Professional Documents
Culture Documents
Tutor
BBA Programme, School of Business, Bangladesh Open University, Gazipur.
Study Centre : Dhaka Commerce College, Mirpur, Dhaka-1216.
“Mathematics is the gate and key to all science” [MwYZ nj mKj weÁv‡bi cÖ‡ekØvi I PvweKvwV]
– Roger Bacon
“Mathematics is the science that draws necessary conclusions” [†h weÁvb cÖ‡qvRbxq wm×v‡šÍ †cuŠQv‡Z mvnvh¨ K‡i, Zv nj MwYZ]
– Benjamin Peirce
“¯^cœ ev¯Íevqb bv nIqv ch©šÍ †Zvgv‡K ¯^cœ †`L‡Z n‡e| ¯^cœ †mUv bq †hUv Zzwg Nywg‡q †`‡Lv, ¯^cœ †mUv †hUv †Zvgvq Nygv‡Z †`q bv|”
– G wc †R Ave`yj Kvjvg
“k„•Ljv Rxeb‡K mg„× K‡i| †jvnv I Pz¤^‡Ki ivmvqwbK Dcv`vb GK n‡jI myk„•Lj AvYweK web¨v‡mi Kvi‡Y Pz¤^‡Ki i‡q‡Q
AvKl©Y kw³ hv †jvnvi †bB|Ó
“†jLv covq ïay cwikÖg wewb‡qvM bq, gbb Ges mvabvI wewb‡qvM Ki‡Z n‡e| Zv bv n‡j mvdj¨ cvIqv KwVb| Ó
“GKwU †gavex, cÖwZwôZ Ges Av‡jvwKZ cwievi M‡o †Zvjvi Rb¨ A‡bK Kó Ki‡Z n‡e| Ó
“wbqwgZ PP©v bv Ki‡j, †Kej cÖwZfv w`‡q mvdj¨ cvIqv KwVb|Ó
“wb‡R‡K Ges cwievi‡K AMÖMwZi ¯^Y©wkL‡i wb‡q hvIqvi Rb¨ cwiï× cwiKíbv Abyhvqx K‡Vvi cwikÖg Ki‡Z n‡e| Ó
1
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
Some Formulae
Formulae for Quadratic form
1 1 x
a 2 x 2 dx a tan c
-1
4.1
a
1 1 ax
4.2 a 2 x 2 dx 2a log a x c
1 1 xa
4.3 x 2 a 2 dx 2a log x a c
4.4 x 2 a 2 dx
x x2 a2 a2
2
ln x x 2 a 2 c
2
x x2 a2 a2
x
OR x 2 a 2 dx sinh 1 c
2 2 a
x x2 a2 a2
4.5 x 2 a 2 dx
2
2
log( x x 2 a 2 ) c
x x2 a2 a2
x
OR x 2 a 2 dx cosh 1 c
2 2 a
x a2 x2 a2 x
4.6 a 2 x 2 dx
2
sin 1 c
2 a
1 x
4.7 dx sin 1 c
a x
2 2 a
1
4.8 x a
2 2
dx log( x x 2 a 2 ) c
1 x
OR x a
2 2
dx sinh 1
a
c
1
4.9 x a
2 2
dx log( x x 2 a 2 ) c
1 x
OR x a
2 2
dx cosh 1
a
c
2
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
3
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
Solved Problems
Group-I: 1
1
x 2 1 2
x 1
2
x 1 2
x
1.1 x 4
1
dx NU-1994, 2004, 2011 Hint: 4
x 1
1
x2 x2 2
x
x2 1
1.2 x4 1 dx
1 x 1 x 1
2 2
1 1
1.3 x4 1 dx Hint: 4
x 1 2 x4 1
x2 1
1.4 x4 x2 1 dx NU-1997
dx
1.5 (x 2
1) x
NU-1996 Put x z 2
Group-II: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8
* The integral is of the form (AvKvi wØNvZ):
1 1
(i) ax 2
bx c
dx (ii) ax2 bx cdx (iii) ax 2 bx c
dx
1
2.1 x 2
x 1
dx
1
2.2 3x 2
2x 4
dx
1
2.3 x 2
3x 2
dx DU-2019
1
2.4 2x x 2
10
dx
xdx
2.5 x 4
x2 1
NU-1988
2 xdx
2.6 x 4
2 x2 2
x 2 dx
2.7 x 6 6 x3 5
sec2 xdx
2.8 tan 2 x tan x 3dx
4
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
dx
2.9 x (ln x) 2
x 7 ln x 10
3.1 5x 2 8x 4dx
3.2 4 3x 2 x2 dx
1
4.1 2 x 3x 4
2
dx NU-1997
dx
4.2 ( x )( x)
xdx
4.4 ( x 2 a 2 )(b 2 x 2 )
NU-2009
1
4.5 x 2 3 x dx CSE-2011
1
4.6 x 1 2 x dx H-1990
dx
4.7 x 4 9(log x) 2
NU-1988
cos xdx
4.8 5sin x 12sin x 4
2
* For 5 and 6 : The integral is of the form (n‡i wØNvZ, j‡e GKNvZ):
px q px q
(i) ax 2
bx c
dx (ii) ax 2 bx c
dx
W.R.: Dfq As‡Ki †ÿ‡Î ax 2 bx c †K derivative K‡i j‡e wjL Ges Balance Ki|
Balance Ki‡Z wM‡q PjK †hvM we‡qvM Kiv hv‡e bv, Z‡e ayªeK †hvM we‡qvM Kiv hv‡e|
Gi ci AsKwU‡K `yBwU As‡K cÖKvk Ki(hw` cÖ‡qvRb nq)|
(7 x 9)dx
5.1 x 2
2 x 35
CSE-2012, 2019
3xdx
5.2 x 2
x2
NU-1988
5
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
( x 1)dx
6.1 x2 x 1
( x 2)dx
6.2 2 x2 8x 5
xdx
6.3 4x2 5
DU-2018
3xdx
6.4 ( x 1)(2 x)
NU-1990
* For 7 : The integral is of the form ( Gi evB‡i GKNvZ Ges Gi wfZ‡i wØNvZ):
px q ax2 bx cdx
7.1 ( x 4) x2 2 x 7dx
ax b
8.1 cx d dx
x2 x 1
8.2 x2 x 1 dx NU-2004
x2 x 1
8.3 x2 x 1 dx NU-2017
x2 2x 3
8.4 x2 x 1
dx NU-2017
W.R.: put cx d z 2
6
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
dx
9.1 ( x 1) x3
Put x 3 z 2
dx
9.2 (3x 1) 4x 3
NU-2017
x 3dx
9.3 (1 x )
4
1 x4
NU-2004
( x 1)dx
9.4 x x2
x 3 dx
9.5* ( x 1) x 1
* For 10 : The integral is of the form ( Gi evB‡i GKNvZ Ges Gi wfZ‡i wØNvZ):
1
ax b cx 2 d
dx
1
W.R.: put ax b
z
dx 1
10.1 (2 x 3) x 3x 2
2
NU-1988 Put 2 x 3
z
dx
10.2 x x2 2x 1
NU-1998
dx
10.3 ( x 1) x2 2x
NU-2003
dx
10.4 ( x 1) x2 2x 2
dx
10.5 (2 x 3) x 2 3x 2
NU-2004(NM)
dx
10.6 ( x 1) x2 2x
NU-2003
dx
10.7 (1 x) 1 x2
NU-2005(NM)
2 xdx
10.8 (1 x )
2
x4 1
* For 11 : The integral is of the form (n‡ii Dfq Ask wØNvZ Ges je GKNvZ):
7
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
px
ax 2
b cx 2 d
dx
W.R.: put cx 2 d z 2
2 xdx
11.1 (1 x ) 2
x 12
Put x 2 1 z 2
1
W.R.: put x , AsKwU `yBwU av‡c m¤úbœ n‡e| 2q ch©v‡q 11 bs †K AbymiY Ki|
z
dx 1
12.1 (x 2
1) x 4 2
NU-1997, 2000, 2014, CSE-2008, 2014, 2017 Put x
z
dx
12.2 (1 x ) 2
1 x2
NU-1997, 2001, 2010, CSE-2012, 2018
dx
12.3 x 2
4 x2
DU-2019
dx
12.4 x 2
1 x2
NU-2002(NM)
( x 1)dx
13.1 (x 2
4) x 2 9
( x 5)dx
13.2 (x 2
2) x 2 3
xdx
13.3 ( x 1) x2 1
(1 2 x)dx
13.4 (1 3x) x2 2x 5
W.R.: put px q z 2
( x 2)dx
14.1 (x 2
3x 3) x 1
8
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
x 1
15.2 dx
x 1
