Seensa Afoolaa Foklore

Hagayya Seensa Afoolaa -Introduction to Folklore
2010
SEENSA AFOOLAA
INTRODUCTION TO FOLKLORE
BARREESSITOONNI
HIIKAA FAQQADAA
ALAMITUU OLII
Gulaalaan: Alamaayyoo Faqqadaa
KANFOOYYESSE
TASHOOMAA BALAAYNAA
BALAAYNAA
ALAMAAYYOO FAQQADAA
SAGANTAA BARNOOTA FAGOO YUUNVARSITII JIMMAATTI

JIMMAATTI DAMEE BARNOOTA AFAAN
OROMOOFI OGBARRUU
HAGAYYA 2010
JIMMA
Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 1

Yuunvarsitii Jimmatti Damee Barnoota Afaan Oromoofi Ogbarruu
2010
BAAFATA
Dhaamsa-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 4
Seensa------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 5
BOQONNAA TOKKO: YAADRIMEE AFOOLAA---------------------------------------------------------------------------- 8
1.1 Seenaa Moggaafama Jecha (Folklore) Afoolaa----------------------------------------------------------------------------9
1.2 Afoolli Maali?----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------16
1.3 Seenaa Quàta Afoolaa ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------26
1.3.1 Quàta Afoola Biyya Jarman-------------------------------------------------------------------------------------------27
1.3.2 Quàta Afoola Biyya Ingiliz------------------------------------------------------------------------30
1.3.3 Qu’ata Afoola Biyya Amerikaa------------------------------------------------------------------33

BOQONNAA LAMA: GOOROOWWAN AFOOLAA-----------------------------------------------------------------44
2.1 Waanta Aaadaa------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------45
2.1.1 Ijaarsa Manaa----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------46
2.1.2 Faayaafi Meeshaalee Harkaan Hojjetaman------------------------------------------------------------------------46
2.1.3 Uffata Aadaa-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------47
2.1.4 Nyaata Aadaa---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------48
2.1.5 Meeshaalee Sirbaa (Miziqaa)---------------------------------------------------------------------------------------------------------------51
2.2 Duudhaa Hawaasaa------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------51
2.2.1 Cehumsa Sadarkaa (Rites of Passage)------------------------------------------------------------------------------------52
2.2.2 Waaqeffannaafi Amantaale-------------------------------------------------------------------------------------------------------56
2.2.3 Kabaja Ayyaanaa-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------58
2.2.4 Qoricha Aadaa--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------59
2.2.5 Lakkoofsa Baraa/Yeroo---------------------------------------------------------------------------------------------------------------61
2.3 Aartii Sochii Qaamaa Hawaasaa-----------------------------------------------------------------------------------------------------------65
2.4 Ogafaan-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------74
2.4.1 Yaadrimee Ogafaanii---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------74
2.4.2 Amaloota Ogafaanii-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------77

2010
2.4.3 Barbaachisummaa Ogafaanii-------------------------------------------------------------------------------------------------------83
BOQONNAA SADII: DAAYESSAWWAN AFOOLAAFI KALLATTIIWWAN QU’ATA
AFOOLAA-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------87
3.1 Daayessawwan Afoolaa---------------------------------------------------------------------------------------------------------------89
3.1.1 Daayessa Yaadaa---------------------------------------------------------------------------------------------------------89
3.1.2 Daayessa Haalaa/Yoomessaa---------------------------------------------------------------------------------91
3.1.3 Daayessa Walakkeessaa--------------------------------------------------------------------------------------------92
3.1.4 Daayessa Aadaa Bal’aa---------------------------------------------------------------------------------------------93
3.1.5 Daayessa Faayidaa------------------------------------------------------------------------------------------------------94
3.1.6 Daayessa Seen-naannoo-------------------------------------------------------------------------------------------95
3.1.7 Daayessa Irra Deebihanii Ijaaruu------------------------------------------------------------------------97
3.1.8 Daayessa Xinsammuu--------------------------------------------------------------------------------------------- 98
3.1.9 Foormulaa Afaanii--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------99
3.1.10 Daayessa Caasaa----------------------------------------------------------------------------------------------------100
3.1.11 Daayessa Aaadaa Bu’ureffate---------------------------------------------------------------------------100
3.1.12 Daayessa Aadaa Hawaasaa--------------------------------------------------------------------------------101
3.2 Kallattiiwwan Qu’ata Afoolaa------------------------------------------------------------------------------------------------107
BOQONNAA AFUR: AFOOLA OROMOO--------------------------------------------------------------------------------------117
4.1 Maalummaa Afoola Oromoo------------------------------------------------------------------------------------------------118
4.2 Gooroowwan Afoola Oromoo---------------------------------------------------------------------------------------------12-0
4.2.1 Ulaagaa Qoqqoodinsa Ogafaanii---------------------------------------------------------------------125
4.2.2 Ogafaan Seeneffamaa Oromoo-------------------------------------------------------------------------127
4.2.3 Afwalaloo Oromoo-------------------------------------------------------------------------------------------------135

2010
DHAAMSA
Moojuliin kun boqonnaalee afur kan of keessatti haammatedha. Koorsiin kun maqaa Seensa
Folklore)) jedhuun siif haa dhiyaatuyyuu malee, waa’ee afoola Oromoo
Afoolaa (Introduction to Folklore
irratti xiyyeeffachuudhaan dhiyaate. Garuu, waa’ee afoola Oromoo baruu dura Yaadrimee afoolaa
hubachuun dursuu waanqabuuf, maalummaa, yaadiddama/daayessa afoolaa, seenaawwan
afoolaa, akkasumas kallattiiwwan qu’qta waliin waan walqabataniif xiyyeeffannaan kennameera.
Atis, otoo yaadrimee afoolaa akka waliigalatti hinhubatiin afoola
afoola Oromoo hubachuu waan
hindandeenyeef, xiyyeeffannaa guddaa kennuu qabda. Ibsawwaniif faakkeenya dhiyaatan
ilaaluudhaan yoo si’aayinaan irratti hirmaatte, akkasumas naannoo ke (hawaasa keessa jiraattu)
qeeqaan ilaaltee afoolli Oromoo maal akka taheefi maal
maal akka fakkaatu hubachuu dandeessa.
Kaayyoon koorsii kanaas akkasitti malee Moojulii kana dubbisuutiin qofa galmaan gahuu
hindandahu. Boqonnawwaniifi kutaa gara garaa jalatti shaakalafii abbaltii dhiyaatan mara sirriitti
akka qajeelfama siif kennameetti hojjechuudhaaf bakki ati jirtu kun mijataadha. Sirumaayyuu
koorsiin kuni dare barnootaatiin alatti hawaasa keessatti salphaatti barachuun kan
dandahamudha. Sababiin isaas, afoolli Oromoo kan jiru dhaabbilee barnootaa bira otoo hintahiin,
biraa waantaheef. Kanaafuu, jaarsoliin, dubartoonni, dargaggoonni, akkasumas
hawaasa Oromoo bir
alaafi manni keessi Oromoo mankuusa Afoolaa tahuu isaa beekii ittigargaarami.
Kanamalees, kutaawwan adda addaa yeroo xumurtu gaaffileen mirkaneeffannaa jiru. Gaaffiiwwan
dhihaatan yyaaluudhaan
aaluudhaan hangam barumsicha akka hubatte mirkaneeffadhu. Dhuma kutaalee
of--madaallii waan jiraniif sirriitti itti yaaduun hojjechuuf yaali. Gaaffileen
hunda irratti hojiileen of
akka waliigalaatti hubannoo gosa barumsa kanaa irratti argatte hammam akka tahe tilmaamuuf
siif dhihaatanis moojulii kana wajjin siif ergamaniiru. Hojii kanaaf qabxiin waan kennamuuf
haalaan itti yaadii hojjedhu. Dhumarratti qormaanni waliigalaa waan jiruuf dursii shaakalaafi
taattaaffii hubannoo kee cimsu raawwadhu.
Barumsa Gaarii!

2010
Seensa
Koorsii kana keessatti hiikni afoolaaf kenname tarii kan kanaan dura beektu
irraa adda tahee sitti mul’achuu dandaha. Yeroo hedduu sabquunnamtiiwwan
gara garaa kanneen akka Raadiyoo, Televizyiniifi barreeffama gara garaa irratti
afoola jechuun kanneen akka durdurii, geerarsa, makmaaksa, hiibboofi walumaa
galatti kalaqa hawaasaa afaaniin dhaloota irraa dhalootatti darban akka
ilaallatu hubanna. Kuni ammoo isa afaan Ingiliziitiin (Oral Literature) jedhu
waliin kan walmadaaluu dandahudha. Tarii Koorsii Bu’uuraalee Ogbarruu
(Fundamentals of Literature) jedhu keessatti waa’ee ‘Oral literature’- ii kana
baratteetta taha. ‘Oral literature’ inni jedhu kuni Afaan Oromootiin Ogafaan
(Ogummaa hawaasaa barreeffamaan otoo hintahiin, afaaniin labata tokko irraa
isa itti aanutti darbu) jedhamee beekama. Jechi ogafaan jedhu kuni haala
kanaan kitaabilee dhihoo maxanfaman fakkeenyaaf Eela (Asafaa Tafarraatiin
bara 2009) akkasumas qorannoowwan Afaan Oromootiin geggeeffaman hedduu
keessatti jecha kana argattu.
Kanaafuu, koorsii kana keessatti yaadrimeen afoolaa kana irra bal’atee argama.
Kanneen afaaniin bara irraa baratti darban qofa otoo hintahiin, Waanta aadaa
(material culture) duudhaawwan hawaasaa (social folk custom) gargaraa,
aartiiwwan bifa garagaraan hurruubamnan/dalagaman (performing folk arts)
hundi isaaniiyyuu jecha/maqaa afoola jedhu kana jalatti ilaalamu. Kunis isa
afaan Ingiliziin ‘Folklore’ jedhamu waliin bakka walbu’uu dandaha jechuudha.
Kanaafuu, hubannoon ati duraan qabdu akkuma jirutti tahee, koorsii kana
keessatti kallattii kanaan hubachuu qabda. Haala kanaan akka waliigalaatti
gooroowwan afoolaa (folklore genres) ogafaan dabalatee afur tahu jechuudha.
Koorsiin kun seensa waan taheef, hunda isaanii gadifageenyaan siif dhieessuu
hindandahu. Irra caalaa hubannoo quubsaa tahe argachuudhhaf, kitaabilee
akka wabiitti xummura boqonnaaleetti dhiyaatan, akkasumas, kanneen afoola
waliin walqabatan biroo naannoo ketti kanneen argachuu dandeessu dubbisi.
2010
Koorsiin kun beekumsa hawaasaa isa ganamaa (aboriginal), falasama, seenaa,

xinsammuu, ilaalchafi muuxannoo baroota dheeraa keessa hawaasni tokko
horate, horataa tureefi horachaa jiru hubachuuf qofa otoo hintahhiin, gahee
kalaqni (creativity) kunneen dinagdeefi jireenya hawaasichaa isa har’aa keessatti
qaban hubachuufi, carra hawaasichaa isa fuulduraa akeekuu/toora qabsiisuu
keessatti bakka olaanaa qaba. Ogbarruu/hojii artii uummatichaa kallattii gara
garaatiin dagaagsuufi seenaa uummatichaa gabbisuu/dhidhiibuuf, akkasumas
muuxannoo hawaasni tokko qabu irra dhaabatanii guddina dingdeefi
hawaasummaa jabeessuuf afoola hawaasa sanaa haalaan ilaaluun dirqama taha.
Muuxannoon biyyoota gudditaniis dhugaa kana ifaa godhee agrsiisa. Kana
gochuf ammoo yaadrimee afoolaa beekuun dirqama taha.
Dimshaashumaatti koorsiin kun kutaaawwan garagaraatti hiramuudhaan

dhiyaateera. Kutaawwaan inni jalqabaa maalummaafi Yaadrimee afoolaa irratti
xiyyeeffata.
Akkaataa adeemsi qabiyyeen koorsii kanaa itti qophaa’e haala barattoonni ofiin
barachuu danda’aniin waan ta’eef, tattaaffiin ati taasiftu bal’inaan
barbaachisaadha. Shaakalawwan, gilgaalotaafi of maddaalliiwwan adda addaa
kennaman irratti yaada kee kennuuf/gumaachuuf,/ yaada ifa hin taane irratti
carraa argatteen barsiisotaafi hiriyootakee (naannoo ke jiran) wajjin mari’achuuf
yeroo hundaa of qopheessuu qabda. Dhumaratti, kaayyoleen koorsichaa
jalqabaratti kan siif kennaman waan ta’eef otoo kutaa tokkorraa gara kutaa
biraatti hincehiin yookiin boqonnaa tokkorraa gara boqonnaa biraatti osoo
hindarbiin xinxaluu hin irraanfatiin /hin dagatiin.

2010
Kaayyoowwan Koorsii Kanaa:
Koorsii kana barattee yoo xumurtu:

Yaadrimee afoolaa hubachuu nidandeessa;
Dhimma afoolaa irratti ibsa ogummaa irratti hundaahe kennuu
dandeessa;
Seenaawwan qu’ata afoolaa addeessuu nidandeessa;
Afoola Oromoo irratti ibsa kennuu dandeessa;
Afoola Oromoo irratti qorannoo gabaabduu geggeesuu
nidandeessa;
Afoola Oromoo daayessoota/yaadiddamoota jiran irratti
hundaaftee qeequu ndandeessa;
Gooroowwan Afoola Oromoo ragaa gahaa irratti hundftee
qooduu nidandeessa;
Ogafaan Oromoo naannoo ke jiran qaaccessuu nidandeessa;
Garaagarummaa gooroowwan afoolaa afran gidduu jiru
adda baasuu nidandeessa;
Amaloota ogafaanii ibsuu nidandeessa;
Afoolaa Oromoo naannoo ke jiru dinqisiifachuu nidandeessa.
Gahee afoolli hawaasa tokko keessatti taphatu hubachuu
nidandeessa.

2010
BOQONNAA TOKKO
YAADRIMEE AFOOLAA
Kaayyoowwan Kutaa Kanaa
Kutaa kana barattee yoo xumurtu:
Maalummaa afoolaa akka waliigalaatti hubachuu nidandeessa;
Hundee jecha ‘Foklore’ (afoolaa) jedhuu ibsuu nidandeessa;
Murtee (definition) afoolaaf kennamaa ture madaaluu
nidandeessa;
Qeeqa ibsawwan/hiika Afoolaa irratti kennamaa tureefi sababa
qeeqichaaichaa xiinxaluu nidandeessa;
Afoolli yoom, eessatti, haalakamiin, akkasumas dhimma
maaliif akka qoratamuu eegale hubachuu nidandeessa;
Seenaawwan Q’uata Afoola (Folkloristics) ibsuu nidandeessa;
Afoola murteessuun (defining) maaliif akka
falmisiisaa/dadhabsiisaa taheqaaccessuu nidandeessa;
Afoola Oromoo naannoo ke jiran xiinxaluu nidandeessa;
Afoola ilaalchisee yaadrimee/hubannoo kanaan dura qabduu
isa ammaa waliin waldorgomssiisuudhaan garaagarummaan
yoo jiraate hubachuu nidandeessa;
Daayessoota/yaadiddamoota (theories) Afoolaa
dimshaashaan adda baasuu nidandeessa;
Afoolaa Oromoo naannoo ke jiran daayessoota jiran irraa
ka’uudhaan dinqisiifachuu nidandeessa;
Ibsa Afoolaa keessatti ciminaafi hir’ina tarreeffama Dundes
(hayyuu Afoolaa) keessatti mul’atu qeequu nidandeessa.

2010
1.1 Seenaa Moggaafama Jecha (Folklore) Afoolaa
Barataa/tuu: Otoo barreeffama itti aanu kana
hindubbisiin dura, dalagaa gabaabduu siif kenname kana

hojjedhu. Otoo yaalii mataa ke hinkaahiin, qabiyyee kanaa
gaditti siif kenname hindubbisiin. Yaada makka sataa ke
eddee keessee booda, deebii ke bakka duwwaa siif kenname irratti
barreessi; xumurairratti, walbira qabdee ilaaluuf akka si gargaaruuf
qabiyyee dhiyaate qalbiitiin dubbisi.
Shaakala
1. Jecha afoola jedhu kanaan dura karaalee subquunnamtii garagaraa dhagaa

yookaan dubbisaa akka turte abdii qabna. Muuxannoo kanaan dura qabdu
irraa ka’ii maalummaa afoolaa xiinxali; namni sirra dhimma kana irratti
fooyyee qabu naannoo ke yoo jiraates gaafadhu.
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________

2010
Afoolli umrii dheeraa akka qabu amanama; tarii umrii dhala namaa waliin
walitti dhiyaata. Garuu maqaa amma qabu kana kan argate yeroo dhiyoodha.
Waggaa 160 dura (1846), Journalii “The Athenaeum” jedhamu irratti jechi
‘Folklore’ (afoola) jedhu yeroo jalqabaaf mul’ate. Maddi jecha kanaas jechoota
Afaan Ingilizii lama walitti dhufan yoo tahu, yeroo jalqabaa sararri xiqqaan
(hyphen) gidduu seenee ‘Folk-lore’ jedhamee barreefamaa ture. Adeemsa seenaa
keessa garuu, sararri xiqqaan kun gidduutii bahee haala amma jiruun
barreeffamuu eegale. Jechichas dursee kan gargaarame (moggaase) lammii biyya
Ingiliz William John Thoms nama jedhamu ture. Barri jechi kun moggaafame
dhiyoo tahus, qorannoon afoolaa bara kana dura geggeeffamaa akka ture
seenaan ni mirkaneessa. Moggaafama jechichaatii booda hiika/yaadrimee isaa
iratti yaanni heduun dhiyaachaa tureera. Tahus, ibsi (definition) qeeqa jalaa
bahuu dandahe amma yoonaa dhiyaachuu hindandeenye. Mataduree
gabaabduu kana jalatti, jecha ‘Folklore’ jedhuu ilaalchisee, yaada Ellit Oring
kitaaba isaa bara 1986, “Folk Groups and Folklore Genres: An Introduction,"
jedhu ka’umsa godhachuudhaan yaadrimeen isaa ka’umsaaf dhiyaateera.
Barataa/tuu: amma yoo xiqqaate kanneen armaan gadii hubatteetta
jennee abdanna.
Jechichi yoom akka moggaafame.
Eenyu akka moggaase
Maddi jechichaa biyya/afaan maalii akka tahe
Moggaafama ‘foklore’ booda yaanni gara garaa dhiyaachuu isaa
Bara 1846 dura yaadrimeen afoolaa jiraachuuisaa
Itti aansee ammoo hiika ‘folklore’ jedhu akka hubachuu dandeessuuf,

jechoota lamaan jechichi irraa ijaarame ‘folk’-fi ‘lore’ jedhaman gargar
bahanii ibsamaniiran ilaali.

2010
Jechi afoola jedhu yeroo hundumaa kan dubbatamaa oolu yoo tahellee, ibsa
(definition) ifaafi quubsaa tahen lafa kaahuun rakkisaadha. Jechichi jechoota
adda addaa lama walitti dhufani irraa ijaarame. Isaanis, ‘folk’ garee hawaasaa
walfakkaatani kan ilaallatuufi, ‘lore’ qabeenya garee hawaasaa kanaa kan
ilaallatudha. Kanaaf, ‘folklore’ jechuun qabeenya garee hawaasa tokkoo agarsiisa
jechuudha. Kana jechuun garuu afoolli ibsame (defined) tahe jechuu miti.
Dundes kan jedhamu hayyuun afoolaa kitaaba isaa, “The Study of Folklore”
jedhu keessatt yaada ‘folk’ jedhu kana salphisee dhiyeessuuf yaalii godeera.
Akka inni jedhuti, ‘folk’ kan jedhu kun hawaasa kamiyyuu waan isaan
walfakkeessu irraa ka’uudhaan, kanneen gamtaa uuman hundumaa ilaallata.
Waanti isaan tokko godhu akka isaan eenyummaa (identity) walfakkaatu
qabaatani isaan godha. Hawaasni eenyummaa walisaan fakkeessu qabatee jiru
kun, ‘flok’ jedhama. Miirri eenyummaa kunis sabummaa, hojii, firooma dhiigaa,
umrii, amantii, koorniyaafi kkf irratti hundaaha. Gareewwan hawaasaa (folk
groups) kunneen lakkoofsaafi gosa garee hawaasaatiin, isa eenyummaa isaaniif
bu’uura tahe irratti hundaahee daangeffama. Kanaafuu, akka Dundes jedhutti
‘folk’ jechi jedhu kun garee kamiifuu hojjeta. Kanaafis, ‘folk’ inni jedhu afoola
ibsuudhaaf hedduu hingumaachu. Gurmuu (gareen) walitti dhufe sun nama
tahuu isaafi bineelada akka hintaane garuu agarsiisa. Kanaafuu, hiika jechqa
‘folklore’ argachuuf irra caalaa xiinxalamuu kan qabu ‘lore’ isa jedhu kana.
Yeroo William Thoms jecha kana moggaase, ‘folk’-n yookaan gareen hawaasaa
qonnaan bulaa barnoota ammayyaa hinqabne (illiterate), keessumaayyuu
qonnaan bulttoota Yirooppi ilaallata ture. Jechi kun bara 1846 haamoggaafamu
malee, qorannoon afoolaa garuu kana dursee geggeeffamaa ture. Fakkeenyaaf,
Lammiileen Jarman lama (obbolaan) Wilhelmfi Jacob Grimm moggaafama
jechichaa dura qorannoon isaan afoola irratti geggeessaa turan seenaa keessatti
akka bu’uuraatti ilaalama. Bara 1812 barreeffama afoola keessamaayyuu
ogafaan irrattixiyyeeffatu maxxansiisanii turan. Garuu, maqaa ‘philology’
jedhamuun afoola gara garaa walitti qabaa turani.
2010
Dundes jecha ‘lore’ jedhu ibsuuf yeroo yaalu, gooroowwan bal’inaan tarreessuu
(an itemized list of genres) irratti xiyyeeffata. Tarreeffamni kun baay’ee dheeraa
tahus, qabiyyee afoolaa keessaa akka iddattootti ilaalamuu dandaha. Kanneen
inni tarreesse keessaa muraasni kanaaf kana tahee (myth), afseenaa (legend),
durdurii (folktale), baacoo, makmaaksa, hiibboo, eebba, abaarsa, arrabsoo,
kaka, huruursuufi kkf eeruun nidandahama. Tarreeffamni Dundes dhiyeesse
kun waan afooleewwan (folklorists) qu’atan ilaalchisee odeeffannoo gaarii kenna.
Haatahu malee, tarreeffamni kun waan jechi ‘lore’ jedhu hammatu hundaa
hammateera jechuun hindandahamu. Tarreeffamni Dundes kun akka kanaa
gadiitti dhdiyaateera.
Myths, legends, folktales, jokes, proverbs, riddles, chants, charms,

blessings, curses, oaths, insults, retorts, taunts, teases, toasts,
tongue-twsters, and greating and leave-taking formulas (e.g., See you
later, alligator). It also includes folk costume, folk dance, folk drama
(and mime), folk art, folk belief (or superstition), folk medicine, folk
instrumental music, (e.g., fiddle tunes), folksongs (e.g., lullabies,
ballads),) folk speech (e.g., slang), folk similies (e.g., as blined as bat),
folk metaphors (e.g., to paint the town red), and names (e.g.,
nicknames and place names). Folk poetry ranges from oral epics to
autograph-book verse, epitaps, larinalia, (writings on the walls of
public bathrooms), limericks, ball bouncing-rhymes, jump-rope, finger
and toe rhymes, dandling rhymes, (to bounce children on the knee),
counting-out rhymes, (to determine who will be “it” in games, and
nursery rhymes. The lists of folklore forms also contain games;
gestures; symbols; prayers (e.g., graces); practical jokes, folk
etymologies; food recipes; quilt and embroidery designs; house, barn
and fence types; street vendors’ cries, and even the traditional
conventional sounds to summon animals or to give them commands.
There are such minor forms as menemonic devices (e.g., the name Roy
G. Biv to remember the colours of the spectrum in order), envelope
sealers (e.g., SWAK—Sealed With A Kiss), and the traditional
comments made after body emissions (e.g., after burps or sneezes).
There are such majour forms as festivals and special day or holiday)
customs (e.g., Christmas, Halloween and birthday).
Dundes (1965) Oring (1986) keessatti

2010
Yoo ibsa Dundes armaan olii gadifageenyaan ilaalteetta tahe, jecha ‘lore’ jedhuuf
ibsi kenname waan hammachuu qabuufi waan hammachuu hinqabne, ifaa
godhee kan kaahe miti. Kanaafuu, ibsichi guutuu miti. Gooroowwan inni
tarreesse tokko tokkoon fuudhanii ibsuun yoo dandhamellee, tarreeffamni
hir’uun ammoo akka ibsaatti fudhatamuu hindandahu. Haala Dundes kaaheen
kan inni tarreeffama kan ajalatti hin keenye ‘lore’ tahuufi tahuu dhiisuu isaa
haalatti beekuu dandeenyu hinjiru jechuudha. Tahus garuu, fakkenya ‘lore’
agarsiisuu dandaheera. Haatau malee, kanneen tarreeffaman kana waan tokko
isaan taasisu, (common denominator) otoo qullaayee taaheera tahe, ibsa gahaa
tahe kaahuun ni dandcahama. Yoo akkas tahe kuni ‘lore’-iidha; kuni miti
jechuun salphata. Amma waan tokko isaan godhu kana argachuun kan
salphaatti dandahamu hinfakkaatu. Tarii kan Dundes tarreese ilaallee hunduu
bu’aa kalaqa ilma namaati yoo jenne waan tokko isaan godhu waan arganne kan
arganne fakkaata. Garuu, qalaqawwan ilma namaa kanneen tahan akka seeraa,
qonnaa, gaa’elaafi kkf tarii dura tarreeffamuu otoo qabnii hinhammatamne.
Kanaafuu, ijoo tokko isaan godhu argachuun salphaa miti.
Ibsa Dundes irraa ka’uudhaan kan gaaffii namatti uumu gara biraanis jira.
‘Folk’ jechi jedhu garee hawaasaa gurmaahe kamiyyuu ilaallata jedha. Garuu,
eddee tokko tokkotti ibsituu (modifier) tahee yoo galu, warra kaan biratti ammo
hingalle. Fakkeenyaaf, ‘folktale, folksong, folk art, folk drama…’ (waraabbii
dheeraa armaan olii ilaali) jedha. Gama biraatiin ammoo, ‘legend, curse,
proverb…’ jedha. Akkuma warra kanaa maaliif , ’tale, song, art, drama…’
hinjenne? Gareen lamaanuu inni ibsituu fudhates) inni kaanis bakka (folk)
jirutti raawwatamu. Kanaafuu tarii ibsituu hinbarbaachisu ture. Gaaffii hedduu
kan namatti kaasu yoo tahes, yaaliin Dundes kan tuffatamu otoohintahiin, kan
waahedduun irraa baratamudha. Rakkoon isaa irra caalaa amala gosa
barumsichaafi adeemsa seenaa inni keessa darbe waliin walqabachuu mala.

2010
Barataa/tuu: Akkuma waraabbii dheeraa aarmaan olii irraa hubachuun
dandahamu, yaadrimeen Afoolaa bal’aadha. Maal akkanni hammatuufi
hinhammannellee adda baasuun nama rakkisa. Qaphxiiwwan eddoo kanatti
tarreefaman kan barreeffamaniiran afoola Amerikaa irratti bu’uureeti. Kana
jechuun garuu, afoola Amerikaa hunda hammateera jechuu miti. Haata’u malee,
afoolli Oromoo hedduunis tarreeffama armaan olii keessatti akka mul’atu
hubachuun nidandahama. Kanneen keessa kam akka afoola Oromoo keessatti
argamuufi hinargamne adda baasuuf galmee jechootaa gargaaramii xiinxali.
Shaakla
Bakka siif kenname kana irratti gaaffilee siif dhiyaataniif

yaada ke kenni. Dursii garuu, gaafficha qalbiitiin dubbisi.
1. Tarreeffama Dundes irra deebii dubbisiiti, afoola Oromoo keessatti
kanneen argaman keessaa funaanii bakka duwwaa kana irratti
tarreessi. Jechi haaraan yoo simudate galmeejechootaa
gargaarami; yookaan nama gaafadhu.
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
_____

2010
2. Tarreeffama Dundes irra deebii dubbisiiti, afoola Oromoo keessatti
hinargaman kan jettu yoo jiraatan keessaa funaanii bakka
duwwaa kanaa gadii irratti tarreessi.
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
_____
3. Dundes afoola tarreessuu yeroo eegalu, ‘myth’ jecha jedhurraa
eegala. Gooroon ‘genre’ afoolaa kun afoola Oromoo keessa waan
jiruuf, fakkenya gabaabduu tokko kenni.
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
_____
4. Dundes tarreeffama isaa keessatti, ‘legend’ (afseenaa) kan jedhu
maqaadhahee jira. Gooroon ‘genre’ afoolaa kun afoola Oromoo
keessa bal’inaan waan jiruuf, fakkenya gabaabduu akkuma lakk.
3ffaa irratti hojjetteen barreessi.
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
2010
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
_____
Afoolli akka addunyaatti hundagaleessa (universal) tahe, ykn hawaasa mara

keessatti argamu jira; kan hawaasa murtaahe biratti qofa beekamus jira. Afoola
‘define’ gochuu keessatti kan rakkoo uumu tokko yaada kanadha. Amma
yoonaatti ibsoonni hayyoota gara garaatiin kennamaa turan kanaafi qeeqa
(crtiscim) jalaa bahuu dadhabani. Kana irraa kan ka’e, afoola bifa hawaasa
hunda biratti fudhatama qabu lafa kaahuuf yaaluurra, biyyoonni/hawaasni
qabatamaatiin afoola qabu irratti hundaahee kan ofii ibsuu (define) gochuuf otoo
yaale irra caalaa gaarii taha yaanni jedhu kennama.
1.2 Afoolli Maali?

Georgesfi Jones (1995:314) kallattii bu’aa afoolli tokko hawaasaaf qabuun yoo
ibsan
Through folklore people can educate or acculturate each other; perpetuate,
challenge or modify a groups social norms and values; inform others
about the basis for or nature of their culture; reveal or display their
identity, traditionality, knowledge, or competence; and entertain or be
entertained, jedhu.
Kunis foolli hawaasa tokko keessatti kallattii hedduutiin akka waa gumaachu
mirkaneessa. Afoola gargaaramee hawaasni wanbarsiisa, dudhaa hawaasaa toora
qabsiisa, fooyyessa, waa’ee eenyummaa, seenaa addunyaa isaa beeksifata, ittiin
bashannanan, walbashannansiisa. Hawaasni bifa ‘ammayoomeen’ har’a
seeerawwan, amantiifi siyaasaan walbulchu dhakaa bu’uuraa kan tahe, bekumsa

2010
afoolaa irra dhaabbateeti. Har’as duukaa jira; boorus biraa hinhafu. Bifuma
walfakkaatuun hayyoonni kunneen (fuula:170), irratti itti dabaluudhaan faayidaa
afoolaa, “…it is the case that in folklore implicit world views principles and themes
are made explicit,” jedhu. Kunis, afoolli hubannaa hawaasa tokkoofi ergaa isaan
dabarsuu barbaadani otoo homaa hindhoksin akka ifa baasu agarsiisa Kana
jechuun afoolli daawitii hawaasni tokko ittin ilaalamu akka tahe agarsiisa.
Afoolli yeroo jalqaba maqaan isaa moggafame irraa kaasee, ibsa isaa irratti
walmormiin yeroo dheeraaf tureera. Ibsawwan kennamaa turan keessaa
hedduun isaanii qabeenya garee hawaasaa (lore) irratti xiyyeeffgatu. Kaan
ammoo garee hawaasa (folk) irratti xiyyeeffatu. Waaan fedhe irrattuu haa
xiyyeeffatuu ibsa afoolaa irratti waanti walii galame hinjiru. Afoola salphaatti
ibsuun rakkisaa kan taasisan keessaa tokko amala gosa barnootichaa
‘discipline’-ti. Toora Interneetii
http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Folklore jedhu irratti yaanni
ibsameeru tokko afoola ibsuun rakkisaa tahuu sababa isaa waliin akka itti aanu
kanatti kaaha. “Folklore generally refers to the body of material, in a variety of
forms, that expresses the traditions of a particular culture. There is no
clear-cut definition of the term "folklore," mainly because academics of
different disciplines study the same material from completely separate
perspectives.”
Afoolli amala seenaa waliin walitti isa hidhu waan qabuuf, kallattii seenaatiin
qo’atama (baratama); karaa ogafaaniis afaan irratti waan hundaahuuf kalaqa
waliin walqabatee ogbarruu jalatti qo’atama. Kanamalees, afoolli amala namaa
kan agarssiisu waantaheef xinsammuu (psychology) keessattis ilaalamuu
kandandahudha. Hundumaa caalaa ammoo afoolli jiruuf jireenya namaa akka
aadaatti kanagarsiisu waan taheef, bal’inaafi gadifageenyaan xinaadaafi
xinhawaasa (anthropology and sociology) keessatti qo’atama. Kanaafuu
ogeeyyonni/hayyoonni gosa barumsaa/ogummaa gara garaa keessa jiran

2010
kallattii xiyyeeffannaa ofiitiin wan ibsuu ‘define’ gochuuf yaalaniif, ibsa
hundagaleessa tahe argachuun ulfaataa taha.
uummataa Kan ibsa afoolaa irratti waliif hingalle afooleewwan (folklorists) biyya
gara garaa qofa miti; afooleewwan biyya tokko keessa jiranillee gutummaa
guutuutti waliif hingalani. Galmeen jechootaa, “Standard Dictionary of Folklore,
Mythology, and Legend,” kan Maria Leach-iin barreeffame keessatti ibsi ‘folklore’
gara gara 21 hayyoota gara garaatiin kenname walitti qabamee dhiyaateera.
Ibsawwan (definitions) kanneen hunda isaanii eddoo kanatti maqaa dhahuun
hindandahamu; hinbarbaachisus. Yaada akka waliigalaatti jiru garuu lafa
kaahuun nidandahama.
Ibsawwan sunneen keessa garuu, qabxiin tokko wal isaan fakkeessu jira. Innis,
haala lufummaa (transmission) afoolaati. Lufummaan afoolaa afduudhaatiin
(oral tradition) irratti xiyyeeffachuu isaa kallattiifi mitkallattiin (directly or
indirectly) tuqaniiru. Kana jechuun garuu dhuguma akka ibsawwan sunnen
keessatti mul’ate, afoolli lufummaan isaa afduudhaa irratti qofa kan
daangahedha jechuu miti.
Haata’u malee, ulaagaan taa’e kun (haalli lufummaa afoolaa afduudhaatiini) kun
daayessawwan (theories) biroo keessatti rakkoo uumeera. Isaanis:
Hawaasa aadaa barreeffamaa hinqabne (kan warri xinaadaa

(anthropology) hawaasa hinbaranne yookaan ‘illiterate’ jedhanii
waaman biratti waan hundumtuu afaaniin dhaloota irraa dhalootatti
darba. Afaan, tooftaan adamoo, seerri gaa’elaa, afaaniin kan darbu yoo
tahellee, afooleewwan muraasatu akka afoolaatti isaan ilaala.
Akkasumas, hawaasuma barate jedhamu birattuu, haalatti
konkolaataan qonnaa (tractor) oofan, haalatti ilkaan ofii rigatan
odeeffannoon isaa afaaniin darbuu dandaha. Garuu, akka afoolaatti
kan ilaalu hiunjiru; yoo waanta afaaniin/afduudhaatiin labata irraa
2010
labatatti darbutu akka afoolaatti fudhatama tahe jechuudha.
Kanaafuu, waanti akka afoolaatti hinfudhatamne illee afaaniin lufuu
waan dandahuuf, lufummaa afaanii (oral transmission) ulaagaan
jedhu mataan isaa afoolaafi mitafoola (folklore and nonfolklore) adda
baasuudhaaf akka ulaagaa gaariitti fudhachuun rakkisaa taha
jechuudha.
Gooroowwan (genres) afoolaa keessaa muraasni afaaniin otoo

hintahiin barreeffamaan darbuu/lufuu dandahu. Hayyuun afoolaa
tokko durduriin yookaan weedduun jaalalaa seenaa keessatti bar
tokko barreeffamee otoo kitaaba tahe keessatti argame, kun afoola miti
jedhee hinmormu tahuu dandaha. Garuu, afduudhaa keessatti
mul’atee kan hinbeekne yootahe, afoola miti jedhee mormuun isaa
hinhafu. Yaada kana irraa kan hubatamu afoolli barreeffamaanis
labata lufu irraa labata fufutti darbuu dandahuu isaati. Fakkeenyaaf,
bara 1884 Aster Gannoofi Onosmos Nasiib, “Jalqaba Barsiisaa”
mataduree jedhuun kitaaba Afoola Oromoo gara garaa ofjalatti qabate
maxxansiisanii ture. Yeroo sana, gooroo Afoolaa keessa tooko kan tahe
ogafaan (oral literature) bal’inaan keessatti barreeffamee darbaa
daddarbaa dhufee har’as dubbisaa jirra. Barreeffamaan haataa’uyyuu
malee, afoola tahuun isaa ittuma fufa jechuudha. Kanaafuu, afoolli
barreeffamaanis
Afoolli haalli lufummaa isaa sochii qaamaa waliinis walqabatee

jira. Fakkeenyaaf, shubbisni (ragadni), taphni afaaniin qofa otoo
hintahhin irra caalaa sochii qaamaatiin darbu. Daa’imman Afoola
kana kan baratan daawwachufi hirmaachuuni malee, afaan
qajeelfamanii miti. Aartiin hawaasaallee (folkart) haaluma kanaan lufa.
Kanaafuu, Afoolli waan afaaniin lufu qofa jedhamee kan daangahu
miti jechuudha.

