Herregaa Kitaaba Barattootaa Kutaa 7

Kitaaba Barnoota Herregaa
Kutaa 7
Kutaa 7
aaba Barattootaa
Kitaaba Barattootaa
BARNOOTA HERREGAA
KITAABA BARATTOOTAA
KUTAA
7
FFAA
Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

BARNOOTA HERREGAA
BARNOOTA HERREGAA
KITAABA BARATTOOTAA
KUTAA
7
FFAA
QOPHEESSITOOTAA FI GULAALTOTA
Xajjinash Baqqalaa (Msc)

Burqaa Mulaatuu (Msc)
Mootummaa Itichaa (Msc)
Tashoomaa Daggafaa (MA)
Firoomsaa Namarraa (Msc)
OGEESSA SAXAXAA
(LAYOUT & ILLUSTRATION DESIGNER)
Tesfa Tefera (BA)
Hagayya 2021
Finfinnee, Itoophiyaa
KUTAA 7FFAA BARNOOTA HERREGAA
BAAFATA
QABIYYEE FUULA
BOQONNAA 1 1
INTIIJAROOTA ..............................................................................................1
1.1. Keessa Deebii Lakkoofsota Hundaafi Lakkaawwii. .........................2
1.2. Seensa Intiijarootaa. ..........................................................................3
1.3. Intiijaroota Walmadaalchisuufi Tartiibessuu ....................................7
1.4. Intiijaroota Ida’uufi Hir’isuu. ..........................................................12
1.4.1. Intiijaroota Ida’uu ....................................................................15
1.4.2. Intiijaroota Hir’isuu .................................................................20
t
1.5.Intiijarootaa Baay’isuufi Hiruu. ...........................................................26
te s
1.6. Intiijaroota Guutuufi Mangoo .............................................................34
r
BOQONNAA 2 ..............................................................................................46
o
HIMA WALQIXAA SARARAAWAA ........................................................46
2.1.
2.1.1.
2.1.2.
F
Tarmootaafi Ibsamoota Aljeebraa ...................................................47
Jijjiramoota ,Tarmootaafi Ibsamoota .......................................47
Jijjiramoota foormulaa keessatti fayyadamuu .........................53
2.2. Himoota Walqixaa Sararaawaa Furuu.............................................57
2.2.1. Himoota Walqixaa Sararaawaa Hammattuu of-Keessaa Qaban .....67
2.2.2.Himoota Walqixaa Sararaawaa Firaakshiinii Ofkeessaa Qaban ...71
2.3. Sirna Diriiroo Lakkoofsaa ...............................................................74
2.3.1.Qarxiiwwan Arfan Diriiroo Lakkoofsotaa ....................................75
2.3.1. Qarxiiwwaniifi Giraafii Himoota Walqixaa Sararaawaa .........80
2.4.Hojiirra Oolmaa Himoota Walqixaa Sararaawaa ............................92
BOQONNAA 3 ............................................................................................100
REESHOOO, PIROPPOOORSHINII FI DHIBBANTAA .........................100
3.1 Reeshoofi Piroopporshinii .............................................................101
3.1.1. Reeshoo ..................................................................................101
3.1.2. Piroopporshinaalummaa ........................................................108
3.2. Keessa Deebii Dhibbantaa Irratti ..........................................................116
i Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

3.2.1. Dhibbantaa Deesimaaliifi Firaakshiniin ....................................118

3.2.2. Dhibbarraa Lakkofsotaa .............................................................123
3.3. Hojiirra Oolmaa Reeshoo, Piroopporshinaalummaafi Dhibbarraa ...128
3.3.1. Dhibbantaa Dabaluufi Hir’isuu ..................................................129
3.3.2. Bu’aafi Kasaraa Dhibbantaan Shallaguu ...................................131
3.3.3. Dhala Baaqqee ...........................................................................137
3.3.4. Dhala Dhalaa.............................................................................142
3.3.5. Galii Keessoo Itoophiyaa ..........................................................147
BOQONNAA 4 ............................................................................................153
NAANNAWAAFI BAL’INA DANAALEE DIRIIROO ............................153
st
4.1. Keessa Deebii Rog-sadootaa.............................................................154
te
4.2. Naannawaafi Bal’ina Rog-sadootaa .................................................160
r
4.3. Rog-arfoota .......................................................................................169
Fo
4.4. Naannawaafi Bal’ina Rog-arfoota ..................................................182
4.5. Hojiirra Oolmaa Naannawaafi Bal’ina Diriiroo Irratti ...................197
BOQONNAA 5 ............................................................................................209
WALITTI GALUMMAA DANAALEE DIRIIROO ..................................209
5.1 Danaalee Walitti Galoo ......................................................................210
5.1.1. Hiikoofi Agarsiisa Danaalee Walitti Galoo ...........................210
5.1.2. Rog-Sadoota Walitti Galoo Ta’an .........................................213
5.1.3.Yaalii Walitti Galummaa Rog- sadootaa (RKR,RRRfi KRK) ...217
5.2 Hojiirra Oolmaa Danaalee Walitti Galoo ......................................230
BOQONNAA 6 ............................................................................................241
QABANNAA DAATAA .............................................................................242
6.1 Gabatee Irra Deddeebii Gargaaramuun Daataa Qindeessuu ..............243
6.2. Chaartii Paay Ijaaruufi Hiikuu. .........................................................248
6.3. Giddugala, Moodii, Miidiyaniifi Reenjii Daataa ..............................252
6.4. Hojiirra Oolmaa ...................................................................................261
Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee ii

BOQONNAA 1
BOQONNAA 1
BOQONNAA
INTIIJAROOTA
INTIIJAROOTA
1
INTIIJAROOTA
XumuraXumura
boqonnaa kanaattikanaatti
boqonnaa barattoonni:
barattoonni:
 Yaad-rimee Intiijarootaa
 Yaad-rimee nihubatu.nihubatu.
Intiijarootaa
 Intiijaroota sarara lakkoofsotaa
 Intiijaroota irratti ni mul’isu.
sarara lakkoofsotaa irratti ni mul’isu.
st
 Amaloota jijjiiraa iddoo,
 Amaloota jijjiiraajijjiirraa hammattuufi
iddoo, jijjiirraa amala amala
hammattuufi
te
raabsamaa qooyyaboota intiijarootaa irratti addaan
r
raabsamaa qooyyaboota intiijarootaa irratti addaan
o
baasu. baasu.
 Intiijaroota
F
taèe guyyaa
 Intiijaroota
Qabiyyeewwan
Qabiyyeewwan Ijoo
Keessa Deebii
1.1 KeessaKeessa
taèeguyyaa
Ijoo
Qabiyyeewwan
guyyaairratti
Ijoo
hojiirra
guyyaa irrattioolchu.
Lakkoofsota Hundaafi Lakkaawwii

hojiirra oolchu.
DeebiiDeebii Lakkoofsota Hundaafi Lakkaawwii

Seensa Intiijarootaa
Seensa Intiijarootaa
1.2
Intiijaroota Walmadaalchisuufi
Intiijaroota Tartiibessuu
Walmadaalchisuufi Tartiibessuu
1.3
Intiijaroota Ida’uufi Hir’isuu
Intiijaroota Ida’uufi Hir’isuu
1.4
Intiijaroota Baay’isuufi
Intiijaroota Hiruu Hiruu
Baay’isuufi
1.5
Intiijaroota GuutuufiGuutuufi
Mangoo Mangoo
Intiijaroota
1.6
Jechoota Ijoo
Cuunfaa Boqonnaa
Gilgaala Keessa Deebii
Seensa
Boqonnaa
1 kana keessatti wantootni kutaaBulchiinsa
Biiroo Barnoota darbe keessatti baratte
Magaalaa Finfinnee
kanneen akka qooyyaboota lakkoofsota irratti, hariiroo
Cuunfaa Boqonnaa
Seensa
Boqonnaa kana keessatti wantootni kutaa darbe keessatti baratte
kanneen akka qooyyaboota lakkoofsota irratti, hariiroo
lakkoofsota hundaafi lakkaawwii gidduu jiru erga hubatteen
booda yaad-rimee lakkoofsota Intiijarootaa ni baratta.
1.1 Keessa Deebii Lakkoofsota Hundaafi Lakkaawwii.

