िोड् कमी होत असत न ऍक्ट्यु एटर भपस्टनि जबरदस्ीने ख िी
आििे प भहजे . य मुळे ओळी A मिीि द ब व ढतो, ज्य मुळे च्छरंग-भवरोभित स्पू ि व ढतो, अश प्रक रे ओळ A मिू न
DCV आभि नंतर ट कीमध्ये एक्ट्झॉस्ट प्रव ह सोड्ण्य स ठी प्रव ह म गय उपिब्ध होतो. च्छरंग-भनयंभत्रत भड्स्च जय
ओररभफस संपूिय ख िच्य भदशे ने भपस्टन स्टर ोक दरम्य न ओळी A मध्ये म गीि द ब र खते .
व्हॉल्व ऑपरे शन (शिस्तटंि)

व्हॉल्व्ह स ि रिपिे बंद असल्य ने, उिट भदशे ने प्रव ह (पोटय B प सून पोटय A पयांत) ररव्हसय फ्री-फ्लो चे क
व्हॉल्वभशव य होऊ शकत न ही. जे व्ह ि र पु न् व ढवि ज तो, ते व्ह ऍक्ट्यु एटरच्य म गे घे ण्य च्य प्रव ह ची
परव नगी दे ण्य स ठी अंतगयत चे क व्हॉल्व उघड्तो.
व्हॉल्व ऑपरे शन (ससपेन्सन)

जे व्ह व्हॉल्व्ह भनिं बन त िरिे ज ते , ते व्ह व्हॉल्व्ह बंदच र हते . म्हिून, त् ची द ब सेभटं ग िोड्मुळे होि ऱ्य द ब पे क्ष
भकंभचत ज स् असिे आवश्यक आहे . स्पू ि व्हॉल्व्ह दब व ख िी अंतगयत गळती करत त. य मुळे क उं टरबॅिन्स
व्हॉल्व्ह व्यभतररक्त प यिट-ऑपरे ट केिे िे चे क व्हॉल्व्ह व परण्य च सल्ल भदि ज तो जर ि र दीघय क ळ भनिं बन त
ठे वि गेि असेि.
आकृती. 5.9 क उं टरबॅिन्स सभकयट
शसिेस्तन्संि सशकगि
ह यड्र ोभिक भसभिं ड्र अनुिमे व्हॉल्व्ह व परून च िविे ज ऊ शकत त. आकृती दशय भवते की दोन दु हेरी-अभिनय
भसिें ड्रच्य ऑपरे शनस ठी दोन अनुिम व्हॉल्व व परत त. जे व्ह DCV त् च्य उजव्य -भिफ फ मोड्मध्ये
क य य च्छित होते , ते व्ह व कि र भसिें ड्र (B) पू ियपिे म गे घे तो आभि नंतर क्लॅ म्प भसिें ड्र (A) म गे घे तो.
भसिें ड्र ऑपरे शनच ह िम अनुिम व्हॉल्वि रे भनयंभत्रत केि ज तो. हे ह यड्र ॉभिक सभकयट भड्र भिं गस रख्य उत्प दन
ऑपरे शनमध्ये व परिे ज ऊ शकते . भसिें ड्र A च क्लॅ म्प भसिें ड्र म्हिून आभि भसिें ड्र B च भड्र ि भसिें ड्र म्हिून
व पर केि ज तो. भसिेंड्र A क म च तु कड् व ढवतो आभि पकड्तो. नंतर भसिें ड्र बी एक िोक भड्र ि करण्य स ठी
86
च्छस्पंड्ि च िभवण्य स ठी भवस् ररत करतो. भसिें ड्र B भड्र ि च्छस्पंड्ि म गे घे तो आभि नंतर भसिें ड्र A क ढण्य स ठी
वकय पीस सोड्ण्य स ठी म गे घे तो.
आकृती. 5.10 प्रेशर भड्पेंड्ेंट भसिेच्छन्संग सभकयट
शमशिं ि मशीन सशकगि

कायग :
भमभिं ग मशीनच्य ह यड्र ोभिक सभकयटमध्ये भमभिं ग मशीनच्य टे बिची ह िच ि वेगवेगळ्य प्रक रच्य क म स ठी
वेगवेगळ्य फीड्स ठी सम योभजत करिे आवश्यक आहे . म्हिून भसिें ड्रच्य दोन्ी स्टर ोकस ठी, भसिें ड्रच्य दोन्ी
टोक ं न प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्व व परिे ज त त.
य सभकयटचे आिखी एक वैभशष्ट्य म्हिजे दोन पं प आहे त.
1. मुख्य पं प- कमी द ब उच्च भड्स्च जय
2. बूस्टर पं प- उच्च द ब कमी भड्स्च जय
बूस्टर पं प चे क यय मुख्य पं प ने भदिे ल्य ह यड्र ॉभिक द ब ि उच्च प तळीपयांत व ढविे आहे . ह प्रक र
व परण्य म गीि क रि म्हिजे वीज बचत तसेच उच्च द ब उच्च भड्स्च जय पं प व परिे ट ळिे ज ते . व परिे िे 4/3
DCV मुख्यतः ऑपरे ट केिे िे स्टर ोक भसिें ड्रची ि ं बी मय य द च्छस्वचि रे सम योभजत करण्य योग्य आहे
4/3 DCV च्य मध्यवती च्छस्थतीत सवय पोटय जवळ आहे त म्हिून, एकूि ह यड्र ॉभिक प्रि िी िॉक आहे . च्छस्थतीत (I) पं प
प्रव ह भसिें ड्रच्य ररक्त टोक ि भदि ज तो आभि भवस् र सुरू होतो आभि रॉड्च्य टोक प सून ट कीमध्ये ते ि
सोड्िे ज ते
(II) च्छस्थतीत, पं प प्रव ह म गे घे ण्य कररत रॉड्च्य टोक कड्े वळवि आभि ट कीकड्े ररक म एं ड् स इड् फ्लो प स
87
आकृती. 5.11 भमभिंग मशीन सभकयट
शे भपं ग मशीनच्य ह यड्र ॉभिक सभकयटमध्ये ख िीि सम भवष्ट आहे :