2010
Ibsi afoolaa garee hawaasaa (folk) irratti xiyyeeffatu muraasa;

innuu quubsaa miti. Afooleewwan tokko tokko dogoggoraan, ‘folk’
jecha jedhu qonnaan/horsiisee bulaa yookaan hawaasa baadiyyaa
waliin walqabsiisanii ilaalu. Ibsa baay’ee dhiphaa (narrow) tahe kan
kan fudhannu yoo tahe, hawaasni magaala jiraatu Afoola hinqabu
jechuudha. Magaala keessas kan jiraatu garee hawaasaa (‘flok’) amma
tahetti ammoo Afoola dhabuu hindandahani. Sababiin isaas, afoolli
qabeenya garee hawaasaa waan taheef. Yaada kana fudhannuu yoo
tahe, afoolli hawaasa duriitiin uumamee, kan har’a itti jiraataa jirru
harca’aa isaati kan jedhu; adeemsa kanaan afoolli addunyaa kana
irraa yeroo gabaabaatti dhabamuu dandaha jechuudha. Akka yaada
dogoggoraa kanaatti, hawaasni ammaa kun afoola uumaa hinjiru;
kanduraan tureyyuu dagataa jira.
Yaadrimeen Afoolaa bal’aadha. Waan hawasni jiruufi jireenya isaa toora

qabsiisuuf, beekumsa ganama (indigeneous knowledge) gargaaramee,
kalaqee gamtaatiin itti gargaaramu mara ilaallata. Akkuma jireenya dhala
namaa hedduu walxaxaa waantaheef, kana/sana jedhanii waan bira tarani
miti. Afaaniin ibsamuu dandaha; fakkeenyaaf, eebba, makmaakssa… Isaan
kunneen ogafaan (oral literature) jedhamanii beekamu. Kaan ammoo qalaqa
hawaasaa ijaan mulatan yookaan waanta aadaa (material culture) jedhamani
kanneen beekamanidha. Fakkeenyaaf, meeshaalee garagaraa, nyaata aadaa,
uffata aadaa, haalatti manneen ijaramanfi kkf. Inni sadaffaan,
duudhaawwan hawaasaa (Social Folk Custom) garagaraa sirna ayyaana gara
garaa mul’atu, akkaataa waliin jireenya namootaa keessatti hariiroo
hawaasummaa kan agrsiisu. Inni xumuraa ammo Aartii Sochii qaamaa
(Performing Folk Art) waliin walqabatee gaddaafi gammachuu, bali’naafi
dhiphina garee hawaasaa keessatti sochii qaamaa mul’atu, fakkeenyaaf,

2010
yeroo Shagooyyeen, Gelloon, Geerarsi, sirbamu akkasumas booyicha nama
du’eerratti sochii qaamaa mulatu. Haala kanaan, Afoolli bakka gurguddaa 4
qoodama jechudha. Isaanis Gooroowwan Afoolaa (Geners of Folklore)
jedhamu. Arfan isaaniiyyuu boqonnaawwan itti aanu keessatti bal’inaan siif
dhiyaatu.
Barataa/tuu: Ibsa amma yoonaatti kennameenm afoola jechuun maal

jechuu akka tahe hubachaa akka jirtu abdatama. Tarii akka tilmaama
keenyaatti, Afoolli waanuma afaaniin dhaloota irraa dhalootatti darbu,
fakkeenyaaf, kanneen akka makmaaksaa, sheekkoo, geerarsa,
faaruuwwan gara garaa, hiibboo, eebba, abaarsafi kkf jettee yaadaa
turteetta laata? Ibsi armaan olii yaada ke geeddareera jennee abdanna.
Amma ammoo gaaffilee kanaa gadiif deebii gabaabaa kenni. Yoo ifaa miti
tahe duuba deebii dubbisi.
Shaakala
1. Afoola ilaalchisee ibsa/yaada hayyoota gara garaatiin dhiyaachaa tureen,
kaan ‘folk’ irratti, kaan ammo ‘lore’ irratti xiyyeeffata yeroo jedhamu maal
jechuu akka tahe gabaabsii ibsi.
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
2010
2. Galmeen jechootaa, “Standard Dictionary of Folklore, Mythology, and
Legend,” jedhu keessatti ibsawwan afoola ilaalchisee dhiyaate hunduu
garaa gara tahanii, yaada tokkon garuu walfakkaatu. Yaanni wal isaan
fakkeesu kuni maali?
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
3. Gaaffii lakkoofsa 2ffaa irratti dhiyaateef deebii laatte irratti hundaahiitii,
Afoolli afduudhaatiin dhaloota irraa dhalootatti lufa yaanni jedhu hir’ina
maalii qaba? Maalif?
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
4. Magaala yookaan hawaasa ‘qaroome’ keessa akkamitti Afoolli jiraata?
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________
5. Dundes kun Afooladha jedhee dhiyeesse irra deebihii ilaali. Tarii akkuma
inni kaahetti waan dhiyaateeruuf jechoota Afaan Ingiliziitiin qaamota
(elements) Afoolaati jedhee inni dhiyeesse keessaa kanneen ifaa siif
hintaane simudachuu dandahu. Galmee jechootaa otoo gargaaramte, gaarii
taha. Sirriitti eddee dubbistee booda, maalummaa Afoolaa irratti hubannaa
ke barreessi.
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
2010
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
Maalummaa Afoolaafi Ibsa (definition) Ilaalchisuun Mata

Dureewwan Ka’an Jalatti Qabxiilee Armaan Gadii Hubachuu Kee
Mirkaneeffadhu. Yoo Hubatteeta Taè Jecha ‘Eeyyee’ Jedhu
Jalatti Mallattoo ‘’ Kaa’i. Hin Hubanne Yoo Ta’e Immoo, Jecha ‘Lakki’
Jedhu Jalatti Mallatticha Kaa’uun Agarsiisi; Otoo Hinhubatiin
Biradarbuun Sirrii Waanhintaaneef, Duuba Deebii Dubbisii Hubadhu.
Qabxiilee Mirkaneeffannaa Eeyyee Lakkii

Afoolli bara 1946 yeroo jalqabaaf moggaasa
maqaa ‘Folklore’ jedhu haa argatuyyuu
malee, maqaalee gara garaatiin bara eerame
kana dura qoratamaa akka ture seenaan
qu’ata afoolaa ‘Folkloristics’ nimirkaneessa.
Jechi , ‘Folklore’ jedhu qabeenya garee
hawaasa tokkoo agarsiisa.
Yeroo William Thoms jecha ‘Folklore’ jedhu
moggaase, ‘folk’-n yookaan gareen hawaasaa
qonnaan bulaa barnoota ammayyaa
hinqabne (‘illiterate’), keessumaayyuu
qonnaan bulttoota Yirooppi ilaallata ture
Wilhelmfi Jacob Grimm moggaafama
jechichaa dura qorannoon isaan afoola
irratti geggeessaa turan seenaa keessatti
akka bu’uuraatti ilaalama.

2010
Afoolli gooroowwan (genrs) gurguddaa
afurtti qoodama. Isaanis: Ogafaan, waanta
aadaa, duudhaa hawaasaafi, ‘Performing
Art’ kanneen jedhamanidha.
Afoolli waan afaaniin qofa dhaloota tokko
irraa isa itti aanutti lufu otoo hintahiin,
ilaaluuiin, daawwachuutiin,
hurruubuutiin, akkasumas gochaan kan
lufuu dandahudha.

2010
Wabiilee
Anderzejewski, B. W. 1985. Literature in Cushitic Languages Other than Somali.
in Literature in African Languages. Cambrige: Cambrdige University
Press.
Asafaa Tafarraa Dibabaa. 2006. Anaan’yaa. Finfinnee: Birannaa Interprise.
Bahuman, R. 1983. The Field Study of Folklore in Context, in Dorson, R. M. (Ed.).
1983. Handbook of American Folklore. Bloomington: Indiana University
Press.
Bascom, W. R. 1965. Four Functions of Folklore, in Dundes, A. 1965. The Study
of Folklore. Burkelay: Printice-Hall, Inc.
Ben-Amos, D.1975a. “Folklore in African Society”, in Research in African
Literature 6 (2) pp. 165-198.
Dorson, M. 1972. (Ed.) Folklore and Folklife. Chicago: Chicago University Press.
Dundes, A. 1965. The Study of Folklore. Berkeley: Prentice-Hall, Inc.
Fekade Azeze.1998. Unheard Voices: Drought, Famine, and God in Ethiopian
Oral Poetry. Addis Ababa: Addis Ababa University Press.
__________. 1999. Yasinaqal Mamriyaa. Addis Ababa: Alfa Printers.
Finnegan, R. 1970. Oral Literature in Africa. Nairobi: Oxford University Press.
__________. 1977. Oral Poetry: Composition Performance and Context. Cambridge:
Cambridge University Press.
__________. 1992. Oral Tradition and Vreba Arts. London: Rutledge.
Georges, R. A and Jones, M. O. 1995. Folkloristics: An Introduction. Bloomington
and Indiana Polis: Indiana University Press.
Onesmos Nasib and Aster Ganno.1894. Jalqaba Barsiisaa. Muncullo: The
Swedish Mission Press.
Oring, E. 1986. Folk Groups and Folklore Genres: An Introduction. Logan Utaha:
Utaha University Press.

2010
1.3 Seenaa Quàta Afoolaa

Seensa
Barataa/tuu: saayinsiin kammiyyuu seenaa guddina mataa isaafi hirmaannaa
beektonni biyyoota adda addaa keessatti taasisan niqabaata. Waa’ee seenaa
guddina qo’annoo tokkoo beekuun immoo duubee isaa irraa ka’uun galma
(context) saayinsichaa sirriitti hubachuufi haala sirrii ta’etti itti waa’ee ba’uuf
gargaara. Hawaasnni adda addaa akkuma aadaan isaas adda adda ta’e galmi
qo’annoo afoola isaatiis adda adda ta’uu ni mala. Haata’u malee hawaasnifi
afoollii isaanii gonkuma waan wal isaan fakkeessu hin qaban jechuu miti.
Kanaafuu, kutaa kana keessatti seenaa guddina saayinsii qo’annoo afoola

biyyoota sadii maal akka fakkatu ilaalla. Isaanis: Jarman, Ingilizfi Amerikaadha.
Biyyoonni kunis gahee isaan guddina saayinsichaa keessatti qaban kaanirra
guddaa waan ta’eefi seenaa biyyota hundumaa ilaaluun waan hin danda’amneef
filataman malee biyyoonni biroon guddina qo’annoo afoolaa keessatti gahee
qaban jiru. Kanaaf kutaa kana keessatti, biyyoota filataman sadan kunneen
keessatti qo’annoon afoolaa maal akka fakkatu, guddina saayinsichaa keessatti
hirmaannaa isaan qaban, hojiilee gurguddoo isaan hojjetan maal akka taè ni
ilaalama.

2010
Kaayyoowwan kutaa kanaa
Barumsa kutaa kana jalatti dhiyaate barattee yommuu xumurtu:
Jalqabbiin qo’ata afoolaa biyya Jerman, Ingilizfi Amerikaa maal

akka fakkatu hubachuu nidandeessa;
Qo’annoon afoolaa biyyoota kanneen keessatti yoomiifi eenyuun
akka eegalame ibsuu nidandeessa;
Seenaawwan qu’ataa afoolaa maal keessa darbee sadarkaa amma
jiru irra akka gahe addeessuu nidandeessa.
Haalatti qo’annoon afoolaa biyyota Jarman, Amerikaafi Ingiliz
keessatti eegale xiinxaluu dandeessa.
Barataa/tuu: qo’annoon afoolaa haala maaliin akka jalqabe waan beekatan

qabduu? Waan amma eddo kana geessutti hubatteefi muuxannoo qabdu irraa
ka’ii yaada ke bakka siniif kenname kanarratti barreessi.
________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________
______________________________________________
1.3.1 Quàta Afoola Biyya Jarman
Qorannoon cimaan kan har’a afoola (folklore) jedhamee beekamu irratti kan
adeemsifamu jalqabe xumura jaarraa 18ffaa keessa biyya Jarmanitti. Yerichi
bara miira “romantic and nationalistic” jedhuun beekama. Warri ‘romantics’ sirba
(folk song) hawaasa keessaa sassaabuudhaan ogbarruun biyyooleessaa (national
literature) akka jajjabaatuufi cimaaa akka deemuu hojjechaa turani. Warri
‘nationalist’ammoo duudhaa namdurii ibsuufi irra deebi’anii hubachuuf afoola
sassaabaa turani. Keessumaayyuu afoola Jarman, dhufaatiifi babal’ina Griik,
Roomaafi qaroomina kiristaanaa waliin walqabatee, (mythology) bade

2010
(barbadaahe) deebisanii ijaaruuf gara afoolaatti fuulaa isaanii deebisanii akka
turan seenaan nimirkaneessa. Kanaafis, namoota baadiyyaa qonnaan bulan
(peasants) kanneen ilaalchi magaalaa beekumsa isaanii ganamaa (indigenous)
kan hinfaalle akka madda odeeffannootti gargaaramaa turani. Duudhaan, oduun
durii, sirbaafi haalli dubbii isaanii raacatii jireenya hawaasa durii ofkeessaa qaba
yaada jedhu irraa argachuuf odeeffannoo argamu qaaccessuudhaan, durdur
hawaasni lafa sanarra ture maal akka fakkaatu duuba deebihanii ilaaluun akka
dandahamu dursanii warrii hubatanii itti gargaaramani warra Jarmani.
Lammiileen Jarman, obbolaan lamaan Jacob Grimm (1785-1863) fi Wilhelm

Grimm (1786-1859), oduu durdurii walitti qabanii maxxansiisutiin barnoota
afoola Jarman keessatti baay’ee beekamoodha. Dabalataanis, Jacob qo’annoo
afaanii (Linguistics) irrattis akkaataa sagaleewwan jechootaa yeroodhaa yerootii
jijjiiraman (waliin walqabsiisuun hojjeteera. Waliin ta’uunis, guuboo jechoota
Afaan Jarmanis barreessaniiru. Isaan lachuu namoota Awurooppaa oduu durii
himan keessaa karaa hojii isaanii adda addaatiin baay’ee beekamu.
Oduu durii isaan walitti qaban kun baay’ee jaalatamoofi beekamoo ta’anillee,
bu’aa hambaa qo’annoo afaanii (linguistic research)ti; kunis kaayyoo isaanii isa
ijoo ture. Bara 1812-tti the Jacob Grimmfi Wilhelm Grimm jildii oduu durii
isaanii isa jalqabaa, “Tales of Children and the Home”, maxxansiisani. Oduu durii
kanas namoota baadiyyaafi hojii namoota biroo aadaafi afaanota irratti
hojjetaman irraa walitti qabani. Waliin hojjechuu keessatti, Jacob qo’annoo
baay’ee kan hojjete yoo ta’u, hojiin Wilhelm garuu laafaa ture.
Bara 1816-1818tti afseenaa (legend) Jarman jildii lama, akkasumas ogbarruu

seenaa jildii tokko maxxansiisaniiru. Yeroo keessa obboleewwan kunneen
afaanota duriifi walitti dhufeenya isaanii Afaan Jarman waliin walqabsiisanii
qo’achuun fedhii isaanii ta’aa dhufe. Itti fufinsaan, walitti dhufeenyi jechoota
gidduu jiran ‘Grimm’s Law’ jedhamuun beekame. Kanaafis, ragaalee hedduu
walitti qabanii turani. Hojiin isaanii isa xumuraas guuboo jechootaa ibsaa hiikan
(definitive dictionary), “Deutsches Worterbuch’’ jildii tokkoffaa bara 1854
2010
maxxansiisan. Hojiin isaanii kunis dhaloota isaanitti dhaanu birattis fudhatama
argatee ture.
Hojii Grimms keessaa kan hunduma caalaa beekamu, “Kinder-und

Hausmarchen”, ta’uyyuu hojii gaggaarii biroo hedduu kaan waliin, kaan ammoo
dhuunfaatti maxxansiisaniiru. Kanneen waliin hojjetan keessaa akka
fakkeenyaatti seenaa afaaniin daddarbaa dhufe kan Jarman jildii lamaan
qophaa’ee yoo ta’u, jildiin inni dura bara 1816tti, kan lammataa immoo bara
1818tti maxanfameera.
Grimms haala ammayyaa keessatti haala hubatamuu danda’uun qo’annoo dirree

(fieldwork) hin taasifane ture jedhama. Qooda kanaa, namoonni oduu durii
himan (hiriyotaafi olla isaanii dabalatee) gara mana isaanii dhimmuma kanaaf
qopaa’eetti dhufuun itti himu turan. Maddi ragaalee isaanii kunis namoota
‘hinbaranne’ osoo hin taane, kanneen siirriitti baratan gita hawaasaa giddu-
galeessaa keessaa turan.
Jacob afoolli maal akka ta’e sirriitti ibsuu danda’uu isaatiin baay’ee beekama.
Hojii biraan Jacob ittin jajamu ilaalchi farra afoolaa jiraachuu isaa irratti
dammaquu yoo ta’u, ilaalchi jibba afoolaa kun jaarraa digdamii tokkoffaa
keessattille akka itti fufe jiru ni beekama.
Jacobfi Wilhelm waliin ta’uun qajeelfama haala barmaatileen afaaniin darban

walitti qabamuu qaban ibsu qopheessanii ture. Kana jechuunis afoola dhaloota
irraa gara dhalootaatti daddabarfamaa dhufe kana osoo itti hindabaliin yookiin
osoo irra hin hir’isiin guuraa turani.
Grimms yaadni walitti qabamu osoo hinjijjiramiin akka galmaa’an haa

akeekkachiisan malee, ofiisaanii ulaagaa baasan kana eeguu hin dandeenye.
Fakkeenyaaf, bara 1810tti “Hansel and Grotel” keessatti akka barreeffametti “
haadhatuu abbaa manaa ishee daa’ima gara bosonatti akka erguuf amansiiftee”
2010
kan jedhu yoo ta’u, bara 1840 yeroo haareffamee barreefamu “haadha” kan jedhu
“haadha buddeenaa"ti jijjiramte. Kunis, Grimms hojii isa jalqabaa keessatti kan
ibsame kun amala haadhummaa Jarman hin calaqqisiisu jedhanii waan
yaadaniif akka jijjiiranii.
Walumaa galatti Brothers Grimm seenaa qoànnoo afoola Jarman keessaatti

gahee guddaa taphataniiru.
Jarman keessatii hojiin afoolaa kan biroon kan Anton Wilhelm von
Zuccalmaglioti. Innis bara 1803-1869 kan jirate yeroo taù, sirba hawaasaa (folk
song), biyya Jarman walitti qaba ture. Akkasumas oboleessi isaa Vinzenz Jakob
von Zuccalmaglio barreessafi poet milkaa’aa dha.
Bernhard Baader-iis (1801-1859) afoola Jarman kutaa Baden walitti qabee qoàta
ture. Baader barnoota isaa bara 1819 Wilhelmsgymnasium Munich keessatti
xumure. Bara 1830-1840tti hojii kitaabilee barreessitoota afoola Jarman biroo
gaazexoota adda addaa keessaa fudhtee maxxansiiseera. Bara 1851tti, Baader
hojiilee isaa waggoota 20 oliif afoolaa walitti qabaa ture ofumasaa kitaaba
“Volkssagen aus dem Lande Baden und den angrenzenden Gegenden” jedhamu
maxxansiise. Seenawwan kitaabicha keessatti barreefaman hundumtuu
afgaaffiitiin akka walitti qabaman ibseera. Bara 1859tti kitaaba biraa afoola
heddu walitti qabuun maxxansiisera.
(http://en.wikipedia.org/wiki/Bernhard_Baader)
1.3.2 Quàta Afoola Biyya Ingiliz

Ingiliz keessattis, hojiin Grimms dhiibbaa taasiseera. Biyya kana keessatti,
qo’annoon hambaalee durdurii wantoota durii kan ta’an hunda kan akka ijaarsa
durii (old building), galmeewwan seeraa durii, hojiilee ogummaa harkaa durii (old
artifacts), oduu durii, sirba duriifi duudhaa durii irratti xiyyeeffata ture (Elliot
Oring, 1986:6). Kanneen keessaa warri boodaratti argaman hambaalee jalatamoo
(popular antiquietes) jedhaman hawaasa keessumaayyuu kanneen qoannaan
2010
bultoota baadiyyaan eegamanii turfamnan ta’uu mul’isa. Haala kanaatiin bara
1946tti William John Thoms hambaaleen durii jalatamoon kun jecha ‘folklore’
jedhamuun ibsamuu akaa danda’an yaada kenne. Qo’annoo isaas kallattiin
moodeela Grimms irratti hundeesse. Kanaaf, jechi ‘folklore’ jedhu meeshaalee
qonnaan bultoota baadiyyaa waliin jiraachaa ture kan bakka bu’uufi jireenya
durdurii kan mul’isudha jedhamee amnamaa dhufe (Elliot Oring, 1986:6).
Kanaaf biyya Ingiliz keessattis, qu’ata afoolaa keessatti aadaa hambaalee seenaa
baay’ee dulloomoo tahan qorachuutu ture. Oduu durii, sirba durii, gamoo
durii,… kkf ka’umsa godhatee, William John Thomas, hambaaleen baay’ee
dulloomoon (antiquities) kuni ‘folklore’ (afoola) akka jedhamaniif yaada kenne.
Mala qu’ata afoolaafis yaada Grimms-faarratti bu’uureffachuun gaariidha jedhe.
Kanaafuu, jechi ‘folklore’ (afoola) jedhu, meeshaalee durii jiraattota baadiyyaa
biraa argamee jireenya durdurii uummata tokkoo mul’isuuf dandahuuf
moggaaffame, (Elliot Oring, 1986:6).
Gara xumura jaarraa 19ffaatti, qu’annoon afoolaa biyya Ingiliz guddina xinaadaa
(cultural anthropology) waliin kan walqabate ture. Qu’ataan afoolaa biyya Ingiliz,
Taylor, afoolli seenaan ilma namaa, “simple, savage, barbarism, civilization”
keessa dabaree dabareedhaan keessa taree akka dhufe agarsiisuu dandaha
jedha. Fooyya’aa deemuu ilma namaa kana ammoo nuuf mirkaneessuu kan
dandahu hafteewwan duudhaa uummataa afseenaatiin darbaa daddarbaa
dhufanidha. Hafteewwan (survivals) akkanaa kuni heddumminaan hawaasa
baadiyyaa birratti yoo argamanillee, jiraattota magaalaa biras hin dhabamani.
Taylor, daayessa (theory) qu’ata afoolaa keessaa ‘evolutionism’ (jijjirama suutaa)
isa jedhamu hordofa. Kanaafis, afoola yoo ibsu, saayinsii seenaa (historical
science), duudhaafi barsiifata hawaasaa dorgomsiisuufi adda baasuuf hawaasa
ammayyaa qoratudha, jedha. Malli qorannoo Taylor, seenaafi guddina ilma
namaa akka waliigalaatti, duubaa gara fuuladuraatti ilaalaa jechuudha.

2010
Haata’u malee, goroon afoola tokkoo hawaasa durii (primitive society) bira yeroo
tureefi har’a hawaasa ammayyaa (contemporary modern society) bira isa jirun
walfakkaata jechuun hindanda’amu. Fakkeenyaaf, sirbi hawaasaa (folk song),
labata irraa labatatti afaaniin kan qaxxaamuru jennee yoo ibsine, gaaffiin
hedduun ka’uu dandaha. Eenyu qindeesse? Eenyu sirbe? Akkamitti
qaxxaamure? Maliif (akkamitti) bakka irraa bakkatti, yeroo irraa yerootti
garaagarummaan mul’ata? kanneen jedhan deebii barbaadu.
Jechi Foklore (afoola) jedhu bara 1846tti William John Thomasiin moggaafamuu
issaa irra deddebihee himameera. Thomas jecha warra Jerman “Volkskunde”
jedhu kan bara 1787 irraa eegalee beekamu irraa gara Afaan Ingiliziitti hiikuun
ture kan moggaase. Thomas gooroowwan Afoola bu’uuraa ta’an kanneen akka
“Amaloota, duudhaa, oduu duriifi laguuwwan bara durii” tarreessuu irratti
hundaa’uun ture kan jechicha ibse (Bauman, 1992: 141). Karaa sirboota aadaa
walitti qabuun namni Albert Lancaster Lloyd yeroo baay’ee A.L.Lloyd
jedhamuun kan beekamu, sirboota durii Ingiliz walitti qabaa ture. Kanaafis,
dadammaqina sirba duriif baroota 1950mootaafi 1960moota keessatti nama ijoo
ture.
Namni Edwin Sidney Hartland jedhamus waldaa afoolaa Ingiliz keessatti

hirmannaa cimaa qaba ture. Guutummaa jireenya isaatti afoolaa irratti
xiiyyeeffannaa taasisee ture. Miseensa waldaa afoola Ingiliiz taùun waldicha
keessatti bara 1899tti piresedantii ta’ee hojjeteera; bara 1891tti immoo
Londonitti dura taa’aa Kongirasii Afoola Addunyaa ta’ee hojjeteera. Jalqabarratti,
Hartland seenessa (narratives) hawaasaa irratti hojii afoolaa eegale. Kitaabilee
afoolaa keessa deebi’ee barreessuutiinis (revision) beekamaadha. Gara boodaatti
dhaabbilee hawaasa durii (primitive society) kanneen akka qo’annaa amantii,
caasaa maatiifi seera fedhii qorannoo isaa godhate. Malleen qo’annoo afoolaa
irrattis beekamaadha. Qo’annoon afoolaa, duudhaan hawaasa tokkoo qabatamaa
taasisan, karaa itti bulchiinsa biyyaa cimsatan, ergama (mission) itti bahan,

2010
walitti dhufeenya hawaasa tokkoo cimsatan, yeroo darbetti kan itti hidahamanfi
karaa itti ogbarruu Ingilizootaafi Ibirootaa itti dinqisiifatan akka ta’e ibseera.
Hartland afoolli karaa itti hubannoo seenaa namummaa yeroo darbee (past) itti
argannuufi walfakkeenya ilma namummaa barru keessaa isa guddaadha jedha.
Afoola Ingiliz irrattis barreeffama hedduu maxxansiiseera. Bara 1901tti
piresedantii waldaa afoolaa ta’uun isaa amantaa inni afoolli qo’annoo barmaatilee
namoota hinbaranne akkasumas hambaalee (survivals) biyyoota guddatan keessa
jiran of keessatti qabachuu akka qabu agarsiisu ifatti baaseera. Kanaafis,
antirooppooloojiifi afoolli saayinsii qaama tokkoo ta’uusaanii ibsa. Hartlalnd
afoola Ingilizii, Yirooppi biroofi Afriikaa kibbaa qo’achuuf fedhii qaba ture.
Hartland afoola Ingiliz naannoo jiraatu (Gloucestershire) irratti bara 1892 mata
duree “County Folklore” jedhamu maxxansiisera. Ragaalee hojiin kanaa
barreeffamuun walitti qabamanii turan duraa irraa kan fudhataman yoo ta’ellee,
hanga har’aatti madda kitaabaa (source-book) ta’uun tajaajila.
1.3.3 Qaàta Afoolla Biyya Amerikaa

Qu’ata Afoola Amerikaa keessatti ammoo, waa’ee afoolaa keessaa yaadarimee
‘lore’ irratti xiyyeeffatu. Qu’ata Afoola Amarikaa keessatti, afoolli qabeenya
kanneen hin baratinii akka tahetti yaadama ture. Hayyuun xinaadaa (cultural
anthroplogy) Amarikaa Robert Redfield ‘folk society’n amala addaa waan qabuuf
isaan irratti xiyyeeffatamuu qaba jedha. Akka inni jedhutti, (folk society) baay’ee
walfakkaatu; hawaasa garee isaanii ala tahe waliin walitti dhufeenyi qaban
baay’ee daangahaadha; amalaafi ilaalchisaanii walfakkatu. Labata tokko irraa isa
itti aanuttis garagarummaan gidduu isaaniitti mul’atu murtaawaadha jedha.
Redfield jecha ‘folk’ jedhu kana sadarkaa sadarkaatiin kaaha. Hawaasni duri
(primitive society) kanneen baadiyyaa (peasants) caalaa ‘folk’-idha jedha.
Kanneen baadiyyaa ammo, kanneen magaalaa caalaa ‘folk’-idha jedha.
Jechi “folk“ jedhu yoo ibsamu, garee namoota kamiillee ta’e, kanneen yoo
xiqqaate waan tokko kan walitti isaan hidhu qabanidha jedha. Kan walitti isaan
2010
qabsiisu kan fedhe yoo ta’ellee, gareen sun barsiifata eenyummaakooti kan
jedhutu fayyadaa jedha. Gareen tokko barsiifata waliinii eenyummaa waliinii
isaanii irratti bu’uureffame qabaachuun folk( hawaasa durii) sana ibsuu keessatti
ulaagaa barbaachisaa akka ta’es ni ibsa (Bauman, 1992: 147). Hojii Dundes kana
keessattis, waldhabdeen ilalcha dur hawaasa folk irra tureefi kan amma kan
yeroo dhiyoo gidduu jiru cimaa ta’uu isaa mul’isa.
Mary Alicia Owen (1850-1935) Amarikaa keesstti qo’ttuu afoolaa baay’ee

beekamtuu kan turte yoo taatu qo’annoo dirree (fieldwork) Amarikaanota Afriikaa
irratti adeemistee turte. Qorannooshee kan adeemsiiste hambaalee Qo’annoo
isheen “voodoo” gaggeessite kun Kongrasii Afoola Addunyaa bara 1891 irratti
akka dhiyaattuuf carraa isheef kenneen maxxanfamuu danda’eera (Owen
1995:155).
Hojiilee durii (classics) ogbarruu Amarikaa hedduun afoola ofkeessatti hammatu.

