IKAAPAT NA MARKAHAN 4.
Leonor “Orang” Valenzuela
El Filibusterismo
Pangalan:_____________________________________________
Baitang at Seksiyon:____________________________________
Guro sa Filipino:_______________________________________
TALAMBUHAY NI JOSE RIZAL
Buong Pangalan: Jose Protacio Rizal Mercado y Alonso Realonda
Palayaw: Pepe
Petsa ng Kapanganakan: June 19, 1861
Lugar ng Kapanganakan: Calamba, Laguna
Petsa ng Kamatayan: Disyembre 30, 1896
Lugar ng Kamatayan: Bagumbayan (ngayon ay Luneta Park)
Mga Magulang: Francisco Rizal Mercado at Teodora Alonso
Realonda
Mga Kapatid: Saturnina, Paciano, Narcisa, Olimpia, Lucia, Maria,
Concepcion, Josefa, Trinidad, Soledad
Sagisag-Panulat: Laong-Laan, Dimasalang, Agno, May Pag-asa
Propesyon: Doktor/ Opthalmologist
Tinuturing na Unang Kasawian: Pagkamatay ng Kapatid na si
Concepcion sa edad na 3 taong gulang
KAHULUGAN NG KANIYANG PANGALAN
Jose- pinili ng kaniyang in ana deboto ni San Jose (Saint Joseph)
Protacio- nagmula kay Gervacio y Protacio na galing sa isang
kristiyanong kalendaryo
Rizal- hango sa salitang “ricial” na ang ibig sabihin ay luntiang
bukirin o taniman
Mercado- apelyidong ginamit ng kaniyang ninuno na si Domingo
Lamco. Ito ay hango salitang Ingles na “market” o pamilihan
Alonso- dating apelyido ng kaniyang ina
Realonda- apelyido na ginamit ng kaniyang in ana nagmula sa
kaniyang lola
PAG-AARAL NI RIZAL
Unang Guro: Ang kaniyang ina ang nagsilbing unang guro ni Rizal
Unang Pormal na Guro: Josteniano Cruz
Paaralan sa Hayskul: Ateneo De Manila University (nakatanggap ng
Sobresaliente o pinakamataas na marka)
Paaralan sa Kolehiyo: University of Santo Tomas
Paaralan kung saan siya nagtapos ng Medisina: Universidad
Cenral De Madrid
Unang Kurso: Pilosopiya at Panitikan (Philosophy and Letters)
MGA PAG-IBIG NI RIZAL
1. Julia Celeste Smith
Noon ay buwan ng abril, 1877. Nagtungo si Rizal sa Ilog Dampalit sa
Los Baños, Laguna upang maligo. Doon nya nakita ang isang
magandang babae na nagngangalang Julia. Mula noon ay larawan na
ni Julia ang nakakintal sa isipan ni Rizal subali’t tulad ng iba pang
kabataan, ang paghanga ring nalimutan nang makakilala siya ng
isang dalagita ring taga-Lipa Batangas.
2. Segunda Katigbak
Sinasabing unang pag-ibig ni Rizal si Segunda, ang dalagitang taga-
Lipa, Batangas. nakilala ni Rizal ang dalagang ito sa Troso, maynila
sa bahay ng kanyang lola noong buwan ng disyembre 1877, sampung
buwan matapos makilala nya si Julia. Inilarawan ni Rizal si Segunda
na may mahabang buhok, matang nangungusap na maapoy kung
minsan at mapanglaw naman sa ibang pagkakataon, malarosas na
kutis na may kasamang nakatutuksong ngiti, magagandang ngipin at
may kilos na malanimpa. Unang pagtatagpo nila ay nahilingan ni
Rizal na iguhit niya ang larawan ni Segunda na kanya namang
pinaunlakan. Iyon ang simula ng kanilang matamis na pag-iibigan.
Pinigilan ni Rizal ang sarili na tuluyang mahalin si Segunda dahil
batid niya na naipangako na ito sa ibang lalaki, si Manuel Luz, subali’t
nagpatuloy pa rin siya sa pagdalaw dito.
3. Jacinta Ibardo Laza
Ang sakit na nadama ni Rizal sa paghihiwalay na iyon ay pinilit
niyang pinawi sa pagdalaw sa dalagang naninirahan sa Pakil, Laguna
na tinatawag niyang binibining L. Sinabi ni Rizal na mas matanda ito
sa kanya, maputiat nagtataglay ng mga matang kaakit-akit.
Pinaniniwalaan na ang babaing ito ay ang gurong si Vicenta
Ybardaloza. Madalas na dalawin ni Rizal si binibining L bagamat ang
puso niya ay patuoloy na nagungulila kay Segunda. nahinto lamang
ang pagdalaw niya kay Bb. L nang pagbawalan siya ng kanyang ama.
Nang ikalawang taon niya sa UST ay nakilala niya si Leonor na kapit-
bahay ng may-ari ng bahay na tinutuluyan ni Rizal na si Doña Concha
Leyva.Si Leonor ay anak nina Kapitan Juan at ni kapitana Sanday
Valenzuela. Sila ay nagpalitan ng sulat, at upang hindi malaman na
sila’y may kaugnayan, tinuruan ni Rizal si Leonor sa pagsulat na ang
tintang ginagamit ay tubig at asin (invisible ink). Subalit hindi
nagtagal ang kanilang pag-iibigan at nagkasundo na lamang silang
magturingan bilang magkaibigan.
5. Leonor “Luntian” Rivera
Ang pangalawang Leonor sa buhay ni Rizal. nagtagpo ang landas ni
Rizal at ni Leonor Rivera nang ipagsama ni Paciano ang kanyang
kapatid sa bahay ng kanyang tiyo na si Antonio Rivera na siyang ama
ni Leonor. Ang pagmamahalan sa isa’t isa ay naramdaman nila nang
masugatan si RIzal sa isang pag-aaway ng mga estudyante sa UST at
ito’y ginamot ni Leonor. Siya ay inilarawan na may maputing balat,
alon-along buhok na mamula-mula, may maliit na bibig, may
kalakihan at maitim na mata at mahahabang pilikmata, iong na may
katamtamang tangos, ngiting binabagayan ng dalawang biloy sa
mala-rosas na mga pisng, matamis na tinig na binabagayan ng kahali-
halinang halakhak. Matagal nagkawalay ang dalawa nang nagtungo
si rizal sa Madrid. Ikinasal kay Henry Kipping si leonor Rivera noong
June, 17, 1891 dahil sa kagustuhan ng ina. Namatay sa panganganak
si Leonor Rivera noong Agosto, 28, 1893 ngunit may sinasabing
namatay din siya dahil sa panganganak.
6. Consuelo Ortega Y Rey
Si RIzal ay hindi naman kagandahang lalaki ngunit nagtataglay ng
maraming talento kaya’t nagustuhan siya ng magandang anak ni Don
Pablo sa Madrid na si Consuelo. may dalawang dahilan kung bakit
umayaw si Rizal sa relasyon nila:
1. May kasunduan na sila ni Leonor.
2. Ang kanyang kaibigan at kasamahan sa propaganda na si Eduardo
de Lete ay may gusto din kay Consuelo.
7. Gertrude “Gettie” Beckette
Anak si Gertrude ng may-ari ng bahay na tinirhan ni Rizal nang
magtungo siya sa London. Inilarawan ni Rizal si Beckett bilang
babaeng may kulay brown na buhok, asul na mata at mapupulang
pisngi. HIndi rin nagtagal at umalis siya sa London upang
makalimutan na siya ni Beckett at ipagpatuloy ang misyon a Maynila.
8. Nellie Boustead
Isang babaeng maganda, matalino, mahinahon, may mataas na
moralidad at totoong Filipina. Nagustuhan din siya ni Antonio Luna.
May dalawang dahilan kung bakit hindi niyaya ni Rizal si Nellie na
magpakasal:
1. Ayaw ng ina ni Nellie kay Rizal.
2. Ayaw palipat ni Rizal sa relihiyong protestantismo na gusto naman
ni Nellie
9. Seiko “O Sei San” Usui
Si Seiko ay 23, si Rizal naman ay 27. Nagsimula ang pag-iibigan nila
nang lumipat si Rizal sa Legasyon ng Espanya sa Azabu, distrito ng
Tokyo. Humanga si Seiko kay Rizal dahil sa pagkamaginoo nito at
kahit hindi gaanong marunong ng wikang niponggo ay pinipilt niya
para lang makausap siya kaya ginawa ni Seiko ay nagsalita siya ng
wikang pranses at ingles. Doon na sana titira sa Japan si Rizal ngunit
mas nanaig ang misyon niya na na pagpapalaya sa Pilipinas. Taong
1897 matapos mamatay ni rizal ay nagpakasal si Seiko kay Alfred
Charlton, isang British guro ng chemistry.Namatay si Seiko noong
May 1, 1947.
10. Suzanne Jacoby
Isa sa dalawang dahilan kung bakit masaya si Rizal nang umalis ng
Belgium. Noong Abril, 1891 pagkatapos isulat ang El Filibusterismo
ay bumalik siya sa Belhika na ikinatuwa naman ni Susanne Jacoby.
11. Josephine Bracken
Ipinanganak si Bracken noong October 3, 1876. ang kanyang mga
magulang ay sina James Bracken at Elizabeth Jane MacBride mga
Irish. ngunit namatay ang ina nya sa panganganak kaya’t inalagaan
siya ni Ginoong George Taufer. Inilarawan ni Rizal si Bracken bilang
isang babaeng irish na 18 taong gulang, may gintong buhok, asul na
mata at simpleng manamit pero elegante. Nagkita sila ni Rizal ng
ipagamot ni Bracken si Taufer kay Rizal sa Dapitan. pagkalipas ng
isang buwan nagpasya ang dalawa na magpakasal subalit nalaman
ito ni Ginoong Taufer, dahil sa pagaakalang iiwan ni Josephine ay
nagbanta siyang magpakamatay. Nang bumalik si Taufer sa Hong
Kong, bumalik din si Bracken sa Dapitan upang magpakasal kay rizal.
Ngunit tinanggihan ito ni Padre Obach kaya’t sila’y naghawak kamay
at ikinasal ang kanilang sarili. Namatay ang kanilang anak na
pinangalanan nilang Francisco. Bago mamatay si Rizal, binigay niya
muna ang librong imitation Of Christ ni Padre Thomas Kempis.
Ikinasal si Josephine 2 taon matapos mamatay ni Rizal kay Vicente
Abad.
______________________________________________________________________________
KALIGIRANG KASAYSAYAN NG EL FILIBUSTERISMO
Ang nobelang El Filibusterismo o ang paghahari ng
kasakiman (sakim/ganid) sa Ingles ay may kahulugan na The Reign
of Greed ay buong pusong inalay ng ating pambansang bayani na si
Jose Rizal sa tatlong pari na martir. Ang tatlong paring martir na sina
Gomez, Burgos at Zamora ay mas kilala sa tawag na GOMBURZA. Ang
pagsulat ng nobela ay naging isang paraan sa pagpapahayag kung
kaya’t isinulat ni Jose Rizal ang El Filibusterismo na tumatalakay sa
sistemang pampulitika na tumutuligsa sa mga kaapihang ginagawa
ng mga Espanyol sa mga Pilipino at sa bansang Pilipinas.
EL Filibusterismo (literal na Pilibusterismo o Ang
Paghahari ng Kasakiman) ang ikalawang nobelang isinulat ng ating
pambansang bayaning si Jose Rizal bilang karugtong ng Noli Me
Tangera. Ito ay orihinal na nakasulat sa wikang Espanyol. Ang
nobelang ito ay malimi na banggiting “El Fili” o kaya’y “Fili” upang
mabigkas marahil nang mabilis.
Ang Pagkakasulat sa Nobela
Sinimulan ni Rizal ang pagsulat sa EL Filibusterismo noong Oktubre
1887 habang siya ay nasa Calamba. Nagsagawa siya ng mga
pagrebisa sa ilang kabanata nito noong 1888 sa London, Inglatera at
itinuloy niya ang pagsulat sa Paris. Hindi nagtagal ay lumipat siya sa
Brussels, Belgica kung saan ay mas mura ang mga gastusin at upang
higit niyang mapagtuunang tapusin ang kaniyang aklat. Sa bansang
ito niya sinulat ang malaking bahagi ng El Filibusterismo. Ayon sa
iba, may bahagi sa Fili na isinulat niya sa Gante, Belgica na hindi
gaanong nakompirma. Natapos niya ang kaniyang aklat noong Marso
29, 1891 sa Briarritz, France. Sa tulong ng kanyang kaibigang si
Valentine Ventura, nailathala ito noong Setyembre 22, 1891 sa
Ghent, Belgium. Ang La Loba Negra ay pinanghugutan ni Rizal bilang
inspirasyon sa pagkasulat ng nobela.
Ang Paghahandog
Ang aklat o nobela ay inihandog ni Rizal sa alaala ng mga paring sina
Mariano Gomez, Jose Burgos at Jacinto Zamora na kilala sa taguring
Gomburza. Sila ay inakusahan ng pag-aaklaslaban sa pamahalaang
Espanyol kung kaya’t pinatawan ng parusang kamatayan sa
pamamagitan ng pagbitay. Ang kanilang kamatayan ay tumatak sa
isipan ni Rizal na ayon sa kanya’y hindi makatarungan. Si Jose Burgos
ay pinagsilbihan ni Paciano na kuya ni Rizal kaya higit na nagkaroon
ng ugnayan ang GOMBURZA kay Rizal.