Osoo gara hiikoo lakkoofsota hundaafi lakkaawwiitti hin darbiin
mee gocha armaan gadiitti kenname hojjedhu..
st
Gocha 1.1
1. Kanneen armaan gadii ibsi
or te
F
a. Lakkoofsota hundaa
b. Lakkoofsota lakkaawwii
2. Sarara lakkoofsaatti fayyadamuun lakkoofsota hundaa
tartiibessi.
3. Hariiroo lakkoofsota hundaafi lakkaawwii gidduu jiru ibsi.
4. Mee “k”n lakkoofsa hundaa haa ta’u.Himoota armaan gadii
keessatti lakkoofsota “k” bakka bu’uu danda’an tarreessi.
a. 𝑘𝑘 > 5 b. 4 ≤ 𝑘𝑘 ≤ 11 c. 𝑘𝑘 < 1
5. Lakkoofsi hundaa kan lakkoofsota hundaa hundarra xiqqaatu
ni jiraa?Yoo jiraate kami?
6. Lakkoofsi lakkaawwii kan lakkoofsota lakkaawwii hundarra
xiqqaatu ni jiraa?Yoo jiraate kami?
7. Garaagarummaa lakkoofsota hundaafi lakkoofsota

lakkaawwii gidduu jiru ibsi.
2
5. Lakkoofsi hundaa kan lakkoofsota hundaa hundarra xiqqaatu
ni jiraa?Yoo jiraate kami?
6. Lakkoofsi lakkaawwii kan lakkoofsota lakkaawwii hundarra
xiqqaatu ni jiraa?Yoo jiraate kami?
7. Garaagarummaa lakkoofsota hundaafi lakkoofsota
lakkaawwii gidduu jiru ibsi.
8. Mee of harkaa qarshii 9 qabda haa jennu.Gatiin daabboo
tokkoo qarshii 3 yoo ta’e,
a.Daabboo 2 yoo bitatte, qarshiin si harkatti hafe meeqa?
b.Daabboo 3 yoo bitatte, qarshiin si harkatti hafe meeqa?
Hubachiisa:
Barnoota herregaa kutaa gadii keessatti akka barattetti
 Lakkoofsotni lakkaawwii 1,2,3 …
 Lakkoofsotni hundaa 0,1,2,3, …
te st
For
 Lakkoofsonni lakkaawwii lakkoofsota hundaa keessatti
hammatamu (lakkoofsonni hundaa lakkoofsota
lakkaawwii of keessatti qabatu).
1.2
1.1. Seensa Intiijarootaa.
Garaagarummaan 7fi 6 meeqa? Deebiin keessan 1 ta’uun isaa ni
hubatama.Garuu garaagarummaan 6fi 7 meeqa ta’a jedhamtanii
yoo gaafatamtan deebiin keessan maalidha? Tarii deebii
garaagaraa deebisuu ni dandeessu. Sababiin isaas deebiin
qooyyaba kanaa lakkoofsa lakkaawwii yookiin lakkoofsa
hundaa miti. Deebiin gaaffii kanaa garuu lakkoofsa hiika
qabeessa ta’edha.
3 Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

Gocha1.2
1. Mee harka kee irra qarshii 4 qabda haa jennu. Chokoleetii
tokkoon isaa qarshii 1ta’e bitachuu barbaadda yoo ta’e,
a. Chokoleetii 3 yoo bitatte, qarshiin harka keetti hafe
meeqa?
b. Chokoleetii 4 yoo bitatte, qarshiin harka keetti hafe
meeqa?
c. Chokoleetii 5 yoo bitatte, qarshiin harka keetti hafe
st
meeqa
te
2. Atileetotni shaakala fiigichaaf ganama sa’atii 11tti yoo ka’an,
For
ho’i jiru zeerooti gaditti digirii seentigireedii 5 dha. Shaakala
xumuranii sa’aatii 2 irratti gara manaatti yoo galan ho’i jiru
zeerootii olitti digirii seentigireedii 12 dha. Intiijarii yaada
armaan olii ibsu barreessi.
3. Kanneen armaan gadii keessaa lakkoofsota intiijarii kan ta’an
addaan baasi.
30 2
a. 2 b. 1.2 c. −3 d. e. f. 0
3 3
Hiikoo1.1: Intiijaroota
Intiijaroota jechuun lakkoofsota lakkaawwii, faallaa

(masaanuu) isaaniifi zeeroo kan qabate dha.
Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee 4

Lakkoofsotni intiijarii, intiijarii poozatiivii, intiijarii negatiiviifi

zeeroo jedhamuun bakka sadiitti qoodamu. Kunis yeroo ibsamu
 Intiijarootni poozatiiviin 1,2,3, . ..
 Intiijarootni negaatiiviin … − 3, −2, −1
Kanaafuu, Intiijarootni … , −3, −2, −1,0,1,2,3 … ta’u jechuudha.
Haaluma hiikoo 1.1 irratti hundaa’uun tuuta lakkoofsota
intiijarii sarara lakkoofsaa irratti agarsiisuun ni danda’ama.
Kanaaf tuuta lakkoofsota intiijarii sararaa lakkoofsaa irratti
t
ibsuuf jalqaba walakkeessa sararichaa irra tuqaa 0 bakka bu’u
te s
kaa’i. Itti aansuun intiijaroota poozatiivii ta’an zeeroo irraa gara
r
mirgaatti xiqqaa irraa gara guddaatti tartiibeessi. Intiijaroota
Fo
negatiivii ta’an , karaa bita zeeroo faallaa intiijaroota
poozatiiviitiin tartiibessi. Fageenyi intiijarii poozatiiviifi
faallaan isaa zeeroo irraa qaban wal qixa.
Fakkeenya1: Intiijaroota armaan gadiitiif masaanuu isaanii

barbaadi.
a. 3 b. −5 c. 0

Deebii: a. Masaanuun 3, −3 ta’a.

b. Masaanuun −5, 5 ta’a.
c. Masaanuun 0, 0 ta’a. Sababni isaas 0’n poozatiiviis
negaatiiviis waan hin taaneef.
Hubachiisa:
 Intiijaroonni gara harka bitaa zeerootti argaman
intiijaroota negaatiiviidha.
 Intiijaroonni gara harka mirgaa zeerootti argaman
intiijaroota poozatiiviidha.
st
 Lakkoofsi tokko fuuldurasaatiin mallattoo “+” yookiin “-
te
“hin qabu yoo ta’e poozatiiviidha.
or
Hojii Garee 1.1
F
1. Haalota jiruuf jireenya guyyaa guyyaa keessatti itti fayyadamtu
keessaa kan intiijaroota ibsan sadii ibsi.
2. Danaa veenii fayyadamuun hariiroo lakoofsota hundaa,
lakkoofsota lakkaawwiifi lakkoofsota intiijarii ibsi.
3. Yoo ℕ =1,2,3, … W =0,1,2,3, …
ℤ =… − 3, −2, −1,0,1,2,3, … taà.
Kanneen armaan gadii dhugaa yookiin soba jechuun deebisi.
a. Lakkoofsotni intiijarii lakkoofsota lakkaawwii keessatti
argamu
b. Lakkoofsotni intiijarii lakkoofsota hundaa ofkeessatti qabatu.
c. lakkoofsoni lakkaawwiifi lakkoofsoni hundaa lakkoofsota
intiijaroota keessatti argamu.

Gilgaala 1.1
1.Masaanuu intiijaroota armaan gadii barbaadi.

𝑎𝑎. 0 𝑏𝑏. −9 𝑐𝑐. + 10 d. −50𝐶𝐶
2. −3 ,2, 6, −2, 3, 0fi − 6 sarara lakkoofsaa irratti agarsiisi.
3. Intiijaroota kanneen yaadota armaan gadii ibsan barreessi.
i. Zeeroo olitti 200C
ii. Zeeroo gaditti 300C
iii. Qarshii 20 baasuu
te st
r
iv. Baankii keessatti qarshii 50 kuufachuu
Fo
4. Hariiroo lakkoofsota lakkaawwii, lakkoofsota hundaafi
lakkoofsota intiijarii gidduu jiru ibsi.
1.3
1.1. Intiijaroota Walmadaalchisuufi Tartiibessuu
Intiijaroota waliin madaaluufi tartiibessuu keessatti akkaataa itti
intiijarii isa xiqqaa, intiijarii isa guddaa irraa adda baastu
akkasumas akkaataa itti intiijaroota heddumminaan kennaman
xiqqaa irraa gara guddaatti yookiin guddaa irraa gara xiqqaatti
tartiibessitu ni baratta.
Intiijaroota tartiibessuufi waliin madaaluuf sarara lakkoofsaatti
gargaaramuu ni dandeenya.