दु हेरी-अभिनय भसभिं ड्र
स्पू ि प्रक र भदश भनयंत्रि व्हॉल्व्ह (DCV)
प्रे शर ररिीफ व्हॉल्व्ह
भफल्टरसह ररटनय ि इन
ह यड्र ोभिक पं प
ते ि जि शय
उच्च-द ब नळी
1. शे भपं ग मशीनचे ह यड्र ॉभिक सभकयट भसंगि-भपस्टन रॉड् आभि स्पू ि प्रक र भदश भनयंत्रि व्हॉल्वसह दु हेरी-
अभिनय भसभिं ड्र व परते , जे ररव्हभसांग िीव्हरि रे हिभविे ज ते . ह यड्र ॉभिक पॉवर पॅ क स्पू ि व्हॉल्व्हि
द बिे िे ते ि पु रवतो.
2. स्पू ि व्हॉल्व्हची च्छस्थती ठरवते की द बिे िे तेि ड्ोक् च्य टोक ि ज यचे की भसिें ड्रच्य भपस्टन रॉड्च्य
टोक ि .
आकृती. 5.11 शे भपंग मशीन सभकयट
88
Bibilography –
Publication
89
6. न्यूमॅशिक सशकगि् स (Pneumatic Circuits)

भदिे ल्य सोप्य अनुप्रयोग स ठी भिन्न न्यूमॅभटक सभकयट भवकभसत करिे

6 a. भदिे ल्य न्यूमॅभटक सभकयटच्य ब ं िक म चे स्केच सह वियन करिे
6. b. भदिे ल्य न्यूमॅभटक सभकयटचे क यय स्केचसह स्पष्ट करिे

6 c. भदिे ल्य स ध्य न्यूमॅभटक सभकयटस ठी आवश्यक असिे िे संबंभित घटक औभचत्सह भनवड्िे
6 d. भदिे ल्य ऍच्छिकेशनस ठी स्केच ऑईि न्यूमॅभटक सभकयटसह भवकभसत करिे
6 e. ह यड्र ॉभिक आभि न्यूमॅभटक प्रि िीस ठी दे खि ि प्रभिय स्पष्ट करिे
न्यूमॅशिक सशकगि
न्यूमॅभटक भनयंत्रि प्रि िी न्यूमॅभटक सभकयट् सच्य स्वरूप त भड्झ इन केल्य ज ऊ शकत त. न्यूमॅभटक सभकयट
भवभवि न्यूमॅभटक घटक ं ि रे तय र केिे ज ते , जसे की भसिें ड्र, भदश त्मक भनयंत्रि व्हॉल्व, प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्व, द ब
भनय मक, भसिि प्रभिय घटक जसे शटि व्हॉल्व, दोन द ब व्हॉल्व इ.
न्यूमॅभटक सभकयटमध्ये ख िीि क ये असत त

प्रवेश भनयंभत्रत करण्य स ठी आभि भसिें ड्सयमिीि संकुभचत हवेतून ब हे र पड्िे.
एक व्हॉल्व्ह च व पर करून दु सर व्हॉल्व्ह भनयंभत्रत करण्य स ठी
ऍक्ट्यु एटर भकंव इतर कोिते ही न्यूमॅभटक उपकरि भनयंभत्रत करण्य स ठी
6.1 शसं िि ऍस्तटंि शसिें डरचे थे ि शनयं त्रण
आकृती 6.1 - भसं गि ऍच्छक्टंग भसिेंड्रचे थेट भनयंत्रि
90
न्यूमॅभटक भसिें ड्सय थे ट अंभतम भदश त्मक भनयं त्रि व्हॉल्वच्य क य य ि रे भनयंभत्रत केिे ज ऊ शकत त (आकृती 6.1). हे
व्हॉल्व्ह मॅन्युअिी भकंव इिे च्छक्टरकिी भनयंभत्रत केिे ज ऊ शकत त. हे सभकयट िह न भसिें ड्सयस ठी तसेच कमी वेग ने
च िि ऱ्य भसिें ड्रस ठी व परिे ज ऊ शकते जे थे प्रव ह दर ची आवश्यकत कमी आहे . जे व्ह भदश त्मक भनयंत्रि
व्हॉल्व्ह पु श बटि ि रे क य य च्छित होते , ते व्ह व्हॉल्व ओपन पोभझशनवर च्छस्वच करते , भसिें ड्रच्य व्हॉल्यू ममध्ये
क ययरत स्त्रोत शी संव द स िते . य च पररि म भपस्टनच्य फॉरवड्य मोशनमध्ये होतो. जे व्ह पु श बटि सोड्िे ज ते ,
ते व्ह व्हॉल्व्हचे रीसेट च्छरंग व्हॉल्वि प्र रं भिक च्छस्थतीत [बंद] पु नसांचभयत करते . भसिें ड्रची ज ग एक्ट्झॉस्ट पोटय शी
जोड्िी ज ते भपस्टन एकतर च्छरंगमुळे भकंव दु सर् य बंदर तू न पु रवल्य ज ि र् य पु रवठ द ब मुळे म गे घे तो.
6.2 शसं िि ऍस्तटंि शसिें डरचे अप्रत्क्ष शनयं त्रण
आकृती 6.2 - भसं गि ऍच्छक्टंग भसिेंड्रचे अप्रत्क्ष भनयंत्रि
य प्रक रचे सभकयट (आकृती 6.2) मोठ्य भसंगि भसिें ड्सयस ठी तसेच उच्च वेग ने क ययरत असिे ल्य भसिें ड्रस ठी
योग्य आहे . अंभतम प यिट कंटर ोि व्हॉल्व्ह स ि रिपिे बं द केिे ल्य 3/2 पु श बटन ऑपरे टे ड् व्हॉल्व्हि रे क य य च्छित
केि ज तो. अंभतम भनयंत्रि व्हॉल्व मोठ्य प्रम ि त हव ह त ळत त. जे व्ह पु श बटि द बिे ज ते , ते व्ह 3/2
स म न्यतः बंद व्हॉल्व्ह प यिट भसिि 1/2 तय र करत त जे अंभतम व्हॉल्व्ह भनयंभत्रत करते ज्य मुळे भसिें ड्रच्य
भपस्टन ब जू ि क ययरत म ध्यम ि जोड्िे ज ते जे िेकरून भसिें ड्र पु ढे ज ईि. पु श बटि सोड्ल्य वर, अंभतम
व्हॉल्व्ह तू न प यिट हव 3/2 NC – DCV ि रे व त वरि त वळविी ज ते .
आवश्यक भसिि द ब सुम रे 1-1.5 ब र असू शकतो. फ यनि कंटर ोि व्हॉल्व्हमिू न ज ि र क मक ज च दब व 4-6
ब रच्य आवश्यकते वर अविं बून असतो. इनपु ट भसििवर प्रभिय करण्य ची परव नगी म्हिून अप्रत्क्ष भनयंत्रि.
भसंगि प यिटे ड् व्हॉल्व्ह िभचतच अॅच्छिकेशन्समध्ये व परिे ज त त जे थे सेट प यिट भसिि क ढल्य वर भपस्टनि
त्वररत म गे घ्य वे ि गते .
91
6.3 डबि ऍस्तटंि शसिें डरचे थे ि शनयं त्रण
आकृती 6.3 - ड्बि ऍच्छक्टंग भसिेंड्रचे थेट भनयंत्रि