Fakkeenyaaf, hojiin Washington Irving “The Legend of Sleepy Hollow” (1819-20)
seenessa taatotaafi raawwattota humna waaqaa of keessa qaban hima. John
Greenleaf Whittier walaloo isaa hedduu keessatti tapha qe’ee keessatti
taphatamaniifi oduu durii humna waaqaa mul’isan waliitti dabaluun barreessee
jira. Fakkeenyaaf, “Telling the Bees” (1858), hojii amantii/hubannoo yoo duunni
maatii isaanii itti himamuu baate, kanniisni gaagura isaanii gad-lakkisanii
baduu jedhu isa tokko. Herman Melville hojii isaa Moby-Dick (1851) fi kanneen
biroo keessatti makmaaksaafi oduu duriitti waa’ee baheera. Joel Chandler Harris
hojiisaa ‘Uncle Remus: His Songs and Sayings’ (1880) keessatti Amarikaanota
Afriikaa irraa oduu durii waa’ee bineesotaa argatee ture.
Yeroo hedduu barreessitoonni barreeffama isaanii keessatti afoola mudannoo

yeroo dhiyoo yookiin yaadannoo daa’imummaa irraa fudhataman yemmuutti
dabalan ni mul’ata. Fakkeenyaaf, Guy Owen hojii isaa ‘The Film Flam Man’
(1967) isa tokkodha. ‘Using Folklore in Fiction’ keessatti Owen akkaataafi sababa
ta’e jedhee afoola barreeffama isaa keessatti fayyadamu niibsa. Walumaagalatti,
2010
Owen uummata afoola hedduutti fayyadaman keessatti waan dhalatee guddateef
fedhiifi dandeettii akka horatee jiru ni dubbata (Owen 1995 :157). Kana malees,
Owen looga Amarikaanota Afriikaa irraa barateera. Kanaaf, kalaqni ogbarruu
Owen afoola irratti kan bu’uureffamedha.
Loogni afoolaa hojii isaa keessatti miira bakka tokkoo uumuu keessatti baay’ee
akka isa gargaaranis Owen barreesseera. Haaluma kana yoo ibsu, “Jechamoota
afoolaa irra caalaa isaanii akaakayyuukoo dhaggeeffachuutiin kanan
argadhedha. Innis tooftaa mataasaa kan ittiin oduu durii bareechee namatti
himu qaba; akkasumas dubbiin isaa loogaan walitti makamaadha” (Owen 1995:
160). Owen, akkuma barreessitoota kaaniitti asoosama isaa loogaafi
makmaaksaan makee dhiyeessa. Sababa itti jechamoonni afoolaa barreessitoota
biratti jaalataman yoo ibsu,”dubbiiwwan afoolaa qabatamoodha, ifafi, yoo haala
nuffisiisaatiin itti fayyadamuu baatan, yeroodhaa yerootti haaraafi humna kan
qabaniifi ajaa’ibsiisoodha” jedha. Hundumaan olitti, isaan iftoomina, miidhaginafi
miyìna barreeffamaa warra dabalu jechuun ni ibsa (Owen 1995: 160).
Martha Warren Beckwith (1871-1959) hojii qo’annoo ishee ‘folk dance’n kan
eegalte yoo ta’u, boodarra gara ibsa haala jireenya uummatoota adda addaatti
babal’isteetti. Isheenis walga’ii akkaadaamii afoolaa isa jalqabaa Amarikaa
keessatti bara 1920tti eegalame geggeesiteetti; Waldaa Afoola Amarikaa 1923-
1933 hoogganteetti; akkasumas kitaabilee ja’a maxxansiifteetti.
Wantoota haaraa qo’attoonni Amarikaa eegalan keessaa tokko toofta qorannoo

(research methods) seenaa deebisanii ijaaruu (historical reconstruction) irratti
hundaa’edha. Amarikaanonni seenaa uummataa qo’atan kanneen Yirooppiifi
Eeshiyaa caalaa seenaa yeroo dhiyoo irratti hojjetu.
William Lynwood Montellniis hojii isaa “The Saga of Coe Ridge“ (1970) uummata
Nigiroo tokko irratti hojjete keessatti irra jireessaan hambaalee sassabbuufi
duudhaalee yookiin barreeffama yaadannoo sagaleetiin waraabbate irratti
2010
hundaa’uun ture seenaa uummata sanaa walitti qabuuf kan yaale. Bara 1960s
uummati lakkoofsaan xiqqoo kun dhiibbaa dinagdee isaan irra ga’een godaananii
waan turaniif Montell seenaa uummata sana deebisee uumuuf bakka isaan
faffaca’anii jiranitti af-gaaffiin walitti qabuun dirqama ture. Qo’annoo dirreefi
mana kitaabaa irratti hundaa’uun Montell madda odeeffannoo hima afaaniitti
fayyadamuun ilaalcha hawaasa durii (folk)fi seenaa taateewwan naanoo
deebisanii ijaaruun akka danda’amu agarsiiseera.
Qo’annoo walfakkaatu adeemsisuun Gladys-Marie Fry af-gaaffii ilmaan

‘garbootaa’ waliin taasifameen seenaa darbee deebisanii ijaaruun akka
danda’amu mirkaneesse. Hojiin kun lamaan barmaatilee deebisanii guuruutti
fayyadamuun seenaa yeroo dhiyoo ijaaruun akka danda’amu agarsiisaniiru.
Qo’annoo afoolaa keessatti dhimmoota ciccimoo keessaa gaaffileen madda afoolafi

raabsama isaanii faayidaa isaan aadaa uummata tokko keessatti kennan irratti
xiyyeeffatan qo’attoonni xinaadaa (cultural anthropology) Amarikaa ilaalcha
kanaaf xiyyeeffanna addaa keennuuf. Gaaffii isaan gaafatanis akkamitti afoolli
dhaabbilee hawaasummaa eeganii tursuu keessatti tumsuu isa jedhudha.
Gabaabumatti, faayidaan afoolaa aadaa tokko keessatti maali?
Franz Boas haala tatamsa’ina seenessuun afaanii (oral narratives) gosa tokko
irraa gara biraatti daddarbaa deemuu agarsiiseera. Baratttu Boas kan turte
Ruth Benedict qo’annoo ishee hima afanii saba tokkoo ibsa aadaa saba sanaa
calaqqisiisa kan jedhu sirrii miti jetteetti. Haala faallaa ta’een afoolli yeroo baay’ee
karaa namoonni of gammachiisuuf jedhanii yookiin hammeenya walxaxaa aadaa
keessa jiru ittiin ibsuuf itti fayyadamuuf safuu aadaa kan cabsan akka ta’e
fakkeenyaan ibsiteetti. Benedict oduun durii aadaa duukaa deemuu akka
danda’ufi ammallee walsimachuus dhiisuu akka danda’u himtee, waldhabdee
afoolaafi aadaa saba tokkoo irratti xiyyeeffatte. Haaluma kanaan oduun durii
uummatni Zuni daa’imman akka manaa arii’atan himu haa jiraatu malee
gochaan akkasii kun qabatamaan aadaa saba sanaa keessaa akka hin jirre ni
2010
ibsiti. Waldhabdee isheen ibsite kun walitti bu’insa dhukkaamamaa (hidden
conflict) hawaasa keessa jiruufi ogafaan keessatti mul’atu agarsiisaa. Daa’imman
haadhaafi abbaa isaaniif abboomamu akka qaban taasisuun kaayyoo oduu durii
sanaa isa dhokataadha. Kanaaf, oduun durii sun addunyaa dinqisiisaa fi dhugaa
qabatamaa aadaa irraa ijaaramedha.
Irra jireessaan qo’annoon afoolaa Amerikaa barsiisotaafi dayeesitoota beekamoo

lama irraa baay’ee fayyadamoo ta’eera. Isaan keessaa Richard Dorson (1916-
1981) kan aadaa afoola Ingiliz irratti fedhii qabu isa tokkodha. Gumaacha
guddaa inni biyya dhaloota isaa keessatti taasise humna barsiisummaa
hordoftoota isaa baay’ee keessatti fedhii afoolaa bal’aa uumuudha. Kitaabni isaa
beekamaa ta’eefi Amarikaa keessatti kitaaba akka madda odeeffannootti kan
gargaarau “Folklore and Folklife” (1972) jedhama. Inni lammaffaan Alan Dundes
(1934-2005) xumura jaarraa digdammaffaatti barreessee akkuma Dorson qo’ataa
afoolaa Amerikaa isa beekama isa taasiseera. Yeroo Dorson Indiyaanaa keessatti
barattoota kakaasaa ture, Dundes immoo namoota barasaa Berkeley Kalifooniyaa
ofitti harkisee ture. Dundes gara ol’aantummaan beekamuutti kan dhufe bara
1965tti yeroo waraqaa hojii dura kuufaman adda addaa irraa walitti makaman
“The Study of Folklore” jedhamu sakatta’e ture. Waraqaalee baay’ee gaggaariin
Dundes keessaa muraasni akka ‘Interpreting Folklore’ (Qaaccessuu Afoolaa)
walitti qabamanii kan barreeffaman bara 1980tti ture.
Kitaabni kunis boqonnaan jalqaba keessatti erga akkamitti jechichi jaarraa

kudha saglaffaatti hiikaa “doofa, baadiyyaa, qonnaan bulaa, boodatti hafaa”
jedhu qabatee akka moggaafame ilaalee booda, hiikaa armaan gadii kenneera:
Jechi ‘folk’ (hawaasa durii) jedhu sun, garee uummataa kanneen yoo xiqqaate
waan tokko kan walitti isaan hidhu qabanidha jedhe (Dundes 1980: 6). Hiikni
kunis bu’uura qo’annoo afoolaa Amerikaa ta’aa dhufe. Akka qo’annoo afoola
Ingiliz sanaatti rakkoo ittifufinsaan duubumarraa dhufedha jedhu sana of
keessaa hinqabu.

2010
Qo’annoon afoola Amerikaa erga Dorsonfi Dundes hojii isaanii isa guddaa
barreessanii booda guddina gaarii agarsiisaa dhufeera. Kitaabni kunis
dhimmoota afoola sabaafi amantaa, afoola hojii, afoola daa’immaniifi afoola
sirbaa irrattis namoota qo’annoo afoolaa reefu eegalaniif jalqabbii gaarii ta’eera.
Haata’umalee, ifti guddaan dhaloota itti aanurratti ife karaa hojii “Barre Toelken”
isa kitaaba ‘The Dynamics of Folklore’ kan bara 1996tti haara’ee (revised)
barreefame, qo’annoo afoolaa addunyaa bara ammaa kaanaaf kan ibsa gaarii
kenneefi meeshalle dabalataan dubbifamuu qaban irratti yaadaafi ibsa gaarrii
kennuun isaa kanneen ijoofi faayidaa addaa qabanidha. Akkasumas qo’annoon
Amerikaaf kitaaba barnootaa ammayyaa ‘Folkloristics’ bara 1995tti kan
argamsiisan Robert A. Georgesfi Micheal Owen Jones yoo ta’an isaanis
fakkeenyaafi qo’annoo adda addaa kanneen haala galma isaanii eegatan
(dayeessa) ga’aa ta’an walitti makuun dhiyeessaniiru.
Akka waldaatti ammoo qoàta afoola Amerikaa keessatti xumura jaarraa 19ffaa
keessatti bara 1888tti hundeeffame. Misseensonni waldaa afoolaa Amerikaa
baay’een isaanii hojjettota mootumaafi ogeessota golambaa (museum) turan.
Sagantaan barnootaa afoola Amerikaa keessatti yeroo jalqaabaf bara 1939tti
hundeeffame. Sirni barnoota afoolaa Ralph Steele Boggs damee barnoota Afaan
Ingilizi Yuniversitii North Carolina keessatti kan baname yoo ta’u, Yuniversitiin
Chapel Hill digirii lammaffaa (M.A) kennuu itti fufe. Bara 1950tti Yuniversitiin
Indiana damee barnoota afoolaa Stith Thompso-n hoogganaa ture digirii MAfi
Ph.D kennuu eegale. Bara 1964 irraa eegalee Yuniversitoonni lama
(Pennsvlvaniafi Copperstown) digirii lammaffaa kennuu eegalan. Yeroo sana
xiyyeeffannoon barnoota afoolaa raawwii (application) irratti xiyyeeffataa dhufe
waan ta’eef hojii golambaa (museum) keessatti akka hojjechuu danda’aniifi
seenaa hawaasaa akka qo’atanitti leenjifama turan. Haaluma walfakkatuun,
Yuniversitoota hedduu fakkeenyaaf Texas (1978), Western Ktntucky (1970),
Oregon, Utah Statefi New York afoola qo’annoowwan biro, fakkeenyaaf fiilmii,
xinaadaa (cultural anthropology),
2010
Cuunfaa
Sadrkaa saayinsiin yeroo ammaa irra jiru irraa ka’uudhaan, qo’annoon afoolaa
yoom akka eegalame sirriitti kaa’uun ulfaataadha. Kunis, ragaan barreeffamaa
gahaa ta’e waan hinjirreefi. Wantoonni yeroon qo’annaan afoolaa eegale
tilmaamuu nu dandeessisan hambaalee barreffama durii, makmaaksa, raga
imaaltootaa, sirbootafi kabaja ayyana adda addaa yoo jiraatanillee, guyyichi yoom
akka ta’e qulqulleessee kan kaa’u hin jiru. Walumaagalatti, isaan kun argamuun
isaanii carraa irratti kan hundaa’e waan ta’eef guddina afoolaa guutummaa
guutuutti agarsiisuu hin danda’an (Sokolov, 1971: 19). Kanaaf, qaacessa seenaa
(historical analysis) kitaabolee afoolaa gaggeesuun barbaachisaa ta’a. Sokolov
(1971) kanarrati yaada seenaa guddina afoolaa hala ifa ta’een gabaabsanii
kaa’uun rakkisaa akka ta’e ni ibsa. Ammaaf garuu, ragaan boqonnaa kana
keessatti dhiyaate sadarkaa koorsii kanaaf gahaadha jedhamee amanama.

2010
Maalummaa Afoolaafi Ibsa (definition) Ilaalchisuun Mata

Dureewwan Ka’an Jalatti Qabxiilee Armaan Gadii Hubachuu Kee
Mirkaneeffadhu. Yoo Hubatteeta Taè Jecha ‘Eeyyee’ Jedhu Jalatti
Mallattoo ‘’ Kaa’i. Hin Hubanne Yoo Ta’e Immoo, Jecha ‘Lakki’ Jedhu
Jalatti Mallatticha Kaa’uun Agarsiisi; Otoo Hinhubatiin Biradarbuun
Sirrii Waanhintaaneef, Duuba Deebii Dubbisii Hubadhu.

Duudhaan, oduun durii, sirbaafi haalli dubbii
hawaasa ammaa, raacatii jireenya hawaasa
durii ofkeessaa qaba yaada jedhu irraa a
odeeffannoo argamu qaaccessuudhaan,
durdur hawaasni biyya sanarra ture maal
akka fakkaatu duuba deebihanii ilaaluun
akka dandahamu dursanii warrii hubatanii
itti gargaaramani warra Jarmani.
Jacob Grimmfi Wilhelm Grimm jildii oduu

durii isaanii isa jalqabaa, “Tales of Children
and the Home”, kan maxxansiisani Bara
1812-tti yoo tahu, qorannoo afoolaatiin akka
addunyaatti hangafa kan isaan taasises isa
kana.
Biyya Ingiliz keessatti, qo’annoon
hambaalee durdurii wantoota durii kan
ta’an hunda kan akka ijaarsa durii,
galmeewwan seeraa durii, hojiilee
ogummaa harkaa durii (old artifacts), oduu
durii, sirba duriifi duudhaa durii irratti
xiyyeeffata ture.
Jechi ‘folklore’ (afoola) jedhu, meeshaalee

2010
durii jiraattota baadiyyaa biraa argamee
jireenya durdurii uummata tokkoo
mul’isuuf dandahu ibsuuf moggaaffame.
Qo’annoon afoolaa Amerikaa keesatti
Richard Dorsoinf Alan Dundes gahee
guddaa qabu.
Qaàta Afoolla Biyya Amerikaa keessatti,
afoolli qabeenya kanneen ‘hinbaratinii’
akka tahetti yaadama ture.
Barataa/tuu: Ibsa seenaa qu’ata afoolaa irratti kennameen akka hubannaa

gaarii argatteettu abdanna. Biyyoota gara garaa keessatti maaltu hojjetamaa akka
ture, yoomiifi eenyuun maal akka hojjetame bal’inaan siif dhiyaatee ture.
Kanaafuu, namoota dhuunfaafi biyyoota guddina afoolaa keessatti gahee qaban
hubatteetta jechuudha. Tarii waanti ifaa hintaane yoo jiraate, duuba deebiihii
dubbisi; hiriyoota/barsiisota naannoo kee sigargaaruu dandahan waliinis
marihadhu. Amma ammoo gaaffilee kanaa gadiif deebii gabaabaa kenni.
Gilgaala
Gaaffiilee armaan gadiitti deebii sirrii ta’e bakka siif
keennamerratti guuti.
1. Seenaa qaàta afoola Jerman keessatti Wilhelmfi Jacob Grimm
gahaan isaanii maal ture?
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_____________________________________________________________.
2010
1. Wilhelmfi Jacob Grimm afoola irratti qorannoo Waliin hojjetan kan yaadtuu
barreessi.
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
____________________________________________________________________
3.Jech “folklore” jedhu yoroo jalqabaaf eenyuutu moggaase? Kaùmsi moggaasa
kanawoo maal turee?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________.
4.Namnni “William Lynwood Montell” jedhamu qaàta afoolaa biyya kamiiti?
Hojiin inni hojjeteehoo?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
___________________________________________________________
5.Qaàttoota afoola biyya Ingiliiz Keessa Kitaabota barreessuun gahee guddaa
taphatan keesa sadii maqaa dhahuun kitaabolee barreessan wallin
ibsi.____________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
______________________________________
6. Qo’annoon afoolaa biyya Jarman maal irratti bu’uureffachuun eegalame?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________
7. Qo’ata afoolaa biyya Ingiliz eenyutu eegale?
______________________________________________________________________________
8. Alan Dundes qo’ataa afoola biyya kamiiti?____________________________

2010
Wabii
Bauman, Richard (Ed.). 1992. Folklore, Cultural performances, and Popular
Entertainments: A Communications-centered Handbook. New York
Oxford:Oxford University Press.
Dorson, M. 1972. (Ed.) Folklore and Folklife. Chicago: Chicago University Press.
Dundes, A. 1965. The Study of Folklore. Berkeley: Prentice-Hall, Inc.
Fekade Azeze. 1999. Yasinaqal Mamriyaa. Addis Ababa: Alfa Printers.
Finnegan, R. 1970. Oral Literature in Africa. Nairobi: Oxford University Press.
__________. 1977. Oral Poetry: Composition Performance and Context. Cambridge:
Cambridge University Press.
__________. 1992. Oral Tradition and Vreba Arts. London: Rutledge.
Onesmos Nasib and Aster Ganno.1894. Jalqaba Barsiisaa. Muncullo: The
Swedish Mission Press.
Oring, E. 1986. Folk Groups and Folklore Genres: An Introduction. Logan Utaha:
Utaha University Press.
http://en.wikipedia.org/wiki/Bernhard_Baader)

2010
BOQONNAA LAMA
GOOROOWWAN AFOOLAA
Barataa/tuu barnoota fagoo, kutaa darbe keessatti maalummaafi yaadrimee afoolaa,
akkasumas, seenaawwan qu’ata afoolaa ilaalchisee hubannoo argattee jirta. Kutaa
kana keessatti immoo afoolli gooroo gooroodhan akkamitti akka qoodamee jiru
nibarat ta. Hubannoodhaaf akka tahu afoola Oromoo waliin walitti hidhamee
dhiyaateera.
Kutaa kana barattee yoo xumurtu:

Afoolli gooroo gooroodhan akkamitti qoodamee akka
qo’atamu ni hubatta.
Gooroon afoolaa tokko tokkoon maal ofi jalatti akka qaban
beekudhaan ibsuu ni dandeessa.
Gooroowwan jidduu qunnamtii jiru ni beekta.
Afoolli qo’annoo hawaasa fi aadaa (anthropology) wajjin
ciminaan akka walqabatu ni hubatta.
Afoolli Oromoo hangam bal’aa akka ta’eefi wanti aadaa,
duudhaan hawaasaa, aartiin sochii qaamaa fi ogafaan isaa
maal akka fakkaatan ibsuu niaddeessita.

2010
Afoolee (folklorist) beekamaa Ameerikaa kan ta’e Riichaard Doorsen afoola iddoo
gurguddoo (gooroo) ‘genre’ afuritti qooda (Dorson, 1972).
1. Wanta aadaa (material culture)
2. Duudhaa hawaasaa (social folk custom)
3. Aartii sochii hawaasaafi (performing folkart)
4. Ogafaan (oral literature)
Baruumsafi qo’annoof akka tolu jedhameeti qoqqoodame malee goorowwan arfan
kanneen jidduu walqunnamtii cimaatu jira. Qunnamtii jidduu isaanii jiru kana
tokkummaafi garaa garummaa qaama namaa fudhachudhan ilaaluun ni
danda’ama. Ogeessi yaalaa tokko sirna onnee irratti xiyyeeffannaa godhee yoo qo’atu
onnee ilaalchisee beekumsa guddaa argachuuf malee, qaama namaa irraa waan
adda ta’eef miti. Wa’ee onnee yoo qo’atus walitti dhufeenya kutaalee qaama biroo
wajiin jiru bira darbuu hindanda’u. Kanaafuu, kutaaleen qaama keenya keessa jiran
tokkummaan ta’anii nama taanee dhaabbannee akka deemnuu akkuma godhan
hunda qunnamtiin goorowwan kanneen jiddu jirus haaluma walfakkaatun kan
ilaalamu ta’a.
2.1. Wanta Aadaa

Namoonni fedhii meeshaafi xinsammuu guuttachuufi dandeettii ogummaa
agarsiisuuf jecha kan hojjetan wantoota ijaan mul’atanifi harkaan qabamuu
danda’aniidha. Wanti aadaa kan gurraan dhaga’amu yookiin kan afaaniin
dubbatamurra kan ijaan ilaalamuudha. Wanti aadaa kunis aadaa, amantaafi
falasama hawaasa tokkoo kan calaqqisuudha; namoota ilaalchafi barsiifata tokko
qabaniin dhaloota tokko irraa kan itti aanutti bifa ilaalamufi harkaan qabamuutiin
qabeenya aadaa darbuu danda’u. Ijaarsa manaa, dallaa, kuusaa midhaanii, hojii
harkaa, mimmiidhagsa meeshaafi manaa, tuulaa nyaata horii, kkf gooroo kana
jalatti ramadamu.
Qo’ataan yookiin barataan wanta aadaa tokko beekuu kan barbaadu hawaasni jiruu
dabarse keessatti akkamitti mana akka ijaarratan, huccuu hojjetan, nyaata
qopheeffatan, lafa qotatan, qurxummi qaban, meeshaalee adda addaa midhagfatanifi

2010
kkf. Wanti aadaa hawaasa wajiin bara dheeraf ture kun bara qaroomaa keessatti
immoo mallattoo akkamii akka hambiseefi qunnamtii isaan jidduu jirus
hubachuutu irraa eegama. Hojiin kun yeroo baayyee qorattoota aadaatin
gaggeeffamullee ogeessonni afoolaas raawwachuu ni danda’u.
Wanti aadaa sirna hawaasaa, aartii, muziqaa fi shubbisa qo’achuuf gargaarsa

guddaa qodha. Hawaasa industiriin osoo hindagaagin dura turan irratti ogeessonni
sab’aa (ethnographers) kaaba Ameerikaafi Awuroophaa wanta aadaa hojii isaanii
keessatti ibsuu kan jalqaban dhuma jaarraa 19ffaafi jalqaba jaarraa 20ffaati.
Dhawaatuma ciimaa deemaa baroota 1920fi 1970 jidduu wanti aadaa qorattoota
aadaafi golahambaa (museums) biratti iddoo guddaa argateeti ture. Xiinxala yeroofi
iddoo irratti hunda’aanii gaggeessaniin akka ibsanitti wanti aadaa kun
garaagarummaafi walitti dhufeenya aadaa hawaasa adda addaa jidduu jiru mul’isa.
Itti aansuudhan gosa wanta aadaa jalatti hammataman kanneen keessaa muraasni
isaanii dhiyaataniiru.
2.1.1. Ijaarsa Manaa

Sabaafi sablammoonni biyya keenya jiraatan hundumtuu aadaa itti mana ijaarratan
akka qaban qo’annoon gaggeeffaman tokko tokko ni’ibsu. Fakkeenyaf naannoo
Oromiyaa keessatti iddoo gara garaatti garaa garummaa xiqqaan haa jiraatu malee
manni qacaa kan ijaaramu dhaaban isaa bukkee afuriin yookiin immoo haala
marsaatiin yoo ta’u keenya isaa muka ciccimoodhan walkeessa dirameeti. Keenyiichi
qacaadhan erga uwwiffamee booda fiixee xumuraa irratti meeshaa supheerraa
hojjetamuun qadaadama. Meeshaan kun roobni achin seenee qacaa akka
hintortorsina godhuun alatti bareedina manaatiif bu’aa qaba. Guddinaafi xiqinna
manaa irratti hundaa’uudhan utubaanis ta’ee meeshaan keenyaa fixerratti
qadaadamu kun tokko, lama yookiin sadi ta’uu nidanda’a.
2.1.2. Faayaafi meeshaalee harkaan hojjetaman

Meeshaaleen bareedinaafi tajaajila gara garaatiif oolan hawaasa keessatti
hojjetamuu kan jalqaban dhaloota ilma namaa irraa kaasaniiti. Sab’aafi

2010
sablammonni Itoophiyaa keessattuu dubartoonni faayaa adda addaatin of
miidhagsuun kan beekamaniidha. Faayaaleen kunniin aadaadhan harka namaatin
meeshaaluma naannoo sanatti argaman irraa hojjetamu. Dubarti sab’a Oromoo,
Tigree, Amaaraa, Hamar, Nyuweer, Anyuwaak, Mursii, kkf faayaan isaan morma,
dabbasaa, harka, luka, wayyaa isaanirratti naqatanii ittiin of miidhagsan bifa adda
addaati qaba. Dubarti Oromoo callee haalluu gara garaa diruudhan addatti maratti;
mormatis rarraafatti.
Gogaa horii irraa itillee, fe’uma, meeshaan fardaa ni hojjetama. Gogaa hoolaa fi re’ee
irraa erbeen mana keessatti irra taa’amu ni hojjetama. Kalleen yeroo roobaa qotee
bulaan gateettii kaasee mudhii olitti uffatu gogaa hoolaa irraa qophaa’a. Qanqalloon
gogaa re’ee irraa hojjetama. Kunniin hunduu gogaa qaama beelladaa irraa kaasuu
(qaluu) irraa jalqabee hanga dhumee tajaajilaaf qophaa’utti beekumsaafi dandeettii
harkaati gaafata.
Meeshaaleen qonnaa yeroo ammaa baadiyyaatti tajaajilan mukaafi sibilla irraa kan
qophaa’an aadaadhaani. Baadiyyaatti meeshaaleen mana keessaa fakkeenyaf
fallaanni, gingilchaan mooyyeen, kan nyaanni itti qophaa’uufi itti dhiyaatu
barmaatilee aadaadhaan darbaa dhufeeni. Albeefi qottoon kan hojjetamus ta’ee kan
qaramu sirnuma walfakkaatuni.
2.1.3. Uffata Aadaa

Uffata aadaa yeroo jedhamu huccuu adda addaatifi meeshaalee isa wajjin deeman
qabata. Namni Arkiitik (fiixee kaaba lafaa) jiraatu kophee jilba gahuufi huccuu
fufurdaa uffachuu danda’a. Afrikaa keessatti immoo namni huccuu xiqqoo ishee
mudhii yookiin qaama hormaataa irratti marachuu danda’a. Seenaan akka
mul’isutti namoonni hedduun wayyaa kan uffatan qaama isaanii miidhaa irraa
eeguuf osoo hintaane ittiin bareedudhaafi. Namoonni tokko tokko qilleensi akka
malee qorraa osoo jiruu, wayyaa qaama isaanii qorra irraa dhorkuu hindandeenye
uffatanii kan argaman sababuma kanaa irraa kan ka’eedha. Fakkeenyaf saayintistii
beekamaa Ingilizii kan ta’e Chaarles Daarwiin bara 1830 keessa fiixee kibba
Ameerikaa Kibbaatti kan argamtu biyya bishaaniin marfaamte daawwateeti ture.
2010
Iddoo sanatti qorri cimaanifi cabbiin tuulamee jiraatullee Daarwiin ummata erbee
xixiqqoo qaama isaan irraa qaban arguu danda’e. Daarwiinis uffata seeraa kan
loltoonni Ingilizii uffatan kenneef. Isaan garuu morrma qofatti maratanii dhiisan.
Kanaafuu, namoonni kunniin uffata kan barbaadan qorra ofirraa dhoowwuuf osoo
hintaane midhaginaaf jechuudha jedhe.
Namni yoomifi maaliif wayyaa uffachuu akka jalqabe kan beekuu hinjiru. Garuu,
qaama isaanii rakkina irraa eeguuf, bareedinaafi eenyummaa isaanii uffataan
beeksisuuf jecha waggoota kuma dhibbaa dura akka jalqaban nitilmaamama.
Waggoota kuma digdamii shanii kaasee namni limmoo erga uumee booda
beelladootafi biqiltuu irraa wayyaa bifa adda addaa hojjechuu jalqabe. Dhuma bara
1700 immoo maashinni wayyaa dhahu hojii irra ooluudhan induustiriin huccuu
akka dagaagu godhee jira. Ummanni addunyaa hunduu huccuu jabanaa kanatti yaa
fayyadamu malee uffata aaddadhaan darbaa dhufe san irraanfachuu hin
dandeenyee.
Har’as biyyaa keenya keessatti gogaa, baala, quncee mukaafi kkf irraa uffata
qopheessudhaan ummanni fayyadaman jiru. Uffanni hawaasa tokko keessatti ergaa
adda addaati qaba. Fakkeenyaaf wayyaa isheen uffate yookiin dabbasaa dhahatte
irratti hundaa’uudhaan dubartiin takka heerumaaf qophaahuu, dhirsa qabaachuufi
jalaa du’uu ishee beekuun haalli itti danda’amu hawaasa tokko tokko keessa ni jira.
Wayyaan guyyaa hojjaatiifi ayyaanaa akkasumas yeroo gaddaa uffatamu garaa
garummaa qaba. Wayyaan ijoolees akkuma saalafi umurii isaanitti garaa garummaa
qabaata. Kudhaamni morma ijoolee irraatti kaahamus ija hamaatiif qoricha jedhee
ummanni amanu ni jira.
2.1.4. Nyaata Aadaa

Nyaanni aadaa yeroo hedduu kan qophaa’u guyyaa ayyaanaatin walgabatullee,
dhimmoonni addaa yoo jiraatan fakkeenyaf araarri, keessummaa kabajamaa
simachuuf, namni sadarkaa tokko irraa gara olaanatti yoo cehu ni qophaahu.
Ummanni addunyaa nyaata adda addaa, haala ittiin bilcheeffatufi akkasumas aadaa
nyaata ittiin dhiyeessu qaba. Biyyuma teenyaa osoo fudhannee ilaallee sabni
2010
Guraagee nyaata wayiti birraa foon daakamaa irraa qophaa’un (kitfoo) beekama;
Daawuroon nyaata ‘siiluusaa’, Mazyangiir dhugaatii ‘cemoo,’ Tigreen nyaata
‘xihiloo’, ‘birkutaa’, Oromoon anchootee, marqaa, arkisoo, cukkoo kkf jedhamanii
waamamaniin beekamu. Buddeennifi ittoon lukkuu Itoophiyaan adda baatee kan
akka biyyaatti ittiin beekamtudha. Kana gaditti qophiin nyaata aadaa Oromoo tokko
tokko akka fakkeenyatti dhiyataniiru.
A. Ancootee
Ancooteen naannoo Oromiyaa keessahuu Wallaggaa lixaatti kabaja ayyaana
Masqalaatin walqabatee kan qophaa’udha. Ancooteen akka mooseetti lafa keessa
dhaabamee hiddi isaa kan nyaatamu yoo ta’u, ji’a shan keessatti nyaataf qophaaha.
Ancooteen haala gaariin erga dhiqamee booda meeshaa ball’aa keessatti afeelama.
Yeroo bilchaate meeshuma keessatti akka qorru erga godhamee booda qollii irraa
kaachifama. Sana booda mooyyee qulqulluutti erga tumamee booda mii’eessituun
gara garaa itti naqamanii ibidda irratti wajjin bilchaatee nyaataf qophaa’a. Akkuma
kanaan dura ibsame ayyana Masqalaaf kan qophaahu kun borumtii ayyanichaa
iddoo itti daamotiin ibsamutti meeshaa harkoo jedhamuun miseensa maatii
hundaaf dhiyaata. Haati manaa dhadhaa baqe harkoo maatirratti cororsiti. Yeroo
tana maatiin hunduu “horaa, horaa, haadhafi jabbiin wal yaa jaalattu biyya keenya
nagaa nuuf haa godhu, waggaa waggaadhan nu haa gahu” jedhanii farsu.
Abbaan manaa immoo kan isaaf dhiyaaterraa yeroo sadi kutee karra manaa dura
ejjechuudhan gara alaatti daddarbaa, “hamaan gadi deebi’ii, qilleensi hamaan
hindhufin, arraba kan waldabarsu yoo jiraate akkan gadi baase haa bahu,
dhukkubni hamaan hinjiraatin” jedhee abaarudhaan ammas yeroo sadi kutee mana
keessatti darbuudhan “nagaan mana keenya haa seenu, qabeenyi keenya hin
hir’atin, biyyi teenya nagaa nuuf haa taatu, ijoleen keenya nagaan oolanii haagalan”
jedheeti eebbisa. Aabbaan manaa ancootee irraa qunxuree daamotii gubbaa iddoo
sadi erga kaahee booda farsoo irratti naqa. Sana booda baala warqee irraa
godhaachuudhan ancooteen fallaana gaafa irraa tolfamuun (kolbaa) nyaatama.
Keessummaan yoo jiraate dura dhiyaataf.