Gocha 1.3
1. Obbo Lateeraan Aadde Lattuu irraa qarshii
21 liqeeffate. Aadde Daraartuun immoo aadde Lattuu
irraa qarshii 15 liqeeffatte.
a. Aadde Lattuun eenyu irraa qarshii xiqqaa qabdi?
b. Eenyutu qarshii hedduu liqeeffate? Obbo Lateeraa
moo, aadde Daraartuudha?
c. −15 moo −21 tu caala? Maaliif?
st
d. Sarara lakkoofsaa irratti -15fi -21 keessaa kamtu “0”
te
tti dhiyaata?
tartiibessi.
a. 0, −5, −7 For
2. Intiijaroota armaan gadii xiqqaarraa gara guddaatti
b. −1, −9, 10 c. 15, 44, 21

d. −7, −3, −12
3. Intiijaroota armaan gadii guddaa irraa gara xiqqaatti
tartiibessi.
a. −3, 6, 2 b. −1, 0, 10 c. 15, 44, 9 d. −7, −6, −5
Fakkeenya 2: Sarara lakkoofsaatti fayyadamuun mallattoo” < “

yookiin “ >” bakka duwwaa armaan gadii irratti guuti.
a. 3___0 b. − 7___0 c. − 4____2 d. − 2_____ − 3

Deebii: Dursa sarara lakkoofsaa akka armaan gadiitti fakkeessi
a. 3 > 0 . Sababni isaa 3 gara harka mirgaa 0tti argama.

b. −7 < 0 .Sababni isaa -7 gara harka bitaa 0tti argama.
c. −4 < 2 .Sababni isaas -4 gara harka bitaa 2tti argama.
d. −2 > −3 .Sababni isaa -2 gara harka mirgaa -3tti waan
argamuuf.
st
Fakkeenya 3:
te
a. Intiijaroota armaan gaditti kennaman xiqqaarraa gara
or
guddaatti tartiibessi? -2,1, 0, −3,5, 3, 2, −7.
F
Deebii: Dursa intiijaroota negaatiivii kanneen ta’an tartiibessi.
Sarara lakkoofsaarratti -7 warra kaan caalaa 0 irraa gara bitaatti
waan fagaatuuf hunda irra xiqqaadha. −3 , −2 caalaa zeeroo
irraa gara bitaatti waan fagaatuuf, −3 < −2 ti.
Kanaafuu -7 < −3 < −2. Garuu intiijaroonni negaatiivii
hundi isaanii iyyuu irra xiqqaa zeerooti. Kunis −7 < −3 <
−2 < 0 ta’a jechuudha.
Intiijarootni poozatiivii irra guddaa zeeroo waan ta’aniif
0 < 1 < 2 < 3 < 5 ta’a.
Kanaaf intiijaroonni kennaman xiqqaa irraa gara guddaatti
yeroo tartiibeffaman −7, −3, −2, 0, 1, 2, 3, 5

b .Tokkoo tokkoo
b .Tokkoo tokkoo intiijaroota armaan gadiitiif dursaafi itti
fufaa isaanii
b .Tokkoo barbat
fufaa isaanii barbaadi.
b .Tokkoo tokkoo intiijaroota armaan gadiitiif dursaafi i. itti10 fufaaii. −20
isaan
i. 10 ii. −20 iii. 0
fufaa isaanii barbaadi. Deebii: i. Dursaan
i. 10 10ii. ,9
Deebii: i. Dursaan 10 , 9 yoo ta’u itti fufaan 10 immoo 11 ta’a
i. 10 ii. −20 iii. 0 ii. Dursaan
Deebii: i. Dursaa
−20
ii. Dursaan −20, −21 yoo ta’u itti fufaan isaa immoo -
Deebii: i. Dursaan 10 , 9 yoo ta’u itti fufaan 10 immoo 19
11 ta’a ii. Dursaa
19
ii. Dursaan −20, −21 yoo ta’u itti fufaan isaa immoo - 19 ta’a.
ta’a.
19 iii. Dursaan ta’a.
0, −
iii. Dursaan 0, −1 yoo ta’u itti fufaan 0 immoo 1 ta’a.
ta’a. Hubadhu: iii. Dursa
Hubadhu:
iii. Dursaan 0, −1 yoo ta’u itti fufaan 0 immoo 1 ta’a.
 Intiijaroonni
Hubadhu: lam
st
 Intiijaroonni lama, tokko karaa mirga zeeroo, tokko karaa
te
Hubadhu: bita zeeroo yoo s
Intiijaroon
bita zeeroo yoo siif kennaman, inni karaa mirga zeeroo
r
 Intiijaroonni lama, tokko karaa mirga zeeroo, tokko karaa jiru irrabita
guddaa
zeeroois
o
jiru irra guddaa isa karaa bita zeeroo jiruuti.
F
bita zeeroo yoo siif kennaman, inni karaa mirga zeeroo Intiijaroonni
jiru irralamgu
 Intiijaroonni lamaanuu zeeroo irraa kallattii tokko irra
jiru irra guddaa isa karaa bita zeeroo jiruuti. yoo jiraatan inni
Intiijaroon
yoo jiraatan inni gara mirgaa jiru irra guddaadha.
 Intiijaroonni lamaanuu zeeroo irraa kallattii tokko irra
 x’ n intiijarii yoo
yoo jiraata
 x’ n intiijarii yoo ta’e,
yoo jiraatan inni gara mirgaa jiru irra guddaadha. i. 𝑥𝑥+x’1nintiijar
intiija
i. 𝑥𝑥 + 1 intiijarii x tti aanee dhufudha.
 x’ n intiijarii yoo ta’e, ii. 𝑥𝑥 – i.1 intiijarii
𝑥𝑥 + 1
ii. 𝑥𝑥 – 1 intiijarii dursaa x ta’edha.
i. 𝑥𝑥 + 1 intiijarii x tti aanee dhufudha. ii. 𝑥𝑥 – 1 i
ii. 𝑥𝑥 – 1 intiijarii dursaa x ta’edha.

Gilgaala 1.2
1. Sarara lakkoofsaatti fayyaadamuudhaan intiijaroota armaan
gadii xiqqaa irraa gara guddaatti tartiibessi.
2, −7, 4, −2, −4, 8, 7, −8
2. Intiijaroota armaan gadiif faallaa isaanii barbaadi.
a. 26 𝑏𝑏. 51 c. −75 d. −8
3. Intiijaroota armaan gadii guddaa irraa gara xiqqaatti tartiibessi.
a. 9, −19, 24, −20, −13, 11, 27
te st
r
b. −21, 15, −7, 20, 0, 31, 45, −31
Fo
1.2. Intiijaroota Ida’uufi Hir’isuu.
Intiijaroota walitti ida’uufi walirraa hir’isuu mata duree kana

4. Intiijaroota armaan gadii x

a. 6,tartiibessi.
4. Intiijaroota armaan gadii xiqqaa irraa gara guddaatti −17, 67, −10, −13, 11,
5. −20,
a. 6, −17, 67, −10, −13, 11, 27 b. −11, −15, −7, Mallattoolee
0, 31, −45“ < ”, “ > ” y
5. Mallattoolee “ < ”, “ > ” yookiin “=” fayyadamuunduwwaa
bakka armaan gadii irrat
duwwaa armaan gadii irrattiGilgaala
guuti. 1.2 a. 20___35 c. −19_
1. a.Sarara lakkoofsaatti
20___35 fayyaadamuudhaan
c. −19___ intiijaroota
− 12 e. −52__ − 90armaan
b. g.−15__7
77___61 d. −11
b.gadii xiqqaa irraad.gara
−15__7 guddaatti tartiibessi.
−112___0 f. 120__120 h.−10___10
−10___10
2, −7, 4, −2, −4, 8, 7, −8 6. Haala ho’insa magaalota
6. 2.Haala ho’insaarmaan
Intiijaroota magaalota
gadiifkanneen FinfinneeAdaamaa
akka barbaadi.
faallaa isaanii 20℃, 26℃, Naqamtee
Adaamaa
a. 26 26℃,𝑏𝑏.Naqamtee
51 c. −75Jimmaad.24℃,
22℃, fi Hawaasaan
−8 Bahardaar
te st
27℃25℃ yoo ta’
i. Tempereechera mag
r
fi Hawaasaan 25℃ yoo ta’e, gaaffilee armaan gadii deebisi.
3. Intiijaroota armaan gadii guddaa irraa gara xiqqaatti tartiibessi.
o
ii. Magaalaa kamtu baa
F
i. Tempereechera magaalota kanaa giraafiin mul’isi.
a. 9, −19, 24, −20, −13, 11, 27
ii. Magaalaa kamtu baay’ee qorraa? iii. Magaalaa kamtu irra
b. −21, 15, −7, 20, 0, 31, 45, −31
iii. Magaalaa kamtu irra caalaa ho’a qaba?
jalatti ni baratta. Akkasumas ga

jalatti ni baratta. Akkasumas garaagarummaa mallattoo poozatiiviifi ida’uu, garaagarum
1.4 Intiijaroota Ida’uufi
1.2. Intiijaroota
1.2. Ida’uufi Hir’isuu.
Hir’isuu.
poozatiiviifi
Intiijaroota ida’uu,ida’uufi
walitti garaagarummaa mallattoomata
walirraahir’isuu
hir’isuu hir’isuu
negaatiiviifi
duree adda ni baasta.
Intiijaroota walitti ida’uufi walirraa mata duree kanakana jalatti
hir’isuu adda
ni baratta. ni baasta. garaagarummaa mallattoo poozatiiviifi ida’uu,
Akkasumas
garaagarummaa mallattoo negaatiiviifi hir’isuu adda ni baasta.