CSE-2008
2x 1
15.3 dx
3x 2
ax
15.4 ax
dx NU-2005(NM)
ax
15.5 x
dx
x 1 xdx
15.6 1 x
NU-1995
ax
15.7 x ax
dx NU-2005(NM)
1 x x2
15.8 1 x
dx NU-2005(NM)
x 2 dx
16.2 ( x 1)( x 2)2 NU-1990
dx
16.3 (x 2
a )( x 2 a 2 )
2
xdx
16.4 (x 2
a )( x 2 a 2 )
2
x 2 dx
16.5 ( x2 a2 )( x2 a 2 )
x3dx
16.6 ( x2 a2 )( x2 a 2 )
9
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
x 4 dx
16.7 ( x2 a2 )( x2 a 2 ) NU-1991
dx
16.8 (x 2
9)( x 2 16)
x3dx
16.9 ( x2 4)( x2 9)
x2 dx
16.10 x4 x2 12
x 2 dx
16.11 x4 x2 2
xdx
16.12 x 4
x2 2
dx
16.13 ( x 1) ( x 2 2
4)
NU-1994
xdx
16.14 ( x 1)( x 2
4)
NU-2008
(2 x 2 1)dx
16.15 ( x 1)2 ( x 2) NU-2008
dx
16.16 x(1 x 10
)
NU-1998, 2007, 2012
1
16.17 x 3
1
dx NU-2009
sin xdx
17.1 cos x(1 cos 2
x)
NU-1988
dx
17.2 sin 2 x cos x NU-1993
dx
17.3 sin 2 x sin x NU-2017
dx
17.4 sin x tan x NU-1996, 2008(NM)
10
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
dx
18.2 3 2cos x NU-2009
dx
18.3 5 3cos x NU-1999
dx
18.4 5 4cos x NU-2004, 2009(NM), 2010(old), CSE-2019
dx
18.5 3 4cos x DU-2018
dx
18.6 1 sin x cos x NU-1991
dx
18.7 2sin x cos x 3 NU-1994
d
18.8 3sin 2cos 5 NU-1994, 2004, CSE-2012, 2015, 2017
dx
18.9 a cos x b sin x NU-1992, 2012
sec x
18.10 a b tan x dx NU-1996
2sin x 3cos x
19.2 3sin x 4cos x dx NU-2009
dx
19.3 a b tan x NU-2004
cos xdx
19.4 sin x cos x NU-2001
dx
OR 1 tan x NU-2000, 2007(NM)
* For 20 : l , m and n Gi AsK( je Ges ni Dfq As‡k sin x, cos x Ges aªæeK c` _vK‡e ):
d
W.R.: Numerator = l (Denominator) + m Denominator + n
dx
where l , m and n are constants
11
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1 sin x cos x
20.1 1 sin x cos xdx NU-1994, 1997, 2014
5cos x 6
20.2 2cos x sin x 3dx NU-1995
3sin x 4cos x 5
20.3 2 cos x 2sin x
dx CSE-2011
Group-VI: 21 e f ( x) f ( x) dx e f ( x) c
x x
Formula:
1 sin x
e
x
21.1 dx NU-2009
1 cos x
1 sin 2 x
e
2x
21.2 dx NU-2005, CSE-2012, 2015
1 cos 2 x
2 sin 2 x dx
e
x
21.3 CSE-2019
1 cos 2 x
(1 x)
e
x
21.4 dx NU-2005
(2 x)2
x2 1 x2 1 2 x 1 2
e f ( x) f ( x)
x
21.5 dx NU-2005 Hint:
( x 1)2 ( x 1) 2
x 1 ( x 1) 2
1 x
2
e 1 x2 dx
x
21.6 NU-2006(NM)
1 x ln x
e
x
21.7 dx NU-2003(NM), 2007(NM), 2016, 2018
x
xe x
21.7 1 x dx 2
Group-VII: 22
Integration by Parts:
du
Formula: uvdx u vdx vdx dx c
dx
x
22.1 1 cos x dx NU-2002(NM), 2011(NM)
x sin x
22.2 1 cos x dx NU-1993, 1995, 1996, 2003, 2011(NM)
ln(ln x)
22.3 x
dx NU-2006(NM)
12
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
log xdx
22.4 ( x 1) 3
NU-1987, 1989, 1996, 1996(old) Hint: uv partial fractions
log( x 1)dx
22.5 x 1
NU-1994, 1999, 2007
(sin
1
22.7 x) 2 dx NU-1992
tan
1
22.8 xdx NU-1994
Group-VIII: 23
eax a sin bx b cos bx eax a cos bx b sin bx
Formulae : (i) eax sin bxdx (ii) eax cos bxdx
a 2 b2 a 2 b2
3
x
23.1 cos xdx NU-2002
a
x
23.2 cos bxdx
13
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
Solved Problems
Group-I: 1
x2 1
1.1 x4 1 dx NU-1994, 2004, 2011
x2 1
Solution: Let I 4 dx
x 1
1
x 2 1 2
x dx
1
x2 x2 2
x
1
1 2
x dx
2
1 1
x 2x
x x
1 1
dz Put x z
2
2
z2 x
1
1 z 1 2 dx dz
tan 1 c x
2 2
1
x
tan 1
1 x
c
2 2
1 x2 1
tan 1 c (Answer)
2 2 x
x2 1
1.2 x4 1 dx
x2 1
Solution: Let I 4 dx
x 1
1
x 2 1 2
x dx
1
x2 x2 2
x
1
1 2
x dx
2
1 1
x 2x
x x
14
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1 1
dz Put x z
2
2
z2 x
1
z 2 1 2 dx dz
1 x
ln c
2 2 z 2
1
1 x x 2
ln c
2 2 x 1 2
x
1 x2 1 2 x
ln c (Answer)
2 2 x 2 1 2 x
1
1.3 x 4
1
dx
1 x 1 x 1 1 x 2 1 1 x 2 1
2 2
1
Hint: 4 4
x 1 2 x4 1 2 x 1 2 x4 1
1
Solution: Let I dx
x 1
4
1 ( x 2 1) ( x 2 1)
dx
2 x4 1
1 x2 1 1 x2 1
4 dx 4 dx
2 x 1 2 x 1
1 1
x 2 1 2 x 2 1 2
1
x dx 1 x dx
2 2 2 1
2 2 2 1
x x 2 x x 2
x x
1 1
1 2 1 2
1
x 1
dx x dx
2 2
2 1 1 2 1 1
x 2x x 2x
x x x x
1 1
Put x z Put x t
x x
1 1
1 2 dx dz 1 2 dx dt
x x
1 1 1 1
I dz dt
2 2
2 z2 2 2 t2 2
1 1 z 1 1 t 2
tan 1 ln c
2 2 2 2 2 2 t 2
15
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1 1
x x 2
1 x 1 x
tan 1 ln c
2 2 1
2 4 2 x 2
x
1 x2 1 1 x2 2 x 1
tan 1 ln 2 c (Answer)
2 2 2 x 4 2 x 2 x 1
Note That
1 1
(i) x1
dx 2 2
4
(x ) 1
dx x 2 is not x
1 1
(ii) 2 dx dx 3x is not x
9x 4 (3x) 22
2
x2 1
1.4 x4 x2 1 dx NU-1997
x2 1
Solution: Let I 4 dx
x x2 1
1
x 2 1 2
x dx
1
x2 z 2 1 2
x
1
1
x 2 dz
1
x2 2 1
x
1
1 2
2
x dz
1 1
x 2x 1
x x
dt 1
Put x t
t ( 3) 2
2
x
1 t 1
tan 1 c 1 2 dx dt
3 3 x
1
x
1 x c
tan 1
3 3
1 x2 1
tan 1 c (Answer)
3 3x
16
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
dx
1.5 (x 2
1) x
NU-1996 Put x z 2
dx
Solution: Let I
( x 1) x
2
2 zdz Put x z 2
z 4 1 z dx 2 zdz
2dz
z4 1
Hint: 4
1
z 2 1 z 2 1 z 2 1 z 2 1
4
z 1 z4 1 z 1 z4 1
Group-II: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8
* The integral is of the form (AvKvi wØNvZ):
1 1
(i) ax 2
bx c
dx (ii) ax2 bx cdx (iii) ax 2 bx c
dx
1
2.1 x 2
x 1
dx
1