2010
Guyaa Masqalaa ollaan afeerameeti ancootee nyaata. Akka guyyaa duraa baalan
osoo hintaane ancooteen kan dhiyaatu gabatee bal’aadhani. Namni hunduu
marseeti nyaata.
Gama biraatiin ancooteen kan qophaahu jaarsolee ga’eelaaf dubra kadhaa

deemaniifi. Ancooteen sababa kanaaf qophaa’u erga bilchaatee booda ni
mummurama malee hintumamu. Kunis ‘qorii’ jedhameeti beekama. Ayyaana
Masqalaafi jaarsolee ga’eelaaf ergamaniif ala ancooteen nama qaamni cabeef ni
qophaa’a. Qaama cabe san nisupha jedhameeti amanama. Sababoota sadeen
kanneeniin ala ancooteen hin qophaa’u.
B. Arkisoo
Nyaanni aadaa kun baayyinaan godinaalee Illuu Abbaa Booraafi Wallaggaa keessatti
qophaa’a. Qophiin isaas qulqullina guddaa waan barbaaduuf dubartoota
maanguddoo ta’anituu filatama. Arkisoon kan qophaahu asheeta boqqoolloo irraa
yoo ta’u innis bishaan keessatti laafee erga tumaame booda gingilfamee qulqullaaha.
Sana booda abbaan manaa hojii osoo hindeemin qaqqabsiisuuf jecha barii gara
sa’aatii kudha tokko bishaan oo’aadhan ibidda irratti marqama. Yeroo bilchaatu
akka hingubanne gochuuf bishaan qabbanaahan itti qiqqicama. Leemmana hara
malee qabee gara gaggalchuuf yoo rakkise akkasumas bifni adummaa isaa yoo
jijjiirame mallattoo bilchaachuu waan ta’eef dadhaafi mi’eessituun adda addaa itti
naqamanii waliin gahamee ibidda irraa baha. Manguddooleen arkisoo qopheessan
sunniin akkuma baayyina namaatin baala raafuu irra godhuudhaan nyaataf
dhiyeessu. Faallaana mukaa yookiin gaafa irraa hojjetameen nyaatama.
C. Cukkoo
Cukkoon nyaata aadaa Oromoo keessa tokko yoo ta’u yeroo dheeraaf turuu kan
danda’u. Kanarraa kan ka’een iddoo nyaanni sirritti hinargamne yeroo deemamu
fakkeenyaf adamoof yookiin dirree lolaa warra deemuuf qophaaha. Kan qophaahus
garbuu qolli irraa ka’ee daakame, dhadhaa/baqsaa/fi mi’eessituu meeshaa kanaaf
jedhamee qophaa’e keessatti sukkuumuudhan. Furdinni isaas akka marqaati.

2010
Urgaa waan qabuuf kan nyaatamu gaaddisa jalatti; waan nama dhobechuufis
naannoo bishaan jirruutti nyaatama. Cukkoon beela qabbaneessuf malee quufaaf
kan nyatamuu miti.
2.1.5. Meeshaalee Sirbaa (muziqaa)

Biyyoota addunyaa keessa meeshaaleen muuziqaa aadaadhan tolfamanii tajaajila
irra oolan hedduutu jiru. Isaanis muka, sibiila, gogaa, kkf irraa hojjetamuu
danda’u. Biyya keenya akka fakkeenyatti fudhannee yoo ilaalle dibbee, masiinqoo,
kiraara, ulullee, saboonni hedduun itti fayyadamu. Haata’u malee sab’aaf
sab’lammoonni biyyatti meeshaalee yeroo gaddaa, gammachuutiifi lamaanifuu itti
fayyadamaan qabu.
Saba Kafaa keessaa Meenjaa kan jedhamu yeroo namni du’e meeshaa ‘tiinboo’
jadhamu afuufu. Dibbeen wal bira qabanii yoo afuufan gadda ni oo’isa. Meeshaan
kun yeroo gaddaa qofa tajaajila irra oola. Sab’a Yeem biratti immoo meeshaan yeroo
ayyaana Masqalaa itti fayyadaman ‘fiinnoo’ jedhama. Maqaa irraa kan hojjetame yoo
ta’u afaaniin afuufudhaan sagalee adda addaa ittiin uumu. Daawuroonis meeshaa
muuziqaa maqaa irraa hojjetaman hedduu qaba. ‘Dinkii’ jedhamee kan waamamu
bifa afur kan qabu yoo ta’u nama afuriin taphatama. Shanaffaa namni tokko kan
dibbee rukkutu itti dabalama. Mazyangir immoo dhuunfadhaan yookiin walitti
daddabarsuudhan kan ittiin taphatan meeshaa sirbaa ‘toom’ jedhamee beekamu
fayyadamu.
2.2. Duudhaa Hawaasaa

Duudhaan hawaasaa wanta aadaatin baayyee walitti dhiyaata. Doorsen akka
jedhutti duudhaan hawaasaa gochaafi ogummaa dhuunfaatirra xiyyeeffannaa kan
itti godhu hariiroo (walitti dhufeenya) gareetirratti (Dorson 1972:3). Duudhaan
hawaasaa ummata keessatti umri dheeraa kan lakkoofsiseefi hawaasni hundi itti
waliigalee fudhateedha. Kutaa kana keessatti kan ramadaman kabaja ayyaanaa,
qoricha aadaa, tapha aadaa waaqeffannaa fi guddina sadarkaa (kabaja) namaati.

2010
2.2.1. Cehuumsa sadarkaa (kabajaa) - Rites Of Passage
Kun sirni namni tokko umri tokkoo yookiin kabaja hawaasa keessatti qabu sana
irraa gara olaanatti ittiin darbu jechuudha. Sirni gadaa, fuudhafi heerumni
akkasumas dhagna qabaan kana keessatti iddoo guddaa qabu.
A. Sirna Gadaa
Aadaa Oromootiin umiriin dabalaa yeroo deemu kabajnis ni dabala. Sirna gadaatin
sadarkaa tokkoo kan biraatti cehuuf ulaagaan gafatamu guutuu qaba. Dhiirri tokko
itti gaafatamummaa guutuun itti kennamee Abbaa Gadaa ta’uu kan danda’u umriin
isaa 40 guutuu qaba. Sirna gadaa kanaan namni tokko waggaa saddet saddet
jidduu jiraatee iddoo kudha tokkotti qoodama. Itti gaafatamummaan inni hawaasa
keessatti baatus kanuma irratti hundaa’a.
Ijooleen dhiiraa umriin isaanii hanga waggaa saddeti Dabballee keessatti

ramadamu. Yeroon kun yeroo daa’imummati jedhama. Waggaa saddet erga
guutani booda sadarkaa Foollee jedhu keessa galu. Umrii kanatti qeyee isaani
irraa fagaachuudhan hojii salphaa raawwachuu ni danda’u. Umri 16 yoo guutan
Qondaala jedhamu. Yeroo kana fageenya dheeraa deemanii hojii ulfaataa
hojjechuu ni danda’u. Sadarkaan kun osoo hinxumuramin waggaa sadi
duursudhaan miseensonni gadaa walitti qabamanii oggantoota garee filatu.
Sadarkaan Kuusaa (24-32) namoonni filataman sunniin garee isaanii keessatti
taayitaa guddaa qabachuudhan hojjetu. Gara Raabaa Doorii (32-40) jedhutti yoo
cehan miseensonni niitii fuudhuu danda’u. Sadarkaa kuusaa dabalatee yeroo
kanatti qophii guddaan taayita qabachuufi itti gaafatamummaa fudhachuun itti
godhamuudha. Waggaan 40-48 Gadaa jedhama. Kabajaafi taayitaa guutuu
argatee akka waliigalatti bulchuu kan itti danda’uudha. Waggaa saddet saddetin
yeroo sadi yoo ture (Yuba I, II, III) booda Gadamojjii keessa gala. Waggaa 80 booda
Jaarsa jedhama.
Sadarkaaleen tokkoon tokkoon keessatti itti gaafatamummaan qoodamee taa’e

nijira. Sirni gadaa salphaatti waggaa 500 oli duudhaa hawwasa Oromoo ta’uun

2010
kan beekamuudha. Waggoota 4000 lakkoofsisee jira warri jedhan waan jiraniif
qo’annoo hedduun gaggeeffamuu qaba (Gadaa, 1988).
Walaayitatti immoo dubartiin umuriin ishee 45 oli ta’ee addababayiitti dubbattee

nama amansiiftufi qabeenya guddaa qabdu sirni kabajaa guddaan
adeemsfameefiti sadarkaa ‘gimiwwa’ jedhamutti ceeti. Naannoo Gaambeella
sab’ni Nuweer jedhamu mucaan tokko ijoolummaa fixachuu isaa, niitii fuudhuuf
gahuu, bosona deemee hojii adamoo raawwachuuf, diina qolachuu, kan wal lole
araarsuufi itti gaafatamummaa fudhachuuf gahuun isaa kan ittiin beekamu
sirni ‘gaar’ jedhamuu ni jira. Kunis godaannisa dhedheeraa adda isaani irratti
ogeessan hojjechiifatan. Dargaggessi sadarkaa kana keessa hindabarre
sodaatadha jedhamee haawaasa sana keessatti kabaja homaayyutu hinqabu;
niitis argachuu hin danda’u.
B. Dhagna Qabaa
Dhagnaa qabaan dhiiraa hawaasa hunduma keessaa nijira. Kun yeroo hedduu
amantaadhaan kan walqabate gocha yeroo dheeraa qabuudha. Saayinsiin
fayyaatis dhagna qabaan dhiiraa miidhaa akka hinqabneefi ittuu faayidaa akka
qabu ibsa. Hawaasni dhagna qabaan dubartii keessatti dalagamus nijira. Kunis
sababa adda addaa irratti hundaa’a. Dubartiin dhagna hinqabanne takka fedhiin
saalqunnamtii ishee hanga malee waan baayyatuuf abbaan manaa ishee hojii
qonnaatin dadhabaa oolee fedhii ishee guutuu yoo dadhabe dhiira biraa
barbaaduu deemtee ga’elli isaanii rakkina irra akka hinbuune godha jedhama.
Gama biraatin immoo fedhiin ishee guddaan kun osoo hin heerumin durbummaa
ishee akka dhabdu gochuudhan qaanii maatiifi isheerran gaha jedhameeti akka
sababaatti dhiyaata. Itti dabalees, baayyee waan jarjartuuf meeshaa manaa ni
cabsiti, hojiifi nyaanni isheen hojjettu eebba hinqabu jechuu irraa ka’uudhaan
akka dhagna qabattu godhama. Haa ta’u malee dhagna qabaan dubartii akka
barsiifata miidhaa qabu waantaheef, miidhaa guddaa dabartiirran gahu
hubatamee akka biyyaatti seeraan kan nama adabsiisu waan ta’eef hafaati jira.

2010
Gara fuulduraa immoo hawaasni hunduu hubannoo gahaa yoo argate yeroo
gabaabaa keessatti nibada jedhameeti abdatama.
Lammaa Nigaatuu (2000) akka ibsutti dhagna qabaan dhiiraa Naannoo Sab’aafi
Sablammota Kibbaa keessaa kan sab’a Sidaamaa kan armaan gadiiti fakkaata.
Dhiirri saba Sidaamaa dhaqna kan qabatu dargagummaa isaa agarsiisuuf osoo
hintaane sadarkaa kabaja hawaasaa tokko irraa gara olaanutti darbuudhafi. Kan
dhaqna qabatu sun niitii kan fuudhefi qabeenya kan horate ta’uutu irraa
eegama. Qophiin dursee godhamus hanga waggaa shaniiti tura. Sirna dhaqna
qabaa raawwachuuf jaarsooleen urjii lakkaahan Fulbaanaa hanga Muddee
jidduutti guyyaa gaaridha jedhan ni himu. Kan dhagna qabatu sunis fira isaa
hundatti hima. Nama dhaqna hinqabanne tokko (jaala) akkasumas nama sirna
kana keessa darbe tokko akka isa gargaaraniifi miinjee godhee filata. Sana booda
godoo isaaf jecha qophaahe keessa seenudhaan cubbuu hanga guyyaa sanaatti
hojjete hunda ifa baasa, lammata akka itti hindeebines waadaa gala. Ogeessi kan
dhaqna qabu haaduudhaan osoo hintaane albee qara gaarii qabduudhani. Firri
isaas gammachuudhan sirbaa baga sadarkaa kana geesse jedhuun. Godoo isaa
keessaa hanga ji’a sadii boqatee kan turu yoo ta’u, nyaannis kan dhiyaatuuf
miinjee isaatini. Niitiin isaas akka achi seentu hin hayyamamuuf. Dhagna
qabatee torban lama keessatti garuu dhoksaadhan haadha manaa isaa wajjin
saalqunnamtii niraawwata. Kunis maddaan isaa dafeeti fayya jedhamee waan
amanamuufi. Guyyaa godoo keessaa bahu huccuu aadaa uffateeti jaarsolee
gurguddoon maqaa kabaja isaa ibsan moggaasuuf. Sana booda iddoo deemee
hundattuu nikabajama, hawaasa keessatti ni dhagahama.
C. Fuudha fi Heeruma
Fuudhaafi heerumaan walqabatee hawaasni sirna gara garaati hordofa. Iddoon
itti baayyinaan walfakkaatanis ni mul’ata. Oromoon aadaa ofii kana durdurii
jalqabee itti fayyadamu qaba. Keessahuu guyyaan cidhaa seenaa misirootaa
keessatti seenaa guddaa waan qabuuf oo’inaan kabajama. Aadaa Oromoo
keessatti naannoofi amantaa irratti hundaa’ee garaagarummaan mul’atu nijira.
2010
Fakkeenyaf, mee Wallagga keessatti sirna fuudhaafi heeruma Oromoo Giiddaa
haa ilaallu.
Warri mucaa isaanitiif haadha manaa barbaadan micayyoon amalaafi warra

gaarii qabaachuu ishee, hanga dhaloota torbaatti firoomni dhiigaa jidduu isaanii
akka hinjirre dursaniiti qoratu. Sana booda nama warra micayyootti dhiyaatutti
dhaamsa ergu. Yoo micoo isaanii nama gaafate saniif kennuu barbaadan,
beellama qabatan ergamaatti himu. Sirni micayyoon qabamuu ishee ibsu kun
naqataa jedhama. Kanaan booda warri lamaanuu qophii nyaataf dhugaatii, fira
waamuu, kkf jalqabu. “Yeroo cidha dhala keenyaa itti arginuudha” jechuudhan
gammachuu guddaatu itti dhagahama.
Ji’a tokkoon dura ilmi fuudhu sun hiriyoota isaa keessaa hamaamota kadhata,
miinjota qopheeffata. Micayyoon gama isheetiin immoo huccuu ishee nimiicaatti,
meeshaa manaa (hodhaa kkf) ni xumurti. Cidhaan dura guyyaa kudha shanii
jalqabee qeyee warra isheetti jalabultiin ni sirbama. Guyyaa cidhaa wayyaa
haaraa uffatteeti dhufa misirichaa eegdi. Innis hamaamotaafi jaarsoolee qabateeti
dheechisa dhaqan. Dubartoota balbala qabanii weeddisaniifi hinseesifnu
jedhaniif kennaa (maallaqa) kennuudhan gara manaa qophaahefi seenu. Erga
nyaatamee dhugamee booda misiroonni waancaa farsoo yookiin aannaniin
guutame walitti qabuudhan haadhafi abbaan micayyoo “walitti horaa bulaa,
garaan keessaniifi afaan keessan tokko haa ta’u” jechuudhan eebbisan. Gonfaa
(kennaa) isaan qopheessaniif niagarsiisu. Miinjeen duraas maqaa obboleettii isaa
waameti misiritti akkuma obboleettii isaatti gargaarudhaaf waadaa gala. Misiroo
fudhatanii erga deebi’anii booda gonfaa dhufe sana gadi baasaniiti agarsiisu.
Kunis warri ishee hangam cimoo akka ta’an agarsiisudhaafi. Misiroon durbumaa
yoo qabaatte qawween nidhokaafama; misiraachoodhaafis dhigni ishee
huccuudhan xuqameeti warra isheetti himama/agarsiifama. Amma hafaa deeme
malee yoo durbummaa kan hinqabanne taate erga reebamtee booda gara warra
isheetti akka deebitu godhama ture. Guyyaa shanaffan ‘mana seennaa’ jedhama.
Misiroon mana guddicha warra mucaa seentee kan itti ofi barsiiftuufi seeraan

2010
galuu ishee itti labsituudha. Ji’a tokko yookiin lamaan booda warri micayyoo
misirootafi miinjota mana isaanitti afeeru. Kunis ‘miinjee deebii’ jedhama.
Misirichis re’ee fudhatee dhaquudhan gorra’ee gara manaa seena. Foon luka
mirgaa duubatti argamus fudhatanii akka galan ni kennamaaf. Micayyoon warra
ishee bira yeroo turtu ilaalchisee beellamni niqabama. Kunis ‘torban taa’umsaa’
jedhama. Dhadhaa, daakuu, kkf qabattee yeroo torban tokkoof warra shee bira
dhaqxee itti turtu jechuudha. Kanaan booda yeroo fedhanittiifi afeeraman
misiroonni deemaniiti warra soddaa ilaalu. Oromoota Giddaa birratti sirni
ga’eelaa sabbata marii, hawwii, butii, aseenaafi dhaala jedhamanis nijiru.
2.2.2. Waaqeffannaafi Amantaaalee

Waaqeffannaan namoonni uumamaafi jiruu du’aan booda jiruuf hiika kan ittiin
kennaniifi meeshaalee itti fayyadamaniidha. Akka duudhaa hawaasa tokkotti
waaqeffannaan fudhatamu amantaalee beekamoo kan hintaanefi seeraan
barreeffamee kan qo’atamu osoo hintaane barmaatileedhan ijooleen, loon, qeyeen
akka nagaa ta’aniif, omishni akka guddatuufi rakkinni hawaasa keessatti isaan
qunnamu akka dhabamu gochuuf sirna kadhannaa itti dhiyeessaniidha. Sirni
waaqeffannaa hawaasa keessatti kan calaqqisiifamu bifa adda addaatin.
Amantaan Kiristaanatiifi Islaamaa osoo hinbeekamin dura hawaasni hedduun
sirna amantaafi waaqeffannaa mataa isaati qaba. Fakkenyaaf Oromoon duri
jalqabee Waaqa tokkotti amana. Humni Waaqaa irratti bulee ummatatti
dhiyaatee kan mul’atu immoo qaalluudhan. Innis ayyaanaa jedhama jedhu.
Asmarom (1973) akka jedhutti qaalluu beekamaan duri Baaleefi laga Gannaalee
jidduu jiraachaa ture Abbaa Muudaa jedhameeti beekama. Ayyaanni uumaafi
uumamaa jidduutti qunnamtii uuma jedhama. Qaallun garuu Oromoo biratti
qofa osoo hintaane hawaasa biroo keessattis guddinaan ni argama.
Garaagarumman guddaan gidduu isaanii jira. Ayyaantuu bira deemuudhaan
buna daffisanii, kennaa gara garaa qabatanii kedhachuun baadiyyaa keessatti
waan baratameedha.

2010
Hammachiifni immoo daa’imni erga dhalattee booda warrii eebbisiisudhaaf iddoo
fudhatanii deemu. Haaluma walfakkaatuun saani yeroo duraatiif yoo dhales
aannaniifi dhadhaan isaa qabatamee warra ayyaantuu itti bulan geessudhaan
eebbisiifama. Lafti yeroo duraatiif badaa bahee omisha kennes midhaan gahe
sanirraa ammi ta’e ni geeffama. Yoo kana godhuu baatan rakkina guddaatu
uumama jedhaniiti sodaatu.
Adbaarii, ateeteefi booranticha kan jedhamanis sirnoota hawaasni ittiin

waqeeffatuudha. Adbaariin dhagaa siidaa yookiin odaa ta’u danda’a. Hoolan itti
qalamee, bunni danfee, farsoon (mijuun) itti gadi naqameeti waaqeffatama.
Namni biraan yoo darbus gadi jedheeti sagada. Ateeteen immoo dubartiin akka
deessu, loon akka horan jechuuf dubartoonni callee mormatti naqatanii
xibbiqqoo (huccuu) haaraa uffatanii, buna duudaa baqsaadhan akkahanii qophii
nyaatafii dhugaatiitin kan waaqa ittiin kadhatan. Boorantichi immoo waaqa loon
eegu jedhameeti himama. Kanaafuu, hoolaa bifti gurraachaa karra mooraa horii
irratti qalamee achumatti waadamee maatiin walitti qabamee nyaachudhaan kan
kabajamuudha. Sirni ateeteefi boorontichaa kan gaggeeffamu galgala.
Namoonni beekna jedhan tokko tokko waqqeffannaan walqabatee hawaasni

waaqa baayyeef akka sagadan dubbattu. Haa ta’u malee wallaala irraa kan ka’e
miseensonni hawaasa tokko tokko kan dubbataniirraa ka’anii xumura kana irra
gahuun dogoggora. Duudhaa amantaa Oromoo ilaalchisee, Oromoon uumaa
tokkotti qofa amana. Waaqa kanaaf immoo galata kan galchuufi kadhannaa kan
dhiyeessu bifa gara garaatin. Yaadirimeen waqeffannaa sab’a biraas hedduun
ijuma kanaan kan ilaalamu ta’a.
Naannoo Sab’aafi Sablammoota Kibbaatti kan argamu sabni Yeem jedhamu

ganna waggaa waggaadhan lagaa Giibee deemudhan maallaqni ummata irraa
walitti qabamee raaddolee bituudhan naacha laga keessa jilaatuuf aarsaa godhu.
Kana yoo godhanis dhibeen hinjiraatu, sa’aa namni nagaan bobba’ee gala
jedhanii akka amanan Lammaan (2000:43) ni ibsa.

2010
2.2.3. Kabaja Ayyaanaa
Hawaasa addunyaa hunda keessatti qophii adda addaatin ayyaanonni
kabajamaan hedduudha. Biraaziil keessatti ayyaanni karniival jedhamu
beekamaadha. Sanbata guddaa jalqabamee guyyaa Kamisaa kan xumuramu yoo
ta’u hojiin mootummaas ta’ee dhuunfaa itti hinhojjatamu. Namoonni uffata
aadaa uffachuudhan halkanii guyyaa bashannanaan dabarsu.
Chaayinaa keessatti hawaasni Yii jedhamu Hagayya 5-8 ayyaana guddaa

kabaju. Waggaa kuma sadi dura yeroo omishni qonnaa gahu sheexanni ilbiisota
itti jalaa naqnaan namni Ziigee Arloon jedhamu ummata hunda dammaqsee
ilbiisoota guuranii ajjeesudhan omisha isaanii badii irraa kan itti hambise
jechuudhan kabaju.
Biyya keenya keessatti akka waliigalaatti ayyaanonni kabajaman baayyeedha.

Irreechi ayyaana Oromoo keessa isa guddaadha. Ayyaanni Irreechaa xiqqaa
guddaan habaaboofi marga jiidhaa qabatanii malkaatti walgahuudhan Waaqa
rooba roobsise, nagaan ifa birraatti isaan baasefi biyya nagaa godhe
galateeffachuudhafi. Sirna Irreecha irratti ayyaantufi jaarsoleen bebbeekamoon
kan argaman yoo ta’u yeroo ammaa sadarkaa addunyaa irratti beekamaati jira.
Eebba jaarsoleen godhan keessa kan armaan gadi kun isa tokko.
Hayyee, Hayyee! Hayyee, Hayyee!

Waaqa uumaa Waaqa uumamaan
Waaqa burqaa haroo Wolaabuu,
Waaqa sagaltama Garbaa,
Waaqa Torban Baarentummaa,
Waaqa Bokkuu Gurraachaa,
Waaqa Ciicoo gurraattii,
Waaqa caffee tumaa,
Waaqa shanan gadaa Oromoo,
Nagayaan nu oolchitee nagayaan nu bulchi,
Nagayaan nu bulchite nagayaan nu oolchi,
2010
Kaa faantii lafaan lolte
Kaa sammuun waaqan lolte, nurraa qabi,
Irraa gora nu olchi,
Dogoggora nu olchi,
Hamaa murraa qabi,
Tolaa nutti qabi,
Xiqqaa nuu guddisi
Guddaa nuu muuldhisi
Waan qabnuun nu bulchi
Rooba nagayaa roobi
Bara nagayaan nu basi
Gadaan roobaa nagaa
Barri quufaa gabbina.
2.2.4 Qoricha Aadaa

Qoricha aadaa hiddaa fi baala adda addaa irraa ogeessonni qopheessan hawaasa
keessa nijiru. Qorichi adda addaa kunniin dhibee fayyisuu danda’anis adda
baasaniiti beeku. Kan namni tokko hin beekne kan biraatituu beeka. Yeroo
baayyee kan tokko beeku nama biraatti hinhimu. Ummanni fayyisummaa
qoricha aadatti amanu lakkoofsi isaa salphaa miti. Waggaa digdaamaan dura
Dhaabbanni Fayyaa Addunyaa (WHO) akka tilmaametti sadarkaa addunyaatti
ummanni baadiyyaa jiraatu % 80 oli kan ta’an eegumsa fayyaa kan argatan
qoricha aadatiin (www.dl4all.com). Dhaabanni fayyaa kun qorichi aadaa kun
mala jabanaa wajjin walcinaa deemudhaan dhibee fayyisuu akka danda’u
beekumsa itti kenneera. Kana irraa ka’uudhan biyyoonni gara garaa imaammata
fayyaa biyya isaanii keessatti galchaati jiru. Ogeessonni qoricha aadaa irratti
hojjetan iddoo shanitti qoodamuu daada’u.
- Biqiltuu
- Lafee cabe kan suphan
- Deessistuu
- Amantaan fayyisuu

2010
- Xonoqqoluu
Qorichi aadaa Itoophiyaa keessatti yoom akka jalqabame ibsuun rakkisaadha.

Durii jalqabamee faayidaa irra akka oole garuu hinshakkisiisu. Yeroo Miniliik
(1865-1913) manneen yaalaa lammiiwwan Raashiyaatifi Xaaliyaanitiin
dhaabbatanii yoo hojii jalqaban qorichi aadaatis akka hindagatamne
yaadachiifameeti ture, (Pankhurst, 1990). Biyya keenya keessa biqiltu sanyii
6500 akka jiran qo’annoon haa mirkanaahu malee, hanga ammaatti qorichaaf
oolan jedhamanii kan gabaafaman 1000. Dhibba sadi kan ta’an baayyinan kan
beekamaniidha (Endeshaw, 2007). Fakkeenyonni armaan gadii qoricha aadaa
biyya keenyaa nuti agarsiisu.
Ancooten albuuda kaalshiyeem jedhamu waan qabuuf lafee miidhame (cabe)

suphuu isaatin beekamaadha. Itti dabalees, cuunfaan hidda isaatirraa qophaahu
dhibee sonbaa (TB)fi dhibee saal qunnamtiin darbaniif qorricha akka ta’e
himama.
Hundeefi baalli handoodee ulfa hinbarbaadamne baasa. Dhibee tiruufi

marrimaanitiifis qorricha ta’a. Hundeefi baalli koobaa (inset) dadhabina
salqunnamti dhiiratiif qoricha jedhama. Sanyiin muka heexoos raamoo heexoo
akka baleechuu beekamaadha. Baalli hiddii immoo funuuna funyaan looniif
qoricha. Sanyiin missiraa ogeessan alaffatamee qaama sarariitin irratti
fiincooftetti yoo dibame ni fayyisa jedhama. Sanyiin feexoo madaaf, baalli
bakkannisaa immoo baarruleefi hooksisa qaamaf qoricha akka ta’an amanama.
Abbootiin amantaa beekumsa /kennaa/ Waaqa irraa argataniin dhibee adda

addaa irra akka fayyisuu danda’an yeroo dheeraa jalqabee ni amanama. Haata’u
malee xonqaayii jedhamanii barreeffama adda adda xaxanii kudhama kan
hojjetan, qoricha dhugamu kan kennan akkasumas namoonni isaan bira
deemanis hawaasa keessatti baayyee tuffatamu. Keessumaawuu Oromoon gocha
akkanaa hinjaalatu.

2010
2.2.5. Lakkoofsa Baraa (Calendar)

Sagantaa jiruu namootaa gargaaruuf jecha kaalandariin gara garaa addunyaa
irratti qophaa’anii jiru. Yeroo ammaa baay’inni isaanii 40 ta’an addunyaa irratti
tajaajilati jiran; hedduminaan guyyaa ayyaanaa adda baafachuuf gargaaru.
Biyyoonni guddatan kaalaandarii Girgooriyaan jedhu fayyadamu.
Asmaroom (1973) akka ibsetti malli lakkofsa baraa Oromoon qabu uumaa
addaatifi seenaa ilma namaa keessatti aadaa muraasa keessatti kan
argamuudha. Hawaasni lakkoofsa baraa mataa isaanii qabanis Chaayinaa,
Hinduufi Maayaan (Giddu Gala Ameerikaa) akka ta’aniifi kan Oromoo hunduma
irraa adda kan godhu addeessa irratti malee biiftuu irratti oso hinhundaahin
lakkoofsa sirrii ta’e agarsiisuun isaa sababa qabatamaadha jechuudhan ibsa,
Asmaroom. Haa ta’umalee qaamni xiyyeeffannaa itti kennee, qo’atee fayyidaaf
akka ooluufi beeksifamu tattaafatu hinjiru.
Gilgaala
Gooroowwan afoolaa keessaa wanta aadaafi duudhaa
hawaasaa ilaalchisee armaan olitti beekumsa argatte
irratti hundaahii gaaffilee kanaa gadii deebisi.
1. Afooleen Ameerikaa Riichaard Doorsen gooroo afoolaa iddoo meeqatti

qoode? Maqaa isaanis ibsi.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________

2010
2. Qo’ataan wanta aadaa tokko beekuu barbaade dhimmoota maalirratti
xiyyeeffannaa godhuu qaba?
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
____________
3. Namoonni wayyaa kan uffatan qaama isaanii aduu (qorra) irraa eeguuf qofa
ittiin bareedudhaaf. Yaada kana akkamitti ilaalta? Fakkeenyan ibsi.
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
____________
4. Nyaata aadaa sab’aafi sablammoota Itophiyaa erga tarreesitee booda kan
ati sirritti beektu akkamitti akka qophaa’u ibsi.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________
5. Meeshaaleen sirbaa aadadhaan hojjetaman maal akka ta’an eeri.
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
6. Sirni gadaa dhiira Oromoo sadarkaa tokkoo gara isa olaanutti akkamitti
akka ceesisu ibsi.
__________________________________________________________________
2010
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________
7. Naannoo ati jiraatutti dubartiin dhagna ni qabamtii? Aadaa duubatti
hafaadha jedhanii warri mormaan duudhaa hawaasa keessatti yeroo
dheeraaf baratamee diiguu hinta’uu? Ilaalcha mataa keetii ibsi.
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________
8. Sirni hammachiisaa, ateetee, boorontichaa, adibaarii hawaasa adda addaa
keessatti raawwatan kunnin namni waaqa hedduutti amanuu akka jaalatu
ni mul’isaa? Mallattoo duubatti hafeenyati jettee ni amantaa?
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________
9. Qoricha aadatti fayyadamuun saayinsiidhan hangam deeggarama?
Fakkeenya kennuudhan ibsi.
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
______
10. Qoricha aadaa baratteefi biroos ati beektu dhibee isaan fayyisan wajjin
tareessi.
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________

2010
WABIILEE
Asmarom Legesse. 1973. Gada: Three Approaches to the Study of African

Society. New York: Free Press.
Dorsen, R. (Ed). 1972. Folklore and Folk life. Chicago: Chicago University
Press
Gadaa Melbaa, 1988. Oromia: An Introduction. Khartoum. n.p.
Gemechu Beyene and Assefa Tolera, 2006. MarriagePractices among the
Gidda Oromo, Northern Wollega, Ethiopia. In Nordic Journal of
African Studies, Vol. 15(3): pp 240–255
Lemma Nigatu. 2002. Introduction to Folklore Teaching Material. Jimma
University, Department of Amharic and Literature.
Oring, E. 1986. Folk Groups and Folklore Genres: An Introduction.
Longman: Utaha University Press.
Pankhurst, R. 1990. An Introduction to the Medical History of Ethiopia.
New Jersey, USA: The Red Sea Press, Inc.
World Book Encyclopedia. 2002. Vol. 4. Chicago: World Book, Inc.
http://www. dl4all. com/ Traditional Medicine a Global Perspective.
http://www. jaicaf.or.jp/ Endeshaw Bekele. 2007. Study on Actual
Situation of Medicinal Plants in Ethipia.

2010
2.3 Aartii Sochii Qaamaa Hawaasaa
Kutaalee armaan olii keessatti ibsa afoolaa, rakkoowwan ibsaa isaa

waliin walqabatee jiru, tajaajila akkasumas gooroowwan afoolaa adda
addaa ilaalteetta. Kutaa kana keessatti ammo goorowwan afoolaa
keessaa tokka kan ta’e aartii sochii qaanaa hawaasaa ilaalta.
Kutaa kana keessatti maalummaa aartii sochii qaamaa hawaasaa,

gosoota aartii kanaa keessaa hamma tokkoofi fayidaa aartiwwan kun
hawaasa keessatti qaban ilaalta. Yaada kutaa kana jalatti siif dhi’aatu
sirriitti hubachuuf akka siif ta’utti gaaffilee siif kennaman hunda
dubbisii deebisuuf yaali.
Shaakala
1. Aartiin sochii qaamaa hawaasaa maal maalfaati?
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
2. Sochiin qaamaa hunduu aartii ta’uu danda’a?
Soba/dhugaa, Maaliif?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
_________________.

2010
3. Gosti aartii sochii qaamaa hawaasaa naannookeetti bal’inaan beekamu kami?
Maaliif hurruubama? Yeroo akkamii hurruubama?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
______________________________
2.3.1 Maalummaa Aartii Sochii Qaamaa Hawaasaa

Aartiin sochii qaamaa hawaasaa, gasa aartii hawaasa keessaa tokko ta’ee
oogumni isaa sochii qaamaan kam mul’atuudha. Kutaa darbe keessatti gosoota
afoolaa adda addaa ilaaltee jirta. Akkuma gosa afoola biroo aartiin sochii qaamaa
hawaasaa, hawaasni jiruufi jireenya isaa keessatti faayidaa adda addaaf bifa
ogumaan guuteen, muuxannoo yeroo dheeraa irraa argateen kan kalaqeedha.
Gosni aartii kun qaama keenya keessaa kutaa qaamaa hanga ta’een, jechuunis
harka, miilla, mataa, fuula, mudhii, morma, kkf keessaa gara caalu sochoosuun
kan raawwatuudha.
2.3.2 Gosota Aartii Sochii Qaamaa Hawaasaa Tokko Tokko

Ibsa kenname irraa hubachuu akka dandeessu gosti aartii kun sochii qaamaan
kan mul’atuudha. Gama aartii Oromootiin yeroo ilaallu, kanneen akka sirboota
adda addaa, diraamaa akkasumas sochii qamaatiin muuziqaan dhihaatu kutaa
kana jelatti kan ramadamuudha. Kutaa kana jalatti gosoota aartii kanaa hunda
kaasuun ilaaluun kan danda’amu miti (human barumsaa kanaa oli). Hubannoo
gosa aartii kanaa akka qabaattuufi garuu armmaa gaditti Shubbisni
Hawaasaafi Diraamaan hawaasaa siif dhi’aatee jira.