Gocha 1.4
Gocha 1.4
1. Kanneen armaan gadii furi
1. Kanneen armaan gadii furi
a. −4 + ( −3) c. −5 − (– 3) e. 5 + (−2)
a. −4 + ( −3) c. −5 − (– 3) e. 5 + (−2)
b. −4 + 3 d. 2 – 6 f. 4 + (−8)
b. −4 + 3 d. 2 – 6 f. 4 + (−8)
2. Sarara lakkoofsaatti fayyadamuudhaan 2 irraa ka’uudhaan
gara bitaatti yuunitii 4 yoo deemte meeqarratti dhaabbatte ?
Kanas mallattoo hir’isuutti fayyadamuun ibsi.
Kanas mallattoo hir’isuutti fayyadamuun ibsi.
3. Sarara lakkoofsaatti fayyadamuudhaan -7 irraa ka’uudhaan
3. Sarara lakkoofsaatti fayyadamuudhaan -7 irraa ka’uudhaan
gara mirgaatti yuunitii 5 yoo deemte meeqarratti dhaabbatte
t
gara mirgaatti yuunitii 5 yoo deemte meeqarratti dhaabbatte
te s
? Kanas mallattoo ida’uutti fayyadamuun ibsi.
? Kanas mallattoo ida’uutti fayyadamuun ibsi.
r
o
F
Kanas mallattoo ida’uu yookiin hir’isuutti fayyadamuun ibsi.
Kanas mallattoo
Intiijaroota ida’uu yookiin
ida’uufi hir’isuuf, hir’isuutti fayyadamuun
sarara lakkoofsaatti ibsi.
gargaaramna.
Intiijaroota ida’uufi hir’isuuf, sarara lakkoofsaatti gargaaramna.
Sarara lakkoofsaa irratti bakka tokko irraa gara mirgaatti yoo
Sarara lakkoofsaa irratti bakka tokko irraa gara mirgaatti yoo
deemamu ida’uu agarsiisa, gara bitaatti yoo deemamu immoo
deemamu ida’uu agarsiisa, gara bitaatti yoo deemamu immoo
hir’isuu agarsiisa.
hir’isuu agarsiisa.
Fakkeenya 4:a. 2 + 4 = 6
Fakkeenya 4:a. 2 + 4 = 6
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6
Kana jechuun 2 irraa ka’uun gara mirgaatti tarkaanfii 4 yoo

Kana jechuun 2 irraa ka’uun gara mirgaatti tarkaanfii 4 yoo
adeemte 6 irra geessee dhaabbatta.
b. -5 +9 = 4
b. -5 +9 = 4

Kana jechuun -5 irraa ka’uun gara mirgaatti tarkaanfii 9 yoo

Kana jechuun
adeemte 4 irra -5 irraa ka’uun
geessee gara mirgaatti tarkaanfii 9 yoo
-6 -5 -4 -3dhaabbatta.
-2 -1 0 1 2 3 4 5 6
adeemte
c. 6 –4 8irra
= geessee
−2 dhaabbatta.
Kana jechuun -5 irraa ka’uun gara mirgaatti tarkaanfii 9 yoo
c. 6 – 8 = −2
c. 6 – 8 = −2
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6
Kana jechuun 6 irraa ka’uun gara bitaatti yuunitii 8yoo adeemte

Kana
-2 irrajechuun
geessee6dhaabbatta.
te st
irraa ka’uun gara bitaatti yuunitii 8yoo adeemte
r
-2 irra geessee dhaabbatta.
o
Kana jechuun 6 irraa ka’uun gara bitaatti yuunitii 8yoo adeemte
F
d. −2 − 4 = −6
-2 irra geessee dhaabbatta.
d. −2 − 4 = −6
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6
d. −2 − 4 = −6
Kana jechuun -2 irraa ka’uun gara bitaatti tarkaanfii 4 yoo

Kana jechuun
adeemte -6 irra-2geessee
irraa ka’uun gara bitaatti tarkaanfii 4 yoo
dhaabbatta.
adeemte -6 5irra=geessee
e. 6 − 1 dhaabbatta.
Kana jechuun -2 irraa ka’uun gara bitaatti tarkaanfii 4 yoo
e. 6 − 5 = 1
adeemte -6 irra geessee dhaabbatta.
e. 6 − 5 = 1
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6

Kana jechuun 6 irraa ka’uun gara bitaatti tarkaanfii 5 yoo

1.4.1
1.2.1.Intiijaroota Ida’uu
Lakkoofsaa intiijarootaa ida’uu karaalee garaagaraa ilaaluu ni
dandeenya.
a. Intiijaroota mallattoo walfakkaataa qaban ida’uu
b. Intiijaroota mallattoo adda addaa qaban ida’uufi
c. Intijaroota zeeroo waliin ida’uudha.
te
Hojii Garee 1.2
st
r
1. Gaaffilee armaan gadii sarara lakkoofsaatti fayyadamuun
ida’i.
a. 7 + 5
d. 4 + (−9)
Fo b. −3 + (−5)
e. −21 + 0
c. 8 + 0
2. Intiijaroota armaan gadii hir’isi.

a. 13 – 9 b. 8 – (-15) c -3 – (-2) d. -5 -7 e. 12 – 0 f. -13 -0
Intiijaroota mallattoo wal fakkaataa qaban ida’uu

Intiijaroota mallattoo walfakkaataa qaban sarara lakkoofsaatti
fayyadamuun ida’uu ni dandeenya. Kunis intiijaroota mallattoo
poozatiiviifi poozatiivii yookiin intiijaroota mallattoo
negaatiivii fi negaatiivii qaban ida’u jechuudha.
Intiijaroota poozatiivii ida’uu

 Lakkoofsota lakkaawwii lama walitti ida’uu jechuun

 Lakkoofsota lakkaawwii lama walitti ida’uu jechuun
intiijaroota poozatiivii lama walitti ida’uu jechuudha.
intiijaroota poozatiivii lama walitti ida’uu jechuudha.
 Intiijaroota poozatiivii yeroo sarara lakkoofsaatti
fayyadamuun idaanu yeroo mara zeeroo irraa ka’uun gara
fayyadamuun idaanu yeroo mara zeeroo irraa ka’uun gara
harka mirgaatti yuuniitii barbaadame deemuudhaani.
harka mirgaatti yuuniitii barbaadame deemuudhaani.
Fakkeenya 5
Fakkeenya 5
Sarara lakkoofsaatti fayyadamuudhaan ida’ama intiijaroota 1+4
Sarara lakkoofsaatti fayyadamuudhaan ida’ama intiijaroota 1+4
barbaadi
barbaadi
t
Ida’ama poozatiivii 1fi poozatiivii 4, argachuuf sarara
s
Ida’ama poozatiivii 1fi poozatiivii 4, argachuuf sarara
te
lakkoofsaa armaan gadii ilaali.
For
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6
Kanaaf, 1 + 4 = 5 ta’a jechuudha

Kanaaf, 1 + 4 = 5 ta’a jechuudha
Kana jechuun 1 irraa ka’uun gara mirgaatti tarkaanfii 4yoo
Kana jechuun 1 irraa ka’uun gara mirgaatti tarkaanfii 4yoo
Intiijaroota negaatiivii ida’uu
Intiijaroota negaatiivii ida’uu
Intiijaroota negaatiivii yeroo sarara lakkoofsaatti fayyadamuun
Intiijaroota negaatiivii yeroo sarara lakkoofsaatti fayyadamuun
idaanu yeroo mara zeeroo irraa ka’uun gara harka bitaatti
idaanu yeroo mara zeeroo irraa ka’uun gara harka bitaatti
yuuniitii barbaadame deemna.
yuuniitii barbaadame deemna.
Fakkeenya 6: Sarara lakkoofsaatti fayyadamuudhaan ida’ama
Fakkeenya 6: Sarara lakkoofsaatti fayyadamuudhaan ida’ama
intiijaroota −𝟐𝟐 + (−𝟑𝟑) barbaadi.
intiijaroota −𝟐𝟐 + (−𝟑𝟑) barbaadi.
Deebii: a. Ida’ama -2 fi -3, argachuuf sarara lakkoofsaa armaan
Deebii: a. Ida’ama -2 fi -3, argachuuf sarara lakkoofsaa armaan
gadii ilaali.
gadii ilaali.