Solution: Let I dx
x x 1
2
1
2
dx
1 1
x 1 1 1 x
2 4 a 2
x 2
dx tan -1
a a
1
2
dx
1 3
2
x
2 2
1
2 x
tan 1 2 c
3 3
2
2 2x 1
tan 1 c (Answer)
3 3
1
2.2 3x 2
2x 4
dx
1
Solution: Let I dx
3x 2 x 4
2
17
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1
dx
2 2 4
3 x x
3 3
1 1
3 2
1 4 1
dx
x
3 3 9
1 1
2
dx
3 1 13
2
1 1 x
x
3 3
a 2
x 2
dx tan -1
a a
1
x
3 3 c
tan 1
13 13
3
3 3x 1
tan 1 c (Answer)
13 13
1
2.3 x 2
3x 2
dx DU-2019
1
Solution: Let I dx
x 3x 2
2
1
2 2
dx
3 3 3
x 2 x 2
2
2 2 2
1
2 2
dx
3 1
x
2 2
3 1
x 1 1 xa
1
ln 2 2 c ln 2 x 4 c x 2
a 2
dx ln
2a x a
2
1 3 1
x 2x 2
2 2 2
x2
ln c (Answer)
x 1
1
2.4 2x x 2
10
dx
xdx
2.5 x 4
x2 1
NU-1988
xdx
Solution: Let I
x x2 1
4
18
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1 dz Put x 2 z
2 z z 1
2
2 xdx dz
1 1
2
dx 1
xdx dz
2 1 1 2
z 1
2 4
1 1
2 2
2
dx
1 3
z
2 2
1
z
1 2 2 c
tan 1
2 3 3
2
1 2z 1
tan 1 c
3 3
1 2 x 1
2
1
tan c (Answer)
3 3
2 xdx
2.6 x 4
2 x2 2
x 2 dx
2.7 x 6 6 x3 5
sec2 xdx
2.8 tan 2 x tan x 3
sec2 xdx
Solution: Let I
tan 2 x tan x 3
1 Put tan x z
dz
z z 3
2
sec2 xdx dz
1
2 2
dz
1 1 1
z2 2 z 3
2 2 2
1
2
dz
1
2
11
z
2 2
1
z
1 1 2 c
tan
11 11
2 2
2 2z 1
tan 1 c
11 11
19
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
2 2 tan x 1
tan 1 c (Answer)
11 11
dx
2.9 x (ln x) 2
7 ln x 10
dx
Solution: Let I
x (ln x) 7 ln x 10
2
1 1
dx
(ln x)2 7 ln x 10 x
1 Put ln x z
dz
z 7 z 10
2
1
dx dz
x
1
2 2
dz
7 7 7
z 2 z 10
2
2 2 2
1
2 2
dz
7 3
z
2 2
7 3
z
1
ln 2 2 c 1 ln 2 z 4 c
2
3
z
7 3 3 2 z 10
2 2 2
1 z2
ln c
3 z 5
1 ln x 2
ln c (Answer)
3 ln x 5
3.1 5x 2 8x 4dx
8 4
5 x 2 x dx
5 5
2
4 4 16
5 x dx
5 5 25
5
4 4
2
x dx x 2 a 2 dx
x x2 a2 a2
2
ln x x 2 a 2
2
5 25
2 2
4 2
5 x dx
5 5
20
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
2 2
x x
2
4 4 2 2
2
4 2
2
5 5 5 5 4
5 ln x x c
2 2 5 5 5
4 2 8 4
x x x 4
5 2 4
5
5 5 8
ln x x 2 x c (Answer)
2 25 5 5 5
4
x 5x 8x 4 2 5
2
4 4
5 8
ln x x 2 x c (Answer)
2 25 5 5 5
5x 4 5 x 2 8 x 4 2 5
4 8 4
ln x x 2 x c (Answer)
10 25 5 5 5
3.2 4 3x 2 x2 dx
Solution: Let I 4 3x 2 x2 dx
3
2 x 2 x 2 dx
2
3
2
9
2 x 2dx
4 16
3 41
2 2
2 x dx
4 4
x a2 x2 a2 x
41
2
3
2
a 2 x 2 dx sin 1
2 x dx
2 2 a
4 4
2
x 3 41 x 3
2
41
2
3
4 4
4
4 x
2 sin 1 4 c
2 2 41
4
21
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
2
x 3 41 x 3
2
4 4
4
41 4 x 3
2 sin 1 c (Answer)
2 32 41
3
x 4 3x 2 x
2
41 2 1 4 x 3
4
sin c (Answer)
2 32 41
4 x 3 4 3x 2 x 2 41 2 1 4 x 3
sin c (Answer)
8 32 41
1
4.1 2 x 3x 4
2
dx NU-1997
1
Solution: Let I dx
2 x 3x 4
2
1
dx
3
2 x2 x 2
2
1 1
2 2
dx
3 9
x 2
4 16
1 1
2
dx
2
3 23
2
x
4 4
2
3 23
2
1 3
ln x x c
2 4 4 4
1 3 3
ln x x 2 x 2 c
2 4 2
1 3 3
ln x x 2 x 2 c (Answer)
2 4 2
dx
4.2 ( x )( x)
NU-1994, 2000, 2009(NM), 2011(NM) Put x z 2
dx
Solution: Let I
( x )( x)
22
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
2 zdz Put x z 2
( z 2 ) z dx 2 zdz
dz
2
z2
dz
2
2
z2
z
2sin 1 c
x
2sin 1 c (Answer)
xdx
4.4 ( x a 2 )(b 2 x 2 )
2
NU-2009
xdx
Solution: Let I
( x a 2 )(b2 x 2 )
2
zdz Put b2 x 2 z 2
(b 2 z 2 a 2 ) z 2 xdx 2 zdz
dz
(b z 2 a 2 )
2
dz
z
2
b2 a 2 2
z
sin 1 c
b a
2 2
b2 x 2
1
sin 2 c (Answer)
b a2
1
4.5 x 2 3 x dx CSE-2011
1
Solution: Let I dx
x 2 3 x
23
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
2
1
zdz Put 3 x z 2
3 z 2
2z x 3 z2
1 dx 2 zdz
2 dz
1 z2
2cos1 z c
2 cos 1 3 x 2 (Answer)
1
4.6 x 1 2 x dx H-1990
1
Solution: Let I dx
x 1 2 x
2
1
zdz Put 2 x z 2
2 z 2
1 z x 2 z2
1 dx 2 zdz
2 dz
1 z2
2cos1 z c
2 cos 1 3 x 2 (Answer)
dx
4.7 x 4 9(log x) 2
NU-1988
dx
Solution: Let I
x 4 9(log x) 2
1 1
dx
4 9(log x) 2 x
1 Put log x z
dz
4 9z2 1
dx dz
x
1
dz
2
2
3 z2
3
1 z 1 3z
sin 1 c sin 1 c
3 2 3 2
3
1 3log x
sin 1 c (Answer)
3 2
cos xdx
4.8 5sin 2 x 12sin x 4
24
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
cos xdx
Solution: Let I
5sin x 12sin x 4
2
1 Put sin x z
dz
5 z 12 z 4
2
cos dx dz
1
dz
12 4
5 z z
2
5 5
1 1
5 2 2
dz
6 6 6 4
z2 2 z
5 5 5 5
1 1
5 2 2
dz
6 4
z
5 5
1 6 4
2 2
6
ln z z c
5 5 5 5
1 5z 6 12 4
ln z2 z c
5 5 5 5
1 5sin 6 12 4
ln sin 2 x sin x c (Answer)
5 5 5 5
* For 5 and 6 : The integral is of the form (n‡i wØNvZ, j‡e GKNvZ):
px q px q
(i) ax 2
bx c
dx (ii) ax 2 bx c
dx
W.R.: Dfq As‡Ki †ÿ‡Î ax 2 bx c †K derivative K‡i j‡e wjL Ges Balance Ki|
Balance Ki‡Z wM‡q PjK †hvM we‡qvM Kiv hv‡e bv, Z‡e ayªeK †hvM we‡qvM Kiv hv‡e|
Gi ci AsKwU‡K `yBwU As‡K cÖKvk Ki(hw` cÖ‡qvRb nq)|
Formula:
f ( x)
(i) dx ln f ( x) c
f ( x)
f ( x)
(ii) f ( x)
dx 2 f ( x) c
(7 x 9)dx
5.1 x 2
2 x 35
CSE-2012, 2019
(7 x 9)dx
Solution: Let I
x 2 2 x 35
25
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
7
2x 2 2
22 dx
x 2 x 35
7 2x 2 1
2 dx 2 2 dx
2 x 2 x 35 x 2 x 35
7 2x 2 1
dx 2 dx
2 x 2 x 35 x 1
2 2 2
34
x 1
ln x 2 2 x 35 2
7 1
tan 1 c (Answer)
2 34 34
3xdx
5.2 x 2