PAGKAKAIBA NG NOLI ME TANGERE AT EL FILIBUSTERISMO
Noli Me Tangere El Filibusterismo
Ibig sabihin ay “Huwag mo Ibig sabihin ay “Paghahari ng
akong Salingin” Kasakiman (sakim/ganid)”
Touch Me Not The Reign of Greed
Nailimbag sa Berlin Nailimbag sa Ghent, Belgium
Germany (Alemanya) (Belhika)
Si Maximo Viola ang Si Valentin Ventura ang
nagpahiram kay Rizal ng pera nagpahiram kay Rizal ng pera
para maipalimbag ito para maipalimbag ito
Inialay ni Rizal para sa Inang Inialay ni Rizal para sa
Bayan GOMBURZA
Ito ay isang nobelang Ito ay isang nobelang
panlipunan pampulitika
MGA TAUHAN SA EL FILIBSUTERISMO
• Simoun - mag-aalahas at tagapayo ng Kapitan Heneral, siya si
Crisostomo Ibarra sa Noli Me Tangere
• Basilio- kasintahan ni Juli na nag-aaral ng medisina, sa lahat ng
mga nabilanggong estudyante, siya ang pinakawalang kasalanan
ngunit ikinulong pa rin
• Isagani- kasintahan ni Paulita Gomez na isang makata, siya rin
ay pamangkin ni Padre Florentino
• Paulita Gomez - kasintahan ni Isagani ngunit sa huli ay
nagpakasal kay Juanito Pelaez
• Huli - anak ni Kabesang Tales na kasintahan o katipan din ni
Basilio
• Kabesang Tales- anak ni Tandang Selo; ang magbubukid na
siniil ng panggigipit ng mga prayle, binansagang Matanglawin
dahil siya ay naging kilabot at pagkakaroon ng talas ng mata
tulad sa agila sa pakikipaglaban
• Tandang Selo- ama ni Kabesang Tales
• Ginoong Pasta- sa tuwing may suliraning legal ang mga prayle,
siya ang nagpapayo at tumutulong
• Ben Zayb- ang manunulat na nagpapahayag sa sarili na siya
lamang ang nag-iisip
• Placido Penitente- dahil sa mga kinakaharap na mga suliraning
pampaaralan ay nawalan ng gana, ang pag-alis niya sa klase ay
nagpapakita ng isang Pilipino na hangga’t maaari ay mapagtimpi
ngunit kapag ginalit ay parang bulkang sasabog
• Juanito Pelaez - may dugong maharlika at sa paaralan ay
kinagigiliwan ng mga propesor, nais ipakasal sa kaniya ni Donya
Victorina si Paulita Gomez
• Ginoong Pasta - isa sa pinakatanyag na abogado sa Maynila
• Padre Camorra- ang paring may hawig ng isang artilyero, may
pagnanasa sa mga babae kaya nagawang lapastangin ang puri ni
Huli
• Padre Salvi- kabilang sa orden ng Pransiskano na dating kura
ng San Diego, siya lamang ang nakakilala ng lagda ni Juan
Crisostomo Ibarra
• Padre Florentino- ang butihing amain ni Isagani at isang
marangal sa kanyang nasasakupan
• Padre Millon- ang guro sa Pisika ng Unibersidad ng Santo
Tomas. Naging mapanghusga at mapang-insulto kay Placido
Penitente sa klase.
• Don Custodio- tinatawag na Buena Tinta, siya ang tinuturing na
“nagpapalagay”
• Padre Irene- isa sa mga kaanib sa pagtatatag ng Akademya ng
Wikang Kastila ng mga kabataan
• Macaraig - isa sa mga pursigidong itatag ang Akademya ng
Wikang Kastila ngunit biglang naglaho ng nagkagipitan
• Tadeo - ang mag-aaral na laging nagtatanong kung may pasok
• Sandoval- isa ring mag-aaral na naghahangad na magkaroon ng
Akademya ng Wikang Kastila.
• Pecson - ang mag-aaral na walang malay sa mga pangyayari sa
kaniyang kapaligiran. Siya ang nagmumungkahi ng pagdiriwang
sa panciteria.
• Donya Victorina – itinakwil niya ang pagka-Pilipino at may
pagkamagaspang ang ugali, siya ay tiyahin din ni Paulita Gomez
• Quiroga - intsik na nagbabalak magtayo ng konsulado sa
Pilipinas at isang mangangalakal
• Hermana Bali - naghimok kay Huli na humingi ng tulong kay
Padre Camora
• Hermana Penchang - amo ni Huli na isang mayaman,
madasalin at kunwaring maka-Diyos ngunit malupit na tao
• Ginoong Leeds - isang misteryosong amerikano na
nagtatanghal sa perya
• Imuthis - mahiwagang ulo na karakter sa palabas ni Ginoong
Leeds sa perya
• Pepay - matalik na kaibigan ni Don Custodio, isa ring
mananayaw
• Camaroncocido - itinatakwil o ikinakahiya ng kapwa Espanyol
dahil sa panlabas na anyo
• Tano - ang anak ni Kabesang Tales na may alyas na “Carolina”
(sanhi ng pagkakatapon sa kanya sa Caroline Island). Naging
guwardiya sibil na kabilang sa batalyong kumitil sa buhay ng
kanyang lolong si Selo.
• Kapitan Tiyago - Santiago delos Santos ang tunay niyang
pangalan; ama-amahan ni Maria Clara at kumupkop kay Basilio,
siya sumisimbolo sa lipunang Pilipino
______________________________________________________________________________
MGA MAHAHALAGANG IMPORMASYON SA MGA KABANATA
1. Bapor Tabo- ito ay ay may anyong mabigat, halos pabilog ang
hugis nito na parang tabo na pinaghanguan ng kanyang pangalan,
sumisimbolo ito ng lipunang walang direksyn. Pinapakita ng Bapor
Tabo ang pagkakaiba ng mga Pilipino at Espanyol, sa itaas ng
kubyerta naroroon ang mga Europeo, mga prayle at matataas na tao
at sa ilalim ng kubyerta ay makikita ang mga Pilipino, mga kalakal at
ang mainit na makina.
2. Perya sa Quipo-makikita na maraming taong nais maglibang,
sinisimbolo rin ng Perya sa Quiapo ang lipunang Pilipino
3. Akademya ng Wikang Kastila- Ipinaglaban ni Isagani ang
pagpapatayo ng Akademya ng Wikang Kastila dahil sila ay uhaw sa
karunungan o nasasabik matuto.
4. Ang Mitsa- ang tinutukoy na “Ang Mitsa” sa himagsikan ay ang
pagkabawi kay Maria Clara sa Sta. Clara.
5. Ang mga layunin ni Simoun sa muling pagbabalik sa Pilipinas
ay ang mga sumusunod:
a. upang mailigtas si Maria Clara
b. upang ipaghiganti ang mga mahal niya sa buhay
c. para harapin ang mga taong umapi at humamak sa kanya
d. maglunsad ng isang himagsikan upang mapabagsak ang
pamahalaan
6. Lihim ni Simoun- ang dalawang lihim na nabatid ni Basilio kay
Simoun ay: si Simoun at Juan Crisostomo Ibarra ay iisa at ang isa
naman ay Si Simoun ay ang tusong, mapanulsol at makasariling
tagapayo ng Kapitan Heneral
7. Hindi pagsabog ng lampara- maliban sa itinapon ni Isagani sa
ilog ang lampara, ang isa sa dahilan kung bakit hindi ito sumabog ay
dahil sa hindi napihit ang pihitan ng mitsa
8. Pagngiti ni Simoun- Ang ibig sabihin ng pagngiti ni Simoun kay
Padre Florentino ay nasisiyahan siya dahil tinanggap siya ng buong
puso ni Padre Florentino
9. Pag-alis ni Don Tiburcio- umalis si Don Tiburcio sa tahanan ni
Padre Florentino sa pag-aakalang baka masangkot siya sa kasalanan
ni Simoun
10. Kayamanan ni Simoun- inihagis ni Padre Florentino sa dagat
ang kayamanan ni Simoun ang kayamanan ni Simoun ay ang ugat ng
lahat ng kasamaan niya
11. Pagkakakulong ni Basilio- nagdalamhati si Juli nang malaman
niya ang nangyari sa paghuli at pagkulong kay Basilio dahil alam
niyang maaaring si Basilio ay makukulong nang matagal
12. Elias- si Elias ang tinutukoy ni Simoun na “ikaw Diwang
Marangal, Dakilang Kaluluwa… magtiis din, sapagkat ang
pamamaraang ginamit ko’y di marahil kaayon ng pamamaraang
ginamit mo ngunit siyang lalong madali”
13. Mag-aaral- itinuturing na HINDI kabilng sa mga
makapangyarihan sa Pilipinas noong panahon ng Kastila
14. Dulang Variadades (pagtatanghal ng mga taga-Pranses)-
hindi kaagad nagsimula ang palabas sa Dulaang Variadades sa kabila
ng puno na ng mga tao ang teatro dahil makapangyarihan ang
Kapitan Heneral at kailangang hintayin siya bago magsimula
15. Pag-alis ng Kapitan Heneral at ni Simoun- nang makita ng mga
tao ang pag-alis ng Kapitan Heneral at Simoun, naisip nilang aalis na
ang mga ganid na namun at tagapayao ng isang bayang puno ng
nagdusrusa
16. Agua Bendita- ang nais na ilantad na katotohanan ni Rizal
hinggil sa hindi paggamit ni Basilio sa agua bendita kapag marumi ay
dahil sa maaaring may gumamit na sa agua bendita na ay may
nakahahawang sakit at ito ay makahawa pa
MAHALAGANG TALASALITAAN SA EL FILIBUSTERISMO
1. pinagpipitagan- iginagalang
2. uban-uting buhok
3. magdia pichido- gumala, magbulakbol, mamasyal
4. cabaza de barangay- tagasingil ng buwis
5. deremof -kalayaan
MGA PAHAYAG NG MGA TAUHAN SA EL FILIBUSTERISMO
Padre Camorra- “Kayong mga Pilipino ay sadyang mga tamad dahil
hindi kayo umiinom ng serbesa” Sino ang nagsalita ng pahayag na
ito?
Quiroga- “Ginoong Simoun, akien lugi na, akien magsak na. Malami
na utang pelo wala na mayad.” Kaninong pahayag anfg nabanggit.
Kapitan Heneral- “O siya, sabihin sa kalihim na gumawa ng isang
kautusan na palayain si Tata Selo, baka sabihin naman ng iba na wala
akong puso.”
MGA IPINAHIHIWATIG NG MGA PAHAYAG SA EL
FILIBSUTERISMO
1. Ang pinahihiwatig ng pahayag na “Ang kabaitan ay di katulad ng
mga brilyante na puwedeng magpasalin-salin sa ibang kamay. Ito ay
likas sa tao” ay hindi naibibigay ang ugali ng isang tao.
2. Ang pinapahiwatig ng pahayag na “Sa isang utos ng pamahalaan,
maaaring mapabilanggo ang ama, asawa o kapatid.” ay
makapangyarihan ang pamahalaan.
3. Ang pinapahiwatig ng pahayag na “Totoong ako nga ang may
labintatlong taon na ngayong naparito. Ako ay nagbalik upang
dulutan ng kasamaan ang bayan, pabulukin at siya’y pabagsakin sa
pamamagitan ng isang himagsikan” ay biktima ng pagkakataon.
4. Ang pinahihiwatig ng pahayag na “Isang Diyos na mapagparusa at
mapagpatawad Ginoong Simoun, nagpapatawad sa ating mga
kasalanan at nagpaparusa sa ating mga masasamang hilig” ay
tagapamansag ng kontra rebolusyon.
5. Ang pinapahiwatig ng pahayag na “Ginoong Simoun, ako po’y
naging masamang anak at kapatid, kinalimutan ko ang pagkamatay
ng huli at ang paghihirap ng una, kaya ako’y pinarurusahan ng
Diyos.” ay biktima ng pagkakataon.
6. Ang pinapahiwatig ng pahayag na “Ipagpatawad po ninyo na sa
sarili kong tahanan ay pagnakawan ko kayo, nguni’t ito’y udyok ng
isang malaking pangangailangan. Kailangan ko ang armas pagka’t
ako’y sasama na sa mga tulisan:” ay biktima ng pagkakataon
7. Ang pinapahiwatig ng pahayag na “Nakikini-kinita ko ang pagsipot
ng mga bayan sa kalapit na mga daang-bakal at sa lahat ng dako ay
may mga pagawaan at gusaling gaya noong nasa Mandaluyong.” ay
larawan ng usaping panlipunan.
______________________________________________________________________________
BUOD NG EL FILIBUSTERISMO
Sa katapusan ng nobelang Noli me Tangere ang alam ng taong bayan
ay nasawi ang binatang si Crisostomo Ibarra. Ngunit ang
katotohanan ay labi ng pilotong si Elias ang nakalibing sa puntod ni
Ibarra.
Nagsisimula ang El Filibusterismo sa paglalakbay ng bapor sa
pagitan ng Maynila at Laguna. Kabilang na pasahero si Ibarra na
kilala bilang si Simoun na nagbabalatkayong magaalahas sa kanyang
pagbabalik sa bayan ng San Diego. Naging kaibigan at tagapagpayo
ng Kapitan Heneral ng Espanya si Simoun. Nakilala niya si Isagani na
isang makata dahil kay Basilio.
Nalaman ni Basilio na si Simoun ay si Ibarra. Hinikayat ni Simoun si
Basilio na makiisa sa layunin niyang maghiganti sa pamahalaang
Kastila ngunit tumanggi ito pero kalaunan ay kakampi din niya. Ang
unang tangkang paghihimagsik ni Ibarra ay hindi natuloy dahil sa
pagkamatay ng kanyang dating kasintahan na si Maria Clara. Lahat
ng paraan ay ginawa ni Simoun upang may mahimok siyang sumama
sa kanyang paghihiganti gaya ni Basilio. Ang tanging layunin ni
Simoun sa kanyang pagbabalik sa San Diego ay maghiganti at
gumawa ng gulo.
Ang hangarin ni Simoun na tuluyang maghiganti sa pamamagitan ng
pagpapasabog ng bombang lampara sa kasal nina Paulita Gomez at
Juanito Pelaez ay hindi natuloy dahil inihagis ni Isagani ang lampara
sa ilog. Nalaman na si Simoun ang may pakana kaya't siya ay tumakas
at nagtago kay Padre Florentino. Ipinagtapat niya ang kanyang tunay
na pagkatao at sinabing nanaisin niyang magpatiwakal kaysa
sumuko sa kamay ng mga Kastila. Sa kanyang pagkamatay, lahat ng
kanyang kayamanan ay pinaanod ni Padre Florentino at lumubog sa
kailaliman ng karagatan.
__________________________________________________________________________________
MGA KABANATA
Ang El Filibusterismo ay may kabuuang 39 na kabanata.