Kunis sarara lakkoofsaa irratti yuuniitii 2 irraa ka’uun gara

bitaattisarara
Kunis yuuniitii 3 deemi.irratti yuuniitii 2 irraa ka’uun gara
lakkoofsaa
bitaatti yuuniitii 3 deemi.
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6
Kanaaf, −𝟐𝟐 + (−𝟑𝟑) = −𝟓𝟓 ta’a jechuudha.
Intiijaroota
Kanaaf, −𝟐𝟐 mallattoo
+ (−𝟑𝟑) =adda
−𝟓𝟓 addaa qaban ida’uu
ta’a jechuudha.
Intiijaroota poozatiiviifi
Intiijaroota mallattoo addanegaatiivii yeroo ida’uu
addaa qaban sarara lakkoofsaatti
fayyadamuun
Intiijaroota idaanuu yeroo
poozatiiviifi mara zeeroo
negaatiivii irraa
yeroo ka’uun
sarara gara harka
lakkoofsaatti
bitaafi gara harka
fayyadamuun mirgaatti
idaanuu yerooyuuniitii barbaadame
mara zeeroo deemna.
irraa ka’uun gara harka
t
Fakkeenya 7:
s
bitaafi gara harka mirgaatti yuuniitii barbaadame deemna.
te
Sarara lakkoofsaa
Fakkeenya 7: fayyadamuun ida’ama intiijaroota armaan
r
gadii barbadi.
Sarara lakkoofsaa fayyadamuun ida’ama intiijaroota armaan
a. barbadi.
gadii 3 + (−2)
a. 3 + (−2)
Fo b. −4 + 3
b. −4 + 3
Deebii: a. Ida’ama 3fi -2, argachuuf sarara lakkoofsaa armaan
Deebii:gadii ilaali. 3fi -2, argachuuf sarara lakkoofsaa armaan
a. Ida’ama
gadii ilaali.
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6
Kunis sarara lakkoofsaa irratti 3 irraa ka’uun gara bitaatti

yuuniitii
Kunis 2 deemi.
sarara lakkoofsaa irratti 3 irraa ka’uun gara bitaatti
Kanaaf 𝟑𝟑
yuuniitii + (−𝟐𝟐) = 𝟏𝟏
2 deemi. ta’a jechuudha.
Kanaaf 𝟑𝟑 + (−𝟐𝟐) = 𝟏𝟏 ta’a jechuudha.

b. Ida’ama -4 fi 3, argachuuf sarara lakkoofsaa armaan

b. Ida’ama -4 fi 3, argachuuf sarara lakkoofsaa armaan
gadii ilaali.
gadii ilaali.
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6
Kunis: sarara lakkoofsaa irratti -4 irraa ka’uun gara mirgaatti

Kunis: sarara
yuuniitii lakkoofsaa irratti -4 irraa ka’uun gara mirgaatti
3 deemi.
yuuniitii
Kanaaf3 -4deemi.
+ 3 = −1 ta’a jechuudha.
t
Kanaaf
Hubadhu:-4 + 3 = −1 ta’a jechuudha.
Hubadhu:
 Ida’amni intiijaroota poozatiivii yeroo
te
mara
s
r
 Ida’amni intiijaroota poozatiivii yeroo mara
o
poozatiiviidha.
F
poozatiiviidha.
Ida’amni intiijaroota negaatiivii yeroo mara
 Ida’amni intiijaroota
negaatiiviidha. negaatiivii yeroo mara
negaatiiviidha.
Ida’amni intiijaroota poozatiiviifi negaatiivii poozaatiiviis,
 Ida’amni intiijaroota
negaatiiviis yookiinpoozatiiviifi
zeeroo ta’uu negaatiivii
danda’a. poozaatiiviis,
negaatiiviis yookiin
Zeeroo irratti zeeroo
intiijarii ta’uu danda’a.
kamiyyuu yoo idaane
 Zeeroo irratti intiijarii
intiijarichuma arganna.kamiyyuu yoo idaane
intiijarichuma
Amaloota Ida’uunarganna.
Intiijarii Irratti Qabu:
Amaloota
AmalaIda’uun Intiijarii Irratti Qabu:
Hinalagoomne
Amala
Amala hinHinalagoomne
alaagoomne ida’uu jechuun lakkoofsotni intiijarii
Amala
lama hin alaagoomne
yookiin isaa ol ida’uu jechuunida’aman,
yoo walitti lakkoofsotni
firiinintiijarii
argamu
lama yookiin
lakkoofsa isaa yoo
intiijarii ol yoo walitti ida’aman, firiin argamu
ta’edha.
lakkoofsa
 Yoointiijarii
afi b’nyoo ta’edha. intiijarii ta’an, a + b intiijariidha.
lakkoofsota
 Yoo afi b’n lakkoofsota intiijarii ta’an, a + b intiijariidha.

Fakkeenyaaf: −1
Fakkeenyaaf:Fakkeenyaaf: −9. Kunis
−15 + 6 = −15 + 6 =-15fi
−9. 6Kunis waan
-15fi ta’aniif
intiijaroota ida’am
6 intiijaroota
= −9. Kunis waan ta’aniif
-15fi ida’amni (-9) intiijariidha.
waan ta’aniif
6 intiijaroota ida’amni (-9) intiijariidha. Amala Jijjiirraa
iijariidha. Amala Jijjiirraa Iddoo

Amala Jijjiirraa Iddoo  a fi b’n intiijar
 a fi b’n intiijaroota kamiyyuu
 a fi b’n yookamiyyuu
intiijaroota ta’an, a +byoo +aFakkeenyaaf:
=b ta’an,
ta’a. -17
a +b =b +a ta’a.
Fakkeenyaaf:
iyyuu yoo ta’an, -17 + 9 = 9-17
Fakkeenyaaf:
a +b =b +a ta’a. + +
(−17)
9 = =9 −8 Amala Jijjiirraa
+ (−17) = −8
9 + (−17) =Amala−8 Jijjiirraa Hammattuu
Amala Jijjiirraa Hammattuu  a, b fi c’n intii
ttuu  a, b fi c’n intiijaroota kamiyyuu

 a, b fi c’n yookamiyyuu
intiijaroota ta’an ( 𝑎𝑎 yoo + ( 𝑐𝑐𝑎𝑎 =
+ 𝑏𝑏)ta’an + 𝑎𝑎𝑏𝑏)++(𝑏𝑏
amiyyuu yoo ta’an𝑐𝑐( =
𝑎𝑎 𝑎𝑎
++ 𝑏𝑏) (𝑏𝑏
+ 𝑐𝑐+ =
𝑐𝑐)𝑎𝑎ta’a
te st
+ (𝑏𝑏 + 𝑐𝑐) ta’a Fakkeenyaaf: (11
r
Fakkeenyaaf:Fakkeenyaaf:
(11 + 9) + 7(11
=+119)++( 7
9 +
= 7)
11 =+ 27 Amala
(9 + 7) = Zeeroo
27
o
 a’n lakkoofsa
F
7 = 11 + ( 9Amala
+ 7) Zeeroo
= 27 Amala Zeeroo
 a’n lakkoofsa intiijarii
 a’n kamiyyuu
lakkoofsa yookamiyyuu
intiijarii ta’e, a + 0yoo +a =aa+ 0 = 0 +a =
= 0 ta’e,
kamiyyuu yoo ta’e,a a + 0 = 0 +a a= Kanaafuu 0’n
Kanaafuu 0’n Kanaafuu
miseensa of
0’ntaasisaa jedhama.
miseensa of taasisaa jedhama.
of taasisaa jedhama.