x2
NU-1988
3xdx
Solution: Let I
x x2
2
1 1
2 x 1
3 2 2 2 dx
x x2
1 1
2 x 1
3 22 dx 3 2 2 dx
x x2 x x2
3 2x 1 3 1
2 dx dx
2 x x2 2 x2 2 x 1 1 1 2
2 4 4
3 3 1
ln( x 2 x 2) 2 2
dx
2 2 1 3
x
2 2
1 3
x
3 3 1 2 2 c
ln( x 2 x 2) ln
2 2 2 3 1 3
x
2 2 2
3 1 2x 4
ln( x 2 x 2) ln c
2 2 2x 2
3 1 x2
ln( x2 x 2) ln c (Answer)
2 2 x 1
( x 1)dx
6.1 x2 x 1
( x 1)dx
Solution: Let I
x2 x 1
1 3
(2 x 1)
2 2 dx
x x 1
2
26
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1 2x 1 3 1
2 x x 1
2
dx
2 x x 1
2
dx
1 3 1
2 x2 x 1 dx
2 2 2
1 1
x 1
2 2
3 1
x2 x 1
2 2 2
dx
1 1
x
2 2
3 1 1
2 2
1
x x 1 ln x x
2
c
2 2 2 2
3 1
x 2 x 1 ln x x 2 x 1 c (Answer)
2 2
( x 2)dx
6.2 2 x2 8x 5
( x 2)dx
Solution: Let I
2 x2 8x 5
1
(4 x 8)dx
4
2 x2 8x 5
1
2 2 x2 8x 5 c
4
1
2 x2 8x 5 c (Answer)
2
xdx
6.3 4x2 5
DU-2018
xdx
Solution: Let I
4 x2 5
1 8 xdx
8 4 x2 5
1
2 4 x2 5 c
8
1
4 x2 5 c (Answer)
4
27
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
3xdx
6.4 ( x 1)(2 x)
NU-1990
3xdx
Solution: Let I
( x 1)(2 x)
2 z2 Put 2 x z 2
6 zdz
(2 z 2 1) z x 2 z2
2 z2 dx 2 zdz
6 dz
1 z2
(1 z 2 ) 1
6 dz
1 z2
1
6 1 z 2 dz 6 dz
1 z2
z 1 z 2 1 1
6 sin z 6sin 1 z c
2 2
3z 1 z 2 9sin 1 z c
3 2 x 1 2 x 9sin 1 ( 2 x ) c
* For 7 : The integral is of the form ( Gi evB‡i GKNvZ Ges Gi wfZ‡i wØNvZ):
px q ax2 bx cdx
W.R.: ax 2 bx c †K derivative K‡i evg cv‡k¦© wjL Ges Balance Ki| Gi ci AsKwU‡K
`yBwU As‡K cÖKvk Ki(hw` cÖ‡qvRb nq)|
7.1 ( x 4) x2 2 x 7dx
1
2 x 2 3 x 2 2 x 7 dx
2
1
2 x 2 x2 2 x 7dx 3 x2 2 x 7dx
2
3
1 x 2x 7
2
6 dx
2
x 1
2
3
2
2 3
2
28
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
x 1 x 1 6 6
2 2
2
6 c
3
x2 2x 7 3
1
ln x 1 x 1
2
2
2
3 2 2
3
x 2 x 7 2 x 1 x 2 2 x 7 3ln x 1 x 2 2 x 7 c
1 2 3
3 2
3
x 2 x 7 2 x 1 x 2 2 x 7 3ln x 1 x 2 2 x 7 c
1 2 3
(Answer)
3 2
1 1
2 x 1 x 2 x 1dx
2 2
1 1
2 x 1 x 2 x 1dx x 2 x 1dx
2 2
1 1 1 1 1
2 x 2 x 1d ( x 2 x 1) x 2 2 x 1dx
2 2 4 4
3
2
1 ( x 2 x 1) 2 1 1 3
2
x dx
2 3 2 2 2
2
3
1
( x 2 x 1) 2
3
2 2
2
x 1 1 3 3
x 2
1 2 2 2
2
2 ln x x
1 1 3
c
2 2 2 2 2 2
1 2 3
1 1 3 1
( x x 1) 2 x x 2 x 1 ln x x 2 x 1 c (Answer)
3 4 2 16 2
29
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
2 x 4 1 x 2 4 x 13dx
2 x 4 x 2 4 x 13dx x 2 4 x 13dx
x 2 x 2 32
3 2
2 32
( x 2 4 x 13) 2 ln x 2 x 2 32 c
2
3 2 2
x 2 x 2 4 x 13 9
3
2 2
( x 4 x 13)
2
ln x 2 x 2 4 x 13 c (Answer)
3 2 2
**
( x 2 1)6
( x 1) d ( x 1)
2 5 2
6
3
x2
xdx
3
2
3
( x x 1)
2 2
x 2 x 1d ( x 2 x 1)
3
2
* For 8 : The integral is of the form (ni Ges je Dfq As‡k GKB PjK, GKB PjK ej‡Z Pj‡Ki
power †K eyS‡Z n‡e):
ax b
cx d dx
W.R.: n‡i hv Av‡Q j‡e Zv wjL Ges Balance Ki| Balance Ki‡Z wM‡q mKj †ÿ‡Î PjK
†hvM we‡qvM Kiv hv‡e bv, Z‡e ayªeK †hvM we‡qvM Kiv hv‡e|
ax b
8.1 cx d dx
ax b
Solution: Let I dx
cx d
30
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
a ad
(cx d ) b
c c
dx
cx d
ad
b
a cx d
dx
c
dx
c cx d cx d
a bc ad 1
dx dx
c c cx d
a bc ad 1 c
c dx
c c cx d
dx
a bc ad 1 c
c dx
c c cx d
dx
ax bc ad
ln(cx d ) k (Answer)
c c2
x2 x 1
8.2 x2 x 1 dx NU-2004
x2 x 1
Solution: Let I dx
x2 x 1
( x 2 x 1) 2 x
dx
x2 x 1
x2 x 1 2x
dx 2 dx
x x 1
2
x x 1
(2 x 1) 1
dx 2 dx
x x 1
2x 1 1
dx dx 2 dx
x x 1
2
x x 1
x ln x 2 x 1
1
2
dx
1 1
x 1
2 4
x ln x 2 x 1
1
2
dx
1 3
2
x
2 2
1
x
x ln x 2 x 1
2 2 c
tan 1
3 3
2
2x 1
x ln x 2 x 1
2
tan 1 c (Answer)
3 3
31
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
x2 x 1
8.3 x2 x 1 dx NU-2017
x2 x 1
Solution: Let I dx
x2 x 1
( x 2 x 1) 2 x
dx
x2 x 1
x2 x 1 2x
dx 2 dx
x x 1
2
x x 1
(2 x 1) 1
dx 2 dx
x x 1
2x 1 1
dx dx 2 dx
x x 1
2
x x 1
x ln x 2 x 1
1
2
dx
1 1
x 1
2 4
x ln x 2 x 1
1
2
dx
1 3
2
x
2 2
1
x
x ln x 2 x 1
2 2 c
tan 1
3 3
2
2x 1
x ln x 2 x 1
2
tan 1 c (Answer)
3 3
x2 2x 3
8.4 x2 x 1
dx NU-2017
x2 2x 3
Solution: Let I dx
x2 x 1
( x 2 x 1) ( x 2)
dx
x2 x 1
x2 x 1 x2
dx dx
x2 x 1 x2 x 1
1 3
2 x 1
x 2 x 1 dx 2
x x 1
2
2 dx
32
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1 1
2
1 2x 1 3 1
x 1 dx dx dx
2 4 2 x 2
x 1 2 x 2
x 1
1 1
2
1 3 1
x 1 dx 2 x 2 x 1 dx
2 4 2 2
2
1 1
x 1
2 4
2
1 3
2
1 3 1
x dx 2 x x 1
2
dx
2 2 2 2 2
1 3
2
x
2 2
2
1 3 3 2
2
1
x x
2 2 2 2 2
2
ln x x
1 1 3
2 2 2 2 2
2
1 3
2
1 3 1
2 x x 1 ln x x
2
c
2 2 2 2 2
2 x 1 x 2 x 1 3 1
ln x x 2 x 1
4 8 2
3 1
x 2 x 1 ln x x 2 x 1 c
2 2
2 x 1 x 2 x 1 15 1
ln x x 2 x 1 x 2 x 1 c (Answer)
4 8 2
1 1
(iv) , x
(ax 2 b) cx 2 d z
33
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
dx
9.1 ( x 1) x3
dx
Solution: Let I
( x 1) x 3
2 zdz Put x 3 z 2
z 3 1 z
2
x z2 3
dx 2 zdz
1
2 dz
2
2
z
2
1 z2
2 ln c
2 2 z2
1 x3 2
ln c (Answer)
2 x 3 2
dx
9.2 (3x 1) 4x 3
NU-2017
dx
Solution: Let I
(3x 1) 4 x 3
1 zdz Put 4 x 3 z 2
2 3 z 3
2
1 z 4dx 2 zdz
4
z2 3
Here, x
4
4 dz
2 3z 9 4
2
2 dz
3
2
5
z
2
3
5
z
2 1 3 c
ln
3 5 5
2 z
3 3
1 3z 5
ln c
15 3z 5
1 3(4 x 3) 5
