CIAŁO I KAMIEŃ

Richard Sennett

1. Żydowskie getto w renesansowej Wenecji:

Rozdział bazuje na sztuce Szekspira „ Kupiec wenecki” na podstawie której autor wyjaśnia
funkcjonowanie renesansowej Wenecji i głównie roli Żydów w niej. Opowiada także o
funkcjonowaniu innych nacji. Wenecja w tych czasach była bardzo międzynarodowa co było
spowodowane bardzo dobrze rozwijającym się handlem („wrotami wiodącymi z Europy na Wschód, a
także z Europy do Afryki”). Weneckie społeczeństwo składało się z różnych narodowości głownie
Niemcy, Grecy, Turcy jak i Żydzi; nie uzyskiwali oni nigdy obywatelstwa. Ich kluczem do dobrego
funkcjonowania był kontakt.

Żydzi mieli wyznaczone getta już od XVI wieku na skraju miasta. Granice były wyznaczone poprzez
płynące przez Wenecje kanały. Żyd mógł opuszczać granice getta ze względu na zawód jaki
wykonywał lecz musiał wrócić do wyznaczonego terenu wieczorem. Ryglowano bramy, zamykano
okiennice zwrócone w stronę miasta. Na zewnątrz przechadzały się patrole policyjne. Żydzi mogli
zawierać umowy jak równy z równym, lecz różniło się jedynie przypieczętowanie tej umowy.
Chrześcijanie bali się dotykać Żydów bojąc się że rzekomo ich ciała przenoszą choroby weneryczne
itp. Uznawano ich ciała za nieczyste co miało wpływ na etykietę zawierania interesów. Chrześcijanie
przypieczętowali swoje umowy poprzez podanie ręki lub poprzez pocałunek. Z Żydem robili to
poprzez ukłon. Wspólnotę chrześcijańska dręczyła odrębność. Wszystkie odrębności w tym nawet
Chrześcijanie z Zachodu tacy jak Niemcy byli pozamykani w odrębnych, strzeżonych budynkach lub
ich grupach. Chrześcijanie uważali że zamykają żydów w gettach zamykają tam także choroby. Z
drugiej strony poprzez średniowieczny ruch „naśladowania Chrystusa” przyniósł on większe
zrozumienie wobec ciała w tym bardziej ciała cierpiącego. Żyd w tym wypadku wyznaczał granicę
empatii. Granica ta wyznaczała groźbę- plugawe ciało obcego kojarzone było ze zmysłowością, z
powabem Orientu, z wyzwoleniem chrześcijańskich ograniczeń. Getto miało mieć także funkcje
moralizatorską bo powstało chwile po tym jak straciła przewagę w handlu i poniosła klęskę militarną.
Władzę obarczyły winą upadek moralności w mieście, cielesne zło wypływające z bogactw.
Odseparowanie Innych miało spowodować powrót spokoju poprzez brak możliwości ich oglądania i
dotykania. Kwestia żydowska była w europejskich miastach rozwiązywana tak samo już od 1179
(sobór laterański)- Londyn, Frankfurt, Rzym. Poprzez odizolowanie weneckich Żydów od reszty
społeczeństwa wykształcili oni nowe formy życia społecznego. Zyskali oni prawo do
samostanowienia.

2. Miasto- magnes

Wenecja stanowiła tak zwane „miasto-magnes” o dalekosiężnym handlu i wymieszanym

społeczeństwie. Była portem importowym wielu przypraw z np. Indii czy Afryki. Handel przyprawami
stał się o tyle istotny że po pierwsze bardzo wpłynął na kuchnię europejską oraz został powołany
specjalny urząd. Organizacja handlu opierała się na rodzinnych spółkach. Do przewozów używano
specjalnych galer handlowych. Przed wzrostem sił Turcji na morzu jedynym zagrożeniem byli piraci.
W 1501 roku Portugalczycy zaczynają żeglować do Indii wokół Przylądka Dobrej Nadziei. Wenecja
przestaje przez to być ich punktem przelotowym. Później konkurencją została dodatkowo Turcja.