Gilgaala 1.3
1. Ida’ama intiijaroota armaan gadii barbaadi.
a. 27 + 33 ` f. −100 + 0
b. −45 + 25 g. (50 + 40) + 61
c. −18 + (−32) h. 50 + (40 + 61)
d. 240 + 0 i. 0 + 0
e. −135 + (−100) + 150
st
2. Ida’amni intiijaroota walitti aanan lamaa 45 yoo ta’e,
te
intiijaroota kana barbaadi.
For
3. Taliileen Caffee Araaraa deemuun abbaa qabeenyaa tokko
irraa qarshii 500 liqeeffatte , qarshii liqeeffatte kana
keessaa 245 yoo abbaa qabeenyichaaf deebiste walumaa
gala Taliilee irratti qarshii meeqatu hafe?
1.4.2
1.2.2.Intiijaroota Hir’isuu
Qabiyyee kana jalatti lakkoofsa intiijarootaa hir’isuu karaalee
garaagaraa ilaaluu dandeenya.
a. Intiijaroota mallattoo wal fakkaataa qaban wal irraa
hir’isuu
b. Intiijaroota mallattoo adda addaa qaban wal irra hir’isuu

garaagaraa ilaaluu dandeenya.
a. Intiijaroota mallattoo wal fakkaataa qaban wal irraa
hir’isuu
b. Intiijaroota mallattoo adda addaa qaban wal irra hir’isuu
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6
Kunis sarara
Kunis sarara lakkoofsa
lakkoofsa irratti
irratti 66 irraa
irraa gara
gara bitaatti
bitaatti yuuniiti
yuuniiti 22
deemi.
deemi.
Kanaaf, 6
Kanaaf, 6 −
− 2
2==4 ta’a jechuudha.
4 ta’a jechuudha.
Intiijaroota
Intiijaroota negaatiivii
negaatiivii hir’isuu
hir’isuu
 Intiijaroota
 Intiijaroota negaatiivii yeroo
negaatiivii yeroo sarara
sarara lakkoofsaatti
lakkoofsaatti
st
fayyadamuun hir’isnu
fayyadamuun hir’isnu yeroo
yeroo mara
mara zeeroo
zeeroo irraa
irraa ka’uun
ka’uun gara
gara
te
harka bitaatti
harka bitaatti ramaddii
ramaddii barbaadame
barbaadame erga
erga deemne
deemne booda
booda
tuqaa irra
tuqaa irra geenyee
barbaadame gara
barbaadame
Fakkeenya 9:
9: For
geenyee dhaabbanne
dhaabbanne irraa
gara harka
irraa ka’uun
harka mirgaatti
ka’uun ramaddii
mirgaatti deemna.
deemna.
ramaddii
Fakkeenya
Sarara lakkoofsaatti
Sarara lakkoofsaatti fayyadamuudhaan
fayyadamuudhaan −5
−5 −
− (−1) barbaadi
(−1) barbaadi
Deebii: a.
Deebii: a. Caalmaa
Caalmaa −5fi
−5fi −
− 1, argachuuf sarara
1, argachuuf sarara lakkoofsaa
lakkoofsaa
armaan gadii
armaan gadii ilaali.
ilaali.
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6
Kunis sarara
Kunis sarara lakkoofsaa
lakkoofsaa irratti
irratti -5
-5 irraa
irraa ka’uun
ka’uun gara
gara mirgaatti
mirgaatti
ramaddii
ramaddii 11 deemi.
deemi. Kanaaf
Kanaaf −5
−5 –– (−1)
(−1) = −4 ta’a
= −4 ta’a jechuudha.
jechuudha.
Intiijaroota
Intiijaroota mallattoo
mallattoo addaa
addaa addaa
addaa qaban
qaban wal
wal irraa
irraa hir’isuu
hir’isuu
Intiijaroota
Intiijaroota poozatiiviifi
poozatiiviifi negaatiivii
negaatiivii yeroo
yeroo sarara
sarara lakkoofsaatti
lakkoofsaatti
fayyadamuun
fayyadamuun hir’isnu
hir’isnu

Gocha 1.5
1. Gaaffilee armaan gadii sarara lakkoofsaatti fayyadamuun
hir’isi.
a. 7 − 5 b. −3 − (−5) c. 8 − 0
d. 4 − (−9) e. −21 − 0
2. Intiijaroota armaan gadii hir’isi.
a. 13 – 9 b. 8 – (−15) c −3 – (−2)
d. −5 − 7 e. 12 – 0
te st
Intiijaroota poozatiivii hir’isuu
For
Intiijaroota mallattoo wal fakkaataa qaban hir’isuu
 Lakkoofsota lakkaawwii lama wal irraa hir’isuu jechuun

intiijaroota poozatiivii lama wal irraa hir’isuu jechuudha.
fayyadamuun hir’isnu yeroo mara zeeroo irraa ka’uun gara
harka mirgaatti yuuniitii barbaadame erga deemnee booda
tuqaa irra geenyee dhaabbanne irraa ka’uun yuunitii
barbaadame gara harka bitaatti deemna.
Fakkeenya 8:
Sarara lakkoofsaatti fayyadamuudhaan 6-2 barbaadi
Deebii: a. Caalmaa poozatiivii 6fi poozatiivii 2, argachuuf sarara

 (Poozatiivii – negaatiivii) yoo ta’e, zeeroo irraa gara harka
mirgaatti ramaddii barbaadame erga deemnee booda tuqaa
 (Poozatiivii – negaatiivii) yoo ta’e, zeeroo irraa gara harka
geenye irraa kallattidhuma harka mirgaatti ramaddii
mirgaatti ramaddii barbaadame erga deemnee booda tuqaa
barbaadame deemna.
geenye irraa kallattidhuma harka mirgaatti ramaddii
 (Negaatiivii – poozatiivii) yoo ta’e, zeeroo irraa gara harka
barbaadame deemna.
bitaatti ramaddii barbaadame erga deemnee booda tuqaa
 (Negaatiivii – poozatiivii) yoo ta’e, zeeroo irraa gara harka
geenye irraa kallattidhuma harka bitaatti ramaddii
bitaatti ramaddii barbaadame erga deemnee booda tuqaa
barbaadame deemna.
geenye irraa kallattidhuma harka bitaatti ramaddii
Fakkeenya 10:
barbaadame deemna.
t
Sarara lakkoofsaatti fayyadamuudhaan 2 – (− 3) barbaadi
s
Fakkeenya 10:
te
Deebii: a. Caalmaa2fi -3, argachuuf sarara lakkoofsaa armaan
Sarara lakkoofsaatti fayyadamuudhaan 2 – (− 3) barbaadi
r
gadii ilaali.
o
Deebii: a. Caalmaa2fi -3, argachuuf sarara lakkoofsaa armaan
gadii ilaali.
F
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6
Kunis sarara lakkoofsaa irratti 2 irraa ka’uun gara mirgaatti

ramaddii 3 deemi.
Kunis sarara lakkoofsaa irratti 2 irraa ka’uun gara mirgaatti
Kanaaf, 2 – (−3) = 5 ta’a jechuudha.
ramaddii 3 deemi.
Kanaaf, 2 – (−3) = 5 ta’a jechuudha.
Hubadhu:
1. Ida’uufi hir’isuu intiijaroota keessatti;
Hubadhu:
 Yoo mallattooleen walfakkaatan lama walitti aananii
1. Ida’uufi hir’isuu intiijaroota keessatti;
dhufan ida’uutti jijjiiramu.
 Yoo mallattooleen walfakkaatan lama walitti aananii
Kunis +(+) = + fi −(−) = +
dhufan ida’uutti jijjiiramu.
Kunis +(+) = + fi −(−) = +

 Yoo mallattooleen wal hin fakkaanne lama walitti aananii

dhufan hir’isuutti jijjiiramu
Kunis +(−) = − fi −(+) = −
2. a +b walitti ida’uuf ‘a’ irraa ka’uudhaan , gara sochii
keenyaa b ilaaluudhaan murteessina.
 b’n poozatiivii yoo ta’e gara mirgaatti deemna.
 b’n negaatiivii yoo ta’e gara bitaatti deemna.
 b’n zeeroo yoo ta’e a irratti dhaabbanna.`
3. Ida’uun lakkoofsota intiijarii:
 Amala jijjiirraa iddoo qaba.
te st
 Amala jijjiirraa hammattuu qaba.
For
Fkn: afi b’n intiijarii kamiyyuu yoo ta’an, a+b =b+a
Fkn: a, bfi intiijarii kamiyyuu yoo ta’an, a+(b+c) = (a+b)+c
Gilgaala 1.4
1. Mallattoo " > " yookiin " < " bakka duwwaa armaan
gadii irratti guuti.
a. – (−5)___7 c. (−22) − 8 __8 − (−22)
b. 12___ − 21 d. −71 + 11___20 − 82