ln c (Answer)
15 3(4 x 3) 5
34
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
x 3dx
9.3 (1 x )
4
1 x4
NU-2004
x3dx
Solution: Let I
(1 x 4 ) 1 x 4
1 dz Put x 4 z
4 (1 z ) 1 z 4 x 3 dx dz
1 2udu Put 1 z u 2
4 (1 u 2 1)u z u2 1
dz 2udu
1 du
2 ( 2) 2 u 2
1 1 2 u
ln c
2 2 2 2 u
1 2 1 z
ln c
2 2 1 z
1 2 1 x4
ln c (Answer)
2 2 1 x 4
( x 1)dx
9.4 x x2
( x 1)dx
Solution: Let I
x x2
dx dx
x2 x x2
zdz Put x 2 z 2
2 x2
( z 2) z
2
dx 2 zdz
dz
2 x2
z ( 2) 2
2
1 z 2
2 x2 ln c
2 2 z 2
1 x2 2
2 x2 ln c (Answer)
2 2 x2 2
x 3 dx
9.5* ( x 1) x 1
35
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
x 3dx
Solution: Let I
( x 1) x 1
x 2 ( x 1) x( x 1) ( x 1) 1
dx
( x 1) x 1
x2 x 1 1
dx dx dx dx
x 1 x 1 x 1 ( x 1) x 1
( z 2 1)2 ( z 2 1) 1 1 Put x 1 z 2
2 zdz 2 zdz 2 zdz 2 2 zdz
z z z (( z 1 1) z dx 2 zdz
1 1
2 ( z 4 2 z 2 1)dz 2 z dz 2 dz 2 2 dz
z z ( 2) 2
1 5 2 3 z
2
1 z
2 z z z 2 ln z 2 z 2 tan 1 c
5 3 2 2 2 2
2 4 1 z
z 5 z 3 z 2 4 z 2 ln z tan 1 c
5 3 2 2
x 1
2
4
1
5 3
x 1 x 1 x 1 4 x 1 2ln x 1 tan 1 c
5 3 2 2
(Answer)
* For 10 : The integral is of the form ( Gi evB‡i GKNvZ Ges Gi wfZ‡i wØNvZ):
1
ax b cx 2 d
dx
1
W.R.: put ax b
z
dx
10.1 (2 x 3) x 2 3x 2
NU-1988
dx
Solution: Let I
(2 x 3) x 2 3 x 2
1 dz 1
2
Put 2 x 3
1 1 3z 1 3z
2 z
z2 3 2
z 2z 2z 1
2dx dz
z2
1 2 zdz
2 z 1 3z 3 2 z 1 3z 8 z 2
2 1 3z
Here, x
2z
dz
1 6 z 9 z 6 z 18 z 2 8 z 2
2
36
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
dz
1 z2
cos 1 z c
1
cos 1 c (Answer)
2x 3
dx
10.2 x x 2x 1
2
NU-1998
dx
Solution: Let I
x x 2x 1
2
dz 1
Put x
1 1 1 z
z2 2
2 1
z z z 1
dz dx dz
z2
1 2z z2
dz
z 2 2 z 1
dz
z 2z 1 2
2
dz
2 z 1
2 2
z 1
sin 1 c
2
1
1
sin 1 x c
2
1 x
sin 1 c (Answer)
2x
dx
10.3 ( x 1) x2 2x
NU-2003
dx
Solution: Let I
( x 1) x 2 2 x
37
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
dz 1
Put x 1
1 1 z 1 z
2 z
z2 2
z z z 1
dx dz
dz z2
1 z 2 z 1 z 1 z
2
Here, x
z
dz
1 2z z2 2z 2z2
dz
1 z2
cos1 z c
1
cos 1 c (Answer)
x 1
* For 11 : The integral is of the form (n‡ii Dfq Ask wØNvZ Ges je GKNvZ):
px
ax 2
b cx 2 d
dx
W.R.: put cx 2 d z 2
2 xdx
11.1 (1 x )
2
x2 1
2 xdx
Solution: Let I
(1 x 2 ) x 2 1
2 zdz Put x 2 1 z 2
(1 z 2 1) z 2 xdx 2 zdz
dz
2
z2
1
2
z
2
z
2
c (Answer)
x2 1
* For 12 : The integral is of the form (n‡ii Dfq Ask wØNvZ):
1
ax 2
b cx 2 d
dx
38
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1
W.R.: put x , AsKwU `yBwU av‡c m¤úbœ n‡e| 2q ch©v‡q 11 bs †K AbymiY Ki|
z
dx
12.1 (x 2
1) x 2 4
NU-1997, 2000, 2014, CSE-2008, 2014, 2017
dx
Solution: Let I
( x 2 1) x 2 4
dz 1
Put x
1 1 z
z 2 2 1 2 4
z z 1
dx dz
zdz z2
1 z 2
1 4z2
1 tdt Put 1 4z 2 t 2
4 t 2 1 8zdz 2tdt
1 t
4
t 2 1
dt Here z 2
4
3
2
t2
1 t
tan 1 c
3 3
1 1 4z2
tan 1 c
3 3
1
1 4 2
1 x c
tan
1
3 3
1 x2 4
tan 1 c (Answer)
3 3x 2
dx
12.2 (1 x ) 2
1 x2
NU-1997, 2001, 2010, CSE-2012, 2018
dx
Solution: Let I
(1 x ) 1 x 2
2
39
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
dz 1
Put x
1 1 z
z 2 1 2 1 2
z z 1
dx dz
zdz z2
z 2
1 z 2 1
tdt Put z 2 1 t 2
t 2 1 1 t 2 zdz 2tdt
dt
Here z 2 t 2 1
2
2
t2
1 t
tan 1 c
2 2
1 z2 1
tan 1 c
2 2
1
1
1 x 2
tan 1 c
2 2
1 1 x2
tan 1 c (Answer)
2 2 x2
dx
12.3 x 2
4 x2
DU-2019
dx
Solution: Let I
x2 4 x2
dz 1
Put x
1 1 z
z2 2
4 2
z z 1
zdz dx dz
z2
4z2 1
1 8 zdz
1
8 4z2 1 x
dx 2 x
1
2 4z2 1 c 1 4 1
8
4 4x 3
dx 2 4 x 3
4
1 4
1 c 2x
x 2 3 dx 2 x 3
2
4 x2
40
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1
4 x2 c (Answer)
4x
Another Calculation
dx
Solution: Let I
x2 4 x2
dz 1
Put x
1 1 z
z2 2
4 2
z z 1
dx dz
z2
zdz
4z2 1
1 tdt Put 4 z 2 1 t 2
4 t
8 zdz 2tdt
1
dt 1
zdz tdt
4 4
1
t c
4
1 4
1 c
4 x2
1
4 x2 c (Answer)
4x
dx
12.4 x 2
1 x2
NU-2002(NM)
41
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
( x 1)dx
13.1 (x 2
4) x 2 9
( x 1)dx
Solution: Let I
( x 2 4) x 2 9
xdx dx
( x 4) x 9
2 2
( x 4) x 2 9
2
zdz dy
( z 9 4) z
2
1 1
y2 2 4 2 9
y y
dz ydy
z ( 5) 2 1 4 y 2 1 9 y 2
2
1 z 5 1 tdt Put 1 9 y 2 t 2
ln
2 5 z 5 9 t 2 1 1
1 4 t y 2 (t 2 1)
9 9
1
1 x2 9 5 dt 2 ydy 2tdt
ln 9
2 5 x2 9 5 4t 5
2
1 x2 9 5 1 dt
4
ln 2
2 5 x 9 5
2
5
t
2
2
1 x2 9 5 1 2 t
ln tan 1 c
2 5 x2 9 5 4 5 5
2
1 x2 9 5 1 1 2 1 9 y2
ln tan c
2 5 x2 9 5 2 5 5
9
2 1
1 x2 9 5 1 x2 c
ln tan 1
2 5 x 9 5
2
2 5 5
1 x2 9 5 1 1 2 x2 9
ln tan c (Answer)
2 5 x2 9 5 2 5 5x
42
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
( x 5)dx
13.2 (x 2
2) x 2 3
( x 5)dx
Solution: Let I
( x 2 2) x 2 3
xdx dx
( x 4) x 9
2 2
( x 4) x 2 9
2
zdz dy
( z 9 4) z
2
1 1
y2 2 4 2 9
y y
dz ydy
z ( 5) 2 1 4 y 2 1 9 y 2
2
1 z 5 1 tdt Put 1 9 y 2 t 2
ln
2 5 z 5 9 t 2 1 1
1 4 t y 2 (t 2 1)
9 9
1
1 x2 9 5 dt 2 ydy 2tdt
ln 9
2 5 x2 9 5 4t 5
2
1 x2 9 5 1 dt
4
ln 2
2 5 x 9 5
2
5
t
2
2
1 x2 9 5 1 2 t
ln tan 1 c
2 5 x2 9 5 4 5 5
2
1 x2 9 5 1 1 2 1 9 y2
ln tan c