भसंगि ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र आभि ड्बि ऍच्छक्टंग भसभिं ड्रमिीि फरक ह आहे की ड्बि ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र 3/2
ड् यरे क्शनि कंटर ोि व्हॉल्व्हऐवजी 5/2 ड् यरे क्शनि कंटर ोि व्हॉल्व्ह व परतो (आकृती 6.3). सहस , जे व्ह दु हेरी क यय
करि रे भसभिं ड्र च िविे ज त न ही, ते व्ह आउटिे ट "B" आभि इनिे ट "P" जोड्िे ज तीि. य सभकयटमध्ये , जे व्ह
जे व्ह ऑपरे शन बटि स्वहस्े द बिे ज ते , ते व्ह ड्बि-ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र एकद म गे म गे सरकेि
दोन्ी भदश ं न गती भनयंभत्रत करण्य स ठी, प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्व भसिें ड्रच्य दोन्ी ब जूं च्य इनिे ट्सशी जोड्िे िे
आहे त. फ्लो कंटर ोि व्हॉल्व्हची भदश भसंगि ऍच्छक्टंग भसिें ड्रच्य फ्लो कंटर ोि व्हॉल्व्हि रे हव सोड्ण्य च्य भवरुद्ध आहे .
थ्रॉटि इनिे टच्य तु िनेत, प्रव ह भनयं त्रि व्हॉल्व्ह अभिक कठीि आभि अभिक च्छस्थर आहे . अश प्रक रे सभकयटि
जोड्ल्य ने भपस्टन च िभवण्य स पु रेस हवेच द ब आभि उज य भमळू शकते .
6.4 मे मरी व्हॉल्व्व्ह िापरून डबि ऍस्तटंि शसिें डरच्या थे ि शनयं त्रण
जे व्ह फॉरवड्य मोशनस ठी 3/2 वे व्हॉल्व्ह द बि ज तो, ते व्ह 5/2 मेमरी व्हॉल्व्ह त् च्य प यिट पोटय 14 वर ि गू
केिे ल्य भसििि रे च्छस्वच करतो. भपस्टन ब हे र ज तो आभि फॉरवड्य एं ड् पोभझशनमध्ये र हतो. ड्बि प यिटे ड्
व्हॉल्व्हि मेमरी व्हॉल्व्ह असेही म्हित त क रि आत हे पु श बटि फॉरवड्य सोड्िे तरी अंभतम 5/2 कंटर ोि व्हॉल्व्ह
क य य च्छित च्छस्थतीतच र हतो क रि 5/2 व्हॉल्वचे दोन्ी प यिट पोटय व त वरि च्य द ब च्य संपक य त असत त. आभि
भपस्टन फॉरवड्य एं ड् पोभझशनमध्ये र हते .
जे व्ह ररटनय मोशनस ठी 3/2 वे व्हॉल्व्ह द बि ज तो, ते व्ह 5/2 वे व्हॉल्व्ह त् च्य प यिट पोटय 12 वर ि गू केिे ल्य
भसििि रे प्र रं भिक च्छस्थतीकड्े परत ज तो. भपस्टन नंतर त् च्य प्र रं भिक च्छस्थतीकड्े परत येतो आभि म गीि टोक च्य
च्छस्थतीत र हतो. . आत ररटनय पु श बटि सोड्िे तरी भसिें ड्रची च्छस्थती बदिि र न ही.
92
आकृती 6.4 - मेमरी व्हॉल्व्ह व परून ड्बि ऍच्छक्टंग भसिेंड्रचे थेट भनयंत्रि
सभकयटि मेमरी सभकयट म्हित त क रि ते 5/2 म गय दु हेरी प यिट मेमरी व्हॉल्व व परते . 5/2 वे व्हॉल्व्ह ररसे ट
च्छरंग्सच्य अनुपच्छस्थतीत स्पू िच्य च्छस्थतीनुस र ि गू केिे ि शे वटच भसिि िक्ष त ठे वू शकतो, अश प्रक रे न्यू मॅभटक
भसिि िक्ष त ठे वतो भकंव संग्रभहत करतो. ड्बि प यिटे ड् 4/2 वे व्हॉल्व्ह दे खीि मेमरी व्हॉल्व्ह म्हिून व परि ज ऊ
शकतो
6.5 डबि ऍस्तटंि शसिें डरचा िेि शनयं त्रण
आकृती 6.5 - ड्बि ऍच्छक्टंग भसिेंड्रचे वेग भनयंत्रि
न्यूमॅभटक ऍक्ट्यु एटरची गती भनयंभत्रत करण्य स ठी स्पीड् कंटर ोि सभकयटच व पर केि ज तो; हे ऍक्ट्च्युएटसयन पु रवठ
होि री हव भनयंभत्रत करून स ध्य केिे ज ते. ऍक्ट्च्युएटरि होि र हव प्रव ह एकतर पु रवठ ि इन भकंव ड्र े न
93
ि इनि रे भनयंभत्रत केि ज तो.
भसिें ड्रच्य वेग भनयंत्रि मध्ये , चे क व्हॉल्वसह प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्व स म न्यतः व परि ज तो, परं तु हे संयोजन एक
भदशे ने वेग भनयं त्रि प्रद न करते . ड्बि ऍच्छक्टंग भसिें ड्रच्य दोन्ी भदशे ने वेग भनयंत्रि च्य ब बतीत, संयोजन प्रव ह
भनयंत्रि आभि चे क व्हॉल्वचे दोन संच व परिे ज त त. भवस् र आभि म गे घे ण्य ची गती स्वतं त्रपिे बदििी ज ऊ
शकते . हे नोंद घ्य वे की चेक व्हॉल्व्हची च्छस्थती भसिें ड्र चें बसयमध्ये हवेच मुक्त प्रव ह आभि चें बरमिू न हवेच थ्रोटि
प्रव ह करण्य स परव नगी दे ते.
6.6 न्यूमॅशिक शसिेस्तन्संि सशकगि् स (दोन डीएसी)
स म न्यत: मोठ्य प्रम ि त उत्प दन उद्योग ं मध्ये जे व्ह दोन (भकंव ) दोनपे क्ष ज स् ऑपरे शन्स अनुिमे केिे ज त त
ते व्ह अनुिभमत सभकयट व परिे ज ते . आउटपु ट भमळभवण्य स ठी आम्ही पू वयभनि य ररत अनुिम त ड्बि ऍच्छक्टंग
ऍक्ट्यु एटर व परतो.