2. Intiijaroota armaan gadii shallagi.

a. −6 + 6 c. −45 − (−30) e. 15 + 0
b. 0 + (−34) d. -101 + (−2) f. 18 – (−10)
3. x’n lakkoofsa intiijarii kamiyyuu yoo ta’e x irratti ida’amee
x mataasaa kan ta’u intiijarii biraa barbaadi. Intiijarii akkasii
meeqa argachuu dandeessa?
4. k’n intiijarii yoo ta’e, k irraa hir’ifamee k dhuma mataasaa
t
deebisee kan ta’u intiijarii biraa barbaadi. Intiijariin akkasii
meeqatu jira?
te s
or
5. Ho’i magaalaa Finfinnee 25℃ yoo ta’u, ho’i magaala
F
Fiichee immoo −5℃. Garaagarummaan tempereechera
magaalota kanaa meeqa ta’a?
6. Biiroon barnoota magaalaa Finfinnee barattoota ciccimoo
ta’an badhaasuuf kutaa magaala Gullallee irraa barattoota
12, kutaa magaala Boolee irraa barattoota 16fi kutaa
magaala Lammii kuraa irraa barattoota 15 yoo filate.
a. Biiroon barnoota magaalaa Finfinnee walumaa gala
barattoota meeqa badhaase?
b. Barattootni kutaa magaalaa Booleefi Gullallee irraa
badhaafaman meeqa?

1.5.Intiijarootaa Baay’isuufi Hiruu.

Intiijaroota Baay’isuu
Mata duree kana jalatti akkaataa lakkoofsota intiijarii baay’isuu
dandeessu baratta.
lakkoofsota intiijaroota baay’isuu jechuun lakkoofsuma sana
irra deddeebi’uun ida’uu akka ta’e ni yaadatta.
Gocha 1.6
1. Sarara lakkoofsaatti fayyadamuun intiijaroota armaan
st
gadii waliin baay’isi.
te
a. (−4) × (2) b. 3 × 2 c. (−1) × (−1)
d. 0 × 3
or
2. Intiijaroota armaan gadii waliin baay’isi.
a. 3 × 6
F
b. (−2) × (−6)
e. (−1) × 0
c. (−1) × 6
f. 1 × 9
g. 1 × −6
3. Gatiin qalama tokkoo qarshii 5 yoo ta’e gatiin qalama 7
qarshii meeqa ta’a?
Akka waliigalaatti seerota armaan gadii fayyadamna.

Seera 1: Baay’ataan lakkoofsota intiijaroota lamaa kanneen
mallattoon isaanii wal fakkaataa ta’e,yeroo hundaa poozatiivii
dha.
Kunis
 afi b’n intiijaroota poozatiivii yoo ta’an, 𝑎𝑎 × 𝑏𝑏 ‘n yeroo
hundaa poozatiivii ta’a

afi b’n
 afi
 b’n intiijaroota
intiijaroota negaatiivii
negaatiivii yoo
yoo ta’an,
ta’an, 𝑎𝑎
𝑎𝑎 ×
× 𝑏𝑏 ‘n yeroo
𝑏𝑏 ‘n yeroo
hundaa poozatiivii
hundaa poozatiivii ta’a.
ta’a.
Fakkeenya11: Baay’atoota
Fakkeenya11: Baay’atoota armaan
armaan gadii
gadii barbaadi.
barbaadi.
a. 5
a. 5××3
3 b. (−4)
b. (−4) ×× (−2)
(−2)
Furmaata:
Furmaata:
a. 5
a. 5××33= 15 (( 33 fi
= 15 fi 55 lamaan
lamaan isaanii
isaanii poozatiivii
poozatiivii waan
waan
ta’aniif baay’atan
ta’aniif baay’atan isaanis
isaanis poozatiiviidha.)
poozatiiviidha.)
b. (−4)
b. (−4) × × (−2) =8(-4fi -2
(−2) =8(-4fi -2 lamaan
lamaan isaanii
isaanii negaatiivii
negaatiivii
st
waan ta’aniif
waan ta’aniif baay’atan
baay’atan isaanii
isaanii poozatiiviidha.)
poozatiiviidha.)
te
Fakkeenya 12:
Fakkeenya 12: Sarara
Sarara lakkoofsaa
lakkoofsaa gargaaramuun
gargaaramuun 2
2××3
3
barbaadi.
barbaadi.
Furmaata:
Furmaata: 2×
2 ×3
3==2
F
2+
or
+2
2++2
2==6
6
-6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6
Kanaafuu tarkaanfii
Kanaafuu tarkaanfii lama
lama lamaan
lamaan zeeroo
zeeroo irraa
irraa eegaele
eegaele hanga
hanga 66 tti
tti
agarsiifamuu qaba.
agarsiifamuu qaba.
Seera 2:
Seera 2: Lakkoofsotni
Lakkoofsotni intiijaroota
intiijaroota lama
lama kanneen
kanneen mallattoon
mallattoon isaanii
isaanii
garaagara ta’an
garaagara ta’an baay’ataan
baay’ataan isaanii
isaanii yeroo
yeroo mara
mara negaatiivii
negaatiivii dha.Kunis
dha.Kunis
a’n poozatiiviifi
a’n poozatiiviifi b’n
b’n immoo
immoo negaatiivii
negaatiivii yoo
yoo ta’an,
ta’an, 𝑎𝑎
𝑎𝑎 ×
× 𝑏𝑏 yeroo mara
𝑏𝑏 yeroo mara
negaatiivii ta’a,
negaatiivii ta’a, Yookiin
Yookiin a’n
a’n negaatiivii
negaatiivii fi
fi b’n
b’n immoo
immoo poozatiiviii
poozatiiviii yoo
yoo
ta’an, 𝑎𝑎
ta’an, 𝑎𝑎 ×
× 𝑏𝑏 yeroo mara
𝑏𝑏 yeroo mara negaatiivii
negaatiivii ta’a.
ta’a.
Fakkeenya 13:
Fakkeenya 13: Intiijaroota
Intiijaroota armaan
armaan gadiitiif
gadiitiif baay’ataa
baay’ataa isaanii
isaanii
barbaadi.
barbaadi.

a. 5 × (−1
a. 5 × (−11) b. −10 ×
b. −10 × 3 Furmaata:
Furmaata: a. 5 × (−1
a. 5 × (−11) = −55 (5 fi -11 mallattoo garaagaraa waan qabaniif
qabaniif baay’ataan isaanii negaatiiviidha.) b. −10 × 3
b. −10 × 3 = −30 (-10 fi 3 mallattoo garaagaraa waan qabaniif b
qabaniif baay’ataan isaanii negaatiiviidha) Amaloota Ba
Amaloota Baay’isuun Intiijaroota Irratti Qabu Amala jijj
Amala jijjiirraa iddoo kan baay’isuu
te st Yoo afi b’n la
r
Yoo afi b’n lakkoofsota intiijaroota lama ta’an, 𝑎𝑎 × 𝑏𝑏 = 𝑏𝑏 × 𝑎𝑎.
𝑎𝑎.
Fo
Amala jijjiirraa hammattuu kan baay’isuu
Yoo a, b fi c’n lakkoofsota intiijaroota sadii ta’an,
Amala jijji
Yoo a, b fi c’n
(𝑎𝑎 × 𝑏𝑏) ×
(𝑎𝑎 × 𝑏𝑏) × 𝑐𝑐 = 𝑎𝑎 × (𝑏𝑏 × 𝑐𝑐) Amala raa
Amala raabsamaa baay’isuun ida’uu irratti qabu Yoo a, b fi c in
Yoo a, b fi c intiijaroota kamiyyuu ta’an,  𝑎𝑎 × (𝑏𝑏
 𝑎𝑎 × (𝑏𝑏 + 𝑐𝑐) = (𝑎𝑎 × 𝑏𝑏) + (𝑎𝑎 × 𝑐𝑐)  (𝑎𝑎 + 𝑏𝑏
 (𝑎𝑎 + 𝑏𝑏) × 𝑐𝑐 = (𝑎𝑎 × 𝑐𝑐) + (𝑏𝑏 × 𝑐𝑐) Fakkeenya 14
Fakkeenya 14:3 × (5 + 2) = (3 × 5) + (3 × 2) Fakkeenya 15
Fakkeenya 15: Amala raabsamaa fayyadamuun kanneen armaan gadii salph
gadii salphisi. a. 3 × (5 +
a. 3 × (5 + 2) b.−2 × (5 + 9)