2 5 x2 9 5 2 5 5
9
2 1
1 x2 9 5 1 x2 c
ln tan 1
2 5 x 9 5
2
2 5 5
1 x2 9 5 1 1 2 x2 9
ln tan c (Answer)
2 5 x2 9 5 2 5 5x
43
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
xdx
13.3 ( x 1) x2 1
xdx
Solution: Let I
( x 1) x 2 1
{( x 1) 1}dx
( x 1) x 2 1
( x 1)dx dx
( x 1) x 2 1 ( x 1) x 2 1
dx dx
x 1
2
( x 1) x 2 1
ln x x 2 1 1 1
dz
2
For 2nd integral, put x 1
1
z
z2 1 1 1
z z dx dz
z2
ln x x 2 1 dz
(1 z ) 2 z 2
ln x x 2 1 dz
1 2z 2z2
ln x x 1
2 dz
1
2 z2 z
2
ln x x 2 1 1
2
dz
2
1 1
2
z
2 2
1 1 1
2 2
1
ln x x 1 ln z z c
2
2 2
2 2
ln x x 2 1 1 1 1
ln z z 2 z c
2 2 2
ln x x 2 1 1 1
ln
2
1
x 1 2
1
1 1
c
( x 1) x 1 2
2
(Answer)
(1 2 x)dx
13.4 (1 3x) x2 2x 5
44
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
dx
(ax 2
bx c) px q
W.R.: put px q z 2
( x 2)dx
14.1 (x 2
3x 3) x 1
( x 2)dx
Solution: Let I
( x 3x 3) x 1
2
z 2 1 2dx Put x 1 z 2
2 zdz
( z 2 1)2 3( z 2 1) 3 z x 1 z2
dx 2 zdz
z2 1
2 dz
z 4 2 z 2 1 3z 2
z2 1
2 4 dz
z z2 1
1
z 2 1 2
2 z dz
1
z2 z2 1 2
z
1
1
2 z 2 dz
1
z2 2 1
z
1
1 2
2 2
z dz
1 1
z 2z 1
z z
dt 1
2 Put z t
t ( 3) 2
2
z
1 t 1
2 tan 1 c 1 2 dz dt
3 3 z
1
z
2 z c
tan 1
3 3
2 z2 1
tan 1 c
3 3z
2 x
tan 1 c (Answer)
3 3( x 1)
45
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1 x
Solution: Let I dx
1 x
1 x 1 x
dx
1 x 1 x
1 x
dx
1 x2
1 x
dx dx
1 x 2
1 x2
1 2 x
sin 1 x
2 1 x2
dx
1
sin 1 x 2 1 x 2 c
2
sin 1 x 1 x 2 c (Answer)
x 1
15.2 dx
x 1
CSE-2008
x 1
Solution: Let I dx
x 1
x 1 x 1
dx
x 1 x 1
x 1
dx
x2 1
x 1
dx dx
x 1
2
x2 1
1 2x 1
dx dx
2 x 1
2
x2 1
1
2 x2 1 ln x x 2 1 c
2
46
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
x 2 1 ln x x 2 1 c (Answer)
2x 1
15.3 dx
3x 2
ax
15.4 ax
dx NU-2005(NM)
ax
15.5 x
dx
x 1 xdx
15.6 1 x
NU-1995
x 1 xdx
Solution: Let I
1 x
x 1 x 1 x
dx
1 x 1 x
x(1 x)
dx
1 x2
x x2
dx dx
1 x2 1 x2
x (1 x 2 ) 1
dx dx
1 x2 1 x2
x 1 x2 1
dx dx dx
1 x2 1 x2 1 x2
1 2 x 1
dx 1 x 2 dx dx
2 1 x2 1 x2
1 x 1 x 2 1 1
2 1 x
2
sin x sin 1 x c
2 2 2
x 1 x 2 1 1
sin x 1 x 2 c (Answer
2 2
x 4 dx
Solution: Let I 2
( x a 2 )( x 2 b2 )
47
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
a 2 b 2
2 2
1 2 dx
( x a 2 )(a 2 b 2 ) (b 2 a 2 )( x 2 b 2 )
a4 1 b4 1
dx 2 2
dx 2 2
dx
(b a ) x a
2 2
(a b ) x b 2
2
a4 1 1 x b4 1 x
x tan tan 1 c
(b a ) a
2 2
a (a b ) b
2 2
b
a3 1 x b3 x
x tan tan 1 c (Answer)
b a
2 2
a a b
2 2
b
Note That
1 1 1
(i)
( x 1)( x 2) ( x 1)(1 2) (2 1)( x 2)
x2 32 (1)2 22
(ii)
( x 3)( x 1)( x 2) ( x 3)(3 1)(3 2) (1 3)( x 1)(1 2) (2 3)(2 1)( x 2)
x4 (a 2 ) 2 (b 2 ) 2
(iii) 1
( x 2 a 2 )( x 2 b 2 ) ( x 2 a 2 )(a 2 b 2 ) (b 2 a 2 )( x 2 b 2 )
dx
16.16 x(1 x 10
)
NU-1998, 2007, 2012
dx
Solution: Let I
x(1 x10 )
1 x9
10
dx
x 1 x
1 1 10 x9
dx dx
x 10 1 x10
ln 1 x10 c
1
ln x (Answer)
10
1
16.17 x 3
1
dx NU-2009
1
Solution: Let I dx
x 1
3
1
dx (i )
x 1 x 2 x 1
1 1 Ax B
Let 2
x 1 x x 1 x 11 1 1 x x 1
2
48
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1 1 Ax B
2 (ii )
x 1 x x 1 3 x 1 x x 1
2
1
3
x x 1 Ax B x 1
1 2
1 1 x2
x 1 x x 1 3 x 1 3 x x 1
2 2
1 1 1 x2
3 x 1
dx 2
3 x x 1
dx
1 3
1 2
2 x 1
1
ln x 1 2 dx
3 3 x x 1
2
1 1 2x 1 1 1
ln x 1 2 dx 2 dx
3 6 x x 1 2 x x 1
ln x 1 ln x 2 x 1
1 1 1 1
2
dx
3 6 2 1 1
x 1
2 4
ln x 1 ln x 2 x 1
1 1 1 1
2
dx
3 6 2 1 3
2
x
2 2
49
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1
x
ln x 1 ln x 2 x 1
1 1 1 1 2 c
tan 1
3 6 2 3 3
2 2
2x 1
ln x 1 ln x 2 x 1
1 1 1
tan 1 c (Answer)
3 6 3 3
sin xdx
17.1 cos x(1 cos 2
x)
NU-1988
sin xdx
Solution: Let I
cos x(1 cos2 x)
dz Let cos x z
z (1 z 2 ) sin xdx dz
1 z
2
dz
z 1 z
1 1 2z
dz 2 dz
z 2 z 1
1
ln z ln( z 2 1) c
2
1
ln cos x ln(cos 2 x 1) c (Answer)
2
dx
17.2 sin 2 x cos x NU-1993
dx
Solution: Let I
sin 2 x cos x
dx
2sin x cos x cos x
dx
cos x 2sin x 1
cos xdx
cos x 2sin x 1
2
cos xdx
(1 sin x) 2sin x 1
2
50
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
dz Let sin x z
(1 z ) 2 z 1
2
cos xdx dz
dz
( z 1)( z 1) 2 z 1
1 1 1
dz
z 11 1 2 1 1 1 z 1 2 1 1 1 1 1 2 z 1
2 2
1 1 1 1 4 1
2 z 1
dz
6 z 1
dz
3 2z 1
dz
1 1 1 1 4 2
dz dz dz
2 z 1 6 z 1 3 2 2 z 1
1 1 2
ln( z 1) ln( z 1) ln(2 z 1) c
2 6 3
1 1 2
ln(sin x 1) ln(sin x 1) ln(2sin x 1) c (Answer)
2 6 3
dx
17.3 sin 2 x sin x NU-2017
dx
Solution: Let I
sin 2 x sin x
dx
2sin x cos x sin x
dx
sin x 2 cos x 1
sin xdx
sin x 2 cos x 1
2
sin xdx
1 cos x 2 cos x 1
2
51
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1 1 1 1 4 1
2 z 1
dz
6 z 1
dz
3 2z 1
dz
1 1 1 1 4 2
dz dz dz
2 z 1 6 z 1 3 2 2z 1
1 1 2
ln( z 1) ln( z 1) ln(2 z 1) c
2 6 3
1 1 2
ln(cos x 1) ln(cos x 1) ln(2cos x 1) c (Answer)
2 6 3
dx
17.4 sin x tan x NU-1996, 2008(NM)
dx
Solution: Let I
sin x tan x
dx
sin x
sin x
cos x
cos xdx
sin x cos x sin x
cos xdx
sin x cos x 1
cos x sin xdx
sin 2 x cos x 1
zdz
(i )
z 1 z 1
2
z 1 1 A
Let