2010
A. Shubbisa Hawaasaa (Folk Dance)
Shaakala
1. Hawaasa keessa jiraattu keessatti, shubbisni jiru maal jedhamuun beekama?

Yeroo akkam akkamii hurruubama? Haalli hurruubbaa isaa maal fakkaata?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
___________________________________________________
2. Geerarsi sochii qaamaa waliin geerarama, geerarsa yoomessa beektu tokko

keessatti geeraramu gabaabsii haala hurruubbaa isaa ibis.
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
___________.
3. Diraamaan hawaasaa diraamaa akkamiiti?

________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________

2010
________________________________________________________________________________
____.
4. Shubbisa hawaasa oromoo naannoo adda addaa maqaafi naannoo inni itti
beekamu waliin tarreessi.
Maqaa shubbisaa Bakka itti beekamu

_____________________________ _____________________________
_____________________________ ______________________________
_____________________________ ______________________________
_____________________________ ______________________________
_____________________________ ______________________________
Shubbisni isa afaan ‘ingiliziin’ dance jennudha. Shubbisni guutummaa oromiyaa

keessatti, gosa adda addaan mul’ata. Naannoo Oromiyaa guutuu keessatti
shubbisa shubbifamu mara tokko tokkoon ilaaluun kaayyoo kutaa kanaa miti.
Kutaalee Oromiyaa tokko tokko keessatti addaan ba’anii shubbisoonni tokko
tokko nimul’atu. Fakkeenyaaf, naannoo jimmaatti akka shubbisa hawaasaa
Oromootti kan beekamu nijira. Bifuma walfakkaatuun, naannolee Oromiyaa
hunda keessatti shubbisni addaa addaa nimul’atu. Fakkeenyaaf, hawaasa
Oromoo Harargee biratti bal’inaan kan beekamuufi akka shubbisa hawaasaa
Oromoota Harargeetti kan fudhatamu Shaggooyyeedha. Haaluma kanaan,
guutummaa hawaasa oromoo gaanfa Afrikaa keessa jiraatu biratti gosoota
shubbisaa hedduutu jira.
Oromiyaa kallattii adda addaatti qoodnee yoolaalle, bakka maratti shubbisni

hawaasaa nimul’ata. Oromiyaa Kaabaan naannoo Kamiseetti (Oromoo wolloo);
kibbaan hawaasa Oromoo Booranaa, Gujii, Arsii, Baalee; Baha Oromiyaan
hawasa Oromoo Harargee, baha shawwaa( fkn- kaarrayyuu); Giddugaleessa
Oromiyaan hawaasa Oromoo Shawwaa (Kaaba-salaalee, lixaafi kibba lixaa
shawwaa) akkasumas lixa Oromiyaa keessa hawaasa Oromoo jiraatu biratti
2010
gosa shubbisaa hedduutu jira. Shubbisni naannolee kanneenii hundi haala
hurruubbaa adda addaa qabu. Shubbisni dhiichisa giddugala oromiyaatti
shubbifamu shaggooyyee baha oromiyaa irraa adda. Sirba geelloo duukaa
shubbisni shubbifamu kan kunkummee waliin kan walfakkaatu miti. Hunduu
sochii qaamaa mataa isaanii, bareedina mataa isaanii, yoomessa mataa isaaniifi
sirboota shubbisa sana waliin sirbaman kan walaloofi yeedalloo adda addaa
qaban qabu.
Gosoota shubbisaa kanneen hunda tokko tokkoon ilaaluun kaayyoo kutaa kanaa
miti. Shubbisni hawaasaa, kanneen hawaasa Oromoo bakka adda addaa jiraatan
biratti beekaman akka jiraniifi shubisoonni kanneen abbummaan isaanii
hawaasa akka ta’e hubachiisuun kaayyoo kutaa kanaati. Shubbisni hawaasaa-
kan Oromoo dabalatee; amaloota calaqqisiisan qabu. Amalootni isaanii keessaa
armaa gaditti hangi tokko kaa’ameera. Shubbisni hawaasaa tokko amaloota
kanneen hunda ykn hanga tokko calaqqisiisuu danda’a.
• Hurruubbaan isaa faayida hawaasaa kan bu’uureffate ta’ee, namoota

leenjii shubbisuu hinqabneen kan raawwatuudha. Faayidaa hawaasaa
yeroo jedhamu tajaajila shubbisni sun yoomessa hurruubamu sana
keessatti gumaachu jechuudha. Yeroo baayyee meeshaalee muuziqaa
aadaa gargaaramuun shubbisni sun geggeeffama.
• Shubbisni hawaasaa waltajjiif jedhamee bifa qindaa’een kan dhi’aatu miti.

Garuu shubbisuma hawaasaa kana qindeessuun bifa waltajjiif dhi’aachuuf
mijatuun hojjechuun nidanda’ama. Egaan adeemsa qindeessuu sana
keessatti, shoorri namoota dhuunfaa waan itti dabalamuuf amala duraan
qabu tokko tokko ykn hunda isaa nigadhiisa.
• Akkaataan shubbisni hawaasaa kun ittiin hurrubamu kalaqa nama

hurruubu sanaa kan barbaadu miti. Akkaataan hurruubaa dhalootaa

2010
dhalootatti kan daddarbaa dhufeedha. Shubbisa hawaasaa keessatti
eenyuyyuu eenyuun hinleenjisu. Ijaan ilaaluun walirraa baratama.
• Yeroo baayyee shubbistoonni haaraa ta’an, namoota biroo ilaaluun

yookaan gargaarsa namoota biroon akkaata shubbisuu baratu.
Shubbisni harra bifa ammayyaa’een, qindaa’ee haala adda addaan siif dhi’aatu
bu’uurri isaa shubbisa hawaasaa ta’uun beekamaadha. Akkuma hojiileen
asoosamaa maddi isaanii afoola ta’e, shubbisni ammayyaas bu’uurri isaa
shubbisa hawaasaa akka ta’e ifaadha. Shubbisa hawaasaa, shubbistootni
leenji’an, meeshaalee muuziqa ammayyaan deggeramanii, namoota adeemsa
shubbisaa qajeelchaniin to’atamuun yeroofi bakka filatametti yoo hurruuban
shubbisa hawaasaa ta’uun isaa hafee kan ammayyaa ta’uu danda’a. Shubbisni
hawaasaa tokko haala kanaan yeroo dhi’aatu amaloota armaan olitti kaa’aman
hincalaqqisiisu. Yeroo shubbisni bifa kanaan hurrubamu yoomessa faayidaa
hawaasummaa kennu dhiisa. Kun ammoo shubbisni sun kan hawaasaati
jechuuf nama sodaachisa.
Amaloota shubbisa Hawaasaa

Shubbisni hawaasaa akka aartii hawaasaatti amala mataasaa qaba. Amaloonni
kun shubbisa hawaasaa oromoos ta’e kamiifuu akka ibsa maalummaa gosa aartii
hawaasaa kanaatti kan ilaalamaniidha. Amaloonni kunis:
• Akkaataan sochii qaamaa salphaafi irradeddeebii kan qabuudha. Kun
ammo miseensonni hawaasaa akka irratti hirmaatan dandeessisa.
• Shubbisni kan geggeefamu bakka daawwatoonni jiranitti miti–

daawwannaa namootaaf jedhamee miti kan hurruubamu. Kun ammo
shubbistoonni gammachuu ofiisaaniif argataniif jedhanii akka shubbisan
nutty mul’isa.
• Shubbisni hunduu sagaleedhaan deggeramuu kan barbaadan miti. Garuu

yeroo hedduu muuziqaan baayyee barbaachisaadha. Sochiin qaamaa
2010
akkaataa sagalee muuziqaa (dhikkisa) waliin walsimee kan deemu waan
ta’eef muuziqaan haalaan barbaachisaadha.
• Dhalootaa dhalootatti kan daddarbuudha. Dandeettii kalaqaa nama

tokkoon kan uumamu miti.
B. Diraamaa Hawaasaa (Folk Drama)
Gosoota aartii sochii qaamaa hawaasaa keessaa tokko diraamaa hawaasaati.

Tarii yaadni diraamaa hawaasaa jedhu kun gara hawaasa Oromootti yeroo fidnu
haaraa ta’ee mul’achuu danda’a. Hawaasa oromoo keessa diraamaan aadaan
hurruubamu jiramoo kan jedhu gaaffiin gara yaada keessanii dhufuun isaa
hinoolu. Gaaffii kanaaf deebii laachuuf meedura maalummaa diraamaa
hawaasaa bari.
Diraamaan hawaasaa, seenaa, aadaa, duudhaa hawaasaa irratti hundaa’uun
hawaasan kan hurruubamuudha. Labata tokkorraa gara labata biraatti
daddarbaa kan deemu yeroo ta’a abbummaan isaa hawaasa. Guutummaa
addunyaa keessatti hawaasa adda addaa biratti diraamaan hawaasaa
beekamaadha. Biyyoota lixaa (Yuurooppaafi Ameeriikaa) keessatti dagatamuu
diraamaa hawaasaaf sababa kan ta’an:
• Dhufaatiifi babal’ina maxxansaa,
• Barumsi babal’achuufi
• Shoorri barreessitootaa diraamaa, xabattoota diraamaa akkasumas
kanneen qajeelchanii qabu, xiyyeeffannoon caalaatti diraamaa hawaasaa
irraa gara diraamaa bifa ammayyaan qophaa’uutti akka ta’u tasiseera.
Kun ammoo diraamaan hawaasaa akka dagatamu taasiseera.
Dagatamuu diraamaa hawaasaaf sababoonni kunneen shoora haaqabatan malee,

diraamaan hawaasaa akka hafu hingoone. Biyyoonni tokko tokko diraamaa
hawaasaa kanneen jaarraa 19ffaa keessa xiyyeeffannaa kennuudhaan walitti
qabaa turaniiru. Gama hundaanuu yoo ilaalle guddinni diraamaa hawaasaa
dabalatee aartii sochii qaamaa hawaasaa bifa qindaa’een gara waltajjii yookaan
2010
uummataaf elektirooniksiin dhiheessuuf jijjiiramni armaan olii shoora
taphataniiru. Kanaafuu, jijjiirama gama kanaan jiru bifa lamaan ilaaluun
nidanda’ama. Gama tokkoon, aartiiwwan kun bifa qindaa’een hojjetamanii akka
ka’aman waan godhuuf dhaloonni itti aanee dhufu bifa salphaafi mijataa ta’een
waa’ee aartiiwwan kanneenii qayyabachuu danda’a. Gama biraan ammo
namoonni aartiiwwan kanneen qindeessanii dhiheessan maqaan isaanii hojii
qindaa’e sana waliin waan ka’uuf abbummaan aartiiwwan kanneenii kana
hawaasaa ta’uurra gara namoota qindeessee dhiheesseetti waamama.
Yaada kana caalaatti hubachuudhaaf, sirboota hawaasaa ( folk songs) oromoo

harra kiliippiidhaan dhihaatan ilaaluun nidanda’ama. Shubbisni, walaloon
akkasumas yeedalloon dhihaatan hedduun isaanii kan hawaasni dhaloota
dhalootatti daddabarsaa tureedha. Weellistoonni, shubbistoota leenji’aniifi
kanneen leenjii waraabbii fudhatan waliin ta’uun, namoota qajeelchan
gargaaramanii hojjechaa jiru.
Sochii qaamaa yeroo ilaallu, shubbisa tokko tokko keessatti qaama isa kaan
caalaa harkaafi mataatu socho’a. Shubbisa tokko tokko keessatti ammo mudhii
gadtu qaamaa isa kaan caalaatti socho’a. Fakkeenyaaf sochiin qaamaa
shaggooyeefi kumkummee walqixa sochii qaamaa hinhirmaachisan.
Shaggooyyeen, harka, mataa, mudhiifi kutaa qaamaa gara caaluun kan
hurruubamuudha. Kumkummeen ammo irrajireessaan mormaa ol (mataa) kan
hirmaachisuudha.
Bashannansiisuun fayidaa shubbisa hawaasaa isa guddaa yeroo ta’u

faayidaawwan adda addaas qaba. Hawaasa tokko tokko biratti gosa hojii
hojjetamuun walqabatee shubbisni shubbifamu jira. Faayidaan shubbisa kanaa
hojicha dhadhabbii malee hamileen hojjechuuf. Bakka tokko tokkotti sadarkaa
guddinaa tokko irraa kan itti aanee jirutti yeroo ce’amu kabaja ce’umsaa sanaaf
sirbiifi shubbisni geggeefamu jira. Walumaa galatti, akkaataa jalqabbii shubbisa
hawaasaa yeroo ilaallu, baayyeen isaa amantaa waliin kan walqabate yeroo ta’u
2010
harra garuu faayidaalee akka bashannansiisuu, ofibsuu, jaalalaafi waldorgommii
qaba. Kanneen hundaa ol garuu bashannansiisuun fayidaa isa olaanaadha.

2010
2.4 Ogafaan
Kutaa kana keessatti ogafaan maal akka ta’e, amaloota akkamii

akka qabu akkasumas faayidaa isaatu tokko tokkoon siif
dhi’aata. Kutaalee hunda dursee shaakalli kennameera. Shakala
siif kennaman hunda dubbisii hojjedhu.
2.4.1 Yaadrimee Ogafaanii

Ogafaan dubbii afaaniitiin yeedaloon kennameefii, yookaan otoo hinkennamiin
kalaqaafi oguma dhimma hawaasummaa adda addaa irratti xiyyeeffatudha.
Haala kanaan aadaa, duudhaa, safuu, seenaa, eenyummaa hawaasaa,
walumaagalatti, ogumafi (wisdom) jireenya hawaasa tokkoo ibsuuf humna
guddaa kan qabudha. Ogumni kun hawaasni bara duriitii kaasee beekumsaafi
muuxannoo kuufataa ture of keessatti hammateera. Kunis, jireenya hawaasaa
keessatti sochii godhamuun bu’aa bahii jireenyaa, mudannoowwan gara garaa,
rakkoowwan isaan mudatan bira darbuudhaaf qabsoo godhamu keessa
uumamaa deemu. Ogafaan keessumaayyuu hawaasa qubeetiin barreessuu
hineegalle biratti waa’ee addunyaa keessa jiraatanii ibsuuf, ilaalchaafi beekumsa
jiru dhaloota dhufuuf dabarsuu keessatti gahee guddaa taphatu.
Ogafaan gargaaramee hawaasni, eenyummaa ofii beeksisa; dhufte hidda dhaloota

isaa seenessa; waa’ee jireenya waliigalaa irratti falaasama qabu ibsata. Aadaafi
duudhaan ofii kan ittiin tursiifamus ogafaaniini. Gaddaafi gammachuu, hawwiifi
abdii, jibbaafi jaalala, injifachuufi injifatamuu, deeggarsaafi mormii, hunduu
ogafaaniin ibsamu; ogafaan keessa jiru. Kanaafuu, ogafaan mankuusa jiruufi
jireenyaafi beekumsaati jechuun nidandahama.

2010
Seenaan dalagame tokko labata itti aanuuf akka lufu, sanyiin isaaniis itti fufiinsa
akka qabaatu ogafaaniin mirkaneeffama. Duudhaa hawaasaa gaarii tahe,
fudhatama godhatee, kabajemee akka jiraatu, badaafi fokkisaa kan tahe ammoo
akka dhabamu, yookaan akka baduuf ogafaanitti dhimma bahama. Hawaasa
tokko irra balaan yoo gahu, (beela, godaansa, waraana, dhukkubaafi kkf)
ogafaaniin ibsama; ittiin yaadatama. Balaawwan mudatan kunneen irratti
hawaasichi ilaalcha akkamii akka qabu miidhaan irra gahe hammam akka cimu
ogafaaniin qindaahee labata dhufuuf lufa.
Maddi ogafaanii mudannoowwanfi muuxannoowwan hawaasaati. Hawaasni

hundumtuu (kan barnoota ammayyaa qabuufi kan hinqabne) ogafaan kan qabu
yoo tahellee, hedduminaan qabeenya warra barnoota ammayyaa hinqabneeti.
Yeroo hundumaa dhimma hawaasaa gara garaa irratti makmaaksi

makmaakamu, durduriin himamu, dhimma waaqeffannaa gara garaa irratti
faaruuwwan dhiyaatan, dhimma hojii qonnaa waliin walqabatee weedduuwwan
jiran yeroo loon bobbaasan sirbi tikee, yeroo namni du’u booyichi dhagahamu,
yeroo ayyaana waggaa, gaa’elaa, gammachuu gara garaa sirboonni dhiyaatan,
bakka namni tokkoo ol tahee walarge maratti baacoon dhiyaatu, walaloo
namoonni beekamoon himan, afseenaa maanguddoonni dubbatan hundi ogafaan
hawaasni waa’ee mataa isaa, naannoo isaa, namootaafi addunyaa kanaa irratti
ilaalchaafi falaasama qabu kan ittiin ibsatudha.
Namoonni dhuunfaas tahe hawaasni, ogafaaniin gargaaramanii jireenya keessa

jiran madaalanii qeequ; deeggaru, mormu, isa darbe itti yaadatu, isa dhufuuf
raaju. Akkamitti akka uumaman, maaliif akka uumaman qoratu. Amala
namootaa ittiin hubatu. Jireenya isaaniif bu’uura kan tahe ittiin faarfatu.
Jabinaafi laafina ittiin qoratu; daa’immaniifi dargaggoota ittiin barsiisu, gorsu.

2010
Kanneen armaan olitti tarreeffaman hundu akka walii galatti akka faayidaafi
amaloota ogafaaniitti kan ilaalamuu dandahan yoo tahellee, kaaneen itti aanan
amaloota ogafaanii keessaa isaan bu’uuressaadha.
Amaloota ogafaanii keessaa tokko kan dursee qindeesse beekamuu dhiisuudha.

Kanaafuu, makmaaksa, oduudurii, yookaan weedduu kan jalqaba weeddise
yookaan walaloo isaa qindeessee abaluudha jechuun hindandahamu. Haalli
hurruubummaafi uumani isaa gareetiin waan taheef, nama dhuunfaaf
xiyyeeffannaan hinkennamu.
Ogafaan qabeenyummaan isaa kan hawaasaati jechuudha. Kanaafuu, maqaan

nama kalaqee hinbeekamu. Ogafaan afaaniin labata lufu irraa isa fufutti waan
darbuuf eenyu akka dursee qindeessee beekuun ulfaata. Garuu, dheerina yeroo
keessa eenyummaan nama kalaqee beekamuu baatus, nama dandeettii waa
kalaquu qabuun kan uumame tahuun isaa beekamaadha. Namoonni ogafaan
dhgahanii yaadachuudhaan ogummaafi dandeettii dhuunfaa ofii itti
dabaluudhaan dabarsu.
Haalli hurruubummaafi uumamni isaa gareetiin waan taheef, ogafaan hojii

gareeti jedhama. Ogafaan hedduun isaanii nama tokko qofaan kan jedhaman
miti. Garri caalaan isaanii gareetiin kan hurruubamaniifi hurruubamuudhaaf
jamaa kan barbaadanidha. Fakkeenyaaf, makmaaksa keessatti makmaakaan
jira; namni/namoonni makmaakamuufiis jiru. Akkasumas, dhimmi
makmaakamuuf jira. Jamaan makmaaksi makmaakameefii jechaan, yookaan
mallattoo (fuula irraa mul’atuun) deebii kennu. Sirboonni gara garaas akasuma.
Kan weeddisu/san jira/u; kan jalaa qaban, kan dhaggeeffatan, kan shubbisan,
kan hamilee kennan jiru. Haalli hirmaannaafi baay’inni namoota hirmaatanii,
ogafaan tokko irraa isa biraatti garaagarummaa qaba. Fakkeenyaaf, ajjeesaan
tokko yoo geeraru, yookaan yoo dhaadatu, jajjabeessuu yookaan gaaffii garagaraa
gaafatanii akka inni caalaa geeraru/dhaadatuuf, seenicha caalaatti akka himuuf
kakaasu. Garuu, hojiin garee ogafaan tokko keessa jiru isa biraa irraa adda.
2010
2.4.2 Amaloota Ogafaanii

Ogafaan ogummaa hawasaa kan afaaniin darbu akka ta’e bifa adda addaan ibsa
siif kennamerraa nihubatta jedhamee yaadama. Kutaa kana jalatti ammo
amaloota ogafaaniitu siif dhuhaata. Amalootni kunniin gosoota ogafaanii hunda
kan ibsaniidha.
Shaakala
Amaloota kanneen utuu hin ilaaliniin dura gaaffilee armaan gadii hojjedhu.
1. Amaloota ogafaanii yeroo jennu, maaltu sitti mul’ata? Gosoonni afoolaa adda
addaa maal maal akka amalaatti calaqqisiisu?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
___________________.
2. Hurruubummaan hinjiru taanaan ogafaan hinjiru jedhama. Yaada kana

ballisii ibsi. Hurruubbaaf maal maaltu barbaachisa?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
__________________________.

2010
3. Jechi yoomessa jedhu jechoota lamarraa kan uumame yeroo ta’u yaada lama
ibsuuf tajaajila. Jechoonni kanneen maalfaati? Yaadni jechoota kanneeniin
ibsaman gama ogafaaniin yeroo ilaallu maal?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
______________________________
4. Jijjiiramni akka amala ogafaaniitti maal bakka bu’a ykn maal ta’uu
ogafaaniiibsa?
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________.
5. Gosa ogafaanii tokko fudhachuun jamaan eenyuu akka ta’eefi akkamiin akka
hirmaatan ibsi.
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________

2010
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
_______________________________________________________
A. Hurruubummaa
Hayyoonni hedduun amaloota ogafaanii keessaa hurruubummaan isa bu’uuraa

akka tahe amanu. Yoo hurruubummaan hinjiru tahe, ogafaan jira jechuun
hindandahamu. Haalli uumama isaas ta’e adeemsi lufummaa isaa
hurruubummaa irratti kan hundaahedha. Ogafaan kamiyyuu yoomessa
hawaasummaa mataa isaa irratti hundaahee hurruubaatiin jamaa fuulduratti
dhiyaata. Kana jechuun garuu yerootti ogafaan bakka jamaan hinjirretti
hinhurruubamu jechuu miti. Ogafaan surraafi ogummaan isaa haalaan kan
goobane mul’atu, kan kaayyoon hurruubamuufis bakka gahuu dandahu, onnee
jamaas boojihuu kan dandahu kallattiitiin jamaa fuulduratti yoo
hurruubamedha.
Hurruubaan ogafaanii tokko jamaa fuulduratti yoo dhiyaatu qalbii

daawwattootaa tohachuudhaaf waan amalli ogafaanii sun eeyyamu mara
raawwata. Kana irratti ogummaafi dandeettii dhuunfaa isaa ida’a. Harki, miilli,
fuulli, (qaamni marti) akka waliigalaatti gahee ogafaan hurruubamaa jiru sun
irraa barbaadu bahu. Sochii qaamaa kunneen irraa haalli gammachiisaa,
gaddisiisaa, sodaachisaa, jajjabeesasaafi kkf uumamee qalbii jamaa akka
harkisuuf hurruubaan hedduu carraaqa. Jamaanis callisee kan daawwatu otoo
hintahiin, mallattoowwan gara garaatiin yookaan sagaleetiin bakka
barbaachisutti duukaa bu’anii hirmaannaa isaanii agarsiisu.

2010
Hurruubummaan akka ogafaaniifi akka aadaa isaatti garaagarummaa qaba.
Haalatti geerarsi hurruubamu, haalatti weedduun jaalalaa hurruubamu waliin
tokko miti. Geerarsumtuu otoo ilaalame, geerarsi ajjeesaayyuu akaakuu bineensa
ajjeefamee irratti hundaahee garaagarummaa qaba. Ajeesaan gafarsaa, kan
leencaafi arbaa irraa jechoota, walaloofi yeedaloo adda taheen waan geeraramuuf
garaagarummaa qaba. Haaluma walfakkaatuun, geerarsi lafoofi ajjeesaa waa
hedduutiin adda tahu.
Ogafaan hedduun isaanii yeroo hurruubaman caalaatti hiikaafi miidhagina akka

qabaataniif meeshaaleen adda adaa qabatamu. Yeroo ajjeesaan geeraree
dhaadatu, faacha, dangasha, eeboo yookaan qawwee qabata. Namni du’e yeroo
boohani, uffata, suura, qabannaa nama du’ee (eeboo, ulee, qawwee) nama du’e
sanaa qabachuun kan baramedha.
Walumaagalatti, ogafaan humna godhatee kaayyoo hurruubamuuf sana galmaan

gahuu kan dandahu qaamoleen hurruubummaa marti waliin qindaahanii yoo
dhiyaatanidha. Hurruubaa, jamaa, ogummaa dhuunfaa hurruubaa, meeshaalee
barbaachisan yoomessa waliin qindaahanii dhiyaachuu qabu. Ogafaan
hurruubummaa irraa adda bahee jennaan lubbuu hinqabu. Baduus dandaha.
B. Jijjiirama
Jireenyi ogafaanii kan dhugoomu afaan namootaatiin dubbatamuutiin yookaan

weeddifamuutiin waan taheef, walakkaan isaa yookaan guutummaa guututti
adeemsa keessa geeddaramuu dandaha. Namni ogafaan beeku tokko namaaf
dhiyeessee booda yeroo biraa otoo namoota biraaf isuma hurruubuuf yaale, akka
gaafa duraatti guutummaan guutuuutti dhiyeessa jechuun hindandahamu; kaan
irraanfachuu danda’a yookaan haata’u jedhee kalaqa haaraa itti dabaluufi bifa
caalatti qalbii harkisa jedhee yaaduun dhiheessuuf yaala, yookaan haalli
hurruubichi keessa jiru isa gaafa duraa waliin tokko tahuu waan hindandeenyeef

2010
waa itti dabaluu, yookaan waa hir’isuun hin oolu. Kuni ammoo ogafaanicha
irratti gama adda addaan jijjiiramni akka uumamu godha.
Haaluma kanaan namoonni ogafaan nama tokko irraa dhagahan, nama biraaf
himuuf yoo jedhan akkasuma jijjiiramni gara garaa uumamaa deema jechuudha.
Kuni ammoo ogafaan irratti jijjiiramni akka mul’atu godha. Amala ogafaanii waan
taheef, jijjiirama kana tohachuun hindanda’amu. Kanaaf, ogafaan tokkichi bifa
(Version) gara garaatiin mul’achuu kan daanda’uuf. Fakkeenyaaf, oduun durii
‘Hantuutaafi Adurree’ jedhu yeroo adda addaafi bakka adda addaatti yeroo
himamu (seeneffamu) haala adda addaan seeneffama. Oduuma walfakkaatu
kana namni tokko yeroo adda addaatti bifa garaa garaan hurruuba. Kana
jechuun garuu, qabiyyee isaa hunda gadhiisa jechuu miti. Ergaan isaa akkuma
jirutti ta’ee, haala ittiin dhihaatutu jijjiirama, qabiyyee keessaa hanga tokko
hir’isuu ykn itti dabaluun dhi’eessa jechuudha. Oduu durii walfakkaatu namoota
adda addaa irraa yeroo dhageenyu haalli inni ittiin dhi’aatu gama adda addaan
kan walfakkaatu hinta'u.
C. Yomessa (yoom? eessa?)
Jechi yoomessa jedhu jechoota Afaan Oromoo lama irraa ijaarame. Isaanis:
“yoom”-fi “eessa” kanneen jedhanidha. Jechi jalqabaa (yoom) yeroo kan
ilaalattu yoo tahu, akka mata duree kanaatti yerootti ogfaan hurruubamu
iilaallata. Jechi lammataa (eessa) bakkatti ogafaan hurruubamu agarsiisa. Kana
jechuunis, ogafaan tokko horruubamuudhaaf yeroofi bakka mataa isaa dandahe
qabaachuu isaati. Kunis yoomessa jedhama.
Fakkeenyaaf, ogafaanoota hedduu jiran keessaa abaarsa haa’ilaallu. Abaarsi

yerootti abaaramu qaba. Namni dhuunfaan yoo nama yakke, dabe, miidhe,
qaamni miidhame sun ni’abaara. Yoo horiin (qabeenyi) namaa hatamu, namoonni
biyyaa walitti yaa’anii abaaru; yoo bineensi garagaraa (booyyee, jaldeessa,
qamalee,…) midhaan nama jalaa miidhan “ilkeen badi” jedhanii abaaru. Abaarsi
kan raawwatu callisaan otoo hintahiin yeroo waa uumamudha. Yeroo(yoom) sirni

2010
abaarsaa raawwatus, baki filatamee(eessa) meeshaaleen kana waliin
barbaachisoo tahanis qabatamu.
Haaluma walfakkaatuun, yoo gammachuun jiraate ( duulanii mirgaan galan,

fuudhaafi- heeruma irratti), yeroo waraanaa, yeroo dhiphuu, geerarsi gosa gara
garaa geerarama. Ogafaan hunduu yoomessa mataa ofii qabu. Geerarsi maqaan
tokko haata’u malee gosa adda addaatu jira. Fakkeenyaaf, geerarsi yeroo ajjeesaa
geeraramuuf kan yeroo lolaa geeraramu tokko miti. Kun egaa yoomessaan kan
adda ta’an ta’uu isaanii mul’isa.
Yoomessi gaabaatti yaadrimee yeroofi bakka waliin walqabateedha. Garuu

gadifageenyaan yoo ilaalame dhimmoota biroo ofjalatti hammachuun dandaha.
D. Hirmaannaa Jamaa
Akkuma duraan habalakaan ibsame, ogafaan kan raawwatu (hurruubamu)

yoomessa dhugaa irratti hundahee dhimma hawaasaa irratti xiyyeeffateeti. Haala
kanaan, hurruubummaan ogafaanii hirmaannaa namoota bakka sana jiranii
barbaada. Namoonni kunneen jamaa jedhamu. Fakkeenyaaf, yeroo namni du’u
booyichi jira. Warra sagalee ol kaasee walaloo yookaan jachoota qindeessee
yeedaloo itti uumee booyuun hurruubdota jechuu dandeenya. Namoonni biroon
bakka booyicha kanaa jiran ammoo warra huruubaa jiran caqasu, daawwachaa
himimmaaniin, fuulaan, yookaan mallattoo gara garaatiin hirmaannaa isaanii
ibsu. Bifuma walfakkaatuun, ogafaan gara garaa keessatti jamaan hirmaannaa
adda addaa qaba. Ogafaan garri caalu bakka jimaan jirutti rawwata. Taphni
ijoolee adda addaa yookaan oduun durii yeroo hurruubamu gosa ogafaanichaa
irratti hundaa’uun namoonni dhaggeeffatan (jamaa) jiru. Namonni dhaggeeffatan
kunneen bifa adda addaan hirmaannaa isaanii mirkaneessu. Bakka wanti nama
kolfisiisu jirutti kolfuun, bakka gaddisiisutti ammoo gadda isaanii bifa adda
addaan calaqqisiisuun, bakka hamilee kennuun barbaachisutti ammoo hamilee
kennuufu kkf gochaa hirmaannaa isaanii mul’isu.

2010
2.4.3 Barbaachisummaa Ogafaanii
Hawaasni oguma qabu tokko jiruufi jireenya isaa keessatti muuxannoo yeroo
dheeraa booda kan argateedha ykn kan uummateedha. Ogumni hunduu
adeemsa jireenyaa salphaafi kan tasgabbiin guutame, kan nama gammachiisuufi
naga qabeessa gochuuf kan fuulleffateedha. Egaan ogafaan, oguma hawaasaa
afaaniin dhaloota tokkorraa gara dhaloota birootti darbu akka ta’e ibsamee jira.
Ogumni hawaasaa kun egaa faayidaa hedduuf kan ooludha. Kutaa kana
keessattis faayidaawwan ogafaanni qabu ilaalta. Gara fayidaawwan ogafaaniiti
utuu hinseenin dura gaaffilee armaan gaditti siif dhihaatan hojjedhu.
Shaakala
1. Faayidaalee ofafaanii beektu tarreessi.
_________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
_________________________________________
2. Hawaasa aadaa barreeffama hinqabne biratti ogafaan seenaa saba sanaa
beekuuf akka meshaa guddaatti gargaara. Yaada kana ibsi.
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
______________________________________________________________
3. Yeroo ijoolummaakee taphni adda addaa taphachaa turte faayidaan isaa
maalfaa sitti fakkaata?

2010
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
______________________________________________________________________
Addunyaa mara keessatti ogafaan shoora olaanaa qaba. Sabaabiinsaas hawaasni

hundinuu qubee gargaaramee barreeffaman muuxannoo jiruufi jireenyaa isaa
ibsachuu hindandahu. Kan barreessuu dandahus yootahe, waan hundumaa
barreessanii olkaahuu hindandahani. Akkasumas, hawaasni dubbisuufi
barreessuu danda’anillee waan hundumaa barreeffamaan ibsachuu waan
hindandeenyeef ogafaan gargaaramuun dirqama. Karaa biraatiin, ogafaanitti kan
dhimma bahu, warra barnoota ammayyaa hinqabne qofa otoo hintahiin warri
‘qaroomneerra’ jedhanis ogafaan irraa addabahu hindanda’an.
Akkuma agbarruu, ogafaan meeshaa aadaa, duudhaa, seenaa, hawwii, gadda,

gammachuu, qaroomina, ogummaa, walumaagalatti dhugaan hawaasa tokko
keessa jiru jechuunis adeemsa jiruufi jireenya kan ittiin ibsamudha. Garuu
ogafaanitti irra caalaa kan dhimma bahan biyyoota guddatan jedhamanii
beekaman caalaa isaan guddachaa jiru jedhamanidha. Keessumaayyuu sabni
Oromoo ogafaaniin kan badhaadhe ta’uun isaa dhugaa mul’atuudha. Akkuma
beekamu sabni Oromoo yeroo dhi’oo as kan inni sirna barreeffama mataa isaa
hojjechuun itti fayyadamuu eegale. Yeroo dheeraadhaaf barreeffama kan ofii
hinqabu ture sabni ballaan kun. Kun ammoo gama tokkoon kan inni mul’isu
sabni kun muuxannoo(oguma) adeemsa jireenya keessatti kuufate dhalootaa
dhalootatti afaaniin bifa adda addaan dabarsaa turuu isaati. Egaan kun sabni
ogeessi kun ogafaansaa hammam bal’aafi badhaadhaa akka ta’e mul’isa.
Ittidabaluun, Ogafaan saba kanaa qayyabachuun tooftaa ittiin caalaatti saba
kana baruu dandeenyu ta’uun isaas ifaadha.