3. Ciało plugawe
Powstanie getta splata się z kampanią naprawy obyczajów które rzekomo wynikały ze
zgnilizny moralnej. Podstawowym elementem Wenecji w tych czasach była zmysłowość. Sam
wygląd miasta już na to wskazywał; równe kamienice lekko różniące się od siebie , bogato
 zdobione barwne fasady. Gondole wpierw malowane były na żółto, czerwono czy szafirowo.
Później kazano malować je tylko i wyłącznie na czarno. Były przyozdabiane flagami, zasłonami
itd. Rozkwitała wtedy subkultura homoseksualistów i transwestytów. Do zmysłowości miasta
przyczynił się także handel przyprawami; imbir i szafran używane były do „ożywiania” mięs
oraz były uznawane za afrodyzjak. Prostytucja najbardziej rozwijała się w porcie. Był to czas
rozpowszechniania się syfilisa o którym wiedziano tylko to że przenosi się poprzez stosunki
płciowe. W latach trzydziestych XVI wieku powiązano plagę choroby w Starym Świecie z
odkryciem Nowego Świata; winą obarczono Indian. Jednakże pokolenie wcześniej uważano
że choroba w Europie pochodzi od wypędzonych z Hiszpanii Żydów. Nieczystość ciał Żydów
wiązano z ich obrzędami religijnymi oraz ich podatnością na trąd. Uważano że jeżeli na trąd
można zachorować poprzez kontakt z wrzodami to tak samo na syfilisa można zachorować
nie tylko obcując z prostytutką ale także poprzez dotyk Żyda. W 1512 urząd rozpatrywał
wniosek który miał zapobiec „nadmiernemu rozpasaniu”. Dekret miał za zadanie nadać nową
moralną dyscyplinę cielesną. Miał położyć kres ostentacyjnej zmysłowości. Zabroniono
przejrzystych tkanin kobietom, koronek oraz wyznaczono jaka biżuteria przystoi mężczyznom
a jaka kobietom. Strojem męskim miała być koszula zapięta pod szyją oraz nie miała
zwiększać atrakcyjności. Kodeks miał później się zaostrzyć w walce z seksualnością; chciano
zakazać perfum, klejnotów czy jedwabnych strojów. W wojnie przeciw zmysłowości ucierpieli
także Żydzi. Dotyczyło to tego w jaki sposób zarabiają oni pieniądze. Zajmowali się oni na
ogół lichwiarstwem które uznawano za pokrewne z prostytucją. „Pomnażanie pieniędzy” jak
to określano było nie zgodne z sumieniem Chrześcijan. Inny problem stanowili lekarze-
uchodźcy. Mimo że Żydów kojarzono z syfilisem to właśnie oni lekarze zostawali wysyłani do
chorych. Według Meary Douglas pragnienie czystości wyraża lęki społeczeństwa. Gardząc
sobą przerzucają nieczystość na innych ( w tym wypadku zagrożenie cielesnego zepsucia,
poczucie pogardy zostaje przerzucona na Żydów).
Przeniesienie to miało także charakter klasowy. Społeczeństwo dzieliło się wtedy na:
- arystokracje (nobili)
-zamożnych mieszczan (cittadini)
-pospólstwo (populani)
Walka ze zmysłowością była wymierzona w Nobili którzy stanowili 5% mieszkańców i w dzieci
zamożnych mieszkańców. Niechęć do luksusu łączyła się oczywiście z niechęcią do
arystokracji- ich próżność powiązana z ogromnymi majątkami ściągnęła gniew Boga.
Wygnanie Żydów aby uporać się z ich problemem nie wchodziło w grę z przyczyn
gospodarczych. Niezbędni byli nawet ci biedniejsi zajmujący się handlem rzeczy używanych.
Rozwiązano sprawę izolując Żydów.

4. Miejski kondom
W 1314 roku w Wenecji powstaje specjalne miejsce dla Niemców- Fondaco dei Tedeshi
(Faktoria Niemców). Zasady panowały takie samej jak w getcie Żydowskim. Weneccy
chrześcijanie uznawali Niemców; katolików- protestantów za bliższych Żydom niż im.

5. Żydzi i kurtyzany
31 października 1501 w Wenecji w Pałacu Apostolskim odbyło się przyjęcie w którym między
innymi uczestniczył papież Aleksander VI, książę Valentino (inicjator wydarzenia) i jego siostra
donna Lucrezia. Oprócz gości uczestniczących wydarzeniu pojawiły się kurtyzany
( „przyzwoite prostytutki”, te z wyższych sfer). Wpierw zabawiały one gości tańcem, później
zbieraniem nago na czworaka kasztanów z ziemi. Później przyznawano nagrody mężczyznom
którzy kopulowali z największą liczbą kurtyzan. Obecność papieża w tego typu wydarzeniach
nie była niczym dziwnym ponieważ papiestwo stanowiło wtedy instytucję w dużej mierze
świecką.
„Kurtyzana” weszło w obieg pod koniec XV wieku jako określenie żeńskiego odpowiednika
„dworzanina”. Umilały one czas żołnierzom, urzędnikom, wszystkim osobom związanych z
dworem który wtedy stanowił scenę polityczną. Dziewczyna zostawała prostytutką niskiego
szczebla w wieku 14 lat. Na pozycję kurtyzany pracowało się dłużej. Prostytutka musiała
zdobyć sieć klientów z wyższych sfer, znać plotki i to co dzieje się na dworze. Musiała mieć
odpowiedni dom i stroje które zwykle podpatrywała od innych. Uczyła się bycia kurtyzaną
podpatrując zachowania kobiet z wyższych sfer, starając się je udawać. Mężczyźni zapewniali
pokoje zakładając anonimowy zamtuz (dom publiczny). W ten sposób omijali płacenia
podatków. Projekt państwowych domów publicznych nie wypaliły, lecz nadal starano się w
jakiś sposób ograniczyć prostytutki. Nie pozwalano im się osiedlać przy Canale Grande. Na
mocy dekretu prostytutce nie można było chodzić w białym jedwabiu który był przeznaczony
dla zakonnic i młodych dziewczyn. Udawało im się nadal obchodzić ograniczenia i ubierać się
w nadal kuszący sposób