प्रे शर भड्पें ड्ंट्स आभि पोभझशन भड्पें ड्ंट्स य दोन पद्धतींनी भसिेच्छन्संग केिे ज ते . पोभझशन बेस्ड् भसिेच्छन्संगमध्ये
ऍक्ट्यु एटसय (भसिें ड्सय) शी जोड्िे िे कॅम दु सऱ्य ऍक्ट्यु एटरि हिवण्य करत व्हॉल्व्ह च िवत त. ही पद्धत स म न्यतः
न्यूमॅभटक्समध्ये व परिी ज ते . आकृतीमध्ये दशय भविे ल्य दोन ड्बि ऍच्छक्टंग भसिें ड्सयच एक स ि पोभझशन भड्पें ड्ंट
भसिेच्छन्संग जे व्ह ऑपरे टरने स्ट टय बटि पु श केिे ते व्ह भसभिं ड्र एक व ढवि ज तो जे व्ह तो इच्छित स्थ न वर
पोहोचतो ते व्ह 2/2 ड्ीसी व्हॉल्व्ह सभिय होतो जो 4/2 ड्ीसीि आवेग प्रद न करतो. दु स-य भसिें ड्रच व्हॉल्व्ह
ज्य मुळे तो दे खीि व ढतो. अश प्रक रे च्छस्थती आि ररत अनुिम स ध्य केिे ज ते .
आकृती 6.6 - न्यू मॅभटक भसिेच्छन्संग सभकयट् स (दोन DAC)
6.7 शसिेस्तन्संि ऑपरे शन: एक एसएसी आशण एक डीएसी
जे व्ह पू वयभनि य ररत पद्धतीने एक प ठोप ठ एक पे क्ष ज स् ऑपरे शन्स केल्य ज त त ते व्ह त् ि अनुिम ऑपरे शन
94
म्हिून ओळखिे ज ते .
स्पष्टीकरि:
1. य भसिेच्छन्संग सभकयटमध्ये , DA भसिें ड्रच्य A पोटय मिू न 4/2 DC व्हॉल्वमिू न संकुभचत हव आत ज ईि आभि
भपस्टनि पु ढे भदशे ने ढकिे ि. ड्ीए भसभिं ड्रचे पभहिे ऑपरे शन पू िय झ िे आहे . B बंदर तीि हव R बंदर तू न
व त वरि त संपिी आहे .
2. भचत्र त द खवल्य प्रम िे 3/2 ड्ीसी व्हॉल्व्हच रोिर द बण्य स ठी भपस्टन रॉड्ि कॅम भदिे ि आहे . भपस्टनची
ह िच ि रोिरपयांत पोहोचे ि आभि रोिरवर च िि ऱ्य 3/2 ड्ीसी व्हॉल्व्हच्य क य य स ठी द ब .
3. आत संकुभचत हव 3/2 DC व्हॉल्व्हमिू न SA न्यूमॅभटक भसिें ड्रच्य पोटय C वर व हते . भपस्टनच्य ह िच िीस ठी
संकुभचत हव SA भसिें ड्रमध्ये प्रवेश करे ि. अश प्रक रे दु सरे ऑपरे शन एक िम ने पू िय केिे ज ते .
4. हे सभकयट टर ॅ व्हि भड्पें ड्ेंट भसिेच्छन्संग सभकयटचे उद हरि आहे .
आकृती 6.7 - S A भसभिंड्र ते D A भसभिंड्रच िम
6.8 िाईम शडिे सशकगि
ट ईम भड्िे सभकयट व्हॉल्वचे ऑपरे शन आभि ऍक्ट्यु एटरच्य ह िच िी दरम्य न भविं ब प्रद न करते . दोन सिग
ऑपरे शन्समध्ये वेळेचे अंतर आवश्यक असत न ट ईम भड्िे व्हॉल्व ह मुख्य घटक आहे .
95
आकृती. 6.8 दोन्ी स्टर ोकस ठी ट ईम भड्िे सभकयट
स्पष्ट्ीकरण:
1. जे व्ह भसिें ड्र पू वयभनभित वेळेच्य भविं ब नंतर च िव यचे असेि ते व्ह हे सभकयट व परिे ज ते . य
सभकयटमध्ये ट ईम भड्िे व्हॉल्व्ह व परि ज तो जो 3/2 ड्ीसी व्हॉल्व्ह नंतर बसवि ज तो आभि ते भसभिं ड्रच्य
क य य च्छित होण्य स ठी ि गि र भविं ब ठरवेि.
2. संकुभचत हव 3/2 DC व्हॉल्वमिू न व हते ते व्ह ती ट ईम भड्िे व्हॉल्वच्य प्रव ह भनयंत्रि व्हॉल्वमिू न
ज ईि आभि त् च प्रव ह ट ईम भड्िे व्हॉल्व्ह सेट करण्य स ठी भनयंभत्रत केि ज ऊ शकतो.
3. ठरिे ल्य क ि विीच्य भविं ब स ठी ट ईम भड्िे व्हॉल्व्हमिू न हव व हते आभि नंतर 4/2 ड्ीसी
व्हॉल्व्हच्य प यिट भनयंत्रि स ठी हव भसिि दे ते.
4. आत एअर फॉमय कॉम्प्रे सर 4/2 DC व्हॉल्वमिू न प्रव भहत होईि आभि DA भसिें ड्रि त् च
फॉरवड्य स्टर ोक पू िय करण्य स ठी सभिय करे ि. भसिें ड्रची ही ह िच ि वेळेच्य भविं ब ने च िते म्हिून सभकयटि
ट ईम भड्िे सभकयट म्हिून ओळखिे ज ते .
5. ट ईम भड्िे व्हॉल्व्ह ऑपरे शन्स दरम्य न आवश्यक ट ईम भड्िे असिे ल्य ऑपरे शन्स िमव रीत उपयुक्त
आहे .
96
6.9 इिे टरो - न्यूमॅशिक शनयं त्रण
इिे क्टरो-न्यूमॅभटक कंटर ोिमध्ये न्यूमॅभटक पॉवर भसस्टम च िभवि री इिे च्छक्टरकि कंटर ोि भसस्टम असते . य मध्ये
सोिनॉइड् व्हॉल्व्हच व पर इिेच्छक्टरकि आभि न्यूमॅभटक प्रि िींमिीि इं टरफेस म्हिून केि ज तो. भिभमट च्छस्वचे स
आभि प्रॉच्छक्सभमटी सेन्सर स रखी उपकरिे फीड्बॅक घटक म्हिून व परिी ज त त
फ्लुइड् पॉवर भसस्टमच्य भनयं त्रि स ठी स म न्यतः स त मूििू त भवद् युत उपकरिे व परिी ज त त
1. स्वहस्े च िविे िे पु श बटि च्छस्वच