2010
Kanaafuu, ogafaan barachuus ta’e qorachuun hawaasa tokko caalatti
hubachuudhaan seenaa fi beekumsa labata irraa labatatti daddarbaa dhufe
tursuuf gahee guddaa qaba. Dabalataan, ogafaan ogbarruutif bu’uura cimaa
dha. Ogummaa ogafaan keessa jiru irratti hundaahuudhaan ogbarruu
ammayyaa bal’inaan dagaagsuun nidandahama. Biyyoonni hedduun afaan
isaanii guddifachuudhaan ogafaan isaanii gargaaramanii ogbarruu hedduu
barreessaniiru. Kana irraa kan ka’e barreesitoonni hedduun, ogbarruun biyyoo
ogafaanii irraa/keessaa kan biqiludha jedhu.
Ogafaan faayidaa hedduu akka qabu ilaalteetta. Manni barumsaafi barnoonni

ammayyaa harraa kun utuu hindhufiniin dura hawaasni sammuu daa’immanii
ogafaaniin qara, hawaasa naannoo, safuu, seeraa, kkf waliin daa’imman kan
walbarsiisu ogafaan fayyadamuun. Hawaasni Oromoo bakka adda addaa jiraatu
waa’ee seenaa ofii, aadaa ofii, afaan ofii ogafaan fayyadamuun daa’ima isaa
barsiifata. Fakkeenyaaf, akka tapha ijoolleetti kan fudhataman hibboon, jimmaa
jimmiiteefi kkf fayidaan isaan qaban daa’imman leenjisuudha. Faayidaan
ogafaanni hawaasa tokkoof qabu haalaan hedduu waan ta’eef gama tokko qofaan
kan ilaalamu miti.
Haalli rakkisaan humna namaan oli ta’e yeroo nama mudatu, ogafaan meeshaa
ittiin miliqaniidha. Namni bu’aa ba’ii jireenyaa isa mudatu jalaa ogafaaniin
miliqa. Jireenya nuffisiisaa kolfaan irraanfachuuf, addunyaa haarawaa keessa
seenee gammachuun jiraachuuf faayidaan ogafaan qabu haalaan guddaadha.
Namni daangaa hawaasni isaaf kaa’e darbuu hindanda’u. Yoodarbee argame
hawaasni isa qooda, fudhatamas dhaba. Garuu ogafaanni dhorkaa hawaasni
irratti waliigalee ka’ate kana bakka itti cabsuun danda’amuudha. Kanaaf,
eenyuyyuu waan garaasaa keessa jiru (hawwii, aarii, gammachuu kkf) sodaa
malee bakki itti ibsatu ogafaan akka ta’e beekamaadha.
Ogafaan meeshaa hawaasni tokko ofis ta’e naannoosaa ittiin ibsuudha. Akkaataa
uumama wantota adda addaatti ibsa kenna. Adeemsa jiruufi jireenyaa keessatti,
2010
dhalootaa hanga du’aatti wantoonni raawwatan maaliif akka raawwatan,
akkamitti akka eegalan kaa’uun gochaawwan kunneen akka hinbanneefi
dhalootarraa dhalootatti akka darbu taasisa.

2010
BOQONNAA SADII
DAAYESSAWWAN AFOOLAAFI KALLATTIIWWAN
QU’ATA AFOOLAA
Seensa: Barataa/tuu, Boqonnaa sadaffaan kun daayessa (theory) afoolaafi
kallattiiwwan qu’ata afoolaa (folkloristics/folklore study) irratti xiyyeefata.
Boqonnaan kun daayessoota jiran amma tokko gadifageenyaan dhiyeessuuf
yaaleera. Garuu, dayessoonni afoolaa isaan as keessatti dhiyaatan qofaadha
jechuu miti; kanneen as keessatti hinhammatamne jiru. Bal’inaafi
gadifageenyaan sadrkaa biraa keessatti barachuu dandeessa taha. Ammaaf kan
as keessatti dhiyaate qofa sirriitti akka hubachuu dandeessuuf, ibsa siif
dhiyaateefi gaaffilee itti aananii dhiyaatan qalbiitiin dubbisi.
Kaayyoowwan kutaa Kanaa
Kutaa kana barattee yommuu xumurtu :

Daayeessawwan afoolaa nihubatta.
Daayessawwan afoolaa ni ibsita.
Faayidaalee dayeessonni kun quànnoo afoolaa keessatti
qaban ni barta.
Xiyyeeffannoo daayessawwan garaa garaa addaan baastee
ni himta.
Tokkummaafi garaa garummaa daayeessawwan afoolaa
garaa garaa gidduu jiru addaan nibaafatta.

2010
Barata/ttu barnoota fagoo, ibsa kennametti otoo hindarbiin dursiitii gaaffilee
kanaa gadii sadeen yaali:
Gilgaala Tokko : Gara Barnoota Keetti Otoo Hinceìin

Gaaffilee Armaan Gadii Deebisi
1. Daayessa afoolaa ilaalchisee kanaan dura /muuxannoo keerraa waan

beektu qabdaa ?
_______________________________________________________________
2. Waan beektu yoo jiraate, muuxannoo kee kana buùura godhachuun
qabxiilee muraasaan ibsi .
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_______
3. Dayeessota afoolaa kana beekuun faayidaa qaba jettee yaaddu sadii

barreessi.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
___________________________________

2010
3.1 Daayessawwan Afoolaa (Theories of Folklore)
Buàa kallattii beekumsa tokko argamsiisuuf qabuufi daandii inni beektota

/hayyootatti agarsiisuuf qaburratti buùuruun hayyuun Dorson, R. jedhamu
dayeessawwan afoolaa jiran haala yeroo ammaa keessa fudhatama qabaniin
bakka garaa garaatti qooda: ideology, contextual, historical-geographical,
historical-reconstructional, hemispheric, mass-cultural, functional,
psychoanalytical, folk-cultural, cross-cultural, structural fi oral-formulaic kanneen
jedhamanidha. Tokkoo tokkoo dayeessoota kanneenis haala armaan gadiin kan
ilaallu taà.
3.1.1 Dayeessa Yaadaa (Ideological Theory)
Daayessi kun afoola dhimma gootota dhugaa jaarraa 20ffaa ittiin faarsuuf,
jajjabeessuuf, dinqisiifachuuf oolanirratti kan xiyyeeffatu yootaù, tajaajila
kanaaf akka ooluuf jechas roomaantik naashinaalizimii jaarraa 19ffaa irraa
madde. Daayessi kun afoola kallattii siyaasaatiin ilaalanii itti dhimma bahuu
ilaallata.
Daayeessa kana irratti hundaahee kan gargaarame Jarmaniifi Sooviyeet

Raashiyaa yommuu taàn, hunda dursee afoola kallattii siyaasaan kan
gargaarame biyya Jarmani. Bara 1930 kaasee kitaabileen afoolaa hedduun
yaadrimee Naazii (Nazi- a member of the national socialit(workers`) party, led by
Adolf Hitler which controlled Jerman from 1933 to1945), hawaasni aadaafi
duudhaatiin kan waltti hidhame, addunyaa kanarraa kan addunyaa bushuu
qabu sanyii ‘filatamaa’ akka taùu qabu adeemsa kanaan hawaasa isaanii
hubachiisani.
Gara xumura jaarraa 1920 afoolli akka gosa barnootaa tokkootti Yuuniversitii
tokko tokko keessatti kennamuu jalqbe. Jarman keessatti akka koorsii hafuu
hinqabneetti yookiin kanneen kaan biratti murteessaa taùusaa mirkaneessani.
2010
Kanamalees, Hitler haalli hawaasaa (folkish state) galmaan gahiinsa kaayyoo
siyaasa isaaf murteessaa akka taè hubate.
Sooviyeet Raashiyaanis koominizimii babalìsuuf humni guddaan gargaaramaa

turte afoola. Jaarraa 19ffaa keessa, qorannoon afoolaa biyya Tsarist Raashiyaa
keessatti sochii cimaa agarsiise. Qorannoon kunis kan geggeeffame toànnaa
beektotaa jalatti yoo taù Fakkeenyaaf, kanneen akka A.F.Gil`ferding (
1831-1872), kan xiyyeeffannoon isaa sansakaafi ‘biography’ odeeffannoo
kennitootaarratti taè.
Akka amantaa leellistoota daayeessa kanaatti afoolli kan madde akka kalaqa
garee hojjeettootaatti. Kanaafis yaada isaanii akkas jechuun ibsu, “folklore
originated as the creative expression of working class” Kana jechuunis afolola
kan uume hojjettootadha yaada jedhu agarsiisa.
Akka Afooleen haaraan Soklov jedhamu ibsutti seerri Marxit quàta

afoolaarratti hundaahus labsamee ture. Innis,
(1) Afoolli seenaa darbe olqabee kan dhageessisu akkasumas, yeroo kana
humna guddaatiin kan dubbatudha.
(2) Afoolli duris, haràs, boorus, waldiddaa garee hawaasaa calaqqisiisa;
meeshaadhas.
Kanamalee, akka yaada dayeessa kanaatti, qonnaan bultoonni, hojjettoonni

faabirikaafi hayyuuleen kaan hojii ololaaf itti tajaajilamaa turaniiru. Daayessi
dhimma ololaaf oolaa tures, “the workers not only recited but also created the
lore was mandatory” kan jedhu ture. Kunis hojettoonni, afoola beekan irra
deebiùun himuu qofa otoo hintaanee seenaa dur beekanirraa yaaduun
uumuu nidandaù yaada jedhu of keessaa qaba.

2010
Walumaa galatti, yaada dayeessa kanaa yoo ilaallu quànnaan afoolaa
siyaasarratti hundaahuu qaba. Sababiin isaas, meeshaa gareen hawaasaa
adda addaa dhageettii, miidhaa qaama ol-aanaan irra geessisu, siyaasa
deeggaran ittiin jajjabeessuufi yaada garaa isaanii ittiin kan ibsataa turan
waan taèef. Akkasumas, afoolli garee hawaasaa gidduuttui walitti buìnsa
ture kan agarsiisuufi waan seenaa kan dhala namaa yaadachiisu , waan
ammaas kan ifa baasudha. Dabalataanis, afoolli jiruufi jireenya dhugaa
hawaasni qabsoo bittaa garbummaa jalaa bahuuf taasisu kan qabatamaan
agarsiisudha. Kanaaf, quànnoon afoolaa qabsoo gareen hawaasaa taasisu (
siyaasa) waliin walqabatee ilaalamuu qaba.
3.1.2 Daayeessa Haalaa (Yoomessaa) (Contextual Theory)
Daayessi kun bara 1960 afooleewwan dargaggoota taàniin Yuuniversitoota

Indiyaanaafi Pennislavaaniyaa keessatti kanneen leenjii Doktorummaa
afoolarratti fudhataa turaniin eegale.
Daangaan saayinsiiwwan hawaasaa keessumaayyuu xinaadaa, xinqooqa,

xinsammuu, xinhawaasa, buùura godhatee naannootti hafeen afoola daayessa
irratti xiyyeeffata.
Leellistoonni daayessa kanaa , hafeen yoomessa afaanii, amalaa, walquunnamtii,

hurruubummaa, akkaataatti hurruuban(ibsan) èxpression` keessatti ilaalamuu
qaba jedhu. Kanneen akka : Roger Abrahams,Dan Ben-Amos, Alan Dundes,
Robert Georges Kenneth Goldstein.
Daayessi kun xinqooqa keessaa yaadrimee – verbal behavior, Xinaadaa keessaa –

functionalism, Xinhawasa keessaa-rol playing, Xinsammuu keessaa - ego irratti
hundaaùudhaan qorannoo afoolaaf gargaarama.

2010
Yaadrimeen dayeessichaas afoolli hafee(text) keessaa otoo hintaìin yoomessa
hurruubummaa keessadha jira yaada jedhudha. Afooleewwan dargaggoo taàn
kanas kan adda taasise yaada kanarratti amantaa isaan qabani cimaa
taùusaati. Akka fakkeenyaatti yaada isaanii kallattiin yoo ilaalle, “ ---the folklore
concept apply not to a text but to an event in time in which a tradition is
performed or communicated.” (Dorson, 1972: 45) .
Kanaafuu, afoola tokko quàchuun kan dandaàmu, waan raawwatee taaèrraa

otoo hintaìin waan raawwachaa jiru buùura godhachuuni. Kunis haala
qabatamaa afoolli sun keessatti hurruubamu, akkaatatti hurruubamu, waantota
yeroo hurruubbii hurruubaan dhimma itti bahu, walumaagalatti yoomessa sana
keessatti argamuun waan afaaniifi gochaan raawwatu faana buùun kan
geggeeffamu taùu nu hubachiisa. Fakkeenyaaf, yoomessa dhugaa qindeeffamaa.
3.1.3 Daayeessa Walakkeessaa (Hemispheric Theory)
Daayessi kun daayessa Dorson jedhamuus nidandaà. Sababiin isaas, Dorson

kitaaba isaa keessatti “ my own theory” jechuun barreesseera. Dayeessi kun
qaaccessaaf akka tolutti afoola addunyaa haaraafi moofaa jedhee bakka lamatti
qooda. Kunis sababiin barbaachiseefii afoolli biyyoota garaa garaa keessa jiran
sababii adda addaan waan walmakanii argamaniif.
Kanaafis waantonni sababii taàni, Amerikaan kolonii biyyootii Awurooppaa jala

ooluu, Afirikaa keessaa namoonni daldala garbaa waliin haala walqabateen gara
Amerikaafi Awurooppaa geeffamuu, biyyootii Awurooppaa hedduun biyyoota
Afrikaa garaa garaa gabroomfataa turuun, biyya tokko keessa afoolli jiran qaama
afoola makatee argamuu, afoolli biyya tokkoo kan isa biyya biraa waliin
jiraachuun dhimmoota kaùu dandaàni.
Waan kana taèefis, afoolli biyyota haaraa kan xiinxalamuu qabu, seenaafi
sabummaa ‘racial’ buùureffate taùu qaba. Yaada kanas kallattumaan yoo
2010
ilaallu akkas jedha,“ The folklore of each New World country needs to be analyzed
in terms of its ethnic-racial and historical ingredients” (Dorson, 1972: 44).
Kanaafuu, afooleewwan addunyaa haaraa qorannoo afoolaa irratti seenaa

naannoo waliin walqabatanii jiran hubannoo keessa galchuu qabu.
3.1.4 Daayessa Aadaa Balàa (Mass -Cultural Theory)
Jaarraa 20ffaa irraa eegalee garaa garummaan magaalaafi baadiyaa gidduu jiru
balàtaa deemuurraa kan kaè walitti buìinsi uumamuu eegale. Sababiiwwan
garaagarummaa kana uumanis, gama magaalaan guddina tekinooloojii,
oomishiniifi itti fayyadamni heddummaachuu yommuu taàn baadiyaatti aadaa
uummata qotee bulaati (peasant folk culture)kanjiru.
Qaroomina Industirii waliin walqabatee habaaboon aadaa/duudhaa gara

jabinaan barbadaaheera. Haala kanaan gara fuulduraatti waanti afoola jedhamus
hinjiraatu, kanaafuu afooleenis hinbarbaachisu gara yaada jedhuutti dhufamee
ture.
Bara 1960 keessa eegalee , yaada haaraatiin hayyoonni afoolaa waldhabiinsa,

‘mass and folk culture’ jidduu jiru bifa biraatiin hiikuu eegalani. Gareen
hawaasaa baadiyaa jiraatu gara magaalaatti godaana; jireenya ofiis haala sanaan
mijeessaa deema, eenyummaa ofiis haaluma sanaan tursiisuuf yaala.
Magaallis garee hawaasaarraa kan ijaaramedha, kanneen qabeenya horatan (

middle class ) gara handaara magaalaatti bahanii ( rubutbs) jiraachuu eegalu.
TV, filmii, raadiyoo ‘ records’ aadaa garee hawaasaa maraa walitti qabee
isaanumaaf deebisa.
Fakkeenyaaf barataa Ph D yuuniversitii Indiyaana guyyaa tokkoof ( guyyaa

keessaa saàatii 12:15 – 11:3o) TV waraabaa oolee ergaa afoolaa ( folklore them)
2010
kan of keessaa qabu 101 adda baaseera. weedduu/ sirba hawaasaa 27,amantii
hawaasaa 24,sochiilee qaamaa 24, hima afaan ( narratives all jocks)
10,mammaaksaafi jechamoota 9, duudhaa, mallattoo, shubbisa, tapha, tokkoo
tokkoo isaa 2.
Adeemsa isaa kana keessattis, tamsaasa TVtiin haala quubsaa taheen afoola
adda baasuun rakkisaa tahuu isaa ibseera Tom Burns. Sababiin isaas, afoola
qaaccessuuf, haftee (text), akkaataa hurruubuu (performance style), haala
(situation), jamaa ( audience) arfan isaaniiyyuu yeroo tokkotti walfaana
hinargamani agarsiisa TV irratti.
Akka yaada daayessa kanaatti quànnoon afoolaa aadaa waliigalaa (kan hawaasa
hundaa ) giddu galeessa godhachuu qaba kan jedhudha. Kunis, haala afoolli
hawaasa garaa garaa (kan baadiyaafi magaalaa) ittiin darbuu dandaùtti (media)
fayyadamuun akka quànnoon afoolaa geggeessamu kan jajjabeessudha.
Haataùutii, akka yaalii barataa Yuuniversitii Tom Burns geggeesserraa

hubachuun dandaàmutti adeemsichi waantota afoola tokko keessatti
barbaachisan ( hurruubaa, jamaa, hafteefi kkf.) yeroo tokkotti walfaana
dhiyeessuu waan hin dandeenyeef ilaalchi ‘mass cultural’ jedhu quànnoo afoolaa
keessatti hagas mara daayessa adda kan uumeeru miti jechuun nidandaàma.
3.1.5 Daayessa Faayidaa (Functional Theory)
Akka daayessa kanaattii afoollii faayidaan inni uummataaf qabu maali ? isa
jedhu ilaaluun hundarra murteessaadha yaada jedhutu ol aantummaan mulàta.
Daayessi kun kan buùure barataa Melville Herskovits, kan taè nama William
Bascom jedhamuuni. Akkaa yaada Bascomitti aartiin mallattoo ‘verbal art’ jechi
isaa akka ijaarsa kalaqaatti hawaasa tajaajiluu, walitti fiduu, aadaan gidduu
galeessummaan akka ijaaramuuf gargaara. Haaluma kanaan beekaan kun
2010
tajaajila afoolli gara garaa qabus akkasiin ilaala: mammaksi murtii seera
qabeessa dabarsuu baruuf gargaara, hibboon dhugaa qara, durduriin amala
sirreessa akkasumas safuu hawaasaa eeguun waan baramoo taàn jechoota
baramoon yookiin kanneen hawaasichi itti gargaaramuun ergaa dabarsaa nama
bashannansiisa, sirbi onnee gootaa cimsa.
Daayeessi kun gama waanta aadaa ( material culture) akkasumas, gooroowwan

afoolaa birroon hojiirra ooluu nidandaà. Akka namni Bogatyrev jedhutti “ The
functional method expands the subject matter of ethnography.” Warabbiin
Kunis, malli faayidaa afoolli saba tokkoo akka gadi fageenyaan haala
saayinsaawaa taèen ibsamuuf kan tajaajiludha yaada jedhu ofkeessaa qaba.
Kanaafuu, namoonni afoolatti gargaaraman hundi haala barbaachisummaa isaa

hubatanii yookiin faayidaa isaa irratti hundaaànii akka itti fayyadamaniif kan
carraa kennudha . Waan kana taèefis, Akka daayeessa kanaatti afoolli tokko
faayidaa isaatiin ala yoo ilaalame hiika qabaachuu hindandaù ; quànnoon
afoolaa gama faayidaa isaatiin geggeessamuu qaba.
3.1.6 Daayessa Seen-Naannoo (Historical GeographicaTheory)
Malli kun Finiish jedhamuunis kan beekamu yoo taù, hayyoota biyya
Finland Julius Krohn, Karle Krahnfi Antti Aarne jedhamantu yeroo duraaf
xumura bara 1800fi jalqaba bara 1900 irratti daayessa kanatti gargaaraman
.
Kaayyoon daayessa kanaa seenaa afoola tokkoo bira gahuudha. Daayessa
kana gargaaramuun gooroon afoolaa tokko madda tokko qaba; kanaafuu,
o Afoola jalqabaa sana bifa garaa garaa inni ittiin argamu sana walitti
fiduudhaan, xiinxaluudhaan bira gahuun nidandaàma.
o Afoolli inni jalqabaa sun yoomiifi eessatti akka uumame mala
dhahuun nidandaàma.

2010
o Adeemsa yeroo keessa afoolli tokko bakka tokkorraa gara biraatti ,
akkasumas, yeroo tokkorraa yeroo biraatti yeroo daddarbaa deemu
jijjiirama mulàteefi waan otoo hin jijjiiramiin tures adda baasuun
nidandaàma.
Daayessa kanarratti hundaahuudhaan Mieder, “The proverbial three wise

Monkies’’ jechi “cubbuu hindhagahiin, hin ilaaliin, hindubbatiin” jedhu akkamitti
akka uumameefi akka babalàte qorachuu dandaèera. Kan har’a
“alsemmaahum, alayyehum, alinnaaggerim” jedhamee dhimma HIV irratti
fakkiitiin bakka garage garaatti mul’atu, afoola biyya biraa “jaldeessota gamna
sadeen” jedhurraa fudhatame, adeemsa seenaa keessa kallattii gara garaatiin
deemee, har’a nubira gahee itti fayyadamaa jirra.
Qorannoo geggeessameen jaarraa 14 ffaa keessa Afaan Laatiiniitiin kitaaba

barreeffame keessaa jechi kun akka jiru bira gahame. Innis, “nagaatiin jiraachuu
yoo barbaadde hin dhagahiin, hinilaaliin hindubbatiin,” jedha. Barreeffamoota
kana dura Afaan Laatiiniitiin Awurooppaa keessatti barreeffaman keessaa garuu
yaanni kun hinargamne. Afaanota Awurooppaa biro keessattis akkasuma
argameera. Afaan Ingilizii bara 1430, afaan Firaansi keessatti ammo kana dura (
1392).
Garuu jaldeessi Awurooppaa keessa waan hiturreef, jechichi ammo jaldeessa

waliin waan walitti hidhameeruuf, jechichi aadaa biraa keessaa kan dhufe tahuu
hubate.
Akka yaada daayeessa kanaatti afoolli afaanota garaa garaan dubbataman

hedduun yeroo tokkoofi bakka tokkotti gochaa dammaqina qabuun kan
argamanidha. Adeemsa keessa garuu, afoolli kun bakka uumama isaarraa
sababii adda addaan tatamsaè. Tatamsaìna kanaafis kanneen sababa taàn,
adeemsa daldaltootaa, imaaltotaa, waantota hinmaxxanfamneefi maxxanfaman (
manuscript and printed text) taùu akka dandaànidha .
2010
Godaansa Awurooppaa jaarraa 15ffaa fi 16ffaa keessa bittoonni Awurooppaa (

European colonizers) afoola gara biyyoota kaabaafi Kibba Amerikaatti ceessisaa
turani. Garuu afoolli Afirikaafi Indiyaanota Amerikaa qotee bultoota bira hinjiru.
Sababii maddi tamsaìna afoolaa balìnaan akka qorannoon mulìsutti Indiyaafi
Lixa Awurooppaa, hawaasa gadi aanaa Eshiyaa ( Asia minor) fi Zooniiwwan
Awurooppaa biroo waan taàniifi.
Akka walii galaatti yaada daayessa kanaa yoo ilaallu, quànnoo afoolaa tokko
geggeessuuf maddi isaafi bakki argama isaa (bakka yeroo quànnoon
geggeessamutti jiru) gargar taùu ni dandaà. Sababiin isaas, afoolli bakka
maddetti kan hafu qofaa otoo hintaanee sababii garaa garaan biyyoota biraatti
tatamsaùu ni dandaà. Kanaafuu, quànnoo afoolaa keessatti seenaa afoola
sanaa duubatti deebiùun ilaaluun jijjiirama bakka jirurrattis agarsiise bira
gahuun ni dandaàma.
Afoolli keessumaayyuu kanneen akka durdurii madda tokkorraa kan dhufaniifi

yeroo keessa sababii adda addaan kan biyyoota garaa garaatti tatamsaànidha.
Kanaafuu, quànnoo afoola geggeessuuf naannoo afoolli sun jiru qofaa otoo
hintaanee dhuftee (seenaa) isaas duubatti deebiùun ilaaluun barbaachisaa
taùu isaati
3.1.7 Daayessa Irra Deebiànii Ijaaruu (Historica-

Reconstructiona)
Daayeessi kun beektota afoolaa kanneen akka obbolaa lamaan (Grimms),

keessumaayyuu Jacobiin kan fudhatamummaan isaa itti amanamee buùuredha.
Akka leellistoota daayeessa kanaatti duudhaan hawaasaafi afoolli durii irra
deebiàmuun tajaajilaaf ooluu akka qaban amantaa isaaniiti.

2010
Akka yaada daayeessa kanaatti waantota ammaaf kan buùura taè waan durii
sababii taèef, qorannoo afoolaa kan ammaas taè kan durii qorachuuf waantota
durii duubatti deebiùun ilaaluun barbaachisaa taùusaati. Buàaleen qorannoo
lama daayessa kana jalatti akka fakkeenyaatti dhiyaatanis barbaachisummaa
waan durii kan cimsanidha. Kanas kallattumaan yaada jedhamerraa yoo ilaallu,
“ These two historical monographs demonstrate the possibilities of utilizing
traditional recollections to reconstruct the recent past’’
Egaa gabaabumatti yaada kanarraa waanti hubatamu afoola bade tokko irra
deebiànii lubbuu itti horuufis taè kan amma argamu cimsuuf waan durii
duubatti deebinee ilaaluun akka gaarummaa qabudha. Kanaafuu, qorannoo
afoolaa keessatti haala kana tajaajilamuun buàa qabeessa taùu isaa nutti
mulìsa dayeessi kuni.
3.1.8 Daayessa Xiinsammuu (Psychoanalytical Theory)

Daayeessi kun yaada hayyuu xiinsammuu kan taè Sigmund Freudnii kan
nama yaadachiisu taùu Dorson ibseera. Akka yaada daayessa kanaattis,
qorannoon afoolaa xiinnsammuu hawaasa itti fayyadamu buùura godhachuu
akka qabudha.
Kunis hawaasni jiruufi jireenya isaa keessatti waan amaleeffate, waantotas waan
irraa kaèe jedhuu qabu, sababii jedhuufis qaba. Akki itti fayyadama
hawaasichaas haala garee hawaasa sanaa wal hubachiisuu dandaùufi ergaa
dabarsuu dandaùuni. Fakkeenyaaf, abjuu hiikkachuuf tooftaan gareen
hawaasaa tokko itti gargaaramu haala walfakkaatuun taùu dandaà, waan
keessa jiru, waan isa quunnamu, waan sodaatuufi kan kana fakkaatu
buùureffachuun akkaataatti waan abjoteef hiika kennu qaba. Gareen hawaasaa
biraanis akkasuma.

2010
Kanaafuu, akki itti fayyadam afoola hawaasa tokko keessatti argamuu
xinsammuu itti fayyadamaa sanaa buùura godhata. Kunis yaada sammuu
isaarraa kaèe haala qabatamaa argamu keessatti hawaasni akkaataa itti
fayyadamuufi dhimma itti fayyadamuufii qaba. Kun immoo, hawwasa hunda
biratti afoolli hundi tajaajila tokkoof yookiin hiika walfakkaatu kennuuf akka hin
oolle agarsiisa.
Waan kana taèefis, qorataan afoolaa tokko afoola jiru giddu galeessa godhachuun
quànnoo geggeessuu otoo hintaane xiinsammuu itti fayyadamtoota afoola sanaa
giddu galeessa godhachuun maaliifi akkamitti itti fayyadamu, afoola isa kamtu
ergaa akkamii qabaaf, bakki buìnsi yaadaa isaan afoola garaa garaaf itti
gargaaraman maal fakkaata jechuun waan itti fayyadamaan sun buùura godhate
xiinxaluun barbaachisaa taùusaati.
3.1.9 Foormulaa Afaanii (Oral-Formulaic Theory)
Akka dayeessa kanaatti qindeefamafi caasaa sirba gootaa, sirba jaalalaa, sirba
seenaafi durduriif akka buùuraatti kan ilaalamuu qabu nama afoola sana
seenessuufi hurruubudha. Leellistoonni dayeessa kanaas, beektota kanneen
akka Milman parry, Albert Lord and David Bynum faì.
Beektonni kun quànnoo garaa garaa kanneen afoolarratti geggeessan yommuu

taàn, ergaa afoola tokkoo hubachuuf adeemsa seenessaan itti gargaaramu,
walqabatinsa yaadaa seenaa garaa gaara gidduu jiru dubbii seenessaa keessan
arguun barbaachisaadha. Akkasumas, hurrubaan akkataatti hurruubu, duraa
duuba qindoomina gochaa gargaaramu, qindoomina raawwii itti fayyadamu
walumaagalatti, gama seenessaatiinis taè hurruubaatiin tartiibni hojiirra
oolmaa gochaa itti gargaaramanii xiyyeeffannoo kan barbaaduufi quànnoo
afoolaafis bakka guddaa kan qabudha.

2010
Akka yaada daayessa kanaatti ergaan afoola tokkoo kan argamu akkaataa
seenessaafi hurruubaarraa kaùuni. Kanaafuu, quànnoo afoolaa garaa garaa
keessatti nama seenessuu fi hurruubu qaamaan argachuun murteessaadha.
3.1.10 Daayessaa Caasaa (Structural Theory)
Dayeessi kun biyya Amerikaa keessatti bara 1960 keessa kan madde yootaù,
leellistonni isaas, Andre Jolles, Lord Ragla Vladimire prop,fi Alan Dundes`s
faa turani. Beektonni kunis qorannoo garaa garaa gama dayeessa kanaa
kanneen geggeessaa turaniifi barbaachisummaa daayessaa kanaa tumsanidha.
Quànnoo afoolaa keessatti xiyyeeffannoo guddaa kan argachuu qabu caasaa

afoola sanaati. Afoola tokko duraa duuba isaa eeganii qindeessuun haala
yaadrimee ( ergaa duubaa qabuu) fi caas-himaan ( paradigmatic and
syntagmatic) ilaalamuu akka qabudha. Kunis haala safara ogwalaloon
garaagaraafi durduriin garaa garaa haala himootaan qindaaànii ijaaramaniin
ergaan keessaafi fuulduraa qaban jechootarraa kaèe xiinxalamuu qabudha
yaanni daayessichaa.
3.1.11 Daayessa Aadaa Buùureffate (Cross -Cultura Theory)
Akka amantaa beektota dayeessa kana maddisiisaniiti, afoola kamuu kan garee
hawaasa garaa garaa keessa jiru hammamtaan isaa garaa garummaa qabaatus
aadaa garee hawaasa sanaa calaqqisiisa. Afoola garaa garaa keessatti akkaataan
ittiin afoolli sun hurruubamus taè seeneffamu aadaa hawaasa itti gargaaramu
sanaa buùura godhachuuni.
Garee hawaasaa gidduu garaagarummaan aadaa jiraatus hawaasni hunduu

aadaa mataa isaa qaba. Aadaa kana keessatti immoo waan irraa maquufi waan
itti maqu qaba; waan kallattiin itti gargaaramuufi itti hingargaaramne. Afoolli
tokkos yommuu hojiirra oolu dhugaa kanaa alaa taùu hindandaù. Kanaafuu,
2010
quànnoon afoolaa aadaa hawaasaan kan walqabate taùu qaba yaada jedhu
qaba.
3.1.12 Daayessa Aaddaa Hawaasaa (Folk-Cultural Theory)
Dayeessi kan madde quàttoota duudhaa kan taàn kanneen akka Iorwerth
Peate, Don Yoder faìini. Kaayyoon afoolee kanaas, afooleewwan kaan keessatti
hubannoon duudhaafi aadaa hawaasaa akka cimu taasisuudha; buàan
hawaasaa (waantota hawaasaan uumaman) xiyyeeffannoo argachuu qabaan
yaada isaaniit.
Akka yaada dayeessa kanaatti quànnoon hammayyaa taè daayessa qofaa kan
giduu galeessa godhate miti. Odeeffannoo dirree kanneen waan seenaa durii,
waan durii irra deebiànii fayyadauu, xiinsammuu hawaasaa akkasumas gama
faayidaa isaatiin waaèe afoola sanaa kan agarsiisudha.
Kanaafuu, quànnoon afoolaa waan aadaa, duudhaa, faaya aadaa, akkasumas,

qabeenya uummataafi naannoo xiyyeeffannoo keessa galchuu qaba yaada jedhu
nutti agarsiisa daayessi kun.

2010
Gilgaala lama: Barataa/Barattuu, Ibsa Armaan

Olitti Daayessa afoolaa Ilaalchisuun Kenname
Irratti Hundaaùun Gaaffilee Armaan Gadii
Deebisi.
1. Daayessota afoolaa garaa garaa maqaa dhahi.

_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
______________________________________________________________
2. Daayessonni armaan olitti maqaa dhoofte kun xiyyeeffannoon isaanii garaa
gara. Tokkoo tokkoo isaaniif dhimma xiyyeeffannoo isaanii yaada mataa
keetiin barreessi.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
____________________________

2010
MIRKANEEFFATA
Daayessa Afoolaa Ilaalchisuun Qabiyyee Kaè
Jalatti Qabxiilee Armaan Gadii Hubachuu Kee Mirkaneeffadhu.
Yoo Hubatteeta Taè Jecha ‘Eeyyee’ Jedhu Jalatti Mallattoo ‘’ Kaa’i.
Hin Hubanne Yoo Ta’e Immoo, Jecha ‘Lakki’ Jedhu Jalatti Mallatticha
Kaa’uun Agarsiisi; isahin mirkaneeffannes irra deebiìi dubbisi.
Qabxiilee Mirkaneeffannaa Eeyyee La

kki
i
Ideological Theory – akka yaada dayeessa kanaatti
quànnoon afoolaa siyaasa giddu galeessa godhachuu
qaba.
Gosoota daayessa afoolaa keessaa quànnoon afoolaa waan aadaa,
duudhaa, faaya aadaa gidduu galeessa godhachuu qaba
yaada jedhu kan qabu ‘Folk-Cultural Theory’ isa
Jedhamudha.
Oral-Formulaic Theory – akka dayeessa kanaatti namni
afoola quàtu tokko seenessaafi hurruubaa afoolichaa
argachuun dirqama isaati.
Psychoanalytical Theory – gosa daayessaa xiinsammuu

itti fayyadamtoota afoola sanaaf bakka guddaa
kennudha. Sababiin isaas, itti fayyadamtoonni afoolaa
haala itti fayyadamanirraa kaaneetu afoola sana
xiinxaluu qabna yaada jedhu waan qabuuf.