z 1 z 1 z 11 1 1 1 z 1 z 1
2 2 2
z 1 1 A
(ii )
z 1 z 1
2
4 z 1 2 z 1 2
z 1
1 1
z z 1 z 1 A z 1 z 1
2
4 2
Collecting the coefficients of z 2 from both sides, we get
52
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1 1
0 A A
4 4
Putting the value A in (ii), we get
z 1 1 1
z 1 z 1
2
4 z 1 2 z 1 4 z 1
2
1 1 1
ln z 1 ln z 1 c
4 2 z 1 4
1 1 1
ln cos x 1 ln cos x 1 c
4 2 cos x 1 4
1 1 1
ln cos x 1 ln cos x 1 c (Answer)
4 2 cos x 1 4
dx
Solution: Let I
3 2sin x
dx
x
2 tan
3 2 2
x
1 tan 2
2
x
sec2dx
2
x x
3 3 tan 2 4 tan
2 2
dz x
2 Let tan z
3z 4 z 3
2
2
1 x
sec2 dx dz
2 2
53
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
dz
2
4
3 z 2 z 1
3
2 dz
3 2
2
4
z 1
3 9
2 dz
2
3 2 5
2
z
3 3
2
2 3 z
tan 1 3 c
3 5 5
3
2 3z 2
tan 1 c
5 5
x
3 tan 2
2 2
tan 1 c (Answer)
5 5
dx
18.2 3 2cos x NU-2009
dx
Solution: Let I
3 2cos x
dx
x
1 tan 2
3 2 2
2 x
1 tan
2
x
sec2 dx
2
x x
3 3 tan 2 2 2 tan 2
2 2
x x
sec2 dx Let tan z
2 2
x
tan 2 5 1 x
2 sec2 dx dz
2 2
dz
2
5
2
z2
54
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1 z
2 tan 1 c
5 5
x
tan
2 2 c
tan 1 (Answer)
5 5
dx
18.3 5 3cos x NU-1999
dx
Solution: Let I
5 3cos x
dx
x
1 tan 2
53 2
x
1 tan 2
2
x
sec2 dx
2
x x
5 5 tan 2 3 3 tan 2
2 2
x
sec2dx
2
x
2 tan 2 8
2
x x
sec 2
dx Let tan z
1
2 2
2 tan 2 x 4
1 x
2 sec2 dx dz
2 2
1 dz
2 2 2
2 z 2
1 z
tan 1 c
2 2
x
tan
1 2 c
tan 1
2 2
1 1 x
tan 1 tan c (Answer)
2 2 2
dx
18.4 5 4cos x NU-2004, 2009(NM), 2010(old), CSE-2019
dx
Solution: Let I
5 4cos x
55
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
dx
x
1 tan 2
5 4 2
2 x
1 tan
2
x
sec2 dx
2
x x
5 5 tan 2 4 4 tan 2
2 2
x
sec2
dx
2
x
tan 2 9
2
1 x
2 dz Put tan z
z 32
2
2
1 z 1 x
2 tan 1 c Let sec 2 dx dz
3 3 2 2
x
sec 2 dx 2dz
2
x
tan
2 2 c
tan 1
3 2
2 1 x
tan 1 tan c (Answer)
3 2 2
dx
18.5 3 4cos x DU-2018
dx
Solution: Let I
3 4cos x
dx
x
1 tan 2
3 4 2
x
1 tan 2
2
x
sec 2 dx
2
x x
3 3 tan 2 4 4 tan 2
2 2
x
sec 2
dx
2
x
7 tan 2
2
56
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
x
Let tan z
dz 2
2
7
2
z2 1 x
sec2 dx dz
2 2
1 7z
2 ln c
2 7 7 z
x
7 tan
1 2 c
ln (Answer)
7 7 tan x
2
d
18.8 3sin 2cos 5 NU-1994, 2004, CSE-2012, 2015, 2017
d
Solution: Let I
3sin 2cos 5
d
2 tan 1 tan 2
3 2 2 2 5
2 2
1 tan 1 tan
2 2
2
1 tan d
2
6 tan 2 2 tan 2 5 5 tan 2
2 2 2
sec2 d
2
3 tan 2 6 tan 7
2 2
dz
2 Let tan z
3z 6 z 7
2
2
2 dz
1
sec2 d dz
3 z2 2z 7 2 2
3
57
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
2 dz
3 z2 2z 1 1 7
3
2 dz
2
3 2
( z 1)
2
3
2 1 z 1
tan 1 c
3 2 2
3 3
3 tan 1
1
tan 1 2
c
3 2
1 1
tan 1 3 tan 3 c (Answer)
3 2 2
dx
18.9 a cos x b sin x NU-1992, 2012
dx
Solution: Let I
a cos x b sin x
dx
x x
1 tan 2 2 tan
a 2 b 2
2 x 2 x
1 tan 1 tan
2 2
2 x
1 tan dx
2
x x
a a tan 2 2b tan
2 2
x
sec 2 dx
2
2 x x
a a tan 2b tan
2 2
dz x
2 Let tan z
a az 2 2bz 2
dz
2 1 x
sec2 dx dz
2bz
a z 2 1 2 2
a
58
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
2 dz
a
b b2 b2
z2 2 z 2 2 1
a a a
2 dz
2
a b a 2 b2
2
z
a a
b a 2 b2
z
2 1 a a
ln c
a a b
2 2
b a b2
2
2 z
a a a
1 z b a 2 b2
ln c
a 2 b2 z b a 2 b2
x
tan b a 2 b 2
1 2
ln c (Answer)
a b
2 2 x
tan b a 2 b 2
2
2sin x 3cos x
Solution: Let I dx
7sin x 2cos x
d
Let 2sin x 3cos x l 7sin x 2cos x m 7sin x 2cos x
dx
where l and m are constants
2sin x 3cos x l 7sin x 2cos x m 7 cos x 2sin x (i)
2sin x 3cos x 7l 2m sin x 2l 7m cos x
59
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
25
m
53
25
and 7l 2 2 1
53 xdx ln x
50 7 cos x 2sin x
7l 2
53 7 sin x 2 cos x dx ln(7 sin x 2 cos x)
56
7l
53
8
l
53
Putting the values of l and m in (i), we get
8 50
2sin x 3cos x 7sin x 2cos x 7 cos x 2sin x (ii)
53 53
8 50
7 sin x 2 cos x 7 cos x 2sin x
I 53 53 dx [by (ii)]
7 sin x 2 cos x
8 50 7 cos x 2sin x
53 dx
53 7sin x 2cos x
dx
8 50
x ln 7sin x 2cos x c (Answer)
53 53
2sin x 3cos x
19.2 3sin x 4cos x dx NU-2009
2sin x 3cos x
Solution: Let I dx
3sin x 4cos x
d
Let 2sin x 3cos x l 3sin x 4cos x m 3sin x 4cos x
dx
where l and m are constants
2sin x 3cos x l 3sin x 4cos x m 3cos x 4sin x (i)
2sin x 3cos x 3l 4m sin x 4l 3m cos x
60
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
18
and 4 3m 3
25
6
4 m 1
25
24
m 1
25
1
m
25
Putting the values of l and m in (i), we get
18 1
2sin x 3cos x 3sin x 4cos x 3cos x 4sin x (ii)
25 25
18 1
3sin x 4 cos x 3cos x 4sin x
I 25 25 dx [by (ii)]
3sin x 4 cos x
18 1 3cos x 4sin x
25 dx
25 3sin x 4cos x
dx
18 1
x ln 3sin x 4cos x c (Answer)
25 25
* For 20 : l , m and n Gi AsK( je Ges ni Dfq As‡k sin x, cos x Ges aªæeK c` _vK‡e ):
d
W.R.: Numerator = l (Denominator) + m Denominator + n
dx
where l , m and n are constants
1 sin x cos x
20.1 1 sin x cos xdx NU-1994, 1997, 2014
1 sin x cos x
Solution: Let I dx
1 sin x cos x
d
Let 1 sin x cos x l 1 sin x cos x m 1 sin x cos x n