2. मय य द च्छस्वच
3. प्रे शर च्छस्वचे स
4. सोिे नोइड्् स
5. ररिे
6. ट इमर
7. त पम न च्छस्वच
इिे क्टरो न्यूमॅभटक्समध्ये व परिे िी इतर उपकरिे आहे त

1. प्रॉच्छक्सभमटी सेन्ससय
2. इिे च्छक्टरक क उं टर
आकृती. 6.9 पुश बटि च्छस्वचेस
97
6.10 पश बिण स्तस्वचेस
पु श बटि हे इिे च्छक्टरक कंटर ोि सभकयट बंद करण्य स ठी भकंव उघड्ण्य स ठी व परिे ज ि रे च्छस्वच आहे . ते प्र मुख्य ने
यंत्र ं चे क यय सुरू करण्य स ठी आभि थ ं बभवण्य स ठी व परिे ज त त. आिीब िीच्य वेळी ते मॅन्युअि ओव्हरर इड्
दे खीि प्रद न करत त. ऍक्ट्यु एटरि ह ऊभसंगमध्ये ढकिू न पु श बटि च्छस्वच सभिय केिे ज त त. य मुळे संपक ां च
संच उघड्तो भकंव बंद होतो.
6.11 फ्लइड पॉिर शसस्टमची दे खिाि

ह यड्र ॉभिक भसस्टम भबघड्ण्य च्य सव य त स म न्य क रि ं ची य दी ख िीिप्रम िे आहे :
अड्किे िे भकंव गभिि ते ि भफल्टर.
जि शय त ते ि च अपु र पु रवठ .
गळती सीि.
सैि इनिे ट रे ि ज्य मुळे पं प हव घे ते.
ते ि च चुकीच प्रक र.
ते ि चे ज स् त पम न.
ज स् ते ि च द ब.
प्रभतबंि त्मक दे खि ि तं त्र खरोखर प्रि वी होण्य स ठी, एक च ं गि अहव ि आभि रे कॉड्य भसस्टम असिे आवश्यक
आहे . य अहव ि त ख िीि गोष्टींच सम वेश अस व :

● कोित् प्रक रची िक्षिे आढळिी, ती कशी आढळिी आभि त रीख.
● केिे ल्य दे खि िीचे वियन. य त ि ग बदििे, ड् उनट इमची रक्कम आभि त रीख सम भवष्ट अस वी.
● ते ि जोड्िे भकंव बदििे गेिे ते व्ह च्य त रख ं च्य नोंदी. भफल्टर बदि ं च्य त रख दे खीि रे कॉड्य केल्य
प भहजे त.
योग्य दे खि ि केल्य ने ह यड्र ॉभिक त्र स कमी होतो. भनयभमत दे खि ि क ययिम व परून भसस्टमची क ळजी
घे तल्य स, आम्ही स म न्य समस्य दू र करू शकतो आभि भवशे ि गोष्टींच अंद ज ि वू शकतो.
98
जाि आिाज
िक्षिे क रि उप य
ख िीिपै की कोिते ही भकंव सवय:

गभिि भफल्टर बदि .
ग ळिे िु व .
अड्किे िी इनिे ट ि इन
स फ कर .
जि शय तीि श्व सोच्छ्व स च
म गय स्वि कर .
पोकळ्य भनम य ि होिे
भसस्टीम फ्लुइड् बदि .
योग्य पं प ड्र इव्ह मोटर गती
बदि .
पं प आवश्यक दु रुस्ीस ठी पू िय
तप सिी कर भकंव
पं प गोंग ट करि र
बदि .
द्रव चे त पम न तप स
गळती असिे िी इनिे ट
कनेक्शन घट्ट कर .
द्रव मध्ये हव
जि शय योग्य प तळीवर िर .
भसस्टीममिू न हव व हिे.
पं प श फ्ट सीि बदि .
ख िीि सवय:
एकक संरेच्छखत कर .
कपभिं ग चु कीचे संरेच्छखत
सीि, बेअररं ग आभि
कपभिं गची च्छस्थती तप स .
एकक संरेच्छखत कर .
मोटर गोंग ट करि र कपभिं ग चु कीचे संरेच्छखत
मोटर भकंव कपभिं ग जीिय प्रे शर गेज स्थ भपत कर आभि
खू प कमी भकंव उच्च द ब सेभटं ग
झ िे आहे सम योभजत कर
99
जाि उष्णता

ग ळिे िु व .
स फ कर .
पोकळ्य भनम य ि होिे
योग्य पं प ड्र इव्ह मोटर गती
बदि .
पं प आवश्यक दु रुस्ीस ठी
पू िय तप सिी कर भकंव
बदि .
पं प त पिे ि
द्रव चे त पम न तप स
संरेच्छखत युभनट.
ज स् ि र
य ं भत्रक बंिन शोि आभि
दु रुस् कर .
सभकयट भड्झ इनपे क्ष ज स्
क म च ि र तप स .
दोिपू िय ि ग ं ची दु रुस्ी भकंव
पं प जीिय भकंव खर ब झ ि
पु नच्छस्थयत कर .
ररिीफ भकंव अनिोभड्ं ग व्हॉल्व्ह प्रे शर गेज स्थ भपत कर आभि
सेट सम योभजत कर
प्रे शर गेज स्थ भपत कर
खू प कमी भकंव उच्च द ब सेभटं ग
आभिसम योभजत कर
मोटर भकंव कपभिं ग जीिय संरेच्छखत युभनट.
झ िे आहे य ं भत्रक बंिन शोि आभि
दु रुस् कर . सीि, भबयररं ग्ज
ज स् िोभड्ं ग
आभि कपभिं ग्ज.
सभकयट भड्झ इनपे क्ष ज स्
क म च ि र तप स .
व्हॉल्व्ह सेभटं ग प्रे शर गेज स्थ भपत कर आभि
ररिीफ व्हॉल्व्ह गरम झ िे आहे सम योभजत कर
100
दु रुस्ी भकंव दोिपू िय पु नच्छस्थयत

जीिय भकंव खर ब झ िेिे व्हॉल्व्ह
िग
प्रे शर गेज स्थ भपत कर आभि

भसस्टम दब व उच्च
सम योभजत कर
प्रे शर गेज स्थ भपत कर आभि

उच्च अनिोभड्ं ग व्हॉल्व्ह सेट
सम योभजत कर
भफल्टर बदि .
प्रि िीतीि द्रव तप स
द्रवपद थय गरम खर ब द्रव भकंव कमी पु रवठ भचकटपि , आवश्यक
असल्य स बदि .
जि शय योग्य स्र वर िर
भफल्टर बदि .
भसस्टम द्रवपद थ य ची
चु कीची द्रव भचकटपि भचकटपि तप स , आवश्यक
असल्य स बदि .
जि शय योग्य प तळीवर िर
कूिर आभि/भकंव ग ळिे