2010
Quànnoo afoolaa keessatti duubatti deebiùun dhuftee

isaa qorachuufi jijjiirama yeroo booda afoola sanarratti
argame xiinxaluun barbaachisaa taùu isaa daayessi
ibsu‘historical geographicatheory’ jedhama.
Historical – reconstructiona- dayeessi kun afoola durii

irra deebiànii xiinxaluun kan haràatti lubbuu horuuf
akka tajaajilu amantaa qaba.
Cross -Cultural Theory –xiyyeeffannoon dayeessa
kanaatti quànnoon afoolaa aadaan walqabachuu
qaba yaada jedhudha.
Functional theory- afoolli tajaajila hojiirra ooluufii
qaba waan taèef gama faadaa kennuuni kan quàtamuu
qabu, akka yaada daayessaa kanaatti.
Contextual theory- akka yaada daayessa kanaatti

quànnoon afoolaa haala qabatamaa afoolli sun keessatti
hurruubamuu qabu keessatti taùu qaba.

2010
CUUNFAA KUTAA KANAA
Daayessi afoolaa garaa garaa yeroo adda addaafi beektota adda addan
buùureffamaniiru. Daayeessonni kunis Ideological Theory, Folk-Cultural
Theory’, Contextual theory, Functional theory, Cross -Cultura Theory, Historical
– reconstructional theory, Psychoanalytical Theory, Oral-Formulaic Theory,
Structural Theory, Mass -Cultural Theoryfi Hemispheric Theory kanneen
jedhamanidha.
Tokkoo tokkoon daayessa kanaas xiyyeeffanoo mataa isaanii qabu. Quànnoon

afoolaa tokko waan buùureffachuu qabu haala ni wayya jedhaniin yaada jiru
agarsiisu. Hunduu gama gama isaaniitiin, quànnoon afoolaa dhimma siyaasaan
walqabatee xiinxalamuu qaba, aadaa buùureffachuu qaba, haala keessatti
raawwatu buùura godhachuu qaba, faayidaa giddu galeessa godhachuu qaba,
seenaa buùura godhachuu qaba, xiinsammuu itti fayyadamaa gidduu galeessa
godhachuu qaba, akkasumas seenessaafi hurruubaa buùura godhachuu qaba
yaada jedhuufi kan kana fakkaatan lafa kaaù.
Yaadoleen kunneenis afooleewwan garaagaraan kan eeraman yoo taù hunduu

muuxannoo adeemsa quànnoo keessatti gabbifatanirraa kaànii akka jechuu
dandaàn ibsa isaaniirraa hubachuun nidandaàma. Kanaafuu quànnoo afoolaa
ilaalchisuun dhugaan kun jiraachuu beekuun isa amansiisaa yookiin irra
wayyaadha jennu filachuun buùura godhannee quànnoo afoolaa geggeessuu
akka dandeenyu nuhubachiisa.

2010
WABII
Dorson R. ( 1972) Folklore and Folklife. United States of America:
University of Chicago.

2010
3.2 Kallattiiwwan Qu’ata Afoolaa (Perispectives of Folklore Study)
Barataa/tuu barnoota fagoo, kanaa gadittii kallattiiwwan afoolli (Folklore) itti

quàtamu ilaalchisee yaadannoo gabaabaan dhiyaateera. Gaaffilee dhiyaatan
sirriitti hojjedhu, yaadannoo itti aanee dhiyaates yaadaan / qalbiitiin/
dubbisi. Odeeffannoo dabalataa argachuuf kitaabilee akka wabiitti xumura kutaa
kanaarratti dhiyaataniiran dubbisi. Waan moojulii kana keessatti siif dhiyaate
hojjechuu qofa otoo hintaìin, tattaaffiin ati akka dhuunfaatti gootu
murteessaadha; hubannoo gadi fagoo taè argachuuf. Kanaafuu, haalaan
dubbisuun qabiyyee kana akka sonaan hubattuuf sigargaaraan dhaamsa ani siif
qabu.
Kaayyoowwan kutaa Kanaa
Kutaa kana barattee yommuu xumurtu :
Kallattiiwwan afoolli Oromoo ittiin quàtaman

nihubatta.
Tokkummaafi garaa garummaa kallattiiwwan quànnoo
afoola Oromoo gidduu jiru addaan nibaafatta.
Kallattiiwwan afoolli Oromoo ittiin quàtamu ni ibsita.
Gooroowwan afoola Oromoo garaa garaa quàchuuf
kallattii mijataa taè filachuu nidandeessa.
Kallattiiwwan kanatti gargaaramtee afoola Oromoo
niquatta.
Barataa/ttuu barnoota fagoo, ibsa kennametti otoo hindarbiin dursiitii gaaffilee

kanaa gadii yaali.

2010
Gilgaala Tokko: Gara Barnoota Keetti Otoo

Hinceìin Gaaffilee Armaan Gadii Deebisi.
1. Kanaan dura afoolaan walqabatee waaèe quànnoo afoolaa barattee

(dubbistee ) beektaa ?
_______________________________________________________________
2. Muuxannoo qabdu buùura godhachuun waaèe quànnoo afoolaa hamma
beektu ibsi.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________
3. Kallattiiwwan garaa garaa kanneen afoola quàchuuf oolan waan beektu
yoo jiraate eeri.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________
4. Yaadolee asiin oliitti muuxannoo kee buùura godhachuun lafa keesseefi
ibsa armaan gadii kallattiiwwan quànnoo afoolaa ilaalchisuun kenname
walbira qabii dubbisi.
_____________________________________________________________________________
_________________________________________________
Kallattiiwwan quànnoo afoolaa yommuu jennu, gooroo (genre) afoolaa tokko

quàchuuf haala dhiyeenyaa (approach) quàtaan afoolaa sun itti gargaaramu
2010
jechuudha. Gooroowwan afoolaa kanneen jedhamanis, ogafaan( oral literature ),
artii sochii qaama hawaasaa ( performing folk art), duudhaa hawaasaa ( social
folk customs)fi waanta aadaa (material culture) kanneen jedhamanidha;
kanneen moojulii kana keessatti gara jalqabaatti baratte. Yoo tokkoo tokkoo
gooroo afoolaa kanaarratti ibsa dabalataa barbaadde, moojulii kee gara
duubaatti deebiìi dubbisi.
Hayyoonni afoolaa Georgesifi Jones jedhaman dhiyyaannaa kallattiiwwan

quànnoo afoolaa ilaalchisuun, qorannoon afoolaa erga eegalee kaasee hanga
bara kitaabni isaanii makxxanfametti hojiiwwan qorannoo afoola ilaalchisuun
jiran erga sakattaànii qaaccessanii booda dhiyyaannaa kana ifa taasisaniiru.
Akka yaada hayyoota kanaattis kallattiiwwan quànnoo afoolaa keessatti
qorattoonni gooroo afoolaa qorachaa jiran sana ( qoratan tokko) kallattiiwwan
gurguddoo afuriin akka xiinxalanii ilaaluu qaban kan isaan gaafatu taùusaati.
Dhiyyaannaan kunis baayèe filatamaa taùusaa yaada armaan gadiin

mirkaneessu: “ We olso believe that a perspectives approach is the most
meaningful way to contextualize folklore study, since it is in terms of concepts
that are central to the four perspectives that folklorists conduct their inquires’’
(1995: 327). Kunis haalli dhiyeenyaa kallattii afoola haala qabatamaan
walqabsiisuun quàchuuf baayèe kan buàa qabu taùu isaa nutti mulìsa.
Kallattiiwwan arfan kunneen, afoola akka waan addeessamuufi lufuu

dandaùutti, akka hambaalee seenaatti, akka aadaafi akka amalaatti hubatanii
quàchuu ilaallata.
Haaluma kanaan, kallattiiwwan quàta afoolaa keessaa inni tokko afoola akka
waan addeessamuufi lufuu dandaùutti quàchuu kan jedhu dha. Innis kanneen
armaan gadii kan of jalatti hammatu yommuu taù, inni duraa gooroowwan
haala walfakkeenya isaaniitiin qooduudha. Inni lammataa, kannee qoqqoodaman
haala hawaasa biratti beekamaa taèen maqaa kennuudha. Sadaffaarratti gooroo
2010
afoola sanaa addeessuudha. Akka daayeessa kanaatti itti aansee kan hojjetamu
haala itti gooroon afoolaa tokko naannoo tokkorraa gara biraatti , yeroo
tokkorraa gara isa itti aanuutti haala itti darbu xiinxaluudha.
Kallattii afoolli ittiin quàtamuu dandaù keessaa inni lammaffaan, afoolli akka
hambaalee seenaatti quàtamuu dandaùusaati. “ Afoolli mataa isaatiin hambaa
seenaati; hambaan seenaas afoola keessa jira.” Jedhu ( Georgesi fi Jones,
1995:69). Afooleewwan (folkloristics) quàttonni afoolaa hedduunis
yaadrimee kana keessa taànii akka quàtaa turani ibsu.
Akka isaan jedhanitti, “Folklore viewed as artifact may be conceptualized as

survival, continuity, revival or historical source,” taèe fayyada, (Georgesi fi Jones,
1995:69). Haala kanaan, akkuma dhala namaa, afoolli tokko dhalachuu,
jiraachuufi duùu dandaà. Yoo gooroon afoolaa tokko duùu yookiin baduutti
dhiyaatu, hawaasni hiika qabeessa, barbaachisaafi akka jiraachuu qabu amanee,
itti gargaaramuufi dhalootatti dabarsuu eegala. Yoo akkas tahaa deeme, badii
dandamate jenna. Yaada kana yoo ibsan “folklore on the verge of dying out is
thus “survived” in metaphorical terms; and its traditionalists may be
reestablished if people again come to communicate it with notable frequency as
they interact over time,” ( Georgesi fi Jones 1995:79) jechuudhaan gooroon
afoolaa gaggabe tokko lubbuu horachuu akka dandaù hubachiisu. Dabalataanis
akkuma duraan ibsame, gooroon afoolaa ofuma isaa hambaa seenaa taèe
dhimma seenaarrattis madda odeeffannoo taèe tajaajila.
Kallattii sadaffaan afoolli ittiin hubatamee quàtamuu dandaù, bifa aadaatiini.

Afoolli qaama aadaa keessaa tokko. Sababiin isaas, hawaasatu jireenya isaa
keessatti waan isa barbaachiseef uumee waliin itti gargaarame malee uumamaan
kan kennameefii miti. Kanas akkas jechuun ibsu:
As an aspect of culture, folklore is human creation that embodies and
memoralizes people`s shered and unique experiences. As a mirror of
culture, folklore documents and reveals the many similar and different

2010
ways that human beings behave in order to satisfay common needs, and
solve the problems of every day life (Georgesi fi Jones, 1995:225).
Kallattii inni arfaffaan afoola akka amalaatti kan ilaalu yoo taù, xinsammuu
waliin walqabsiisee amala ilma namaa akka agarsiisuu dandaù ibsa. Akka yaada
hayyoota kanaatti afoolli sammuu namootaa keessaa maddee, dalagaafi gochaa
namootaatiin tokkorraa isa biraatti dadarbaa jiraata. Quàta afoolaa akka
amalaatti inni ilaalu kun, afoolli duudhaa hawaasaatiin baratamee,
jajjabeeffamee( reinforced) tahaa akka deemu kaasu. Garuu, afuritti haa
qoodamuyyuu malee, quàta afoolaa keessatti waldeeggaranii hojiirra oolu malee
addaan bahanii kan ilaalamanii miti. Kanaafuu, “one must combine the concepts
inherent in each of the four perispectives,” (Georgesi fi Jones, 1995:317).
Quàta afoolaa kana waliin walqabatee jijjiiramaa deemuu gooroo afoolaatiif kan
sababa tahan jiru. Isaanis kallattiiwwan quàta afoolaa arfaniin yoo ilaalamani
sababa garaa garaatu jiru.
Afoola keessatti jijjiiramni kan mulàchuu malu, eenyumtuu hamma fedhe yoo
tattaafatellee, bifa isa duraa fakkaatuun dhiyeessuu waan hindandeenyeefi.
Kanneen afoola akka amalaatti hubatanis, kanumarratti xiyyeeffatu. Haaluma
walfakkaatuun, akka hambaalee seenaatti kanneen ilaalanis, “ --- individuals
often misperceive, forget,and confuse or combine parts of different traditional
stories, songs,or games and procedures for making chairs, baskets… resulting in
inadvertent changes when they attempt to produce them,” jedhu (Georgesi fi
Jones, 1995: 320-321).
Kunis akka hin taaneef, adeemsa labatarraa labatatti darbu keessatti jijjiiramni
akka hinmulànne hawaasni of eeggachuu akka qabu, warri afoola akka
hambaalee seenaatti ilaalanii cimsanii akeekkachiisu. Kunis, kalaqa haaraa itti
daddabalaa deemuu hinbarbaachisu yaada jedhu ofkeessaa qaba. Afoola akka
aadaatti kanneen ilaalanis ejjennoo kanuma fakkaatu qabu.

2010
Kanamalees, haataù jedhanii duuàa ganamaa bifa haaraafi kalaqa gara biraa
idaùudhaan jijjiiramni afoolarratti akka dhufu kanneen godhanis jiru.
Hayyoonni armaan olii kun lamaan jechootuma isaaniitiin yoo kaaàn:
… individuals often depart conciosly and deliberately from traditional
patterns and procedures by behaving in alternative and creative ways to
give an old story a new twist, a well known song a peppier tone, a
poupular riddle a new answer or to make a familiar game more
challenging… jedhu (Georgesi fi Jones, 1995: 320)
Gama biraatiin, afoola akka aadaafi ibsituu aadaatti kanneen ilaalanis sababatti
gooroon afoolaa tokko geeddaramaa deemu dandahu qulleessanii lafa kaahu.
Akka yaada isaaniitti yeroo tokko tokko afoolarratti jijjiiramni buùuraa
barbaachisaa taùu dandaha. Yeroo biraa ammoo, barbaachisaa taèe mulàchuu
dhiisuu dandaà. Kunis gahee gooroon afoolaa sun hawaasa sanaaf qabuufi
jijjiirama waliigalaa hawaasichaafi naannoo hawaasni sun jiraatutti dhufaa jiru
waliin walqabata. Kana ilaalchisee Georgesi fi Jones, yoo ibsan:
…stability may be valued over change or change over stability because of
the part a given kind of folklore plays… in the daily life of society … and
folklore borrowed by one group from another often has to be changed to
make it relevant and meaningful in a new cultural environment, jedhu
(ful. 320).
Akkuma yaada hayyoota kanaarraa hubatamu, gooroon afoolaa tokko kallattii

garaa garaatiin quàtamuu dandaà. Garuu akkuma beektonni asiin olitti maqaa
dhoofne jedhani, hundi isaaniiyyuu walkeessa waan jiraniif walitti qabamanii
malee addaan bahanii kan ilaalaman miti.

2010
Gilgaala Lama : Barata/Barattu, Ibsa Armaan

Olitti kallattiiwwan quànnoo afoolaa
Ilaalchisuun Kenname Irratti Hundaaùun
Gaaffilee Armaan Gadii Deebisi.
1. Kallattiiwwan quànnoo afoolaa maal maal akka taàn hubattee ?

_______________________________________________________________
2. Kallattiiwwan quànnoo afoolaa haala hubatteen eeri.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________
3. Xiyyeeffannoo kallattiiwwan quànnoo afoolaa kana tokko tokkoon ibsi.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________
4. Kallattiiwwan afoolaa kanatti gargaaramuun afoola Oromoo quàchuun ni
dandaàma jettee yaaddaa ? yoo kan dandaàmu taè,akkamiin ?
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
______
5. Tokkummaafi garaa garummaan kallattiiwwan afoollii ittiin quàtamu
maali ? tokko tokkoo isaa maqaa dhahuun agarsiisi.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
2010
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_______

2010
MIRKANEEFFATA
Kallattiiwwan Qùata Afoolaa Ilaalchisuun Qabiyyee Kaè
Jalatti Qabxiilee Armaan Gadii Hubachuu Kee Mirkaneeffadhu.
Yoo Hubatteeta Taè Jecha ‘Eeyyee’ Jedhu Jalatti Mallattoo ‘’ Kaa’i. Hin
Hubanne Yoo Ta’e Immoo, Jecha ‘Lakki’ Jedhu Jalatti Mallatticha
Kaa’uun Agarsiisi; isahin mirkaneeffannes irra deebiìi dubbisi.
kallattiiwwan quànnoo afoolaa, gooroo
afoolaa hunda quàchuuf itti tajaajilamuu ni
dandeenya.
Kallattiiwwan quànnoo afoolaa qofaa

qofaatti ibsaman kunneen bakka tokkotti
qindeessuun itti gargaaramuu dandeenya.
kallattiiwwan quànnoo afoolaa kallattii

amalaan ilaalamuu qaba jedhu, Yaada
xinsammuu hawaasa itti fayyadamuu giddu
galeessa godhachuun barbaachisaa dha
jedhu of keessaa qaba.
Kallattiiwwan quàta afoolaa arfan kanneen

jedhaman, afoola akka waan addeessamuufi
lufuu dandaùutti, akka hambaalee
seenaatti, akka aadaafi akka amalaatti
hubatanii quàchuu ilaallata.
Afoola baduuf kaè akka lubbuun turu

taasisuuf tooftaa itti gargaaramuu

2010
dandeenyu keessaa tokko irra
deddeebiùun afoola sanatti
fayyadamuudha.
Afoolli amala dhalachuu, guddachuufi
duùu ni qaba.
WABII
Dorson R. (1972) Folklore and Folklife. United States of America:
University of Chicago.
and Indiana Polis: Indiana University Press

2010
BOQONNAA AFUR
AFOOLA OROMOO (Oromo Folklore)

Seensa Boqonnaa
Boqonnaalee dabaran keessatti yaadrimee Afoolaa, goorowwan Afoolaa, seenaafi
guddina qo’annaa Afoolaa, kallattiiwwan qo’ata Afoolaafi dayessawwan Afoolaa
ilaalchisee hubannoo argattee jirta. Boqonnaa kana keessatti ammoo waa’een
Afoola Oromoo fakkeenya qabatamaa waliin siif dhihaatee jira. Kanaafuu, Afoolli
Oromoo maal maal akka ilaallatufi goorowwan Afoola Oromoo kan jedhaman
maalfaa akka ta’an nibaratta. Hubannoo gahaa akka argattus yaadannoo
gaggabaaboo siif dhihaatan sirritti dubbisi. Kanamalees, F
fakkeenyawwan siif dhihaatan irratti hundaa’uun shaakalawwan kennaman
hojjadhu. Dhumarrattis, gaaffilee madaallii hojjachuu keetiin dura gaafannoo
mirkaneeffataa guutuu kee hindagatiin.
Kaayyoo Boqonnaa
Dhuma Boqonnaa Kanaarratti:
Afoolli Oromoo maal akka ta’e nihimta.
Afoolli Oromoo maal maal akka ofjalatti hammatu
tarreessuun ni’agarsiifta.
Goorowwan Aoola Oromoo nihimta.
Walaloon afwalaloon (Oral Poetry) Oromoo maal
maal akka ofjalatti hammatu ni’ibsita.
Seeneffamni Og-afaanii (Narrative Oral literature)
Oromoo fakkeenya qabatamaa waliin ni’himta.

2010
Kanatti aansee maalummaa afoolaa Oromoo ilaachisee ibsiifi shaakalli siif
dhihaatee jira. Kanaafuu sirritti hubannoodhaan dubbisi. Shaakal dhihaatees
hubannoo argatterratti bu’uureffachuun deebisi.
4.1. Maalummaa Afoola Oromoo

Kaayyoo Matadurichaa
Dhuma Mataduree kanaarratti:
Maalummaa Afoolaa ni’ibsita.
Afoolli Afaan Oromoo waa’ee maalii akka
ilaallatu nihimta.
Afoolli Afaan Oromoo qoqqoodina maalii akka
qabu nitarreessita.
Afoola (Foklore) jechuun hawaasni tokko aadaa, muxannoo, falaasama, artii ,

amantaa, afaan, uffannaa, nyaatafi meeshaalee isaa dhalootaa gara dhalootaatti
kan ittiin eegee dabarsuudha. Haalli inni ittiin dabarsus raawwiidhaan yookiin
himinsaan ta’uu danda’a. Himinsaan kan dabru Ogafaan (Oral Literature) jalatti
ramadamuu danda’a. Kan hafan kan akka meeshaalee aadaa, nyaata aadaa,
uffannaa aadaafi gochaaleen adda addaa qabataman kan hojiidhaan yookiin
tajaajila isaaniitiin kan kununfamanii turaniidha. Kanaafuu Afoolli akka damee
saayinsii hawaasaa tokkootti Ogummaa ykn artii /art/ jalatti kan ramadamu
ta’ee qoqqoodina adda addaa qabachuu danda’a.
Boqonnalee dabran keessattis akkuma hubatteetti afoola jechuun hambaa

hawaasaati. Kanamalees kalaqa samuu kanta’eefi seenaa , enyummaa, aadaa,
afaanfi jiruufi jireenya hawaasa tokkoo kan calaqqisiisudha. Hambaan kun garuu
dhalootaa gara dhalootaatti afaaniin ibsamaa yookiin gochaan raawwatamaa kan
daddarbu yemmuu ta’u kan dagatamu, akka haaraa kan uumamau,
kanjijjiiramu ta’uu danda’a. Garabiraatiin, jijjiirama agarsiisuun akka amala
afoolaatti kan fudhatamuudha. Afoolli Oromoo qabeenyummaan isaa
kanhawaasaa yemmuu ta’u, kalaqummaafi ogummaa waan qabuuf damee artii
2010
jaltti ramadamee xinxalama. Haata’u malee, waa’een ogbarruu yommuu ka’u
waa’een ogafaanii waliin ka’uu danda’a. Kunis inni jalqabaa kan barreeffamaan
argamu yemmuu ta’u inni lammaffan garuu himiinsaan (Afaanii) dhalootaa gara
dhalootaatti dabra.
Shaakala
Gaaffilee Armaan Gadiitiif Hubannoo Qabdurratti Hundaa’uun Deebii
Gaggabaaboo Barreessi.
1. Afoolli Oromoo goorowwan maal maal jedhaman qabaachuu danda’a?
2. Goorowwan Afoola Oromoo keessaa ogafaan Oromoo amala maaliitiin
adda bahee ibsama?
3. Afawalaloo Oromoo jalatti maal maal akka qoqqoodamu danda’u barreessi.
4. Ogafaan Seeneffamaa (Narrative Oral Literature) Oromoo jalatti maal maal
akka qoqqoodamuu danda’u barreessi.
5. Afoolafi ogbarruu Oromoo gidduu walfakkeenyifi garaagarummaan jiru
maal akka ta’e ibsi.
6.Qoqqoodina Afoola Oromoo wanta aadaa kan jedhu maal maal ilaallata?
7. Faayidaafi midhaginni afoola Oromoo maal akka ta’e ibsi.
8. Afoolli Oromoo yeroofi iddoodhaan akkamitti garaagarummaa
agarsiisuu akka danda’u ibsi.
9. Ogafaan Oromoo keessaa walaloon sirba aadaafi Oduun durii Oromoo
garaagarummaafi walfakkeenya isaan gidduu jiru barreessi.
10. Afoola Oromoo qo’achuun guddina ogbarruu Oromoo keessatti gahee
maal akka qabu barreessi.

2010
4.2. Goorowwan Afoola Oromoo
Dhuma mataduree kanaarratti :
♦ Goorowwan afoola Oromoo maala maal akka ta’an
nihimta.
♦ Goorowwan kanneen ulaagaa maaliitiin akka
qoqqoodaman nihimta.
♦ Goorowwan Afoola Oromoo kanneeniif fakkeenya
qabatamaa kennuun ibsuu nidandeessa.
Boqonnaalee armaan olitti barattee keessatti qo’annaan Afoolaa gooroowwan

afuritti qoodama. Isaaniis Waanta aadaa (Material Culture), Duudhaa hawaasaa
(Social folk custom), Artii sochii qaamaa hawaasaa (performing folk art)fi Ogafaan
(Oral literature) kan jedhamaniidha. Isaan kanneen akka armaan gaditti
qoqqooduun agarsiisuun dindanda’ama. Haata’u malee, gooroowwan,
gooreewwaniifiu guurewwaan (genres, sub-genres…) afoola Oromoo hunda kan
hammate miti.

2010
Goorowwan Afoola Oromoo
Wanta aadaa Duudhaa hawaasaa Artii sochii qaamaa Og-afaan

(Material Culture) (Social folk custom) (Performing folk art) (Oral literature)
Nyaata aadaa
Uffata aadaa
Meeshaalee aadaa
Qoricha aadaa Amantii
Duudhaa
Barmoota
Ragada
Kabaja Dhiichisa
Ayyaanaa Geelloo
Shaggooyyee
Shuubbisa
k.k.f
Afawalaloo (oral poery)
Himafaan(oralnartives)

2010
A. Wanta Aaadaa ( Material Culture)

Hawaasni Oromoo wanta aadaa jalatti ramadamuun wantoota qo’ataman
heedduu qaba. Isaaniis kana akka nyaata aadaa hawasa Oromoo godinaalee
adda addaa keessa jiraatu biratti beekkaman heeddutu jiru. Kanaafuu akkamitti,
yoom, maalirraa, maaliif akka hojjataman yoo qo’anne beekkumsaafi falaasama
akkasuma aadaa hawaasa sanaa dinqisiifachuu dandeenya. Kana malees,
meeshaaleen aadaa kan hawaasni wantoota adda addaa ittiin raawwatu gooroo
kana jalatti qo’achuu danddenya. Uffata aadaa hawaasa Oromoo godina adda
addaa yoo ilaalle ogummaan gama kanaan jiru maal akka fakkaatu
dinqisiifachuu dandeenya. Kana malees, qoricha aadaa hawaasni Oromoo iddoo
adda addaa jiraatu itti fayyadamu, maaliirraa akka argamu, yoom akka argamu,
akkamitti akka argamu, maaliif akka fayyadu, akkamitti akka ittifayyadaman,
k.k.f gooroo Afoolaa wanta aadaa jalatti qo’achuun ni danda’ama.
Walumaagalatti isaan kaanneen eeramaniifi kanbiroo wanta aadaa ta’anii
harkaan tolfaman, ijaan mul’atan, qabatamaan aadaa hawaasaa keessatti
faayidaa qaban gooroo wanta aadaa (material culture) jalatti ramadamanii
qo’atamuu danda’u.
B. Duudhaa Hawaasaa (Social Folk custom)

Gooroo Afoola Oromoo keessaa duudhaa hawaasa Oromoo (Social folk Custom)
ilaalchisee waan heedduu arganna. Fakkeenyaaf Oromoon amantiin gaggeessu
maal akka fakkaatu, duudhaafi safuu hawaasni kabajuufi dhalootaa gara
dhalootaatti akka dabru barbaadu, barmoota hawaasaa iddoo adda addaatti
beekkaman, kabaja ayyaana adda addaa kan akka irreechaa, masqalaa, ateetee,
hammachiisa, gaafata, gumaa, k.k.f gooroo kana jalatti qo’atamuu danda’u.
C. Artii Sochii Qaamaa (Performing Folk Art )

Hawaasni Oromoo yemmuu geeraru, yemmuu sirba aadaa sirbu, yemmuu
waaqeffatu, raawwiilee kanneenifi kanbiroo irratti sochii adda addaatiin artiin

2010
agarsiisu qaba. Fakkeenyaaf kan sirba aadaa Oromoo iddoo adda addaatti
beekkaman yoo ilaalle kan akka Geelloo, Shubbisa, Ragada, Shaggooyyee,
kanaafi kan kana fakkaatan artii sochii qaamaa jalatti qo’atamuu danda’u.
D. Ogafaan (Oral Literature)

Ogafaan (Oral literature) ammoo qo’annoo ogbarruu keessattis gooroo tokko
ta’ee qo’atamuu danda’a. Akka gooroo Afoolaatti ogafaan (oral literature) kan
jennuun ofjalatti goorowwan ykn qoqqoodina qaba. Kunis qo’annoof akka mijaatu
akkuma garaagarummaa unkaa, faayidaa, amala, haala raawwii, iddoo raawwiifi
kaayyoo raawwii isaaniitiin yemmuu ilaalaman gooroowwan xixiqqoo adda
addaatti hiramanii kaahamuu danda’u.
Qoqqqodina Ogafaanii yemmuu kaasnu, qo’annoodhaaf akka mijaatu unkaafi

amala isaaniitiin gooroowwan xixiqqoo jalatti ramadamuu danda’u. Qo’annaan
ogafaanii xiyyeeffannoon isaa inni guddaan amalaafi goorowwan xixiqqoo inni
qabuudha. Amala yemmuu jennu ogafaan hawaasa kamiyyuu ykn Afaan
kamiyyuu keessatti argamu:
Haalli daddarbiinsa isaa afaaniinidha.

Qabeenyummaan isaa kan hawaasati.
Haala fi iddoo ittiraawwatamu qaba.
Jijjiirama agarsiisuu danda’a.
Kalaqa sammuu waan ta’eef artii calaqqisiisa.
Ergaa yookiin faayidaa mataasaa qaba.
Afaaniifi adaa hawasa sanaa nicalaqisiisa.
Yeroofi iddoodhaan dangeffamuu danda’a
Haalli raawwii isaa dandeettii nama afoola sana dhiheessuun
garaagarummaa mul’isuu danda’a.
Afaan sun mala barreeffama yooqabaate afoolli walitti qabamee
barreeffamarra ooluu danda’a

2010
11. Afoolli hawaasa hedduu bu’uura guddina ogbarruu barreeffamaa ta’eet
fudhatama kan jedhan ilaallata.
Gooroo xixiqqoo yemmuu jennu ammoo akkuma ogbarruun, gooroo adda

addaatti qoodamuun qo’atamutti, ogafaanis gooroo guguddoofi xixiqqootti
qoqqoodamee xinxalamuu yookaan qo’atamuu danda’a.
Kanaafuu, hayyoonni adda addaa waa’ee qo’annoo Ogafaanii yemmuu kaasan

akka armaan gaditti qoqqooduun agarsiisu
Afoola Oromoo
Wanta aadaa Duudhaa hawaasaa Artii sochii qaamaa Og-afaan

(Material Culture) (Social folk custom) (Performing folk art) (Oral literature)
Afwalaloo Ogfaanii Seeneffamaa

(Oral Poetry) (Narrative Oral Literature)
afwalaloo Sirba Aaadaa Oduu Durii

Oromoo Oromoo
Geerarsa Mammaaksa
Oromoo Oromoo
Faaruu Loonii Sheekoo

Oromoo Oromoo
Weedduu Ateetee Tapha ijoollee

Oromoo Oromoo
Walaloo tapha ijoollee Ebbaafi Abarsa

Oromoo Oromoo
Walaoo Urursa Daa’imaa

2010
4.2.1. Ulaagaa Qoqqoodina Ogafaanii

Gooroowwan ogafaanii, kanneen walaloodhaan qindaahaniifi afaaniin
seneffamaan ofjalatti hammata. Fakkeenyaaf, ogafaan Oromoo (Oral literature)
walaloo geerarsaa , Walaloo Sirboota Aadaa, Walaloo Faaruu Loonii, Walaloo
Faaruu Ateetee, Walaloo Tapha ijoollee, Oduu durii, Seeneffama afseenaa
(Legend), Makmaaksa Oromoofi Jechamoota Afaan Oromoo kan jedhan ofjalatti
hammata.
Akkuma ogafaan hawaasa kamiyyuu Ogafaan Oromootiis hawaasa keessatti

gahee guddaa qaba. Faayidaa ogafaanii ilaalchisee Birhanu (2009) yemmuu
barreessu, “Oral Literature still plays a significant role on the culture of various
peoples on the world. This is because it is impossible to commit to writing the
totality of the societies experiences and creations” jedhee kaahee jira. Kunis
muxannoofi kalaqa hawaasaa hunda barreeffamatti jijjiiruun kanhindanda’amne
ta’uu isaatiin agafaan hawaasichaatiin dhalootaa gara dhalootatti daddarba
jechuudha.
Ogafaan kamiyyuu hawaasa keessatti akkaataafii haala ittiin dhihaatu yookiin

raawwatu yookiin tajaajila kennu qaba. Kana ilaalchisee ammas Birhanu (2009)
“Oral literature is closely related with actual context of use. In other words, oral
literary forms arise from and are used in the context of various social occasions”
jechuun barreessee jira. Kana jechuun fakkeenyaaf walaloo sirba adaa keessaa
walaloon sirba cidhaa iddoo cidhaatti malee iddoo hojiitti osoo sirbame yookiin
dhihaate bu’aa qabeessa hinta’u jechuudha. Kanaafuu walaloon sirba aadaa
hundi haala walfakkaatufi iddoo walfakkaatutti kansirbamu miti.