6. Tarcza ale nie miecz

Podczas Wielkiego Postu mury getta musiały być pilnowane ponieważ atakowali je
chrześcijańscy fanatycy przypominający sobie że to przecież „Żyd zabij Chrystusa”. Ze
względu na topografię miasta wystarczyło podnieść mosty i zamknąć okinnice (przypominam
że granice getta były wyznaczone poprzez kanały). Co było ważne i jeszcze nie wspomniane to
to że Żydzi na terenie getta mogli budowac synagogi. Wcześniej spotykali się w prywatnych
domach. Miejsca do budowy synagog wyznaczało państwo.

„Kadosz”- osobny, oddzielony (biblijny, pierwotny sens). Miedzy innymi dlatego Żydzi nie
nawracali na judaizm. Później słowo to zaczęlo oznaczać „świętość”. To dzięki synagogom i
gettom Żydzi zaczęli poznawać swoje złożone środowisko niż te które znali żyjąc w swoich
oddzielnych grupkach np. Sefardyjczycy posługiwali się dialektem ladino ( mieszanka
hiszpański, hebrajski, arabski). Mimo różnic życie na wyznaczonym ciasno terenie kształciła w
nich tożsamość żydowska (tak samo w Fondaco dei Tedeshi). Do rozwoju odrębnej kultury
przyczynił się także handel przyprawami i używkami w tym kawy. W późnym średniowieczu
Żydzi modlili się rankiem, teraz dzięki kawie która jak wszyscy wiemy jest środkiem
pobudzającym swoje obrzędy i studiowanie religii mogli przenieść w godziny nocne. U
schyłku XVI zaczęto się martwic o dobrowolne przyjmowane wiary chrześcijańskiej. Stało się
to wręcz obsesją, chociaż było to rzadkością.

Leon Juda Ariusz Modena (1571-1648) – jeden ze sławniejszych żydów renesansowej epoki.
Był miedzy innymi uczony, poetą, muzykiem, biegle posługiwał się wieloma językami oraz
nałogowym hazardzista ( jego autobiografia „Zycie Judy’ to gra słów ponieważ zamiłowaniem
do hazardu grzeszył Juda, syn biblijnego Jakuba). W wieku 19 lat przybył do Wenecji, starał
ułożyć sobie życie lecz nadal nie czuł się spełniony- zostanie rabinem zajęło mu 12 lat. O tyle
jest to istotne że był idealnym przykładem Żyda Wiecznego Tułacza. Po zamieszkaniu w getcie
zaangażował się w sprawy polityczne. Na początku XVII wieku wykształceni chrześcijanie
szukali porozumienia z Żydami. Modena chciał uczestniczyć w życiu kulturowym poza
granicami zachowując swoje obyczaje i religię. Kazania Modena osiągnęły międzynarodowy
rozgłos. Chrześcijanie coraz częściej odwiedzali getto jednakże wyglądało to bardziej jak
zwiedzający turyści. W 1589 starano się przeforsować ustawę mówiąca o tym że kupcom
 żydowskim i ich rodzinom wolno mieszkać wszędzie w Republice Weneckiej oraz że na całym
terenie można budować synagogi. Wnisoek nie został przyjęty. Jednak spowodował udzielnie
praw do wolnego handlu wszystkim Wenecjanom wyjąwszy tych pochodzenia tureckiego.

7. Brzemię getta
Modena napisal książkę opisującą w obiektywny i antropologiczny sposób zydowska kulturę
która wcześniej tonęła w chrześcijańskiej niewiedzy. W czasach zarazy Żydzi zostali
odizolowani od reszty mieszkańców. Nie mogli już swobodnie opuszczać getta. Spowodowało
to szybsze rozpowszechnianie się choroby w zamkniętej przestrzeni. Odizolowanie Żydów
spowodowało wyklucie się różnorakich plotek na temat np. obrzezania czy innych obrzędów
religijnych. Zaczęli być także oskarżani o złodziejstwo co w spowodowało wejście Chrześcijan
do getta i spustoszenie go.

8. Cudowna lekkość wolności

Ciężar kultury żydowskiej w Wenecji e dużej mierze opiera się na braku wolności. Chrześcijanie nie
obciążeni niczym nie odczuwają brzemiennie kultury. „Wolność pozwala zrzucić nieznośny ciężar bytu
i powinności”