स्वि कर .
दोिपू िय द्रव शीतकरि प्रि िी कूिर कंटर ोि व्हॉल्व्ह बदि .
कूिर दु रुस् कर भकंव
बदि
दु रुस्ी भकंव दोिपू िय पु नच्छस्थयत

पं प, व्हॉल्व्ह, मोटर जीिय
िग
101
चकीचा प्रिाह

स फ कर .
पं प द्रव प्र प्त करत न ही
पं प आवश्यक दु रुस्ीस ठी
पू िय तप सिी कर भकंव
बदि .
पं प ड्र इव्ह मोटर क ययरत न ही दु रुस्ी
खर ब झ िे िे पं प तप स
पं प च िभवि्य स ठी कपभिं ग
कपभिं ग बदि आभि संरेच्छखत
शीअर केिे िे आहे
कर .
प्रव ह न ही पं प ड्र इव्ह मोटर चु कीच्य भदशे ने
उिट भफरिे
भफरत आहे
मॅन्युअिी ऑपरे ट केिे ल्य
भनयंत्रि ं ची च्छस्थती तप स .
भदश त्मक भनयंत्रि चु कीच्य सोिनॉइड्-ऑपरे ट केिे ल्य
भदशे ने सेट केिे आहे कंटर ोल्सवर इिे च्छक्टरकि
सभकयट तप स .
प यिट प्रे शर पं प दु रुस्
कर भकंव बदि .
खर ब झ िे िे पं प तप स
कपभिं ग बदि आभि संरेच्छखत
खर ब झ िे िे पं प
कर
चु कीचे असेंब्ल केिे िे पं प दु रुस्ी भकंव ि ग बदि
अभतप्रव ह प्रव ह भनयंत्रि खू प उच्च सेट ि ग सम योभजत कर
102
योक अक्ट्यु एभटं ग भड्व्ह ईस
इनऑपरे भटव्ह (व्हे ररएबि दु रुस्ी भकंव ि ग बदि
भड्स्िे समेंट पं प)
पं प ड्र इव्हचे रोटे शन प्रभत भमभनट
योग्य युभनटसह बदि
(RPM).
चु कीचे
अयोग्य आक र च पं प योग्य युभनटसह बदि
बदिण्य स ठी व परि ज तो
प्रव ह भनयंत्रि खू प कमी आहे ि ग सम योभजत कर
ररिीफ भकंव अनिोभड्ं ग व्हॉल्व्ह

ि ग सम योभजत कर
खू प कमी आहे
दु रुस्ी कर भकंव ि ग
बदि भकंव ख िीिपै की
कमी प्रव ह कोिते ही भकंव सवय:
अिय वट उघड्य मॅन्युअिी ऑपरे ट केिे ल्य

व्हॉल्व्ह ि रे ब यप स प्रव ह भनयंत्रि ं ची च्छस्थती तप स
सोिनॉइड्-ऑपरे ट केिे ल्य
कंटर ोल्सवर इिे च्छक्टरकि सभकयट
तप स .
प यिट प्रे शर पं प दु रुस्
कर भकंव बदि .
भसस्टममध्ये ब ह्य गळती प्रि िीतू न हव रक्तस्त्र व.

पं प ड्र इव्ह मोटरचे RPM चु कीचे
योग्य युभनटसह बदि
आहे
थकिे ि पं प,
व्हॉल्व्ह मोटर, भसिें ड्र भकंव दु रुस्ी भकंव ि ग बदि
इतर
चकीचा दबाि
"चु कीच प्रव ह", िक्षि पह

दब व न ही प्रव ह न ही
"प्रव ह न ही"
103
"चु कीच प्रव ह," िक्षि पह
प्रे शर ररिीफ पथ अच्छस्त्व त आहे
"प्रव ह न ही" आभि "कमी प्रव ह"
प्रे शर-कमी करि रे व्हॉल्व खू प
ि ग सम योभजत कर
कमी सेट केिे आहे
प्रे शर-कमी करि रे
दु रुस्ी भकंव ि ग बदि
कमी द ब व्हॉल्व्ह खर ब झ िे
खर ब झ िे िे पं प, मोटर भकंव
भसिें ड्र
गळती कनेक्शन घट्ट कर .

द्रव मध्ये हव जि शय योग्य प तळीवर िर .
भसस्टीममिू न हव व हिे.
थकिे ि आर म
व्हॉल्व्ह
गभिि भफल्टर आभि भसस्टम
द्रव मध्ये दू भितत
अभनयभमत दब व फ्लुइड् बदि
गळतीस ठी गॅस व्हॉल्व तप स .

संचयक सदोि भकंव च जय
योग्य द ब मध्ये बदि कर .
गम वि
दोि असल्य स दु रुस्ी कर .
थकिे ि पं प, मोटर भकंव

भसिें ड्र
सदोि ऑपरे शन
प्रव ह भकंव दब व न ही "चु कीच प्रव ह" पह

मय य द भकंव अनुिम स िन
भनच्छिय भकंव चु कीचे सम योजन
य ं भत्रक ब ं ििी ब ं ििे आभि दु रुस्ी शोि
सवो अॅच्छलिफ यरि कोित ही कम ं ड् कन्सोि दु रुस् कर भकंव
ह िच ि न ही
कम ं ड् भसिि न ही परस्पर जोड्ि ऱ्य त र
भनच्छिय भकंव चु कीचे सम योजन ि ग सम योभजत कर , दु रुस्
सवो एम्पिीफ यर कर भकंव बदि
भनच्छिय सवो व्हॉल्व्ह दु रुस्ी भकंव ि ग बदि
104
भसिें ड्र भकंव मोटर जीिय भकंव

खर ब झ िे
कमी प्रव ह "चु कीच प्रव ह" पह

द्रव त पम न तप स .
भसस्टम द्रवपद थ य ची भचकटपि
उच्च द्रव भचकटपि
तप स , आवश्यक असल्य स
बदि .
व्हॉल्व्ह स ठी अपु र भनयंत्रि द ब "अयोग्य दब व" पह
मशीन म ग ां चे स्ने हन न ही
स्ने हन करिे
मंद ह िच ि भकंव भिंकेज
ि ग सम योभजत कर , दु रुस्
चु कीचे सम योभजत भकंव खर ब
कर भकंव बदि
क यय सवो अॅच्छलिफ यर
ि ग स्वि कर आभि
सम योभजत कर भकंव बदि .
च्छस्टभकंग सवो व्हॉल्व्ह
भसस्टम द्रव आभि भफल्टरची
च्छस्थती तप स
अभनयभमत दब व "अयोग्य दब व" पह
द्रव मध्ये हव "अत् भिक आव ज" पह
मशीन म ग ां चे स्ने हन न ही
स्ने हन करिे
अभनयभमत ह िच ि
अभनयभमत आदे श भसिि कम ं ड् कन्सोि दु रुस् कर भकंव