KABANATA 1: Sa Ibabaw ng Kubyerta
Umaga ng Disyembre, ang bapor tabo ay naglalakbay sa liku-likong daan
ng Ilog Pasig patungong Laguna. Sakay sa bapor sina Donya Victorina,
Don Custodio, Benzayb, Padre Salvi, Padre Sibyla, Padre Camorra, Padre
Irene, at si Simoun. Paksa sa usapan nila ang pagpapatuwid ng Ilog Pasig
at ang mga gawain ng Obras del Puerto. Nagmungkahi si Simoun na
maghukay ng isang tuwid na daan mula pagpasok hanggang sa paglabas
ng Ilog Pasig. Ang mga lupang nahukay ay siyang gagamitin upang
takpan ang dating ilog. Pagtatrabahuhin ang mga bilanggo upang hindi
mag-aksaya ng malaking halagang pera. Kung hindi sapat ay
pagtatrabahuhin din ang mamamayan ng sapilitan at walang bayad.
Hindi sinang-ayunan ni Don Custodio ang paraang iminungkahi ni
Simoun dahil maaari itong magsimula ng himagsikan. Sa halip, pilitin na
mag-alaga ng itik ang lahat ng naninirahan malapit sa Ilog Pasig. Sa
gayon ay lalalim ang lawa sa kanilang pagkuha ng susong pagkain ng
pato. Ito’y hindi rin sinang-ayunan ni Donya Victorina dahil dadami ang
balot na pinandidirihan niya.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Ang Noli ay nagtapos sa buwan ng Disyembre,; ang sa Fili ay dito
magsisimula. Ngunit ang Disyembre sa noli at Fili ay may 13 taong
nakapagitan.
2. Ang ikabubuti ng malalim na kanal na mag-uugnay sa lawa ng Laguna
at look ng Maynila ayon kay Simoun ay makapagtitipid ng lupa. Iikli ang
paglalakbay kaya uunlad ang negosyo, maiiwasan ang putik at burak sa
mga pampangin ng Ilog Pasig at giginhawa ang paglalakbay.
3. Tutol naman si Don Custodio dahil malaki ang gugugulin, maraming
bayan ang kailangang sirain at walang ibabayad sa mga manggagawa.
KABANATA 2: Sa Ilalim ng Kubyerta
Marami ang sakay sa ilalim ng kubyerta. Katabi nila ang mga
maleta, tampipi, at bakol. Malapit sila sa makina at init ng kaldero kung
kaya’t halu-halo na ang mabahong singaw ng langis at singaw ng tao.
Kabilang sa naroon sina Basilio, Isagani, at Kapitan Basilio. Tungkol
naman sa Akademya ng Wikang Kastila ang paksa ng usapan nila. Sinabi
ni Basilio na magbibigay ito ng salapi, ngunit ang magtuturo ay
kalahating Pilipino at kalahating Kastila. Ang bahay naman ay
magmumula kay Makaraeg. Bumaba si Simoun sa ilalim ng kubyerta at
lumapit sa magkaibigan Isagani at Basilio. Pinakilala ni Basilio si Isagani
kay Simoun. Hindi tinanggap ng magkaibigan ang paanyaya ni Simoun
na uminom ng serbesa. Binanggit ni Basilio na ayon kay Padre Camorra
kulang sa lakas ang mga Pilipino dahil ito ay palainom ng tubig at hindi
ng serbesa. Sinagot ito ni Isagani, aniya ang tubig ay matamis at naiinom
ngunit lumulunod sa serbesa at pumapatay ng apoy. Habang nag-uusap
ay may dumating na utusan. Pinapatawag ni Padre Florentino ang
kaniyang pamangkin na si Isagani. Ayon sa iba ay anak daw ito ni Padre
Florentino sa dating katipan nang mabalo.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Alam ni Simoun na hindi totoo ang sinabi ni Isagani na kaya di namimili
ng alahas ang kaniyang kababayan ay dahil hindi nila ito kailangan. Alam
niyang mahilig sa alahas ang mga Pilipino.
2. Unang nagkakilala sina Simoun at Basilio sa bahay ni Kapitan Tiyago.
KABANATA 3: Ang mga Alamat
Nang dumating si Padre Florentino ay tapos na ang naganap na
pagtatalo. Nagbubulungan ang mga prayle at pinag-uusapan ang
pagtutol ng mga Pilipino sa pagbabayad ng buwis at bayarin sa
simbahan. Habang nag-uusap ay dumating si Simoun. Pinanghinayangan
ni Don Custodio dahil hindi nakita ni Simoun ang tanawin habang
naglalakbay ang bapor. Ani Simoun walang halaga ang magandang
tanawin kung ito’y walang alamat. Sumagot si Don Custodio at sinabing
may mga alamat ang nasabing ilog. Unang isinalaysay ni Don Custodio
ang alamat ng Malapad na Bato. Noong hindi pa nakakarating sa Pilipinas
ang mga Kastila ay sinasamba ng mga tao ang Malapad na Bato na
pinaniniwalaang tirahan ng mga espiritu. Ito ay nagsimulang maging
tirahan ng mga tulisan na humaharang sa mga bangka nang mawala na
ang pamahiin na iyon. Ikinuwento naman ni Padre Florentino ang alamat
ng yungib ni Donya Geronima. Si Donya Geronima ay tumandang dalaga
dahil sa pag-iintay nito sa kaniyang kasintahan. Nag-arsobispo ang lalaki
at pinatira naman niya ang Donya sa isang yungib. Nagsalaysay naman si
Padre Salvi ng ginawang himala ni San Nicolas kung saan ay nagawa
nitong maging bato ang isang buwaya. Habang nag-uusap ang lahat ay
may nabanggit si Ben Zayb tungkol sa pagkamatay ni Crisostomo Ibarra.
Itinuro ng kapitan ng bapor kung saan tinugis si Ibarra labing-tatlong
taon na ang nakalipas.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Batid ni Simoun ang mga Alamat sa Ilog Pasig at isa na ang inaasahan
niyang mapag-uusapan ay ang kay Donya Geronima na siya niyang
magagamit sa pagbabawas ng kulo sa kanyang dibdib laban sa
nagbabanal-banalang si Padre Salvi na batid ni Ibarra na lumapastangan
sa kapurihan ni Maria Clara sa kumbento ng Sta. Clara.
KABANATA 4: Si Kabesang Tales
Si Telesforo o mas kilala sa tawag na Tales ay anak ni Tandang
Selo. Inalagaan niya ang isang bahagi ng kagubatan dahil sa palagay niya
ay walang nagmamay-ari nito. Kasama niya roon ang kanyang ama,
asawa, at mga anak. Pinamuhunan niya ito kahit walang kasiguraduhan
ang pag-unlad niya dito. Subalit malapit na sana nilang anihin ang mga
unang tanim nang biglang inangkin ito ng korporasyon ng mga pari.
Hinihingian ng nasabing korporasyon si Tales ng dalawampu o
tatlumpung piso kada taon. Tinanggap ni Tales ang utos na ito dala narin
ng kanyang natural na kabaitan. Habang lumalaki ang kanyang ani ay
lumalaki din ang hinihinging buwis ng korporasyon. Nagkaisa ang
kanyang mga kanayon na gawin itong Kabesa ng barangay dahil kita
naman ang naging pag-unlad nito. Plano sana niyang pag-aralin ang
kaniyang dalaga sa Maynila ngunit ito ay di nangyari dahil sa taas ng
buwis. Nang umabot sa dalawang daang piso ang buwis na hinihingi ng
korporasyon ay napilitan na itong tumutol. Ngunit tinakot siya ng
nangangasiwa na kung hindi ito makakapagbayad ng buwis ay sa iba
nalang ipapatanim ang lupa. Naubos na ang kanyang salapi sa
pakikipaglaban sa hukuman subalit nanatili parin itong bigo. Madalas
siyang may dala-dalang baril sa tuwing pupunta sa bukid upang
ipagtanggol ang sarili kung sakaling may tulisan. Pagkaraa’y ipinagbawal
ang baril kaya gulok naman ang dinala nito. Sinamsam ang dala nitong
gulok kaya palakol naman ang sunod na dinala. Nabihag si Tales ng mga
tulisan at ipinapatubos ito sa halagang limang daang piso. Napilitang
ipagbenta ni Huli ang lahat ng kaniyang alahas maliban sa agnos na bigay
ni Basilio. Ngunit hindi pa rin ito sapat upang matubos si Tales kaya
namasukan ito bilang utusan. Nalaman ni Tandang Selo ang ginawang
iyon ni Huli kaya hindi ito nakakain at nakatulog nang gabing iyon. Sa
halip ay umiyak lang ng umiyak ang matanda.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Ang agnos ni Huli ay agnos ni Maria Clara na ipinagkaloob sa isang
ketongin na napagaling ni Basilio. Ibinayad ng ketongin kay Basilio ang
agnos at ito naman ay inihandog ni Basilio kay Huli.
2. Si Kabesang Tales ay isang cabeza de barangay, mahirap maging isang
cabeza de barangay noong panahon na iyon dahil isa lamang itong
tagapaningil ng buwis at kung may di magbayad ay siya pa ang
nagpapaluwal.
KABANATA 5: Ang Noche Buena ng Isang Kutsero
Dumating si Basilio sa San Diego habang kasagsagan ng
prusisyon. Naabala ito sa daan nang bugbugin ang kutserong kaniyang
sinasakyan noong dumaan sa kwartel. Nalimutan ni Sinong na dalhin ang
kanyang Sedula.Iniutos ni Basilio na palakarin nalang ang kaniyang
sinasakyan nang makaraan ang prusisyon. Nalibang ito sa mga nakikita
niya habang naglalakd kung kaya’t hindi na niya napansin ang pagkawala
ng ilaw sa parol ng karitela. Nang muling mapatapat sa kwartel ay
nabugbog ulit ang kutsero dahilan kung bakit naglakad nalang ito.
Tanging ang bahay ni Kapitan Basilio ang nag-iisang masaya sa lahat ng
nadaanan niya. Nagulat ito nang makita niyang kinakausap ni Kapitan
Basilio, kura, at alperes si Simoun. Nagpatuloy ito sa paglalakad
hanggang sa makarating sa tahanan ni Kapitan Tiago na kaniyang
tinutuluyan.Nalaman niya ang balitang pagkabihag kay Tales dahilan
kung bakit hindi ito nakakain ng gabing iyon.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Si Basilio ay katiwala ni Kapitan Tiyago.
2. Ang mga pag-aari nina Ibarra ay sinamsam ng pamahalaan at ng
simbahan at ipinagbili ang iilan. Si Kapitan Tiyago ang nakabili ng gubat
nina Ibarra.
3. Nasabi ng kutserong si Sinong na noong panahon daw ng mga santo ay
walang guwardiya sibil, sapagkat di maaaring tumanda nang gayon si
Matusalem dahil sa pagpapahiram ng mga guwardiya sibil kagaya ng
nararanasan nila. Si Matusalem ang kinikilalang pinakamatandang
nabuhay sa Bibliya.
KABANATA 6: Si Basilio
Hatinggabi nang palihim na tumungo si Basilio sa kagubatan na
pagmamay-ari ni Ibarra na nabili naman ni Kapitan Tiago. Tumigil si
Basilio sa bunton ng mga batong malapit sa kinalalagyan ng punong
balite, kung saan nakalibing ang kanyang ina. Sa tuwinang umuuwi si
Basilio sa bayan na iyon ay una niyang dinadalaw ang yumaong ina ng
palihim. Muli nitong naalala ang pagkamatay ng ina at ng lalaking
sugatan na si Elias labingtatlong taon na ang nakaraan. Sa pamamagitan
ng perang ibinigay ni Elias ay lumisan si Basilio sa bayan na iyon at
nagtungo sa Maynila. Walang sinuman ang tumanggap dito dahil sa ito
ay may sakit, marumi, at gula-gulanit na kasuotan. Nagtangka siyang
magpasagasa sa dumadaang sasakyan mabuti’t nakita siya ni Kapitan
Tiago. Dito ay pumasok siya bilang alila nang hindi binabayaran.
Pinahintulutan ni Kapitan Tiago na mag-aral si Basilio sa San Juan de
Letran. Mula ng pumasok si Maria Clara sa kumbento ay kinamuhian na
ni Kapitan Tiago ang mga pari. Pinalipat ito sa Ateneo Municipal at mas
lalo pang nagpakadalubhasa sa pag-aaral. Ngayon ay nasa huling taon na
siya sa Medisina. Dalawang buwan pa at magiging isang ganap na doktor
na si Basilio. Pagkatapos ay muling babalik sa bayan at papakasalan si
Huli.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Totoong malaki ang bilang ng mga mag-aaral sa klase noong panahon
nina Rizal-300 hanggang 400 sa isang klase. Kaya hindi talaga magiging
mabisa ang pagtuturo.
2. Inilarawan ni Rizal ang higit na kaunlaran ng mga Hesuwita sa Ateneo
kaysa mga Dominikano na siyang namamahala sa pagtuturo sa Pilipinas.
KABANATA 7: Si Simoun
Pabalik na si Basilio ng bayan nang may nabanaag na liwanag
sa gubat at may narinig na mga yabag. Pumunta ang anino sa kanyang
kinaroroonan. Nagtago ito at nakitang nandoon si Simoun na mag-
aalahas. Inalis nito ang kanyang salamin at nag-umpisa sa paghuhukay.
Habang pinapanood ni Basilio si Simoun ay may nagbalik na ala-ala sa
kanya labing tatlong taon na ang nakalipas. Siya ang tumulong sa
paglilibing sa kaniyang ina na si Sisa at kay Elias. Nagulintang si Basilio
sa kanyang natuklasan ngunit ito ay lumapit upang tumulong nang
makita niyang pagod at patigil-tigil na si Simoun sa paghuhukay.
Nagpakikila si Basilio at sinabing tinulungan siya nito na ilibing ang
bangkay ng kanyang ina at ni Elias kaya’t siya naman ang nagbigay ng
tulong kay Simoun.Binalak ni Simoun na patayin si Basilio upang
manatili ang kanyang lihim ngunit alam niyang parehas lang sila ni
Basilio na nais makapaghiganti. Ipinagtapat ni Simoun kay Basilio ang
kaniyang ginawa sa loob ng paaralan ng wikang Kastila. Hiningi niyang
gawing lalawigan ng Espanya ang Pilipinas at bigyan ng pantay na pantay
na karapatan ang mga Pilipino at Kastila. Ayon kay Simoun ang mga
hiling na ito ay ang pagpawi sa kanilang pagkamamamayan at
pagkapanalo ng mga naniniil.Dagdag pa niya, ang pagdadagdag ng isa
pang wika ay hahantong sa di pagkakaunawaan. Taliwas naman ang
paniniwala ni Basilio. Aniya ang Kastila ang siyang magbubuklod sa mga
pulo at makakapagpalapit sa mga Pilipino sa pamahalaan.Hindi sinang-
ayunan ni Simoun ang sinabing ito ni Basilio. Ani Simounang wikang
Kastila ay kailanma’y hindi magiging wika ng pangkalahatan dahil bawat
bayan ay may sariling wika na kaugnay sa damdamin at kaugalian nito.