2010
Hayyoonni ogbarruu adda addaa agafaan qoqqooduuf ulaagaa unnkaa (Form) ,
Ulaagaa Haala raawwii ( Performance) , Ulaagaa Qabiyyee (Content)fi Ulaagaa
Faayidaa (Function) kan jedhan yemmuu fayyadaman mul’atu.
A. Ulaagaa Uunkaa ( Form)
Kana jechuun, agafaan uunkaa adda addaa qaba jechuudha. Kunis ogafaan
afwalalootiin unka walaloon tokko qabu qaba. Kanamalees, amala isaatiin
yeedaloo qaba. Qindoominni isaatiis sararoota /bo’oo/ walaloo gaggabaaboo ta’an
irraa qindaaha (yoo gara barreeffamaatti geeddarame). Ogafaan seeneffamaan
dhihaatu, yemmuu ilaallu fakkeenyaaf oduun durii Akka walaloo yedaloo kan
qabu miti. Himiinsi isaasaa seenessuun kandhihaatudha. Unka isaatiiniss haala
ittiin jalqabuufi xumuuramu qaba.
B. Ulaagaa Hurruubummaa (Performance)
Kana jechuun haalli walaloon ogafaan itti raawwatamuufi oduun durii itti
dhihaatu garaagarummaa qaba. Oduun durii yeroo baay’ee galgala galgala
namoonni gurguddoon yemmuu maatiin manatti dacha’ee ijoolleef
kanhimamuudha. Sirba waloo cidhaa yoofudhanne ammoo iddoo cidhaatti
kansirbamuu dha.
C. Ulaagaa Tajaajilaa (Function)

Ogafaan faayidaa barsiisuu, cimsuu, gorsuu, dhorkuu, jajjabeessuu, qeequu,
k.k.f qaba. Akkasumas ogafaan garaagaraa faayidaa adda addaa qabaachuu
danda’a. Kunis fakkeenyaaf sirbi hojii faayidaa cimsuu yookiin jajjabeessuu
qaba. Akkasumas mammaaksi faayidaa ibsuu, beeksisuufi amansiisuu
qabaachuu danda’a. Oduun durii tajaajila barsiisuufi beeksisu qabaachuu
danda’a. Kanaafuu, tajaajilli akka ulaagaa tokkootti qoqqoodinsa ogafaaniitiif
gargaaruu danda’a.

2010
4.2.2. Ogafaan Seeneffamaa Oromoo (Oromo Narrative Oral Literature)
Ogafaan Oromoo keessaa gooroon inni guddaan tokko Ogafaan Seeneffamaa- ti.
Ogafaan himiinsaan dhihaatan amala addaa ittiin beekkaman inni guddaan
unkaa isaaniiti. Kunis akka himaatti yookiin akka seeneffamaatti kan dhihaatan
ta’uu isaaniit. Jecha biraatiin haala walalootiin kan qindihamuu miti. Faayidaan
isaatiis hawaasni mala barreeffamaa (Writing system) hinqabne tokko
enyummaa, aadaa, falaasama, beekkumsa, seenaa, jiruuf jireenya, muxannoofi
sona isaa dahlootarraa gara dhalootatti ittiin dabarsa. Kanaafuu gooroo
seeneeffama ogafaanii jalatti kan ramadaman isaan armaan gadiiti.
A. Mammaaksa Oromoo
Mammaaksi amalli addaa isaa haala himaatiin kan qindaahamuufi iddoo
barbaachisaa ta’etti qofa qabiyyee haasaa sana waliin walsimsiisuun
kandhihaatudha. Ergaa isaa hubachuufis aadaafi seenaa hawaasichaa beekuu
yookiin afaanichaan muxannoo bal’aa barbaada. Kana malees mammaaksi
dubbii ittiin eegaluuf yookiin ittiin xumuuruf gargaara. Akka Biraanun
barreessetti “proverb is a sentence or phrase which briefly and strikingly expresses
some organized truth or shrewd observation about practical life and which has
been preserved by oral tradition” akka Wiirtuu Jil. 4ffaa keessatti ibsametti.
Matadureen irratti haasa’amu osoo hinjiraatin mammaaksi callisee
hinhimamu/hinmakmaakamu. Makmaaksi waan hima gabaatiin dhiyaatu qofa
otoo hintahiin, oduun durii yookaan ammo haasaan/dubbiin afaanii dheeraan
muxannoo tahe ibsuuf yoomessa dubbii (communication context) irratti
hundaahee dubbatamus dabalata. Odeeffaannoo dabalataafi Kitaaba Saaluu
Kidaanee, “Boreba Folktales” dubbisi. Hima gaggabaabaatiin haadhihaatu
malee ergaa cimaafi yaada bal’aa dhaggeeffataa amansiisuu danda’u ittiin
dabarsuu dandaha makmaaksi. Mammaaksi baay’ee gabaabaan jecha lamaan
kaahamuu danda’a.
Amala mammaaksi adda ittiin bahu:

2010
♦ Dhalootaa gara dhalootaatti afaaniin dabra
♦ Tasa hinhimamu
♦ Ergaan isaa miira dhaggeeffataa waan hawwatuuf ni’amansiisa
♦ Ittiffayadamnis ta’e hubannoon isaa muxannoofi bilchina barbaada.
Qabxiin inni biroon mammaaksi yemmuu himamu fakkeenyummaan isaa

qabiyyee haasaa yookiin kaayyoo dubbii sanaa waliin walsimuu qaba. Qabiyyeen
dubbii tuffii, gamnummaa, gowwummaa, dhugaa, firooma, obsa qabaachuu,
wallaalummaa, diinummaa, hiriyummaa , k.k.f waliin walqabata.
B. Hiibboo Oromoo
Hibboon Oromoo haalaa gaaffiifi deebitiin kandhihaatu yemmuu ta’u keessattuu

daaa’imman sammuu isaanii qaruuf akka mala barsiisuu tokkoo ta’eet fayyada.
Keessattuu ijoolleen galgala galgala hibboo walgaafachuun akka irriibni dafee
isaan hinqabne, akka hinmukoofne, akka naannoo isaanii ilaalchisee hubannoo
qabaatan, akka sammuun isaanii qaroomu kan ittiin taasisnuudha.
Hiibboon akkaataa ittiin jalqabamu, namni gaafatamuus akkaataa itti deebisu,

dhumarrattis akkaataa ittiin xumuramu qaba. Fakkeenyaaf, namni gaafatu
“Hiibboo” yoo jedhu inni gaafatamu ammoo akkuma naannoo adda addaatti
“Hibib!” / “Hiph!”, yookiin “Hibbakka!” jechun deebisa. Itti aansuun gaafataan
gaaffii dhiheessa . Gafatamaan deebii deebisuuf yaala. Deebii sirrii yoo deebise
argatte jedhama. Hindeebisne yoo ta’e “Gabaa /biyya/ kenni” jedhameet
gaafatama. Gabaa erga kenne booda akka hinarrbsamne “Afaan Dammaan
Siqabe” jedheet himata. Akkas jennaan arrabni maaliif akka isaa hafe
ittihimameet deebii akka beeku taasifama. Yoo jechuu baate garuu arrabsoon
hima gaggabaaboon yookiin akka walalootti qindaahameen arrabsameet hiikni
hiibboo sanaa itti himama. Fakkeenya armaan agadii dubbisi.
Anaaf dhadhaadhaan fuffatu

2010
Siif faandoodhaan fuffatu
Gabaa Gimbiitiin sidhaqee
Tamboo si naqee
Qabboo balbalaa ta’i
Fardeen sittii haarigattu
Xuwwee galgalaa ta’i
Dubarri siin haadhiqattu
Gufuu gugguuftuu jala ba’i
Utuu dhudhuuftu ganna ba’i
Qooxii hindaaqqorra ciisii
Albaatii gadi dhiisi
Hundee migiraa
Nuwalii firaa
Fardi hin dannabsu
Kanarra si hin arrabsu
Waraabessi si haa sallaqsu
Erga jedhee yookiin jettee arrabstee booda deebii itti hima yookiin itti himti.
Walumaa galatti hiibboon Oromoo:
Dandeettii sammuu ijoollee guddisa
Dandeettii Afaanii dagaagsa
Hubannoo namootaa niguddisa
Safuu Hawaasaa barsiisuuf gargaara
Bashannanuuf gargaara
Fakkeenyaaf, hiibboowwan Oromoo armaan gadii yoo xinxalle qabiyyeen isaanii
haala adda addaatiin kan qindaahame ta’uu isaat hubanna.
Wajjin nyaanna maa huqqatta?
Mana guddaa gamaa balballisaa lama.
Garaa baatee haadha dhiitti.
Ija kuullattee gabaa baati.
Waa ja’a dinqa (Gaaffii)!
2010
Deebii :
• Hiddii soorama malee gabbatu
• Bishaan ooficha malee yaa’u
• Lafa osoo hindhifamiin diriire
• Waaqa utubaa malee dhaabatu
• Hummoo dhukkuba malee aadu
• Qoree qaraa malee qaramu
C. Sheekkoo Oromoo
Sheekkoon ogafaan seeneffamaa jalatti kan qoodamu yommuu ta’u, hawaasni
uumama naannoo isaa, umamafi amala beelladootaafi bineessotaa, dhimmoota
hawaasummaa, k.k.f ittiin ibsa. Walumaa galatti waan gaaffii itti ta’e ittiin deebii
kenna. Sheekkoon akaakuu adda addaa qaba.
1. Sheekkoo seenessa (Historical Legend)
Waa’ee namootaafi gochaalee hawasa keessatti beekkamoo ta’an seenessa.
2. Sheekkoo durdurii (Mythical Legend)
Sheekkoon durdurii sheekkowwan gootummaa ofkeessaa qabnirratt
kanxiyyeeffateedha. Namni seenessuus waan duratti ta’e waan himuuf
dugaa ta’uu isaa namni isa gaafatu hinjiru.
Wantoonni adda addaa akkamitti akka eegalan yookiin jalqaban kanibsuudha.
Kunis ka’umsi aadaa , amantii, haala jireenya ummataa, maaliif taatee waan
tokkoo gaaffii ka’uuf deebiin kan ittiin deebii argatudha.
Fakkeenyyaf: Gaangeen maaliif hindhaltu
Waraabessi maaliif diina harree ta’e?
3. Sheekkoo bineessotaa (Fablse)
Sheekkoon gosa akkanaaa beelladootafi bineessoota adda addaa qoddattoota
taasiisuun erga dabruu barbaadame tokko kan hawaasni ittiin dabarsuudha.
Dhaami kunis shakkii, jibba, gootummaa, gadhummaa, jaalala, gamnummaa,
gowwummaa, abshaalummaa, k.k.f hawaasa keessa jiru irratti xiyyeeffatee
akkuma ilmaan namootaa belladoonnifi bineessonni akkas raawwatan seenessa.
Fakkeenyaaf Sheekkoo Aramaan gadii dubbisi.

2010
Bara durii allattiifi likkuun waliigalanii jiraatu ture. Garuu allaattiin biro
kanneen akka simbir butaa fi culullee akka barbaadanitti balali’uu yemmuu
danda’an handaaqqoon balali’uu dadhabuu isheetti baay’ee aarti turte.
Gaaf tokko handaaqqoon dandeettii sunbird bunnifi cululleen akkamitti akka
balali’uu danda’an iccitii isaa baruu barbaadee sinbir buta akkamitti
balali’uu akka dandeesse gaafatte. Sinbirbunnis batoottaa ittiin balali’an
akka hodhatte itti himte. Handaaqqoonis lilmoo ittiin hodhatan akka
ergiftuuf gaafatte.Lilmoo gaafatte ergifattee osoo ittiin hinhodhatiin gattee
barbaachuuf jecha laafa haadhutti kaate. Barbaaddee waan argachuu
hindandeenyeef sinbirbunni hanga ati lilmoo koo naaf deebistutti cuucii keen
nyaadha jetteen. Yeroo sanaa kaasee handaaqqoon lilmoo ergifattee jalaa
bade barbaachuuf jecha lafa haadhaa hafte; sinbirbunnis cucii ishee jalaa
nyaachutti hafte jedha.
D. Ebbaafi Abaarsa Oromoo
Hawaasni Oromoo aadaa isaa ittiin eeguuf, safuu isaa ittiin kabachiisuuf,
Amantaa isaa itiin cimsuuf afoola keessaa ebbaafi abarsaan fayyadama. Qaama
waan gaarii hojjate maqaa Waaqaa dhahuun eebbisee akka guddatu, akka
gabbatu, akka turu, akka jajjabaatu taasisa. Isa waan badaa raawwate ammoo
akka badu, yookiin akka badii isaarraa ofqusatu abaara. Kunis faayidaa
ogafaanii keessaa isa tokko raawwata jechuudha.
Eebba akka seera aadaa Oromootti kan eebbisan namoota gosaan angaf ta’an
yookiin gosuma tokko keessattis angafummaa umriitiin dursi kennama.
Akkaataan ittiin jedhamuus namni eebbisufi namoonni hafan waan jedhaniin
seera qabessummaa qaba. Qabiyyeen calqabnifi xummurri isaa wal haafakkaatu
male qabiyyeen isaa irra caalaan akkuma iddoo eebbi sun itti dhihaatutti
garaagarummaa qaba.
Fakkeenyaaf eebba armaan gadii dubbisi.
Hayyee hayyee yaa Waaq!

2010
Waaqa garaa garbaa
Amma bona nuuucaamte
Hamma ganna nuu Roobi
Qulqulluu kee Roobi
Nu uumte nun gatiin
Galanni kee hinbadiin
Tolli kee hindulloomiin
Rabbi ati nuu na’i
Bara gadaa quufa nuu godhi
Qabiyyee eebba armaan olii yoo ilaalle galataafi kadhaan Rabbii kan ittiin
dhihaatedha. Kanaafuu haaluma walfakkatuun eebba adda addaa iddoo adda
addaatti eebbifamu fudhannee haala dhiheenya isaafi qabiyyee isaa xinxalauun
qoqqoodina xixiqqoo (Subcategory) kenninee xinxaluu yookiin qo’achuu
nidandeenya.
E. Tapha Ijoollee Gaaffifi Deebii

Taphni ijoollee gooroo lamatti qoodamee ilaalamuu danda’a. Inni tokkoffaan akka
Ogafaan seeneffamaatti kanxinxalamuu danda’uufi matadaure kana jalatti kan
ilaaluu danddeenyudha. Kunis haala gaaffiifi deebiitiin kanseeneffamu garu
amma yeroo tokko tokko unkaa walaloo kanqabatee argamuudha. Garuu
gutuumaa gututti amala walaloo waan hinguunneef afwalaloo jalatti xinxalauun
rakkisaa ta’a. Faayidaan isaa inni guddaan ijoolleen tapha kana yemmuu
taphatan dandeettiin yaadachuu, tartiiba qabachiisuu, saffisaan waa deebisuu,
xinxaluu , k.k.f akka guddifatan taasiisa.
Fakkeenyaaf tapha ijoollee armaan gadii dubbisi.

Beenu nidullaa
Maal nyaannee?
Waan warri nuuf kenne
Yoonu dhowwatan hoo?
2010
Ni dhaanna
Eessa eessa dhaanna?
Harma harama jala
Harma jala maaltu jira?
Amartii
Amartii sana eenyutu keewwata?
Jaarrtii
Jaartiin eessatti galti?
Godootti galti
Godoo keessa maaltu jira?
Aara
Arri sun eessa dhaqa?
Samii dhaqa
Samiidhaa maaltu bu’a?
Bokkaa
Bokkaan sun eessa seena?
Lafa seena
Lafaa maaltu baha?
Margatu baha
Marga sana maaltu dheederee?
Goromsatu dhede
Goromsi sun siif dhaleeree?
Eyyeen naaf dhale
Dil’uu eessa keesseree?
Dallaarra kaaheen allaattin fudhate
Maaliif hinreebiinree?
Reebeen ture?
Hanga eessaatti?
Hanga Awaash gamatti
Awaash guutudhamoo hir’uudha?
Guutuudha
2010
Akkamitti ceeteree?
Tokkoon bargaafadhee tokkoon kottoonfadhee
Siqofadhamoo raacha waliini?
Raachi bishaanitii gala
Raacha qofaa waankoon illee hingaluu?
Waankoon gurra babal’ata
Wankoo qofaa wantaanillee hinbabal’atu?
Wantaan meeshaa waraanati
Wantaa qofaa waraanni hoo?
Waraanni waan qara addaatufi
Waraana qofaa daaraan hoo?
Daaraallee haraniit gatu
Daraa qofaa sillee dhalanii haranii gatani
Tapha ijoollee adda addaa fudhachuun osoo xinxalle ammas qoqqoodina addaa
addaa baasuufi dandeenya. Fakkeenyyaf ijoolleen sochii qaamaafi harka
walrukutuun kan taphatanifi yedaloo qabu afwalaloo jalatti xinxalamuu danda’u
nijira. Tapha ijoollee keessaa kan akka “Yaa kuruphiyyoo”fi “Tokko maali?”
jedhan gaaffifi deebiidhaan kan dhihaataniifi haala seenessuutiin
kandhihaataniidha.

2010
Gilgaala Lamma
Gaaffilee Armaan Gadiitiif Deebii sirrii ta’e Barreessuun Deebisi.
1. Goorowwan ogafaan Oromoo keessaa ogafaan seeneffamaan amala
addaa akkamitiin adda bahee qoodama?
2. ogafaan seeneffamaan ofjalatti akaakuwwan ogafaanii akkamii akka
hammatu barreessi.
3. Sheekkoo ogafaan Oromoo keessatti argamu keessaa kan gosa tokkoo
barreessitii, gosa kam jalatti akka ramadamuufi faayidaan isaa
maal akka ta’e ibsi.
4. Mammaksawwan Oromoo adda addaa kudhan ta’an barreessitii iddoo
itti himamaniin adda baasii qoqqoodi.
5. Afseenaa (Legend)fi oduun durii (Folktale) walittidhufeenyaaf
garaagarummaa qaban fakeenya qabatamaatiin kennuun ibsi.
6.2.3. Afwalaloo (Oral Poetry) Oromoo

Seensa / Introduction/
Afwalaloon barwalaloo (written poetry) irraa wanti adda isa taasisu inni guddaan
afwalaloon afaaniin dhalootaa gara dhalootaa kan lufu yemmuu ta’u,
qabeenyummaan isaatiis kanhaawaasati. Kana malees, Afwalaloon yeroofi
iddoodhaan, akkasumas, akkuma dandeettii nama dhihessu sanaatiin
garaagarummaa (Variation) mul’isuu danda’a. Afwalaloon barreeffamaa garuu
ogbarruu barreeffamaa jalatti kan ramadamu yemmuu ta’u, garaagarummaa
hinmulisu, abbummaan isaatiis kan nama maqaadhaan beekkamu tokkooti;
mirga abbeentaa (copy right) qaba jechuudha. Afwalaloon walitti qabamee
barreffamuu danda’a. Garuu ammallee hawaasa keessatti afaaniin dhalootaa
gara dhalootaatti daddarbaa waan jiruuf afoolummaan isaa nihafa jechuu miti.
Gara birootiin Afwalaloon guddina walaloo barreeffamaa afaan tokkoof bu’uura
akka ta’e kandagatamuu miti.

2010
Dhuma Mata duree kanaarratti:
♦ Afwalaloon barwalaloo waliin walfakkeenyaafi
garaagarummaa qabu nihimta.
♦ Afwalaloon akka gooroo ogafaanii tokkootti ulaagaa
maaliitiin akka qoodame ni’ibsita.
♦ Afwalaloon qoqqoodina maal maal ofjalatti akka hammatu
tarreessuun fakkeenya qabatamaa waliin ni’agarsiifta.
Afwalaloon Oromoo walaloo sirba aadaa, walaloo weedduu ateetee, walaloo

faaruu loonii, walaloo geerersaa, walaloo tapha ijoollee, Walaloo sirba tikee, k.k.f
dabalachuu danda’a. Kanaafuu isaan kanneen tokkoon tokkon isaanii armaan
gaditti dhihaatanii jiru. Ibsa dhihaate erga sirriitti dubbistee booda shaakala siif
dhihaate hojjadhu.
A. Walaloo Geerarsaa / Heroic Songs/

Afwalaloon keessaa walaloon geerarsaa hawaasa Oromoo keessatti baay’ee
jaallatamaafi beekkamaadha. Keessattuu duratti abbootiin goototo ittiin
kakaasuuf, faarsuuf, cimsuuf, gadhee ittiin qeequuf walumaagalatti gootummaa
hawaasichaa ittiin eeganii tursiisuuf fayyadamaa turanii jiru. Amma amma
garuu, keessattu geerarsi ajjechaa irraanfatamaa jira waan ta’eef akka
dhalootatti dabru galmeessuun kunuusuun yookiin waraabanii kaa’uun bira
darbee barnoota ijoollee keessa galchuun artii Oromoo ammayyaa keessattis
dabaluun faayidaarra oolchuun akka barbaachisu namoonni qo’annoo
gaggeessan ibsanii jiru.
Geerarsi haala dhiheenyaatiinis ta’e yeedaloo isaatiin amala addaa qaba.

Fakkeenyaaf, walaloo geerarsa armaan gadii dubbisiitii faayidaa maaliitiif yookiin
yoom akka dhihaatu murteessi.

2010
Fakkeenya 1
Geerar geerar naan jedhuu
Geeraruu maal na gorsuu
Anuu garaan nan obsuu
Yoon geerare maal qabaa?
Eessa koottu muudaa qaba?
Fakkeenya 2
Sidiruuree yaa callee
Danda’eellee sindiruu
Sin hammaarradha malee
Sifururee yaa hiriyee,
Danda’eellee sinfuruu
Sin gargaaradha malee,
Fakkeenya 3
Boqqooloon birraa dhufaa
Baaduun arfaasaa dhufaa
Eessa abbaa kootii fuudheen
Walitti nyaadheen ilaalaa
Humni ganama dhufaa
Qalbiin Galgala dhufaa
Eessa abbaa kootii fidaa
Walitti nyaadhee ilaala
Lamaan walbira lufaa.
B. Walaloo Sirba Adaa Oromoo

Walaloo sirba aadaa oromoo yeemmuu jennu afwalaloo haala sirbaatiin dhihaatu
adda addaa ofjalatti hammata. Walaloon sirba aadaa haala raawwii
(Performance)fi iddoo/haala-itti raawwatu (Context) adda addaa qaba. Kunis sirbi
masqalaafi sirbi hojii (haamaa) fakkeenyaaf akkaataa ittiraawataniin, akkasumas
qabiyyee isaaniitiin yookiin iddoo ittidhihaataniin garaagarummaa qabu.

2010
Fakkeenyaaf qoqqoodina isaa akka armaan gaditti agarsiisuu nidandeenya.
Ulaagaa biraatiin, bifa biraatiinis qoodamuu akka dandahu, hindagatiin.
Sirba/Faaruu Aadaa Oromoo
Sirba Ayyaanaa Sirba Jaalaa Sirba Hojii Sirba Cidhaa Sirba Tikee
Sirba/Faaruu Irreechaa Sirba Masqalaa Sirba Foollee Sirba Qaammee
Ragada Geelloo Shubbisa Dhiichisa
Sirba Daboo Haamaa Dhahinsa Gaagura Gaaguruu
Egaa qoqqoodinsa armaan olii irraa wanti hubannu sirba aadaa iddootti
raawwwatuun, tajaajila inni qabuun, qabiyyee isaatiin , k.k.f akka ulaagaatti
fayyadamnee qoqqooduu akka dandeenyudha.
C. Faaruu Loonii
Hawaasni Oromoo heedduun jiruuf jireenyi isaa loon waliin kanwalqabateedha.
Kanaafuu loon isaatiif kabajaafi jaala guddaa qaba. Faaruu qofaan osoo hintaane
sirba hojii keesattillee galcheeti faayidaa loon isaa yemmuu ibsu mul’ata.
Kanaafuu, faaruun loonii akka faarutti kandhihaatu yemmuu ta’u, kaayyoon isaa
inni guddaan faayidaa, kabajafi maratee loonii hawaasichi qabu ibsuudha.
Yemmuu qabiyyee isaa xinxalluus irracaalatti faayidaa loonii, bu’aa loonii, kabaja
loonii, k.k.f kan ibsu ta’a. Fakkeenyaaf faaruu loonii armaan gadii dubbisuun
qabiyyeen isaa maal akka ta’e hubachuu nidandeessa.

2010
Fakkeenya Faaruu Loonii
Eemmolee
Maal wayya maal wayya
Loon wayya loon wayya Dhugumaan loon wayya
Saawwan jiruu jaarsaa
Jiruu dargaggeessaa
Dhuguma loon wayya
Dibatan bareechaa
Dhugan qabbaneessaa
Qeyee saawwi jiru
Oogdiin isaa margaadha
Bultiin mararaadha
Keessummaan ulfoodha
Dhuguma loon wayya
Sawwan gaafa fakkuu
Yoo sidhaban hanquu

2010
Cuunfaa
Akkuma afoola kamiiyyuu, afoolli Oromoos gooroowwan adda addaatti
qoqqoodameeti argama. Isaan kunneenis Waanta Aadaa, Duudhaa Hawaasaa,
Artii Raawwiifi Ogafaan Kan jedhamanidha. Isaan kanneen keessaa Ogafaan
hawaasa Oromoo ( Afaan Oromoo) gooroowwan gurguddoo lamatti qoodamee
qo’atamuu danda’a. Isaaniis ogafaan seeneffamafi afwalaloo jedhamuu danda’u.
Ogafaan seeneffamaan hawaasni Oromoo seenessuudhaan dhalootaa gara
dhalootaattii afaaniin kan daddabarsuudha. Gooroon kunis ofjalatti qoqqoodina
xixiqqoo adda addaa qaba. Ogafaan seeneffamaan jalatti Oduu durii, Sheekkoo,
Mammaksa, Tapha ijoollee, eebbaafi abaarsa, hibboo , k.k.f kaasuu danddenya.
Akkasumas afwalaloon haala yedaloo qabuun ykn haala sirbaafi faaruutiin

kandhihaatufi amala walaloo kanqabuudha. Akkuma ogafaan kamiyyuu
afwalaloonis dhalootaa gara dhalootaatti kandabru afaaniini. Waan kana ta’eefis,
jijjiirama agarsiisuu danda’a. Afwalaloon Oromoo ofjalatti ammas qoqqoodinsa
adda addaa qabaachuu danda’a. Qoqqoodinni kunis ulaagaa unkaatiin,
qabiyyeetiin, faayidaatiin, haalafi yeroo raawwiitiin ta’uu danda’a.
Haluma kanaan, walaoon sirba aadaa (Sirba ayyaanaa, sirba hojii, sirba
jaalalaa), Geerarsaa, Faaruu adda addaa, Weedduu adda addaa afwalaloo jalatti
ramadamuun xinxalamuu danda’u.

2010
Mirkaneeffata
Boqonnaa (Meejuulii) jahaffaa keessatti qabiyyeewwan dhihaatan keessaa isaan
armaan gadii sirritti hubattee yoo ibsuu dandeesse Eyyeen ( ) jechuudhaan,
yoo hubachuu baatte immoo Lakki (X) jechuudhaan Fuldura irratti mallattoo
kaahi; duuba deebihii dubbisii hubadhu.
Lakk. Qabiyyeewwan Eyyeen Lakki

1. Afoolli Oromoo maali gaaffii jedhu deebisuu
dandeessaa?
2. Goorowwan afoola Oromoo gurguddoo adda
baastee barreessuu nidanddeessaa?
3. Seeneffamni ogafaan Oromoo waa’ee maalii
akka ofjalatti hammatu ibsuu ni dandeessaa?
4. Afwalaloon Oromoo maal akka ta’e himuu
nidandeessaa?
5. Garaagarummaafi walfakkeenya ogafaan
seeneffamaafi afwalaloo Oromoo gidduu jiru
maal akka ta’e ni’ibsitaa?
6. Ogafaan Oromoo keessaa qoqqoodinsa ogafaan
seeneffamaafi afwalaloo tarreesuun fakkeenya
qabatamaa kennuu nidandeessaa?

2010
Gaaffilee of-Madaallii
Gaaffilee mirkaneeffataa keessatti isa lakki jettee deebste osoo hinqulqulleeffatiin
gaaffilee madaallii kana hojjachuu hinyaaliin. Gaaffileen armaan gadii boqonnaa
kan keessatti waan baratte keessaa kandhihaatniidha. Kanaafuu siritti erga
dubbistee booda deebii isaa waan baratteerratti bu’uureffachuun Deebisi.
1. Afoolli Oromoo goorowwan maal maal jedhamanitti qoodama?

2. Gorowwan Afoola Oromoo tokkoon tokkoon jalatti waa’ee maalii kaasuu
akka dandeenyu fakkeenya qabatamaa waliin barreessi.
3. Geerarsi Oromoo maalif afwalaloo kaan irraa adda bahee qodaamuu
danda’e?
4. Sirboota Aadaa Oromoo maal maal jennee qoqqooduun qo’achuu
danddenya? Ulaagaa maaliitiinis qoqqoonna?
5. Ogafaan Oromoo hawaasa Oromootiif faayidaa gurguddoo maal maal jedhu
qaba?
6. Faaruun ateetee qabiyyee, faayidaafi haalaraawwii akkamii qaba?
7. Naannoo keetitti hibboo taphatamu barreessiiti unki (Form) isaa maal akka
fakkaatu barreessi.
8. Walaloo sirba Aadaa keessaa walaloo sirba cidhaafi walaloo sirba hojii
argamu barreessitii walfakkeenyaafi garaagarummaa qaban tarreessi.
9. Mamkmaaksa Oromoo adda addaa 10 naannoo keetitti himaman
barreessitii ergaa qabaniin qoodi agarsiisi.
10. Walaloo Sirba jaalaa naannoo keetitti sirbamu lama barreesitii
qabiyyeen isaanii maal akka ta’e barreessi.

2010
Wabii (References)
Moosisaa Dabal.(2002 ALI) . Afoola Oromoo . Fininnee, Biiroo Barnoota

Oromiyaa.
Cerulli, E. (1922). ‘The Folk-Literature of the [Oromoo] of Southern Abyssinia,’ in
Harvard African Studies.
Dorson (ed.) (1983). Handbook of American Folklore. Bloomington: Indiana
University Press.
Dorson, R (ed) (1972). Folklore and Folklife: an Introduction. Chicago: the
University of Chicago press.
Finnegan, R. (1970). Oral Literature in Africa. Nairobi: Oxford University
Press.
Lindfors, B. (Ed.). (1977). Forms of Folklore in Africa. Austin: University of Texas
Press.
Mangesha R. (1992). Oromo Folktales for a New Generation. London: Mengesha
Rikitu.
Bukenya, A.et al (eds.) (1994). Understanding Oral Literature. Nairobi: Nairobi
University Press.
Okpewho, I. (1992). African Oral Literature: Background, Character and Continuity.
Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press.
Sahlu Kidane. (2002). Borana Folktales: A Contextual Study. London: Haan
Publishing.
Sumner, C. (1996). Oromo Wisdom Literature: Oromo Folktales. Addis Ababa:
Central Printing.
__(1996). Proverbs, Songs and Folktales: An Anthology of Oromo Literature.
Addis Ababa: Central Printing.


Seensa Afoolaa Foklore

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Seensa Afoolaa Foklore

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Hagayya Seensa Afoolaa -Introduction to Folklore

SAGANTAA BARNOOTA FAGOO YUUNVARSITII JIMMAATTI

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 1

1.3.2 Qu`ata Afoola Biyya Ingiliz------------------------------------------------------------------------30

1.3.3 Qu’ata Afoola Biyya Amerikaa------------------------------------------------------------------33

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 2

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 3

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 4

Koorsiin kun beekumsa hawaasaa isa ganamaa (aboriginal), falasama, seenaa,

Dimshaashumaatti koorsiin kun kutaaawwan garagaraatti hiramuudhaan

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 6

Kaayyoowwan Koorsii Kanaa:

Koorsii kana barattee yoo xumurtu:

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 7

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 8

1.1 Seenaa Moggaafama Jecha (Folklore) Afoolaa

Barataa/tuu: Otoo barreeffama itti aanu kana

hindubbisiin dura, dalagaa gabaabduu siif kenname kana

1. Jecha afoola jedhu kanaan dura karaalee subquunnamtii garagaraa dhagaa

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 9

Barataa/tuu: amma yoo xiqqaate kanneen armaan gadii hubatteetta

Itti aansee ammoo hiika ‘folklore’ jedhu akka hubachuu dandeessuuf,

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 10

Myths, legends, folktales, jokes, proverbs, riddles, chants, charms,

Dundes (1965) Oring (1986) keessatti

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 12

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 13

Bakka siif kenname kana irratti gaaffilee siif dhiyaataniif

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 14

Afoolli akka addunyaatti hundagaleessa (universal) tahe, ykn hawaasa mara

1.2 Afoolli Maali?

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 16

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 17

Hawaasa aadaa barreeffamaa hinqabne (kan warri xinaadaa

Gooroowwan (genres) afoolaa keessaa muraasni afaaniin otoo

Afoolli haalli lufummaa isaa sochii qaamaa waliinis walqabatee

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 19

Ibsi afoolaa garee hawaasaa (folk) irratti xiyyeeffatu muraasa;

Yaadrimeen Afoolaa bal’aadha. Waan hawasni jiruufi jireenya isaa toora

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 20

Barataa/tuu: Ibsa amma yoonaatti kennameenm afoola jechuun maal

Maalummaa Afoolaafi Ibsa (definition) Ilaalchisuun Mata

Qabxiilee Mirkaneeffannaa Eeyyee Lakkii

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 23

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 24

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 25

1.3 Seenaa Qu`ata Afoolaa

Kanaafuu, kutaa kana keessatti seenaa guddina saayinsii qo’annoo afoola

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 26

Kaayyoowwan kutaa kanaa

Barumsa kutaa kana jalatti dhiyaate barattee yommuu xumurtu:

Jalqabbiin qo’ata afoolaa biyya Jerman, Ingilizfi Amerikaa maal

Barataa/tuu: qo’annoon afoolaa haala maaliin akka jalqabe waan beekatan

1.3.1 Qu`ata Afoola Biyya Jarman

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 27

Lammiileen Jarman, obbolaan lamaan Jacob Grimm (1785-1863) fi Wilhelm

Bara 1816-1818tti afseenaa (legend) Jarman jildii lama, akkasumas ogbarruu

Hojii Grimms keessaa kan hunduma caalaa beekamu, “Kinder-und

Grimms haala ammayyaa keessatti haala hubatamuu danda’uun qo’annoo dirree

Jacobfi Wilhelm waliin ta’uun qajeelfama haala barmaatileen afaaniin darban

Grimms yaadni walitti qabamu osoo hinjijjiramiin akka galmaa’an haa

Walumaa galatti Brothers Grimm seenaa qo`annoo afoola Jarman keessaatti

1.3.2 Qu`ata Afoola Biyya Ingiliz

Barreessitoonni Alamaayyoo Faqqadaafi Alamituu Olii 31