परस्पर जोड्ि ऱ्य त र
खर ब क यय करि य य सवो ि ग सम योभजत कर , दु रुस्

अॅलिीफ यरचे चु कीचे सम योजन कर भकंव बदि
सदोि अभिप्र य
टर न्सड्यू सर
105
ि ग स्वि कर आभि
सम योभजत कर भकंव बदि .
च्छस्टभकंग सवो व्हॉल्व्ह
भसस्टम द्रव आभि भफल्टरची
च्छस्थती तप स .
भसिें ड्र भकंव मोटर जीिय भकंव

खर ब झ िे
"चु कीच प्रव ह" पह

अभतप्रव ह
ज स् वेग भकंव ह िच ि
फीड्बॅक टर न्सड्यू सर ि ग बदि
6.12 िीज आशण इिे टरॉशनक्ससाठी सामान्य सरक्षा शनयम
वीज आभि इिे क्टरॉभनक्सस ठी ख िीि स म न्य सुरक्ष भनयम आहे त:

● मंजूर स िने, उपकरिे आभि संरक्षि त्मक उपकरिे व पर .
● उघड्य इिे च्छक्टरक सभकयट् सच्य आसप स क म करत न अंगठ्य , ब्रेसिे ट आभि तत्सम जे वि चे पद थय
घ ििे ट ळ .
● सभकयट बंद आहे असे किीही समजू नक . ख त्रीने क ययरत असल्य चे स िन सह ते परत तप स .
● क ही पररच्छस्थतींमध्ये पॉवर च िू होि र न ही य ची हमी दे ण्य स ठी "भमत्र प्रि िी" आवश्यक असते
● इं टरिॉक स रख्य सुरक्ष उपकरि ं शी किीही छे ड्छ ड् करू नक भकंव ओव्हरर इड् करण्य च
प्रयत्न करू नक (एक प्रक रच च्छस्वच जो दरव ज उघड्ल्य वर भकंव पॅ नेि क ढल्य वर आपोआप वीज क ढू न
ट कतो).
● स िने आभि च चिी उपकरिे स्वि आभि च ं गल्य क म च्य च्छस्थतीत ठे व . खर ब होण्य च्य पभहल्य
भचन् वर इन्सु िेटेड् प्रोब आभि िीड्् स बदि .
● क ही उपकरिे, जसे की कॅपेभसटर, प्र िघ तक शु ल्क स ठवू शकत त. ते हे शु ल्क दीघय क ि विीस ठी स ठवू
शकत त. हे भनभित असिे प भहजे की ही उपकरिे त् ं च्य आसप स क यय करण्य पू वी भड्स्च जय केिी ज त त.
● ग्र उं ड््स क ढू नक आभि उपकरिे ग्र उं ड्ि पर िू त करि रे अड्ॅ प्टर व परू नक .
● भपक्चर यू ब आभि कॅथोड् रे यू ब य ं स रखी उच्च व्हॅ क्ूम उपकरिे ह त ळत न संरक्षक कपड्े आभि सुरक्ष
चष्म व पर .
106
● योग्य क ययपद्धती ज िून घे ण्य पू वी आभि कोित् ही संि व्य सुरभक्षतते च्य िोक् ं बद्दि ज गरूकत येण्य पू वी
उपकरि ं वर क म करू नक .
6.13 द्रिपदाथांची दे खिाि आशण शिल्हे िाि िािणे

सम ज च्य फ यद्य स ठी प्रदू िि भनयंभत्रत करिे आभि नैसभगयक संस िन ं चे संरक्षि करिे ही महत्त्व ची उभद्दष्टे आहेत.
अश प्रक रे , कचर ह यड्र ॉभिक द्रवपद थ ां ची भनभमयती कमी करिे आभि पय य वरि स अनुकूि पद्धतीने त् ं ची
भवल्हे व ट ि विे महत्व चे आहे . ह यड्र ॉभिक द्रवपद थ ां ची योग्य दे खि ि आभि भवल्हे व ट ि वण्य स ठी ख िीि क ही
भशफ रसी आहे त ज्य ं चे क टे कोरपिे प िन केिे प भहजे :
● सम भवष्ट असिे ल्य अनुप्रयोग स ठी इष्टतम द्रव भनवड् . य मध्ये भसस्टम ऑपरे भटं ग प्रे शर आभि त पम न
तसेच इच्छित द्रव गुििम ां च भवच र सम भवष्ट आहे .
● दू भितत कमी करण्य स ठी आभि द्रवपद थ य चे उपयुक्त आयुष्य व ढवण्य स ठी च ं गल्य प्रक रे भड्झ इन
केिे ल्य भफल्टरे शन भसस्टमच व पर कर . ग ळण्य ची प्रभिय सुरू ठे विी प भहजे आभि भनयभमत अंतर ने
भफल्टर बदििे प भहजे त.
● न व परिे ल्य द्रव पु रवठ्य स ठी योग्य स्टोरे ज प्रभियेचे अनुसरि कर . उद हरि थय, ब हे रीि स्टोरे जची
भशफ रस केिे िी न ही, भवशे ितः जर ड्र ममध्ये द्रव स ठवि गेि असेि क रि तो व ढत् हव म न मुळे
प्रि भवत होतो आभि पररि मी ड्र म सीम कमकुवत होऊ शकत त आभि गळती आभि दू भित होऊ शकत त.
● स्टोरे ज कंटे नसयमिू न ह यड्र ॉभिक भसस्टीममध्ये द्रव क ळजीपू वयक व हून नेिे प भहजे क रि दू भित होण्य ची
शक्त मोठ्य प्रम ि त ह त ळिीवर अविं बून असते . हस् ं तरि कंटे नर व पर त नसत न झ कून ठे व वे.
● भस्नग्धत , आम्लत , बल्क मॉड्यू िस, भवभशष्ट गुरुत्व कियि, प ण्य चे प्रम ि, भमभश्रत प तळी आभि कि दू भित
होण्य स ठी ऑपरे भटं ग द्रव भनयभमतपिे तप सिे प भहजे त.
● पं प, प इभपं ग, भफल्टर, ऍक्ट्यु एटर आभि जि शय ं सह संपूिय ह यड्र ॉभिक प्रि िी भनम य त् च्य वैभशष्ट्य ं नुस र
र खिी गेिी प भहजे .
● ऑपरे भटं ग ह यड्र ॉभिक भसस्टीममिू न गळती कमी करण्य स ठी भकंव दू र करण्य स ठी सुि र त्मक क रव ई
केिी प भहजे . स म न्यतः जीिय सीि भकंव सैि भफभटं गमुळे गळती होते . आदशय ऑपरे भटं ग पररच्छस्थती सुभनभित
करण्य स ठी आभि दू भितत , गळती इ. कमी करण्य स ठी प्रभतबंि त्मक दे खि ि क ययिम ि गू केि
प भहजे .
● द्रवपद थ ां ची योग्य प्रक रे भवल्हे व ट ि विे आवश्यक आहे क रि ह यड्र ॉभिक द्रवपद थय ह एक ट क ऊ
पद थय म नि ज तो जे व्ह तो ह यड्र ोभिक प्रि िींमध्ये व परण्य स ठी योग्य नसतो ते व्ह तो खर ब होतो. भवभवि
पय य वरिीय सरक री एजन्सी दे खीि भवल्हे व ट ि वल्य ज ि र् य ह यड्र ॉभिक द्रवपद थ ां मध्ये घ तक कचर
107
भमसळण्य भवरुद्ध सुचवत त. य ट क ऊ द्रव्य ं न गैर-औद्योभगक बॉयिरमध्ये ज ळण्य ची दे खीि परव नगी
न ही.
● प्रदू िि भनयंत्रि आभि नैसभगयक संस िन ं चे संविय न हे सम ज स ठी पय य वरिीय समस्य आहे त. द्रवपद थ ां ची
योग्य प्रक रे दे खि ि आभि भवल्हे व ट ि वल्य ने केवळ पय य वरि चे च रक्षि होत न ही तर आपल्य नैसभगयक
संस िन ं चेही रक्षि होते .
● Bibilography –
Publication