Sa huli ay hinikayat ni Simoun si Basilio na makisali sa kanyang planong
paghihimagsik laban sa pamahalaan ng Kastila. Ngunit hindi
pinaunlakan ni Basilio ang panghihikayat ni Simoun dahil naniniwala ito
na walang katapusan ang karunungan. Ang galing ng tao ang siyang
magiging paraan upang maging malaya ang lahat ng tao.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Tatlo ang pinag-aalayan ni Simoun ng kaniyang paghihiganti, si Maria
Clara, si Don Rafael at si Elias na pawang mga sinawimpalad ng lipunang
nais niyang mawasak.
2. Palagi si Simoun kina Kapitan Tiyago sa pagkukunwaring isang ganid
na nag-aabang ng mamamana sa maysakit na Kapitan ngunit sa totoo’y
upang makasagap ng balita ukol kay Maria Clara.
3. Hindi pinatay ni Simoun si Basilio dahil kailangan niya ang kabataang
tulad ni Basilio sa balak niyang paghihimagsik. At sa kabataan ay si Basilio
ang higit sa lahat ay makauunawa sa kaniya.
KABANATA 8: Masayang Pasko
Madilim pa ay gising na si Huli. Naisip niya na baka gumawa ng
himala ang Birhen kaya hindi sumisikat ang araw. Ngunit mali siya dahil
sumikat ang araw. Sunod naman niyang tinignan ang ilalim ng imahen
ng Birhen upang silipin kung may salapi ngunit nanatili itong bigo. Dahil
sa magkasunod na pagkabigo ay inaliw nalang ni Huli ang kanyang sarili.
Malapit lang ang kanyang paglilingkuran na tahanan at balak nitong
umuwi tuwing makalawa upang dalawin ang kaniyang lolo. Iniayos ni
Huli ang kanyang tampipi at agad na lumapit sa kanyang lolo na si
Tandang Selo upang halikan ang kamay nito.Ibinilin ni Huli kay Selo na
sabihin sa kanyang ama na siya ay napasok sa pinakamurang kolehiyo.
Dali-daling umalis si Huli ang makita nitong natitigmak na sa luha ang
kaniyang lolo. Araw ng Pasko, marami ang dumalaw na kamag-anak n
Selo. Ngunit marami ang nagtaka dahil hindi makapagsalita si Selo kahit
isang kataga. Ito’y napipi.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Kinakatakutan ng mga bata ang araw ng Pasko sa halip na ikatuwa nila
ito dahil maaga silang ginigising para magsimba at magtatanghal sa
harap ng maraming tao at kapag di ginawa ay makukurot sila. Kabilang
rin sa mga dahilan na ang pera nilang nakuha sa pasko ay kinukuha ng
kanilang mga magulang.
2. Napipi si Tandang Selo dahil sa hirap na dinadanas ng kanilang
pamilya.
KABANATA 9: Si Pilato
Mabilis na kumalat ang balitang pagkapipi ni Tandang Selo.
Nang marinig ni Hermana Penchang, amo ni Huli ay sinabing iyon ay
parusa ng langit dahil hindi marunong magdasal ang dalaga. Nang
mabalitaan din nito ang pagluwas ni Basilio upang kumuha ng perang
pantubos kay Huli ay higit itong nangamba sa kaligtasan ng dalaga. Si
Hermana Penchang ay may paniniwalang ang mga kabataan na nag-aaral
sa Maynila ay nasasawi at nagsasama pa ng iba. Iniutos ni Hermana
Penchang kay Huli na basahin ng paulit-ulit ang aklat na may pamagat
na “Tandang Basiong Makunat” at ibinilin na makipagkita lagi sa pari
upang maligtas nag kaluluwa nito. Sa kabilang dako ay nagdidiwang ang
mga pari dahil sa pagkapanalo sa usapin. Nang dumating si Tales buhat
sa pagkabihag ng mga tulisan ay naipamigay na sa iba ang kaniyang
lupain. Nakatanggap din siya ng kautusan na lisanin ang kanilang tirahan
sa loob ng tatlong araw. Walang ginawa si Tales kundi tahimik na
nakaupo sa tabi ni Selo maghapon.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Pinag-uusapan ng mga tao kung sino ang may kasalanan sa pagkapipi
ni Tandang Selo. Kaya pinamagatan ang kabanatang ito ng “Si Pilato”
dahil sa Bibliya, si Pilato ay naggawad ng hatol kay Hesus kahit alam
niyang wala itong kasalanan. Sinunod niya ang hiling ng mga tao. Siya ay
naghugas-kamay sa pagkamatay ni Hesus. Ganun din ang mga taong
gumawa ng hindi maganda sa pamilya nina Tandang Selo, sila ay
naghuhugas-kamay at ayaw masisi. Silang lahat ay may kasalanan ngunit
nagsabing wala.
KABANATA 10: Kayamanan at Karalitaan
Si Simoun ay nagtungo sa bahay ni Kabesang Tales upang
magbili at makipagpalitan ng alahas. Kabilang sa mga mamimili sina
Kapitan Basilio, ang kanyang asawa at anak na si Sinang, at si Hermana
Penchang. Marami ang humanga nang ilabas ni Simoun ang mamahaling
hiyas. Marami ang nagsibili. Inalok ni Simoun na bilihin ang agnos ni
Maria Clara na napunta kay Huli, ngunit kailangan munang puntahan ni
Kabesang Tales si Huli upang isangguni ang tungkol dito. Nangakong
babalik ito bago mag takipsilim ngunit hating gabi na ay di parin
bumabalik si Tales. Nakatulog si Simoun sa kakaintay. Nang magising
kinaumagahan ay wala na ang dala niyang rebolber ngunit may isang
liham na mula kay Tales. Ayon sa sulat, kinuha ni Tales ang rebolber
dahil kailangan niya ito sa panunulisan sa halip iniwang kapalit ni Tales
ang agnos ni Maria Clara.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Natuwa si Simoun sa ginawa ni Kabesang Tales sa pagkuha ng kaniyang
baril dahil nakahanap siya ng maaaring makatulong sa kaniya sa
katauhan ni Kabesang Tales.
2. Natuwa rin si Simoun nang dakpin ng mga sibil si Tandang Selo dahil
ito ay mas ikagagalit ni Kabesang Tales na magiging dahilan upang
madali niya itong mahimok sa himagsikan.
KABANATA 11: Sa Los Baños
Pumunta ang Kapitan Heneral sa Busobuso upang mangaso
kasama ang banda ng musiko. Ngunit wala itong nahuli kaya ipinag-utos
din na bumalik sa Los Baños. Naglaro si Kapitan Heneral kasama sina
Padre Irene, Padre Sibyla, at Padre Camorra ng tresilyo. Sinadyang
magpatalo ng dalawang pari upang mabigyang kasiyahan ang heneral,
habang galit naman si Padre Camorra. Hindi lingid sa kaalaman ni Padre
Camorra ang sadyang pagpapatalo ng dalawa ay para sa akademya ng
wikang Kastila na nais ipatayo ng mga mag-aaral. Nagkaroon ng
talakayan at pagtatalo tungkol dito ang mga prayle at si Simoun. Sumang-
ayon din ang Kapitan Heneral na palayain si Tandang Selo.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Hindi nakabaril ng usa o ibon sa gubat ang Kapitan Heneral dahil may
kasama siyang banda ng musiko na tumutugtog saan man siya pumunta.
2. Ipinakita sa kabanatang ito ang pang-aabuso sa kapangyarihan.
Pinagbihis-usa ang isang tao para may maipabaril sa Kapitan Heneral.
3. Si Padre Sibyla ay isang rector ng Unibersidad ng Santo Tomas. Si Padre
Irene naman ay siyang inupahan ng kabataan na maging tagapagtanggol
ng balak na paaralan.
KABANATA 12: Placido Penitente
Masama ang loob ni Placido Penitente habang patungo sa
Pamantasan ng Sto. Tomas. Dalawang beses nang sinulatan ng liham ang
kanyang ina upang sabihin na nais na niyang tumigil sa pag-aaral ngunit
sinabi nitong magtiis pa ng konti dahil malapit na itong magtapos.
Habang naglalakad ay sinalubong ito ni Juanito Pelaez na noo’y naatasan
upang mangolekta ng ambag para sa pagpapatayo ng bantayog ng isang
paring Dominiko. Nang papasok na ay may tumawag sa kaniya upang
lagdaan ang isang kasulatan na tumututol sa pagpapatayo ni Makaraeg
ng akademya ng wikang Kastila. Hindi naman ito nilagdaan ni Placido
dahil wala itong panahon upang basahin ang nasabing kasulatan.
Natawag na ng propesor ang pangalan nito nung siya ay pumasok. Upang
mapansin ay nilakasan niya ang tunog ng kaniyang takong. Tiningnan
siya ng kanyang propesor na may lihim na pagbabanta.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Nais nang tumigil ni Placido Penitente sa pag-aaral dahil apat na taon
na siya’y nag-aaral, di pa siya nakikilala at napapansin ng mga guro
gayong siya ay nag-aaral ng mga leskyon. Hindi lang niya gusto ang
pumasa, gusto rin niyang matuto.
2. Ang kahulugan ng pangalang Placido Penitente ay Placido (kalmante o
payapa) at Penitente (nagdurusa).
KABANATA 13: Klase sa Pisika
Ginaganap ang klase sa pisika sa isang bulwagang pahaba na
may bintanang rehas. Meron ditong gabinete na naglalaman ng mga
kagamitang pampisika ngunit ito ay inilalaan lamang sa mga panauhing
dumadalaw at hindi sa mga mag-aaral. Ang dominikanong pari na si
Padre Millon ang siyang propesor sa pisika. Tungkol sa salamin ang
diskusyon sa araw na iyon. Unang tinawag ang isang antuking
estudyante ngunit nang hindi makasagot ay tinawag ng propesor si
Juanito Pelaez. Nang walang mabulong na sagot sa kaniya si Placido
Penitente ay inapakan nito ang kanyang paa dahilan kung bakit
napasigaw si Placido dahilan naman kung bakit ito sunod na tinawag.
Wala ding maisagot si Placido kaya nilait ito ng kanyang propesor. Galit
na umalis si Placido sa bulwagan matapos magkaroon ng sagutan sa
pagitan niya at ng pari.

Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Si Padre Millon ay tapos ng pilosopiya at teolohiya at mahilig sa
metapisika, siya ay nagtuturo ng kimika at pisika, magkasalungat na
asignatura. Hindi siya maalam sa kaniyang tinuturo at ipinapalagay
niyang mga tanga lamang ang kaniyang mga estudyante. Pinapahiya at
minumura ang mga estudyante niya.
2. Ang pisika ay itinuturo na may mga larawan at kasangkapan. Ang
kasangkapan sa kanilang klase ay nakasusi at ang pisara ay di ginagamit.
KABANATA 14: Sa Bahay ng mga Mag-aaral
Ang bahay ni Makaraeg ay malaki at mayroong dalawang
palapag. Tahimik dito tuwing umaga at magulo pagsapit ng hapon. Unti-
unting napawi ang ingay nang magsidatingan ang mga kamag-aral na
inanyayahan ni Makaraeg upang ibalita ang nilalakad nilang akademya
ng wikang Kastila. Unang dumating si Isagani at Sandoval. Sumunod sina
Pecson at Pelaez. Dumating si Makaraeg dala-dala ang magandang balita.
Sinabi niya ang pakikipag-usap ni Padre Irene sa Kapitan Heneral.
Ibnalita din niya ang pagsalungat ni Don Custodio sa planong akademya
ng wikang Kastila. Nakaisip sila ng dalawang paraan kung paano nila
mapapapayag si Don Custodio. Una ay paki-usapan si Ginoong Pasta,
isang manananggol na pinangangayupapaan ng Don, ikalawa ay si Pepay
na isang mananayaw. Napagkaisahan ng lahat na unang kausapin si
Ginoong Pasta dahil ayon kay Isagani kailangang maging marangal ang
kapamaraanang gagawin nila.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Si Isagani ay larawan ng marangal na kabataan, Si Pelaez ay larawan
ng isang oportunista. Si Makaraig ay Makabayan at kumikilos para sa iba.
Lahat ng nakatira sa kaniyang bahay ay walang bayad. Si Pecson ay
palaisip ngunit pesimista o laging kabiguan ang natatanaw sa darating.
Si Sandoval ay tagapaglarawan ng Kastilang di pa sumasama sa paninira
sa Pilipinas.
KABANATA 15: Ginoong Pasta
Nagtungo si Isagani sa bahay ni Ginoong Pasta upang ito ay
hikayatin na sumang-ayon sakaling sumangguni si Don Custodio dito.
Ngunit ito ay nabigo dahil napagpasyahan na ng ginoo na huwang
makialam sa panukala. Ayon sa kaniya ay kailangan niyang maging
maingat dahil siya ay maraming pagmamay-ari kung kaya’t kailangan
niyang kumilos ng ayon sa batas. Pag-alis ni Isagani ay naiwang nag-iisip
si Ginoong Pasta. Siya ay humanga sa katalinuhan at estado ng pag-iisip
ni Isagani ngunit para sa ginoo ito ay kaawa-awa.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Ang pumigil kay Ginoong Pasta sa kaniyang pagsang-ayon sa kahilingan
ng kabataan ay ang kaniyang kayamanan at ng mga kliyente na
karamiha’y mga kastilang prayle at tauhan ng pamahalaan.
2. Ang magandang halimbawa namang mapupulot sa buhay ni Ginoong
Pasta ay ang katiyagaan sa pag-aaral. Nagpaalila siya upang makapag-
aral.
3. Ang uban o puting buhok para kay Isagani ay hindi lamang
nangangahulugang katandaan ngunit kapaki-pakinabang na katandaan.