dx
where l , m and n are constants
1 sin x cos x l 1 sin x cos x m cos x sin x n (i)
1 sin x cos x l m sin x l m cos x l n
Collecting the coefficients of sinx , cosx and constant term respectively, we get
l m 1
l m 1
l n 1
2m 2
m 1
61
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
l 0
and n 1
Putting the values of l , m and n in (i), we get
1 sin x cos x 1 cos x sin x 1(ii)
x x
sec2 Let tan z
ln 1 sin x cos x 2 dx 2
x
2 2 tan 1 x
2 sec2 dx dz
2 2
1
ln 1 sin x cos x 2 dz
2 2z
1
ln 1 sin x cos x dz
1 z
ln 1 sin x cos x ln 1 z c
x
ln 1 sin x cos x ln 1 tan c (Answer)
2
Group-VI: 21 e f ( x) f ( x) dx e f ( x) c
x x
Formula:
1 sin x
e
x
21.1 dx NU-2009
1 cos x
1 sin x
Solution: Let I e x dx
1 cos x
62
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1 sin x
e 1 cos x 1 cos x dx
x
x x
2sin cos
1
ex 2 2 dx
2 x 2 x
2 cos 2 cos
2 2
1 x x
e x sec2 tan dx
2 2 2
1 sin 2 x
e
2x
21.2 dx NU-2005, CSE-2012, 2015
1 cos 2 x
1 sin 2 x
Solution: Let I e2 x dx
1 cos 2 x
1 2sin x cos x
e2 x dx
2cos x
2
2cos 2 x
1
e2 x sec2 x tan x dx
2
1 z 1 2 z z Put 2 x z
2 e sec tan dz
2 2 2 2dx dz
1 z z
e f ( z ) f ( z )dz
2
Let f ( z ) tan
2
1
ez f (z) c 1
f ( z ) sec2
z
2 2 2
1 z
e z tan c
2 2
1
e2 x tan x c (Answer)
2
63
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
(1 x)
e
x
21.4 dx NU-2005
(2 x)2
(1 x)
Solution: Let I e x dx
(2 x)2
(2 x) 1
ex dx
(2 x) 2
(2 x) 1
ex 2
dx
(2 x) (2 x)
2
1 1 Let f ( x)
1
ex 2
dx
2 x (2 x) 2 x
1
e x f ( x) f ( x)dx f ( x)
(2 x)2
e x f ( x) c
1
ex c (Answer)
2 x
x2 1
e
x
21.5 dx NU-2005
( x 1)2
x2 1
Solution: Let I e x dx
( x 1)2
x2 1 2
ex dx
( x 1)2
x2 1 2
e x
2
dx
( x 1) ( x 1)
2
( x 1)( x 1) 2
ex
( x 1) 2
dx
( x 1)
2
x 1 2 x 1
ex 2
dx Let f ( x)
x 1 ( x 1) x 1
( x 1)1 ( x 1)1 2
e x f ( x) f ( x)dx f ( x)
( x 1) 2
( x 1)2
e x f ( x) c
x 1
ex c (Answer)
x 1
1 x
2
e 1 x2 dx
x
21.6 NU-2006(NM)
64
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
1 x
2
Solution: Let I e x 2
dx
1 x
1 x2 2x
ex dx
1 x 2 2
1 x2 2x
ex dx
1 x 2 2 1 x 2 2
Let f ( x)
1
1 2x
e x
dx 1 x2
1 x 2 1 x 2 2
2x
f ( x)
e x f ( x) f ( x)dx 1 x
2 2
e x f ( x) c
1
ex c (Answer)
1 x2
1 x ln x
e
x
21.7 dx NU-2003(NM), 2007(NM), 2016, 2018
x
1 x ln x
Solution: Let I e x dx
x
1 Let f ( x) ln x
e x ln x dx
x 1
f ( x)
e x f ( x) f ( x)dx x
e x f ( x) c
e x ln x c (Answer)
Group-VII: 22
Integration by Parts:
The process of integration of the product of two functions is known as integration by parts.
du
Formula: uvdx u vdx vdx dx c
dx
Here u is first function and v is second function
Note that-I
x
2
(i) sin xdx
65
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
x 2 First function- †h function †K differentiate Ki‡j result constant w`‡K avweZ nq, Zv‡K first function
ai‡Z n‡e|
sin 1 x First function- †h function Gi mivmwi Integration Gi m~Î †bB Zv‡K first function ai‡Z n‡e|
†h †Kvb GKwU‡K first function ai‡jB n‡e| KviY, GLv‡b (i) I (ii) wbqg we`¨gvb bq|
GLv‡b GKwU ivwk _vK‡jI g‡b Ki‡Z n‡e `ywU ivwk| „1‟†K ¸Y AvKv‡i we‡ePbv Ki‡Z n‡e, logx †K first function a‡i
integration Ki‡Z n‡e|
Note That-II
logx, sin-1x, cos-1x, tan-1x, cosec-1x, sec-1x, cot-1x, sinh 1 x, cosh 1 x, tanh 1 x , cos eh1 x, sech 1 x ,
coth 1 x BZ¨vw` ivwk †Kvb As‡K _vK‡j, G‡`i‡K first function ai‡Z n‡e|
x
22.1 1 cos x dx NU-2002(NM), 2011(NM)
x
Solution: Let I dx
1 cos x
x
dx
x2
2 cos
2
1 x
2 x sec2 dx
2
1 x 1 d x
x sec2 dx ( x) sec2 dx dx
2 2 2 dx 2
1 x 1 x
x tan 2 1 tan 2dx
2 2 2 2
x x
x tan tan dx
2 2
x x
x tan 2 ln sec c (Answer)
2 2
x sin x
22.2 1 cos x dx NU-1993, 1995, 1996, 2003, 2011(NM)
x sin x
Solution: Let I dx
1 cos x
66
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
x sin x
dx dx
1 cos x 1 cos x
x
dx ln 1 cos x
x 2
2 cos
2
1 x
x sec2 dx ln 1 cos x
2 2
1 x 1 d x
x sec2 dx ( x) sec 2 dx dx ln 1 cos x
2 2 2 dx 2
1 x 1 x
x tan 2 1 tan 2dx ln 1 cos x
2 2 2 2
x x
x tan tan dx ln 1 cos x
2 2
x x
x tan 2 ln sec ln 1 cos x c (Answer)
2 2
Group-VIII: 23
eax a sin bx b cos bx eax a cos bx b sin bx
Formulae : (i) e sin bxdx
ax
(ii) e cos bxdx
ax
a 2 b2 a 2 b2
3
x
23.1 cos xdx NU-2002
3x eln 3 e x ln 3 e ax
x
a
x
23.2 cos bxdx
x eln x
e x ln a
cos bxdx
a x eln a e x ln a e kx
x
67
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
68
Cal-I: Indefinite Integrals-2 Dr. Miraj Akand 01715315454 01615315454
x2 x2
2
x 2 x 3 x 5 x 6
x 2 5 x 6 3x3
1 1 15 1
2 2 2
7 7 7 7
3 21
(5 x 7) 4
3x 4 5 5
5x 7dx 5x 7
dx
3 5x 7 1 1 3 1 5
dx dx dx dx
5 5x 7 5 5x 7 5 5 5 5x 7
3 1
x ln(5 x 7)
5 5 5
1 1 1 1
( x 7)( x 3)dx 10 x 3 x 7 dx
1 1 1
( x 7)( x 3) (3 7)( x 3) ( x 7)(7 3) dx
dx
1 1
dx
10( x 3) 10( x 7)
1 1 1
dx
10 x 3 x 7
1
xdx ln x c
1
x 2dx ln( x 2) c
cos x
sin x 2dx ln(sin x 2) c
sin x
cos x 2dx ln(cos x 2) c
69