Publications
108

शिक्षण प स्तिका (Learning Material) : Industrial Hydraulics And Pneumatics (22655)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

शिक्षण प स्तिका (Learning Material) : Industrial Hydraulics And Pneumatics (22655)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

महाराष्ट्र राज्य तं त्र शिक्षण मं डळ, मं बई

(स्वायत) (ISO 9001:2015) (ISO/IEC 27001:2013)

अशियां शत्रकी आशण तंत्रज्ञान पदशिका

INDUSTRIAL HYDRAULICS AND PNEUMATICS

यंत्र अभिय ंभत्रकी गट

मर ठी – इं ग्रजी (भिि भिक) म ध्यम

औद्योशिक हायडर ॉशिक्स आशण न्यूमॅशिक्स

मराठी-इं ग्रजी शििाशिक माध्यम

(अशियां शत्रकी ि तं त्राज्ञानातीि सहािे सत्र पदशिका)

महाराष्ट्र राज्य तंत्र शिक्षण मंडळ, मंबई

(स्वायत्त) (ISO 9001:2015) (ISO/IEC 27001:2013)

िेख िाशसम इब्राहीम

पािीि शमशिं द आिोक

पािीि शनखीि सरिोंडा

पािीि सिीिकमार बाबासो

पािीि अशनकेत दादासो

कोथळे संतोि सिाि

पािीि शनखीि सरिोंडा

तािीिदार बजरं ि सात्ताप्पा

अ. क्र यशनिचे नाि पान क्र.

1. ह यड्र ॉभिक्स आभि न्यूमॅभटक्स प्रि िीच पररचय (Introduction to 01-14

2. पं प आभि अॅक्ट्यु एटर (Pumps & Actuator) 15-35

5. ऑईि ह यड्र ॉभिक सभकयट् स (Oil Hydraulic Circuits) 80-89

6. न्यूमॅभटक सभकयट् स (Pneumatic Circuits) 90-108

1. हायडर ॉशिक्स आशण न्यूमॅशिक्स प्रणािीचा पररचय (Introduction to Hydraulic and

1.1 हायडर ॉशिक (प्रणािीचे) शसस्टमचे सामान्य सं रचना :-

आकृती 1.1: ह यड्र ॉभिक भसस्टम

1.2.न्यूमॅशिक (न्यूमॅशिक्स प्रणािीचे) शसस्टमचे सामान्य सं रचना

आकृती 1.2: न्यूमॅभटक भसस्टम

1.3.1 हायडर ॉशिक शसस्टीम िायदे :-

1.3.2 हायडर ॉशिक शसस्टीम तोिे :-

1.3.3 हायडर ॉशिक शसस्टीम अनप्रयोि(अँ स्तिकेशन):-

1.4.1 न्यूमॅशिक्स प्रणािीचे िायदे :-

1.4.2 न्यूमॅशिक्स प्रणािीचे तोिे :-

1.5 हायडर ॉशिक फ्लइडची मख्य काये खािीिप्रमाणे आहे त:

1.5.1 हायडर ॉशिक तेिाचे िणधमग .

1.6 हायडर ॉशिक तेिांचे ISO आशण SAE ग्रे ड

W अक्षर हे सूभचत करते की ते ि थंड् पररच्छस्थतीत दे खीि योग्य आहे .

1.7 हायडर ॉशिकमध्ये धोका आशण सरशक्षतता धोके:

➢ त्वचे मध्ये द्रवपद थ य चे इं जेक्शन

➢ चकचकीत ह यड्र ॉभिक ि इन्समुळे जखम, कट भकंव ओरखड्े

➢ उपकरि ं च्य अनपे भक्षत ह िच िीमुळे िोक ं न दु ख पत.

➢ उपकरिे आभि त् ं चे ि ग य ं च्य दे खि िीदरम्य न.

➢ अवभशष्ट द बिे िे ते ि अच नक सोड्ल्य मुळे दु ख पत.

➢ ते िकट मजल्य च्य क्षे त्र मुळे घसरिे.

2. पंप आशण ऍक्ट्यएिर (Pumps & Actuator)

शििय शनष्पत्ती (Course Outcomes)-

2.1 पंपांचे ििीकरण:

आकृती. 2.1 पं प ं चे वगीकरि

आकृती. 2.2 असंतुभित वेन पं प

स्तथथर शितरणासह सं तशित व्हे न पंप:

आकृती. 2.3 च्छस्थर भवतरि सह संतुभित व्हे न पं प

आकृती. 2.4 ब ह्य भगअर पं प

आकृती. 2.5 अंतगयत भगअर पं प

आकृती. 2.6 जे रोटर पं प

आकृती. 2.7 स्क्रू पं प

स्क्रू पंपचे िायदे आशण तोिे

आकृती. 2.8 बेंट-अॅच्छक्सस भपस्टन पं प

स्वॅ श-िे ि शपस्टन पंप:

आकृती. 2.9 स्वॅ श-िे ि शपस्टन पंप

आकृती. 2.10 रे भड्यि भपस्टन पं प

शसं िि-ऍस्तटंि शसशिं डर

आकृती 2.10 भसंगि-ऍच्छक्टंग भसभिं ड्र