KABANATA 16: Ang Kapighatian ng Isang Intsik
Araw ng sabado ay naghandog ng isang hapunan si Quiroga, isang Intsik
na naghahangad magkaroon ng konsulado ng kaniyang bansa. Naroon sa
hapunan ang ilang panauhin kabilang ang kilalang mangangalakal, mga
prayle, mga militar, mga kawani ng pamahalaan, at ang kaniyang mga
suki. Nang dumating si Simoun ay kinausap niya ang mga mangangalakal
na nagsisidaing sa takbo ng kanilang negosyo. Si Quiroga man ay
dumaing din nang singilin siya ni Simoun sa utang na siyam na libong
piso. Ayon kay Simoun babawasan niya ng dalawang libong piso ang
utang ni Quiroga kung papayag ito na itago sa kanyang bodega ang mga
dumating na armas. Sa huli ay sumang-ayon na din si Quiroga bagaman
may pag-aalinlangan sa una. Sa isang pulutong na kinabibilangan nina
Ben Zayb, Juanito Pelaez, mga pari, at Simoun ay nag-uusap-usap tungkol
sa ibinalita ni Pelaez na ulong nagsasalita. Si Ben Zayb ay nag-aakalang
ito ay isang ilusyong likha ng salamin. Upang mapatunayan ang sabi-sabi
umalis sila sa bahay ni Quiroga at nagtungo sa perya.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Si Quiroga ay may mga silid ng nabibiling-aliw sa likod ng kaniyang
basar at kahit mga prayle ay nagtutungo sapagkat ‘di sila pinababayad
ng instik.
2. Ang asawa ni Quiroga na isang indio ay nakakulong sa isang silid na
parang isang babaeng intsik, Ang babae parang aliwan lang sa mga lalaki.
KABANATA 17: Ang Perya
Maganda ang gabi at puno ng tao ang liwasan. Si Padre Camorra
ay libang na libang na pinagmamasdan ang mga magagandang dalaga.
Labis ang kanyang paghanga kay Paulita Gomez. Napadaan sila sa
tindahan na nagbebenta ng mga tau-tauhang yari sa kahoy. Marami sa
mga inukit ay anyong pari katulad ni Padre Irene. Nang makakita sila ng
kamukha ni Simoun ay naalala nila ito at hinanap ngunit di nila ito
natagpuan. Ayon kay Padre Camorra, natakot ito na pagbayarin ng tiket
sa tanghalan ni Mr. Leeds. Habang si Ben Zayb ay nangangambang
malaman ni Simoun na panlilinlang lamang ang kaniyang palabas.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Ang perya ay hindi iisang tindahan ng mga laruan o pabaril na tulad ng
kasalukuyang gamit ng taguring ito, Ito ay Fair o mga kubol ng sirko,
mahika, mga tindahan ng laruan, paninda, mga ari, at iba pa.
KABANATA 18: Mga Pandaraya
Sa tanghalan ay malugod na sinalubong ni Mr. Leeds ang mga
manonood kabilang ang mga prayle at mga kasama nito. Bago magsimula
ang pagtatanghal ay binigyan si Ben Zayb ng pahintulot upang
magsiyasat ngunit bigo siyang makita ang salamin na kanyang tinutukoy.
Dahil dito ay napahiya ang mamahayag. Pumasok si Mr. Leeds sa isang
pinto at bumalik na may bitbit na isang kahong gawa sa kahoy. Ang
kahong iyon ay natagpuan sa libingan nasa piramide ni Khufu. Ipinasiyat
niya ito sa mga manonood. May ilang nagsabi na ang kahon ay amoy
bangkay. Para kay Ben Zayb iyo’y amoy simbahan. Ang kahon ay
naglalaman ng abo at kaputol na papirong kinatatalaan ng dalawang
salita. Sa pamamagitan ng unang salita’y nabubuhay ang sandakot na abo
at nakakausap ang isang ulo. Ang ikalawang salita naman ay
nakakapagbalik sa dati nitong kinalalagyan. Nang binigkas ni Mr. Leeds
ang unang salita ay may lumitaw na ulo. Habang nagsasalita ang
espinghe ay nakatuon ang paningin nito kay Padre Salvi. Dahil sa takot
ay nahimatay ang pari. Kinaumagahan, iniutos ng gobernador
eklesiyastiko na ipagbawal ang ganung uri ng palabas. Ngunit wala na si
Mr. Leeds, siya ay nagtungo sa Hong Kong dala-dala ang kaniyang lihim.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Masasabing ang inilarawan na buhay ni Imuthis ay buhay ni Ibarra.
2. Naging sadya na buhay ni Ibarra ang salaysay ng espinghe dahil
magkaibigan si Simoun at si Mr. Leedss.
3. Nagawa ang pagbuo sa ulong nagsasalita sa tulong ng salamin na nasa
paligid ng lamesa.
4. Nagtungo si Mr. Leeds sa Hongkong matapos ang palabas. Ang
Hongkong noon ay siyang takbuhan ng mga inapi sa Pilipinas.
KABANATA 19: Ang Mitsa
Umalis si Placido Penitente sa klase na puno ng poot ang
kalooban. Wala siyang ibang inisip kundi ang paghihiganti. Buo na ang
kanyang desisyon na tumigil na sa pag-aaral dahil sa paghamak na
natanggap mula sa kaniyang propesor. Muli siyang gagawa ng liham para
sa kaniyang ina. Nang makarating sa bahay ay di niya inakalang
madaratnan doon ang kanyang ina na si Kabesang Andang. Napansin ng
ina nito ang galit sa mga mata ni Placido kaya ito nag-usisa. Ipinagtapat
ni Placido ang nangyari. Nalungkot naman ang kaniyang ina dahil hindi
nito natupad ang pangako sa asawa na pagtatapusin ng pag-aaral ang
kanilang anak. Nagpatuloy sa pangangaral ang ina kaya napilitang umalis
sa bahay si Placido. Nagpalaboy-laboy ito sa lansangan ngunit umuwi din
nang makaramdam ng gutom. Sa pag-uwi ay naroroon parin ang ina nito.
Muling pinangaralan ng ina si Placido kung kaya’t muli itong lumabas at
nagtungo sa daungan. Doon ay nag-intay siya ng kaibigang mandaragat
ngunit nabigo ito. Sa halip ay nakarating ito sa perya. Nakita niya doon si
Simoun na nagsama sa kaniya sa mga pook na hindi niya inaasahang
mararating ng mayamang mag-aalahas. Hatinggabi na ng makauwi si
Placido galing sa bahay ng mag-aalahas. Samantala, naiwang nag-iisip si
Simoun. Naisip niyang bahagi siya ng kasamaang nais niyang puksain.
Muli niyang naalala ang mukha ng kaniyang ama at ni Elias, na kapwa
namatay dahil sa paggawa ng mabuti. Kinabukasan ay masayang
pinapakinggan ni Placido ang pangangaral ng ina.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Nasabi ni Placido Penitente na wala na siyang pagkakataong mag-aral
pa dahil di na siya tatanggapin sa Unibersidad ng Santo Tomas.
2. Ang ina Placido Penitente na si Kabesang Andang ay halimbawa ng ina
na nagpapa-aral ng anak upang may maipagmalaki sa iba.
3. Napaaga ang binabalak na himagsikan ni Simoun dahil sa balitang si
Maria Clara ay nasa bingit na ng kamatayan.
KABANATA 20: Ang Nagpapalagay
Ang pagdedesisyon sa akademya ng wikang Kastila ay nasa
mga kamay ni Don Custodio. Si Don Custodio de Salazar y Sanchez de
Monteredondo ay tanyag sa lipunan ng Maynila. Bawat kilos niya ay
pinapansin ng mga mamahayag. Tinagurian siyang Buena Tinta. Bata
palang siya nang dumating siya sa Maynila. Siya ay nakapag-asawa ng
isang maganda at mayamang mestisa. Aktibo siya at nahirang sa
maraming posisyon sa pamahalaan. Kabaliktaran naman ang sinapit nito
nang bumalik siya sa Espanya. Walang pumapansin dito ni hindi siya
makahalubiho sa mga mayayaman dahil sa kakulangan sa pag-aral. Wala
pang isang taon ay napagpasyahan nitong bumalik sa Pilipinas. Mahigit
labinlimang araw na niyang sinusuri ang kasulatan. Nang usisain ng
mataas na kawani ang lagay ng mga balak ng mag-aaral, sumagot si Don
Custodio ng may kasamang pag-aalinlangan, bagama’t ibig ipakilalang
natapos na niya.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Si Don Custodio ay nagtanong kay G. Pasta at kay Pepay. Ang una’y
nagpayo ng maliligoy at magkakasalungat na mga hakbang, ang huli
naman ay kumendeng-kendeng at nanghingi ng pera sa kanya.
2. Nahirapang magdesisyon si Don Custodio sa pagpapasiya sa paaralang
panukala dahil nais niyang mapagbigyan ang mga estudyante, nais rin
niyang bigyang-kasiyahan ang mga Dominiko ng UST.
KABANATA 21: Mga Anyo ng Taga-Maynila
Magdaraos ng ikaunang palabas ang samahan ng operang
Pranses ni Mr. Jouy sa dulaang Variedades. Ikapito’t kalahati palang ng
gabi ay wala nang mabiling tiket. Sa ikawalo’y malaking halaga na ang
itinatawad sa mangisa-ngisang nabibiling tiket. Ngunit may isang Kastila
ang nararahuyo sa gayung kaguluhan, siya si Camaroncocido. Lumapit
naman ang isang matandang na katumbalikan nito, siya si Tiyo Kiko.
Ayon sa nauna, ang pagkapuno ng dulaan ay utang sa mga prayle. Ang
pagbabawal na manood ay mas lalong nakakaakit upang manood ng
palabas. Akala naman ng iba ay may itinuturo ang palabas kung kaya’t
pinagbabawal ng mga pari ang panonood. Nahati ang Maynila sa dalawa
dahil sa nasabing palabas. Tutol ang mga prayle, ang mga babaing may
asawa’t kasintahan, samantalang ang mga pinuno ng hukbo, mga marino,
kawani at maraming matataas na tao ay nagtanggol dito. Sa pag-iisa ni
Camaroncocido ay marami itong napuna sa kaniyang pagmamatyag. May
narinig siyang “ang palatandaan ay isang putok” ngunit hindi niya ito
pinansin.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Si Camarroconcido ay may pangalang ang kahulugan ay “halabos na
hipon” dahil mapulang-mapula siya. Siya ang isang Kastilang hindi
nagpahalaga sa kaniyang pagiging Kastila,
KABANATA 22: Ang Palabas
Punong-puno ng tao ang dulaan. Huli na ng labinlimang minuto
bago nagsimula ang palabas dahilan bakit di na napigilang mag-ingay ng
mga tao. Ang mga mag-aaral ay nakapuwesto sa palkong katapat ng
kinalalagyan ni Pepay. Ipinuwesto din malapit dito si Don Custodio
upang mapasang-ayon ito. Nang hapon ding iyon ay sumulat si Pepay at
tinipan si Don Custodio, kaya hindi naiwasan nitong di dumalo sa dulaan.
Masaya ang lahat maliban kay Isagani sapagkat nakita niya si Paulita na
kasama si Juanito Pelaez. Habang nagpapatuloy ang palabas ay patuloy
ding sinasalin ni Tadeo sa Kastila ang mga salitang Pranses. Ganun din si
Pelaez sa magtiyahing kasama niya. Sinang-ayunan na ni Padre Irene ang
kahilingan ng mga mag-aaral na magtayo ng akademya ngunit sasailalim
pa ito sa isang korporasyon kung sakaling hindi iibigin ng mga
Dominikanong masama ang akademya sa Unibersidad. Kakasimula
palang ng ikalawang bahagi ng palabas nang nagtayuan at lumabas ang
mga mag-aaral.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Ang tinatawag na Filipino Time ay hindi oras-Pilipino.
2. Si Tadeo bilang manonood na hindi dapat tularan. Wala siyang nakikita
kundi ang kapintasan at kasiraan. Si Pelaez naman ay halimbawa ng
mayabang na manonood. Ginagamit ang kaunting kaalaman para
magpasikat.
3. Hindi magkasama sa palko sina Don Custodio at Pepay. Mahalay para
sa Don ang makitang kasama ng mananayaw.
KABANATA 23: Isang Bangkay
Sa ikapito ng gabi ay naroon na si Simoun. Naroong umalis at
bumalik nang makalawa sa kaniyang bahay na may kasamang ibang tao.
Naroong may binabantayan sa isang daang kalapit ng kumbento ng Sta.
Clara at naroong nakita si Camaroncocido sa dulaan na may kausap na
mag-aaral. Tapat ang hangarin ni Basilio na mapagaling ang kaniyang
tagapag-ampon. Ngunit ipinagtataka nito kung bakit sa kaniyang
panggagaling sa ospital ay dinaratnan niya si Kapitan Tiago na tulog,
naglalaway, at namumutlang parang isang patay. Hindi niya malaman
kung sino ang nagbibigay ng apyan gayung si Simoun at Padre Irene
lamang ang dumadalaw dito. Nang gabing iyon ay nagsadya si Simoun sa
bahay ni Basilio upang ipaalam ang gagawing himagsikan noong gabing
iyon. Nais ni Simoun na pangunahan ang isang pulutong ng manggigiba
ng pinto ng kumbento upang makuha si Maria Clara. Subalit huli na ang
lahat dahil si Maria Clara ay namatay ng hapon ding iyon. Sa una ay di
makapaniwala si Simoun ngunit naniwala lang ito nang may ipadala si
Padre Salvi kay Padre Irene upang ipaalam kay Kapitan Tiago ang
pagkamatay ng dalaga. Halos sumabog ang puso ni Simoun sa balitang
natanggap dahil ito ang dahilan ng kaniyang paghihimagsik. Samantala’y
naiwan si Basiliong awang-awa kay Simoun.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Inihambing ni Simoun si Kapitan Tiyago sa pamahalaan ng Pilipinas
dahil tulad ng lason ng apyan ay laganap na sa buong katawan dahil sa
laganap na kabulukan sa bayan, ay malapit nang maglagot ang bayang
Pilipinas.
KABANATA 24: Mga Pangarap
Kinabukasan, bago magtakipsilim ay naglalakad si Isagani
patungo sa Malecon upang kitain si Paulita. Inaasahan ng binata na pag-
uusapan nila ang nangyari sa dulaan. Sa kaniyang paghihintay ay
naalalang muli ni Isagani ang sari-saring gunita ng kanilang maliligayang
sandali. Naisumpa niya tuloy ang dulaan at ang nakikipag-tunggalian na
si Juanito Pelaez. Marami na ang sumagi sa isip ni Isagani at unti-unti
naring dumidilim. Nang lumingon ay nakita niya ang karwaheng
dumarating lulan si Paulita, ang kaibigang kasama niya sa dulaan, at si
Donya Victorina. Lumapit si Donya Victorina kay Isagani upang
makibalita sa nawawala nitong asawa, subalit hindi maituro ng binata
sapagkat sa tahanan ng kaniyang amain nagtatago. Nang magkaniig na
ang magkasintahan, si Paulita ang unang nagpahayag ng kanyang
nararamdaman. Hindi man lang daw siya pinansin ni Isagani dahil sa
mga mananayaw nakatitig. Sa halip na si Isagani ang manumbat ay siya
pa ang nagpaliwanag. Sinabi din ni Paulita na si Donya Victorina ang
umiibig kay Pelaez at hindi siya. Napadako ang usapan sa bayan ni
Isagani. Umaasa ang binata sa pag-unlad ng kanilang bayan.
Pinapangarap din niya magkaroon ng pagawaan sa bawat pook, mga
daungan, at ng tanggulang bansa. Nag-aalinlangan si Paulita sa mga
pangarap na ito ni Isagani. Ngunit di naman mawawala ang pananalig na
ito ng binata. Kahit ang nag-iisang buhay niya ay handa niyang isugal
para makamit ang karapatang hinihingi ng bayan.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Ang kabanatang ito’y paglalarawan ng dalawang uri ng kabataan: ang
may malasakit sa bayan at ang may malaking pag-ibig sa sarili.
KABANATA 25: Tawanan at Iyakan
Ang mga binata ay nagsama-sama sa bulwagan ng Pansiteria
Macanista de Buen Gusto. Dito magdadaos ng piging na iminungkahi ni
Padre Irene alang-alang sa kapasiyahang iginawad ni Don Custodio
tungkol sa akademya ng wikang Kastila. Naghalong tawanan at iyakan
ang naramdaman ng mga binata. Nagtatawanan at nagbibiruan sila
ngunit ito ay pilit lamang sapagkat dinaramdam nila ng labis ang
kapasyahan ginawa ni Don Custodio. Sinang-ayunan nga ang pagtatayo
ng akademya ngunit ito ay ipapasailalim ng korporasyon, at ang mga
mag-aaral ay gagawin lamang tagapaningil ng mga ambagan at abuloy.
Ang mga nakahandang ulam ay may pinatutungkulan. Ang pansit
langlang ay kay Don Custodio, lumpiyang Intsik kay Padre Irene, ang
tortant alimango sa mga prayle, at ang pansit gisado ay sa pamahalaan
at sa bayan. Nagkaroon ng talumpatian dahilan kung bakit may mga
lumapit sa durungawan at nanood sa kanila. Napansin ng mga mag-aaral
na may nagmamanman na binata kasama ang isang taong di-kilala na
lumulan sa sa isang sasakyang naghihintay. Ang sasakyan ay kay Simoun.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Nagdaos ng piging ang mga estudyante dahil sa patuyang pagsang-
ayon ni Don Custodio sa mungkahing paaralan ayon kay Padre Irene.
2. Labintatlong Pilipino at isang Kastila, si Sandoval, ang nagdiwang na
mga estudyante. Dumating si Isagani kaya naging labinlima. Labing-
anim sana sila ngunit ‘di dumating si Basilio.
KABANATA 26: Mga Paskin
Maagang bumangon si Basilio dahil sa marami siyang
nakatakdang gawin sa araw na iyon. Dadalaw siya sa kaniyang mga
maysakit, tutungo sa Pamantasan para sa kaniyang lisensyura, at
makikipagkita kay Makaraeg upang manghiram ng salapi para sa
kanyang pagtatapos. Ang malaking bahagi ng kanyang naimpok ay
pinantubos kay Huli at pinambili ng isang maliit na dampa para sa
kanilang maglolo. Nang makarating si Basilio sa San Juan de Dios at
tanungin ng kaniyang mga kaibigan tungkol sa paghihimagsik ay
napalundag si Basilio at naalala ang binalak ni Simoun na hindi natuloy
dahil sa sakunang nangyari dito. Nalaman ni Basilio na maraming mag-
aaral ang nasasangkot. Lumayo ito sa mga nag-uusap. Sa kaniyang
paglalakad ay may nakasalubong siyang isang propesor sa Klinika.
Tinanong ang binata kung kasali ba ito sa piging at kung kasama ba ito
sa kapisanan ng mga mag-aaral. Pinayuhan ito ng propesor na iligpit ang
anumang papel na maaaring magdala dito sa panganib. Nalaman nitong
ang dahilan ay ang pagkakalagay ng mga paskin na may mga
masasamang sinasabi sa pamahalaan. Ang pinaghihinalaang may
kagagawan ay ang mga mag-aaral. Nang nagtungo si Basilio sa
Pamantasan ay nakita niyang itinataboy ng gwardiya sibil ang mga
estudyanteng lumalabas sa paaralan. Tumuloy si Basilio sa loob ng
Pamantasan. Nagtungo ito sa bahay ni Makaraeg upang manghiram ng
salapi nang matapos pumunta sa Pamantasan. Sa kanyang pagpasok ay
may sumalubong na dalawang gwardiya sibil at tinanong ang kaniyang
pakay. Nang malamang siya’y si Basilio ay dinakip ito kasama ni
Makaraeg.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Si Basilio ay isa sa mga nagsasanay sa panggagamot sa ospital. Noon ay
walang titulong Doktor sa mga Pilipinong nagtatapos ng medisina.
Licenciatura lamang ang ipinagkakaloob. Ngunit sila’y
nakakapanggamot din.
2. Si Simoun ay walang kinalaman sa mga Paskin dahil siya ay may
karamdaman. Maaaring ang mga kura ang may pakana dahil sila lang
naman ang may nais na mapabagsak ang mga estudyante.
KABANATA 27: Ang Prayle at ang Pilipino
Kasalukuyang nagsasalita sa mga kaibigan nito si Isagani nang
siya ay ipatawag ni Padre Fernandez. Dinatnan niyang malungkot at
nakakunot ang noo ng pari nang ito’y pumasok sa silid. Agad naman
itong tumindig nang makapasok si Isagani. Ayon sa pari, narinig niya
itong nagsasalita. Itinanong ng pari kung kasama ba si Isagani sa
nangyaring hapunan, hindi naman itinatwa ito ng binata. Pinuri ng
prayle ang binata dahil sa pagkakaraon ng sariling panghulo. At sa lahat
ng mag-aaral na kaniyang nakasalamuha ay isa si Isagani sa mga
kakaunting mag-aaral na nakakapagsalita ng tapat o harapan kung sila
ay pinupulaan. Ayon kay Isagani, hindi ang mga mag-aaral ang may
kasalanan kundi ang mga gurong nagtuturo sa kanila ng
pagbabalatkayong ugali. Sinabi ng pari na malayang makapaglahad ng
anuman si Isagani nang walang pag-uusig, bagkus ay itinatangi pa niya
ito. Dahil sa mga sinabi ng pari ay napangiti si Isagani. Nagpasalamat ito
at sinabing natatangi din ang pari. Sa kadahilanang ang pag-uusap ay di
lamang tungkol sa kanilang sarili, minabuti nilang ibahin na ang usapan.
Tinanggap ni Padre Fernandez ang paraan ng pakikipag-usap ni Isagani.
Sinabi nitong kausapin siya bilang isang guro at hindi prayle, habang
kakausapin din si Isagani ng pari bilang isang mag-aaral. Dahil dun,
tinanong ng pari si Isagani kung ano ang nasa sa kanila ng mga mag-aaral
na Pilipino. Nabigla ang binata sa tanong ng pari kaya pabigla din itong
sumagot. Ninanasa nilang magsitupad ang mga prayle sa kanilang mga
kautangan. Dahil aniya tungkulin ng mga prayle na pabutihin ang mga
bata at mabigyan ang mga ito ng maayos na bayan. Muling nangahas na
magtanong si Isagani sa pari kung tinutupad nga ba ng mga prayle ang
gayong tungkulin. Agad namang sumagot ang prayle at sinabing siya’y
tumutupad, ngunit hinadlangan naman ito ng binata. Ani Isagani
maaaring tinutupag nga ni Padre Fernandez ang kaniyang tungkulin
ngunit ang kalipunang prayle ay hindi. Dagdag ni Isagani, nagkakaisa ang
mga prayle at ang pamahalaan upang mapanatiling mangmang ang mga
Pilipino. Sinabi pa niya na kung ano ang mga Pilipino ay dahil iyon sa
kagagawan ng mga prayle. Ramdam ni Padre Fernandez ang lahat ng
mga tugon ni Isagani. Noon lamang niya naranasan na talunin ng isang
mag-aaral na Pilipino. Dahil sa kagipitan, sinabi ng pari na ang
pamahalaan ang taga-utos at sila’y tagasunod lang. Upang mapaikli at
malusutan ng pari ang usapan, nagtanong ito kung ano ang ibig ng mga
mag-aaral na gawin ng mga prayle para sa kanila. Ang sagot ni Isagani ay
tumulong at huwag tumutol sa kalayaan ng mga ito. Ani Padre Fernandez
ang hinihiling ng binata ay katumbas ng kanilang pagpapatiwakal.
Nagpatuloy pa sa pag-uusap ang dalawa hanggang sa nangako itong
sasabihin sa mga kaparian ang mga sinabi ng binata.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Ang ibig sabihin ng “Vox populi, vox Dei” ay Ang tinig ng bayan ay tinig
ng Diyos.
KABANATA 28: Pagkatakot
Naibalita sa pahayagang El Grito ang nagkatotoong hula ni Ben
Zayb na makakasama ang ang pag-aaral sa Kapuluan ng Pilipinas. Ang
balita tungkol sa pagkuha ng mga paskin sa pinto ng Pamantasan ay
ikinatakot ng mga Intsik maging ang Heneral. Maging ang mga prayle na
pumupunta sa tindahan ni Quiroga ay hindi nagsiputan. Malas naman si
Quiroga dahil napataong natanggap niya ang bagong bahay.Nagtungo ito
sa bahay ni Simoun dahil sa pag-aakalang iyon na ang oras upang gamitin
ang mga armas na nasa kaniyang bodega. Ngunit ayaw makipagkita ni
Simoun kaninuman. Sunod itong pumunta kay Don Custodio upang
itanong kung dapat ba nitong balutihan ang kaniyang tindahan. Katulad
ni Simoun, ayaw ding makipagkita ni Don Custodio kahit kanino. Pinili
nitong tumuloy sa bahay ni Ben Zayb upang doon makibalita. Dinatnan
niya itong nakabaluti mula ulo hanggang paa, at ang ginagamit na
pabigat sa mga papel ay dalawang rebolber. Dali-dali itong umuwi,
nahiga at nagdahilang maysakit. Patuloy parin sa pagkalat ang balitang
magtutulong ang mga mag-aaral at ang mga tulisan. May mga kumakalat
ding nagtungo sa Malakanyang ang mag-aaral upang magpahayag ng
pagkamaka-Kastila. Ibinalita ni Padre Irene kay Kapitan Tiago na may
ilang nag-uudyok sa Heneral na barilin ang ilan upang bigyan ng aral ang
mga binata. Ang pagkahuli kay Basilio at ang pagkahalughog sa mga
akalat at papel nito ay lalong nagpalubha kay Kapitan Tiago.
Samut’saring patayan ang nangyari dahil sa maling akala. Marami ang
pinagkamalan at pinaghinalaan. Nagkaroon ng usapin kung sino ang may
kagagawan ng mga paskin. Ayon sa platero’y si Padre Salvi ang may
kagagawan. Para naman sa iba ay si Quiroga ang may gawa.
Kinabukasan, habang naglalakad ay may natagpuang bangkay na babae
si Ben Zayb sa Luneta.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Sa kabanatang ito makikita ang paglaki ng mga balita sa pagsasalin-
salin.
2. Napadali ang kamatayan ni Kapitan Tiyago dahil sa kanyang
kayamanang pinagnanasaan ni Padre Irene. Tinakot ito ni Padre Irene at
dahil sa laganap na lason ng opyo sa buong katawan ng Kapitan, namatay
ito sa takot at nerbiyos.
KABANATA 29: Ang Huling Pati-ukol kay Kapitan Tiago
Nagkaroon ng maringal na libing si Kapitan Tiago. Bagaman
may ilang pari ang pumuna sa kanya dahil ito ay hindi nakapagkumpisal
bago ito mamatay, pinagtanggol naman ito ni Padre Irene. Ayon sa pari,
ang paghihigpit ay ginagawa lamang sa mga hindi nagbabayad. Si Padre
Irene ang inatasan na maging tagapamahala ng huling habilin ni Kapitan
Tiago. Ipinamana sa Sta. Clara, sa Papa, sa Arsobispo, sa mga
korporasyon ng mga pare, at ang dalawampung piso para sa matrikula
ng mga dukhang mag-aaral. Ang dalawampu’t limang piso na sana’y
pamana kay Basilio ay napunta sa bulsa ni Padre Irene. Kinabukasan, sa
bahay ni kapitan Tiago ay pinag-uusapan ang himala. Nagpakita raw si
Kapitan Tiago sa mga mongha ng Sta. Clara nung ito’y kasalukuyang
naghihingalo. Tatlong pari ang lumapit sa inilibing. Lahat ng
magagawang palatuntunan ay ginawa. Si Donya Patrociniong na siyang
kalaban ni Kapitan Tiago sa paghahandog sa simbahan ay naghangad na
mamatay na din ito kinabukasan, upang malaluan ang libing ng yumao.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Lahat ng tadhana ng testamento ni Kapitan Tiyago ay gawa-gawa ni
Padre Irene. Pati sa damit na isusuot ni Kapitan Tiyago ay nagtipid si
Padre Irene dahil mababawasana pa raw ang kaniyang mapaparte.
KABANATA 30: Si Huli
Marami ang hindi naniniwala sa mga paskin at paghihimagsik.
Sa palagay ng ilan ito ay paghihiganti ng mga prayle dahil sa
pagkakatubos kay Huli na anak ng tulisang mahigpit na kalaban ng isang
korporasyon. Ayon kay Hermana Penchang ay mabuti’t pinaalis na nito
si Huli dahil ayaw niyang magalit ang mga prayle sa kanya; gayong
dinamdam naman talaga niya ang pagkakatubos sa dalaga. Sa simula’y di
makapaniwala si Huli sa balita ni Hermana Bali na patay na si Kapitan
Tiago. Ngunit nang malaman ang totoo ay nahimatay ang dalaga. Dahil
wala na si Kapitan Tiago ay wala nang tagatangkilik ang binata. Naging
malungkutin si Huli simula noon. Binalak nitong magpatiwakal ngunit
hindi natuloy dahil sa takot na sa impyerno ito mapunta. Nagbigay ng
abuloy ang mga kamag-anak ni Basilio ngunit kulang parin ito upang
mailigtas ang binata. Kung kaya’t umisip si Hermana Bali ng mas
mabuting paraan. Sumangguni sila sa tagasulat ng bayan ngunit wala
itong nagawa kundi ituro sila sa Hukom. Ang Hukom naman ay ipinayong
sadyain si Padre Camorra. Habang nasa daan ay tumanggi si Huli na
dumaan sa kumbento. Minsan na itong tumanggi sa mga prayle nung
nangangailanagn ang kaniyang magulang. Kung ngayon ay lalapit sya sa
prayle dahil kay Basilio ay tiyak na marami ang kukutya sa kaniya. Tiniis
pa rin ni Huli ang mga sisi ng kamag-anak na hindi nakakabatid ng mga
nangyari sa kanila ni Padre Camorra. Nang gabing iyon ay bahagyang
nakatulog si Huli. Ngunit ito ay pagising gising dahil sa masasamang
panaginip. Kung hindi lang sana gabi at madilim sa labas ay tumakbo na
ito sa kumbento. Dumaan ang maraming araw ay hindi parin nagtungo
si Huli sa prayle. Isang araw ay dumating ang balitang si Basilio nalang
ang nabibilanggo. Doon ay hindi na ito nag-atubiling hanapin si Hermana
Bali upang magpasama sa kumbento. Nang sumapit na sa pinto ng
kumbento ay ayaw nang pumasok ni Huli. Kailangan pa itong batakin at
itulak papasok. Kinagabihan ay may balitang isang dalaga ang tumalon
mula sa bintana ng kumbento. Kasabay noon, isang matandang babae
ang lumabas na nagsisisigaw na parang isang baliw. Sa kabilang dako, si
Tandang Selo ay galit na pumunta sa kumbento, ngunit ito ay pinaalis
doon sa pamamagitan ng mga palo at tulak.Bumalik ang matanda sa
nayon na umiiyak na parang isang bata. Kinabukasan ay nawala si
Tandang Selo dala ang kaniyang gamit sa pangangaso.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Hiningi ni Padre Camorra na kapalit ng pagtulong nito sa pagpapalaya
kay Tandang Selo dati ay ang pagkababae ni Huli, ang puri ng dalaga
ngunit di niya nakuha. Kaya alam ni huli na kapag lumapit siyang muli kay
Padre Camorra upang mapalaya si Basilio ay hihilingin nito ang bagay na
yun.
2. Ang pagpapatiwakal ni Huli ay palatandaan na ginawan siya ng hindi
maganda ng kura. Kaya ganun na lamang ang naging reaksyon ni
Hermana Bali dahil sa harap niya mismo ginawa ito ng pari kay Huli.
KABANATA 31: Ang Mataas na Kawani
Ang pahayagan sa Maynila ay patungkol lang sa nabunyag na
patayan sa Europa, pagbibigay karangalan sa mga predikador sa Maynila
at sa tagumpay ng operatang Pranses. Wala man lang nabalita tungkol sa
nangyari kay Huli. Balita din ang pag-alis sa bayang iyon ni Padre
Camorra upang manirahan sa kumbento ng Maynila. Dahil sa pagsisikap
ng mga kamag-anak ng mga bilanggo ay unti-unti silang nakalaya.
Sunud-sunod na nakalaya ang mga mag-aaral, sina Makaraeg, at Isagani.
Hindi parin nakakalaya si Basilio dahil sa kasalanang pagkakaroon ng
mga aklat na bawal.Ipinagtanggol ng mataas na kawani si Basilio ngunit
lalo iyong nakasama nang malaman ng Kapitan Heneral na ito’y naging
utusan lamang. Pinangatawan ng mataas na kawani ang pagtatanggol
kay Basilio. Dahil dito, higit naging malubha ang alitan sa pagitan ng
mataas na kawani at ng Kapitan Heneral.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Sa tulong ng kanyang salapi, si Makaraig ang unang nakalabas ng
bilangguan, si Isagani ang huli dahil natagalan ang pagpunta ng kaniyang
amaing pari. Si Basilio ang tanging naiwan sa kulungan.
2. Naging tila maka-Pilipino ang Mataas na Kawani dahil siya ay taong
may puso at marangal.
KABANATA 32: Mga Ibinunga ng mga Paskin
Dahil sa mga sunud-sunod na nangyayari, maraming magulang
ang napilitang patigilin ang kanilang mga anak sa pag-aaral, sa halip ay
harapin na lamang ang pagsasaka. Kasama sa mga tumigil sina Pecson,
Tadeo, at Pelaez. Sinigaan ni Tadeo ang kanilang aklat. Habang si Pelaez
ay namahala sa tindahan ng ama. Si Makaraeg ay napunta sa Europa at si
Isagani nama’y sa asignatura lang ni Padre Fernandez nakasulit. Dahil sa
husay sa pagtatalumpati ay nakapasa si Salvador. Si Basilio ay
nananatiling nakabilanggo. Habang si Sinong naman ang nagbalita dito
ng pagkamatay ni Huli at pagkawala ni Tandang Selo. Si Simoun naman
ay gumaling na. Ayon kay Ben Zayb, ito ay hindi na mag-uusig sa halip ay
magdaraos ng isang handaan bilang pasasalamat sa kaniyang paggaling.
Naging maswerte naman ang kapalaran ni Pelaez. Nakabili ito ng bahay
na walang bayad, malaki ang kinita ng kanilang tindahan, nakasama sa
pangangalakal si Simoun, at higit sa lahat ay makakasal sa babaeng
ninanasa ng lahat na si Paulita.NAng pag-ibig ni Paulita para kay Isagani
ay naglaho na simula nang masangkot ito sa paskin at nabilanggo.
Walang ibang pinagkakabalahan ang Maynila kundi ang maghanda
upang maanyayahan sa pistang idaraos ni Don Timoteo Pelaez para sa
kasal ng anak. Si Simoun ang nakaatang na mamahala sa lahat.
Samantalang ang Kapitan Heneral naman ang magiging inaama ng
ikakasal.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Ito ang mga nangyari sa mga estudyante matapos silang dakpin:
Si Tadeo ay bumagsak, si Pecson at Pelaez ay bumagsak din. Si Makaraig
ay naging maingat na masangkot kaya nagtungo sa Europa. Nakapasa si
Isagani sa libro o asignatura ni Padre Fernandez lamang. Si Sandoval ay
nakalusot sa tulong ng pagtatalumpating nakakahilo. Si Basilio ay
nanatili sa kulungan.
2. Nalimot ni Paulita si Isagani dahil sa kaniyang mga pangarap.
KABANATA 33: Ang Huling Matuwid
Dumating na ang araw na pinakahihintay. Umaga palang ay
abala ni Simoun sa pag-aayos ng kaniyang mga hiyas at sandata. Kasama
niya ang Kapitan Heneral sa kaniyang pag-alis. Marami ang nagsasabi na
takot si Simoun na maiwang mag-isa dahil baka raw ito paghigantihan
ng mga pinagsamantalahan at inapi niya. Dumating ang kahambal-
hambal na si Basilio. Payat na payat, gusot ang buhok at walang kaayusan
ang damit. Ito ay lumapit kay Simoun at sinabing siya ay masamang anak
at kapatid. Habang nagsasalita si Basilio ay tahimik lang na nakikinig si
Simoun. Kung noong una’y ipinagkait ni Basilio ang tulong kay Simoun,
ngayon ay handa na itong sumama at tumulong dahil utang nito kay
Simoun ang kaniyang kalayaan. Biglang napawi ang pag-aalinlangan ni
Simoun dahil sa wakas ay natagpuan na niya ang kaniyang hinahanap.
Isinama ni Simoun si Basilio sa kaniyang laboratoro. Inilabas nito ang
isang lampara na may katangi-tanging itsura. Matapos na maalis ang
ilawan ay inilantad ang loob ng sisidlan. Nagulat si Basilio at napaurong
sa takot nang makita niyang nitrogliserina ang laman. Ayon kay Simoun,
sa gabing iyon ay maririnig ng Pilipinas ang putok na dudurog sa mga
maniniil at sa mga mapagsamantalang nagkukubli sa simbahan at
pamahalaan. Pagkatapos ay inayos na muli ni Simoun ang lampara. May
bagay na itinurnilyo siya roon. Sinabi ni Simoun na ang lamparang iyon
ay ilalagay sa gitna ng isang kioskong kakainan sa pistang gaganapin din
sa gabing iyon. Ang lampara ay may maningning na liwanag, pagkaraan
ng dalawampung minuto ay unti-unting mawawala ang liwanag nito.
Kapag may nagtangkang itaas ang mitsa nito ay puputok ng malakas. Si
Simoun at Kabesang Tales ay magkikita sa siyudad upang iyo’y kunin
habang sina Basilio na nasa arabal ay tatayo sa mga tulay upang
saklolohan sila. Kinuha ni Simoun ang isang rebolber at iniabot ito kay
Basilio. Nagbilin si Simoun na maghintay sa tapat ng simbahan ng San
Sebastion sa ganap na ikasampu para sa susunod na utos. Matapos
siyasatin ni Basilio ang armas ay agad itong itinago sa kaniyang bulsa.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Ayaw nang humaba ng Kapitan Heneral ang kaniyang panunungkulan
dahil natatakot raw siya sa sasabihin ng mga tao, ang totoo ay nakaipon
na siya ng sapat na kayamanan.
KABANATA 34: Ang Kasal
Nasa daan na si Basilio ikapito palang ng gabi. Wala siyang
mapuntahan at ginugulo ng lampara ang kaniyang isip. Nang mga
sandaling iyon ay may dumaan sa harap niyang sunud-sunod na
sasakyan. Sa isang karuwahe ay nakita niya ang bagong kasal. Naawa si
Basilio kay Isagani. Makalipas pa ang ilang oras ay naiinip na si Basilio sa
mabagal na takbo ng oras. Nakita ni Basilio na lumabas si Simoun ng
bahay bitbit ang lampara. Nakita rin niya ang kutsero ng karuwaheng
sinasakyan nito walang iba kundi si Sinong. Maliwanag ang dating bahay
ni Kapitan Tiago. Dinig din ang masasayang tunog na gawa ng orkestra
at ang mga tawanan at salitaan ng mga tao sa loob. Malaki na ang
pinagbago ng dating bahay ni Kapitan Tiago.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Ipinakita ni Rizal sa kabanatang ito ang maling pagpili ng ninong at
ninang sa kasal. Madalas na dahilan ng pagpili ay ang kapangyarihan ng
tao hindi kung ano ang mabuting maitutulong o maituturo nito.
KABANATA 35: Ang Pista
Mag-iikapito na ng gabi nang magsimulang magsidatingan ang
mga panauhin. Nandoon ang ibanag panauhin nang dumating ang
bagong kasal kasama si Donya Victorina. Huling dumating ang Kapitan
Heneral kasama ang asawa nito. Habang nagsasaya ang lahat, si Basilio
naman ay nasa harap ng tahanang iyon at pinapanood ang mga
panauhin. Nakaramdam ng awa si Basilio sa mga taong walang sala,
ngunit nang makita nito si Padre Salvi at Padre Irene ay muling nagsiklab
ang kaniyang kalooban. Maya-maya pa’y dumating ang karuwaheng
sinasakyan ni Simoun. Bumaba ito dala-dala ang lampara at pumanhik
ng bahay. Marami ang pumalibot kay Simoun upang bumati at marami
din ang humanga sa dala nitong lampara. Muli na namang umiral ang
kabaitan ni Basilio. Naisip niyang iligtas ang mga walang kasalanan kung
kaya’t sinubukan nitong pumasok sa bahay ngunit hinarang naman ito
ng mga bantay dahil sa karumihan ng kaniyang damit. Ilang sandali pa
ay bumaba na si Simoun sa bahay. Nakita ni Basilio na ito’y paalis na
kaya’t nangatal ito sa takot at lumayo sa tahanang iyon. Nang papalayo
na ay nakita nito si Isagani. Nakiusap si Basilio na sumama ito sa kanya
ngunit hindi ito pinansin. Walang magawa si Basilio kundi sabihin ang
totoo kay Isagani. Hindi naman sumama si Isagani kaya mag-isa nalang
itong lumayo. Nang mapansin ni Isagani na totoong takot si Basilio ay
mabilis itong nagpasiyang lumabas ng bahay dahil sa pag-aakalang totoo
nga ang magaganap na pagsabog. Samantala, sa lansangan ay may isang
papel na may titik na tintang pula ang nagpalipat-lipat sa kamay ng mga
mataas na panauhin. Nang itanong ng Kapitan Heneral kung sino iyon ay
sumagot si Don Custodio. Aniya’y iyon ay napakasamang biro, sapagkat
ang nakalagda sa papel ay ang sulat kamay na pangalan ni Juan
Crisostomo Ibarra, ang pilibusterong mahigit sampung taon nang
namatay. Marami ang natakot. Kahit iniutos ng Kapitan Heneral na
ipagpatuloy ang pagkain ay walang nangahas dahil sa takot na baka
malason. Nangungulimlim na ang ilaw sa lampara. Ipinataas ng heneral
ang mitsa kay Padre Irene. Ngunit ng mga sandaling iyon, sa isang kisap-
mata ay may pumasok na anino at dali-daling sinunggaban ang lampara
sabay tapon nito sa ilog. Maliksi ang anino. Bago pa man magkailaw muli
ay nakalundag na ito sa ilog.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Ang “Mane Thacel Phares” ay galing sa bibliya, isa itong babalang
nagsasabing “Tinakda na ng Diyos ang Babilonya at nabibilang na ang
mga araw ng kahariang ito.”
2. Kilala ni Padre Salvi ang lagda ni Ibarra dahil sa mga lagdang
nakalagay sa mga liham nito kay Maria Clara.
KABANATA 36: Ang Kagipitan ni Ben Zayb
Nang malaman ang balita ay dali-daling umuwi si Ben Zayb
upang gumawa ng balita. Nais niyang bigyan ng papuri sa kaniyang balita
ang heneral. Pinalabas niyang bayani ang Kapitan Heneral, si Padre
Irene, si Don Custodio, at Padre Salvi. Ipinadala niya agad ito sa pasulatan
ngunit ito ay pinabalik dahil mahigpit na ipinagbabawal ng heneral na
pag-usapan ang nangyari noong gabing iyon. Nalungkot si Ben Zayb nang
hindi nailathala ang kanyang balita. Nanghihinayang siya dahil malapit
na niyang iwan ang Pilipinas. Ang bawat magaganap na pangyayari ay
pinapalaki niya upang makuha ang atensyon ng madami. May bagong
balitang umaalingawngaw. Ang isa sa mga tulisan ni Matanglawin ay
nagsabing tinipon sila sa Sta. Mesa upang makasama sa mga manloloob
sa kumbento. Pinangakuan din sila na babahaginan sa mga nasamsam.
Ayon pa sa kanila, ang palatandaan daw ay isang putok. Nang walang
narinig na putok ay nagsiuwian na ang iba dahil sa pag-aakalang
nililinlang lang sila. Ninais nilang paghigantihan ang Kastilang hindi
marunong tumupad sa usapan. Sa halip ay binalak nilang manloob sa
isang bahay na kanilang nasumpungan. Ito agad pinaniwalaan ang
salaysay ng mga tulisan dahil ang anyong ibinabalita ay kamukha ni
Simoun. Ang pagkawala at ang pagkatagpo sa mga bayong ng pulbura at
bala sa kaniyang bahay ay nagpatotoo dito. Unti-unting kumalat ang
balita. Marami ang nabigla at hindi makapaniwala. Kinahapunan ay
dumalaw si Ben Zayb kay Don Custodio na sa mga oras na iyon ay
naghahanda ng isang panukala laban kay Simoun.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Sa kabanatang ito’y inilarawan ni Rizal ang kawalang-katapatan sa
pagbabalita noong panahong iyon.
KABANATA 37: Ang Hiwaga
Kumalat ang balita sa madla bagaman ito ay pilit na nililihim.
Ang lahat ay nakikinig sa mga kwento ni Chichoy. Aniya, nung siya’y
maghatid ng hikaw kay Don Timoteo para sa bagong kasal ay napansin
niyang ginigiba ang kiosko at nakita din nito ang mga bayong ng
pulburang nasa ilalim ng lamesa, sa bubong, at sa mga suluk-sulok.
Mamutla-mutla si Chichoy habang ibinabalita niya ang nakita. Si Momoy
na ilan din sa mga dumalo ay natakot sa mga narinig. Ayon kay Ginoong
Pasta maaaring ang may gawa noon ay taong may galit kay Don Timoteo
o di kaya’y kaagaw ni Juanito kay Paulita. Napatingin ang mga dalaga kay
Isagani dahil batid ng lahat na siya ang dating kasintahan ni Paulita.
Pinayuhan ni Kapitan Loleng na magtago si Isagani dahil baka raw ito
pagbintangan. Ang binata ay di sumagot, sa halip ay ngumiti lang. Hindi
malaman ni Don Custodio kung sino ang may gawa noon gayong sila lang
ni Simoun ang namamahala sa piging. Ayon kay Kapitan Toringgoy,
maaaring ang mga prayle, o si Quiroga o si Makaraeg ay may kagagawan
nun. Nagulat ang lahat nang umiling Chichoy at sinabing si Simoun ang
naglagay ng bayong na puno ng pulbura.
Naalala din ni Chichoy ang di-kilalang nagnakaw sa lampara. Anito
mabilis na tumalon sa ilog at walang makakapagsabi kung iyon ba ay
isang Kastila, Intsik, o Indio. Noon lamang nagsalita si Isagani. Aniya
hindi mabuti ang kumuha ng hindi kaniya. Kung nalaman lang sana ng
magnanakaw ang pakay ay hindi niya kukuhanin ang lampara.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Pinagtatago ng mga kasamahan si Isagani dahil siya ang hinihinalang
naglagay ng pulbura sa bahay ni Kapitan Tiyago.
2. Si Isagani ang kumuha ng ilawan at nagtapon nito sa ilog dahil siya ang
huling kausap ni Basilio na tanging nakababatid ng layunin ng ilawang
iyon.
KABANATA 38: Ang Kasawian
Si Matanglawin ay naghasik ng lagim sa iba’t-ibang parte ng
Luson. Sinunog niya ang kabyawan ng Batangas at sinira ang mga
pananim sa Tiyani, nangloob sa isang bahay sa Kabite at sinamsam ang
lahat ng armas. Maging sa lugar ng Tayabas hanggang Panggasinan,
Albay hanggang Cagayan ay pininsala nito. Tinanggalan ng armas ang
bawat bayan dahil sa kawalan ng tiwala ng pamahalaan. Dahil dito, mas
madali silang nahulog sa mga kamay ni Matanglawin.
Sinasabing nasa anim o pito ang pinaghihinalaang nadakip ng mga sibil.
Sila ay nakatali sa isa’t-isa habang naglalakad sa ilalim ng tirik na araw
ng Mayo. Ang mga bilanggo ay punong-puno ng alikabok at nagpuputik
na dahil sa pawis. Habang pinapahirapan ay nilalait din ang mga ito ng
mga guwardiya. May isang sibil ang tutol sa gayung pagpaparusa. Nang
di na makatiis ay sinaway nito si Mautang. Ayon kay Mautang ay dapat
pinaparusahan ang mga bilanggo para kung sakaling may manlaban ay
mabaril na nila. Ang isa sa mga nakatali ay nakiusap na tumigil dahil sa
isang pangangailanagn ngunit ito ay hindi pinagbigyan. Ilang sandali pa
ay isang putok ang narinig. Nagpagulong-gulong si Mautang na tutop ang
dibdib at nilalabasan ng dugo sa bibig. Inutos ng kabo na patigilin ang
lahat sa paglalakad. Huminto ang mga sundalo at nagmasid sa paligid.
Humaging ang isang punglo at ang kabo’y tinamaan sa hita. Dahil sa galit
ay iniutos ng kabo na barilin ang lahat ng bilanggo. Hindi hihigit sa tatlo
ang nakipagputukan sa mga sundalo. Nang mga sandaling iyon isang
lalaki ang lumitaw sa isang talampas habang iwinawasiwas ang baril na
hawak. Pinaputukan iyon ng kabo ngunit nakatayo parin ito. Napatigil si
Carolino nang wari’y nakikilala niya ang lalaki. Inutusan siya ng kabo na
magpaputok. Nawala ang mga ito sa bato. Naramdaman ng mga kalaban
na nagsitakbuhan na ang mga ito, kaya agad-agad silang lumusob. Isa
pang lalaki ang lumitaw sa ibabaw ng bato na ikinukumpay ang dalang
sibat. Muling nagpaputok ang mga kawal at unti-unting napayuko ang
lalaki hanggang sa sumubsob ito sa bato. Ang unang sundalo na umabot
sa talampas ay may dinatnang isang matandang naghihingalo. Ang
matanda ay si Tandang Selo. Ito ay ay sinaksak ng bayoneta. Nakatitig
ang matanda kay Carolino habang ang daliri’y nakaturo sa likod ng bato.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Pinatay ni Matanglawin ang hukom ng Tiyani dahil siya ang humatol na
pag-aari ng mga Dominikano ang lupain ni Kabesang Tales.
KABANATA 39: Wakas
Naiwang malungkot si Padre Florentino dahil sa pag-alis ng
kaniyang kaibigan na si Don Tiburcio. Si Don Tiburcio ay umalis upang
magtago dahil sa pag-aakalang siya ang darakpin sa gabing iyon. Umaga
ng araw na iyon ay nakatanggap ng telegrama si Padre Florentino galing
sa tinyente ng gwardiya sibil. Dahil hindi masyadong malinaw ang
nakalahad sa telegrama, inakala ni Don Tiburcio na siya ang tinutukoy
bagama’t si Simoun ang nabanggit. Dalawang araw na ang nakakaraan
nang sugatang dumating si Simoun sa bayan ni Padre Florentino.
Sapagkat di pa nakakatanggap ng balita ang pari ay inakala nitong may
naghiganti na kay Simoun dahil wala na ang Kapitan Heneral. Naitanong
din ng pari sa kaniyang sarili kung ano ang sanhi ng mga sugat nito. Mas
lalo pang naghinala ang pari na tumakas nga si Simoun sa mga sibil na
umuusig sa kanya nang matanggap nito ang sulat at dahil ayaw ni
Simoun na magpadala sa ospital upang doon magpagamot.
Inisip ni Padre Florentino ang ibig sabihin ng pakutyang ngiti ni Simoun
nang malaman nito ang laman ng telegrama at sa ikawalo ng gabi
darating ang mga darakip. Nilimot ng pari ang di pagpansin noon ni
Simoun sa pakiusap nitong tulong upang mapalaya si Isagani. Maging
ang ginawa ni Simoun upang mapadali ang pagpapakasal ni Juanito
Pelaez at Paulita Gomez na lubos na dinamdam ni Isagani ay nilimot niya
din. Pumasok ang pari sa silid ni Simoun. Hindi na maaninag ang
mapangutyang mukha nito. Natuklasan ng pari na uminom si Simoun ng
lason at tinitiis lamang niya ang sakit na dulot nito. Nagtangka pa itong
humanap ng lunas ngunit nakiusap nalang na huwag nang mag-aksaya
ng panahon at dahil ayaw niyang mahuli siya ng mga sibil na buhay.
Sinabi ni Simoun na mayroon siyang lihim na na ipagtatapat. Naupo ang
pari malapit sa ulunan ni Simoun at nakinig sa salaysay ni Simoun.
Labintatlong taong namalagi si Simoun sa Europa. Bumalik ito sa
Pilipinas dala-dala ang bagong pag-asa. Handa na niyang patawarin ang
lahat ng nagkasala sa kaniya at umuwi siya para pakasalan si Maria Clara.
Ngunit dahil sa isang kaguluhan na likha ng kanyang mga kaaway ay
nawala ang lahat ng sa kaniya. Nailigtas lamang siya sa kamatayan sa
tulong ng isang kaibigan. Magmula noon ay isinumpa ni Simoun na siya
ay maghihiganti. Sumali siya sa himagsikan sa Kuba at dito niya nakilala
ang heneral na noo’y komandante pa lamang. Naging magkaibigan si
Simoun at ang heneral. Gamit ang salapi ni Simoun ay naging Kapitan
Heneral ang kaibigan. Napaparito niya at nagamit bilang kasangkapan sa
paghihiganti. Gabi na nang natapos ang pagtatapat ni Simoun. Sinabi ni
Padre Florentino na patatawarin siya ng Diyos. Ang lahat ng tao ay
nagkakasala at sapat na ang mga hirap at pagtitiis ni Simoun upang
pagbayaran ang kanyang kasalanan. Ayon sa pari, hindi hinayaan ng
Diyos na mangyari ang plano ni Simoun dahil mali ang kaniyang naging
pamamaraan bagama’t maganda ang kaniyang layunin. Dagdag pa nito,
nararapat lang na magtiis ang mga matatapat at mababait upang
makilala at lumaganap ang mga adhikain nito. Sinagot din ng pari ang
tanong ni Simoun na anong klase ng Diyos ang ganoong nagbibigay ng
pasakit. Ani Padre Florentino, ito ang Diyos na makatarungan. Siya ang
nagpapala sa mga mababait at nagpaparusa sa mga masasama. Ilang
sandali pa’y naramdaman ni Padre Florentino na pinisil ni Simoun ang
kaniyang kamay. Inantay ng pari na ito’y muling magsalita ngunit muli
niyang naramdaman ang dalawang pisil at narinig ang buntong hininga
ni Simoun. Isang mahabang katahimikan ang naghari sa buong silid.
Nangilid ang luha sa mga mata ng pari kaya binitiwan ang kamay ng may
sakit. Kumatok ang isang utusan upang itanong kung magsisindi na ng
ilawan. Sa tulong ng liwanag ng lampara ay nakita niyang patay na ang
may sakit. Lumuhod ito at nanalangin. Tinawag din niya ang mga utusan
upang lumuhod at manalangin. Kinuha ni Padre Florentino sa taguan ang
maletang bakal na kinalalagyan ng mga kayaman ni Simoun. Pagkatapos
ay tumungo ito sa bato na inuupuan ni Isagani upang masdan ang
kalaliman ng dagat. Doon ay hinagis ng pari ang kayamanan ni Simoun.
Mga Tulong sa Pag-aaral:
1. Ang huling kabanata ng Noli at Fili ni Rizal ay kapwa walang pamagat.
2. Palubog na ang araw nang magsimulang magtapat si Simoun kay Padre
Florentino ng kaniyang buhay.
3. Nagtungo si Simoun kina Padre Florentino dahil alam ni Simoun na siya
ang makauunawa sa kanya higit sa lahat.
4. Nagtakip ng panyo sa mukha si Padre Florentino nang magkwento si
Simoun tungkol sa kanyang buhay dahil itinuturing niya itong
pangungumpisal.
5. Ang sinasagisag ng kahon ng kayamanan ni Simoun na tinapon ni Padre
Florentino sa dagat ay kapangyarihan at lakas ngunit hindi kasamaan.
Mga Paalala:
1. Basahing mabuti at unawain ang mga aralin.
2. Ito na ang magsisilbing lektyur at rebyuwer para sa Ikaapat na
Markahang Pagsusulit.
3. Alam kong kaya mo ‘yan. Manalangin ka. Magtiwala ka sa sarili mong
kaya mo. Hindi ka basta-basta. Naniniwala ako sa kakayahan mo.
Pagpalain ka ng Diyos.
Ngayon pa lang binabati na kita.
-Guro sa Filipino