Furmaata:
a. 3 × (5 + 2) = (3 × 5) + (3 × 2)
= 15 + 6= 21
b. −2 × (5 + 9) = (−2 × 5) + (−2 × 9)
= −10 + (−18) = −10 − 18 = −28
Fakkeenya 16: kanneen arman gadii salphsi
a. 3 × 8 × 4 b. 9 × 4 + 5 × 4
Furmaata: 3 × 8 × 4 = (3 × 4) × 8
= 12 × 8 = 96
te st
r
b. 9 × 4 + 5 × 4 = (9 + 5) × 4
Fo = 14 × 4 = 56
Amala zeeroo baay’isuu irratti
Intiijarariin kamiyyuu yoo zeeroon baay’ate yeroo mara zeeroo ta’a
Fakkeenya 17: Intiijaroota armaan gadii baay’isi.
a. −1 × 0 b. 0 × 1 c. 15 × 0 d. 0 ×0
Deebii:
a. −1 × 0 = 0 c. 15 × 0 = 0
b. 0 × 1 = 0 d. 0 × 0 = 0
Fakkeenyi armaan olii kunis kan agarsiisu lakkoofsi intiijarii
kamiyyuu yoo 0’n baay’ate, baay’ataan isaa zeeroo ta’uu isaati.
Amala tokkoo baay’isuu irratti
Intiijariin kamiyyuu yoo tokkoon baay’ate yeroo mara intiijarichuma ta’a.
Fakkeenya 18: Intiijaroota armaan gadii baay’isi.
a. 1 × 2 b. −5 × 1 c. 15 × 1 d. 1 × 1

Deebii:
a. 1 × 2 = 2 b. −5 × 1 = −5
c. 15 × 1 = 15 d. 1 × 1 = 1
Fakkeenyi armaan olii kunis kan agarsiisu lakkoofsi intiijarii kamiyyuu yoo
1’n baay’ate, baay’ataan isaa lakkoofsichuma ta’a.
Gilgaala 1.5
1. Kanneen armaan gadii keessaa kan sirrii ta’e addaan baasii ibsi.
a. 13 × 25 = 25 × 13
b. −19 × 25 = 25 × 19
st
c. 2 × (5 × 9) = (2 × 5) × 9
te
d. 2 × (5 × 9) = (2 × 9) × 5
e. 2 × (3 + 9) = (2 × 3) × 9
f. 8 × 6 × 3 = (8 × 6 )+3
g. 9 × 4 + 5 × 4 = (9 +5) × 4 For
h. −6 × (5 + 9) = (−6 × 5) + (−6 × 9)
2. Intiijaroota armaan gadii salphisi.
a. (3 + 4) × 2 c. (49 × 7) + (21 × 3)
b. (9 × 2) + (2 × 33) d. 66 × 1
e. -548 × 1 g. 0 × −241
3. Amala raabsamaa baay’isuun ida’uu irratti qabu fayyadamuun
bakka duwwaa armaan gadii guuti.
a. 8 × (20 + 4) = (8 × 20) + (8 × _____)
b. 28 × (10 + 9) = (28 × 10) + (____ × 9)
c. 56 × (____ + ____) = (56 × 30) + (56 × 4)
d. _____ × (40 + 9) = (−2 × ___) + (−2 × 9)
e. −201 × (124 + 81) = (_____ × 124) + (−201 × 81)

4. Galma mana barumsaa tokko keessa tokkoon tokkoon isaa

teessoo 24 kan qabatu toora teessoowwanii 17 tu jira.
Namoonni 343 galma keessa taa’anii jiru. Teessoowwan
meeqatu duwwaadha
5. Sa’aatii tokko keessatti namootni 34 sirba Hacaaluu
Hundeessaa maalii mallisaa jedhu yoo dhaggeeffatan.Haaluma
walfakkaatuun yoo dhaggeeffatan Sa’aatii 24 keessatti
st
namoota meeqaatu sirbicha dhaggeeffataa?
Intiijaroota Hiruu
or te
F
Seerotni lakkoofsota intiijaroota lama hiruuf gargaaran seerota
lakkoofsota intiijaroota baay’isuuf oolanii wajjin walfakkaatu.
Baay’isuufi hiruun qooyyabootaa hariiroo waliin qabanidha.
Lakkoofsa intiijarii tokko lakkoofsa intiijarii zeeroo ala ta’e
biroof yoo hirru, hafteen zeeroo yookiin zeeroo irraa adda ta’uu
danda’a.
Hiruun wanta tokko bakka adda addaatti qoqqooduudha yookiin
caccabsuudha.

Gocha 1.7
1. Kitaaboleen 600 manneen kitaabaa 20f wal qixa yoo
qoodaman meeqa meeqa isaan gaha?
Manneen kitaabaa 300 yoo jiraatee hoo?
2. Intiijaroota armaan gadii hiri.
a. −78 ÷ 6 c. 441 ÷ −9 e. 45 ÷ 0
b. −125 ÷ −25 d. 0 ÷ 6 f. 198 ÷ 1
Fakkeenya19: kanneen armaan gadii hiri.
te st
r
a. 30 ÷ 5 b. −125 ÷ 25 c. b. 39 ÷ 4
Fo
Furmaata:
a. 30 ÷ 5 = 6 sababni isaas 5 × 6 = 30 waan ta’eef.
b. −125 ÷ 25 = −5 sababni isaas −5 × 25 = −125 waa
ta’eef
c. 39 ÷ 4
9.75
4 39
- 36
3
30 ← Haftee kan ta’e 3 irratti 0 daballa.
-28 Sababni isaas 3, 4’f hin hiramu
20
- 20

00 ← Haftee kan ta’e 2 irratti 0

dabaluudha. Sababni
isaas 2, 4’f hiramuu waan hin
dandeenyeef.
Kanaafuu, 39 ÷ 4 = 9.75 ta’a jechuudha.
Kunis kan ibsu hiruufi baay’isuun galagaltoo walii ta’uu
agarsiisa.
Yaadadhu: Fakkeenya13 c armaan olii keessatti 9.75 gahee, 4
st
hirmaataafi 39 immoo hiramaadha.
te
Hubadhu:
For
 Intiijariin poozatiivii tokko yoo intiijarii poozatiivii kan
biroof hirame, ga’een isaa yeroo mara poozatiiviidha.
 Intiijariin negaatiivii tokko yoo intiijarii negaatiivii kan
biroof hirame, ga’een isaa yeroo mara poozatiivii dha.
 Intiijariin poozatiivii tokko yoo intiijarii negaatiivii kan
biroof hirame, ga’een isaa yeroo mara negaatiiviidha.
 Zeeroon intiijarii zeeroo hin taane kamiifuu yoo hirame,
ga’een isaa yeroo mara zeeroodha.
 Lakkoofsa intiijarii kamiyyuu zeeroof yoo hirame hiika hin
qabu.

Gilgaala1.6
1. Burqaan qarshii 1000 qabatee gara Birbirsa gooroo deemee
mi’a daldalaaf isa barbaachisu gosa 20 qarshii wal qixaan
yoo bite, Burqaan mi’a tokko qarshii meeqaan bite?
2. Kanneen armaan gadii shallagi.
a. 235 ÷ 5 c. (−18 ÷ 2) ÷ 3
b. (−114) ÷ (−3) d. 144 ÷ (−4 ÷ 2)
3. Ibsama armaan gadii keessatti deebii kenname argachuuf
bakka hammattuun taa’uu qabu ibsi.
a. 42 ÷ 7 ÷ 2, deebii 3
te st
r
b. −54 ÷ 18 ÷ 2 , deebii - 6
1.6. Intiijaroota Guutuufi Mangoo

Fo
Kanaan dura kutaa gadii keessatti waa’ee lakkoofsa guutuu fi
mangoo kan lakkoofsota hundaa barachuun kee ni yaadatama.
Mata duree kana keessatti immoo waa’ee lakkoofsota guutuufi
mangoo kan intiijarootaa ni baratta.
Gocha1.8
1. Lakkoofsota intiijarii haftee malee 2’f hiramuu
danda’an muraasa isaanii tarreessi.
2. Lakkoofsota intiijarii haftee malee 2’f hiramuu kan
hin dandeenye muraasa isaanii tarreessi.
3. Lakkoofsotni 0, −44,2, 4, −4, 6, −16, 8, 16, 24, 248
haftee malee lamaaf hiramuu ni danda’uu?
Lakkoofsotni 3, 5, −11. 7, 9, −25, 13, 17, 33, 355 hoo?

Hiikoo1.2: Intiijaroota Guutuufi Mangoo

i. Lakkoofsotni intiijarii 2’f haftee malee hiramuu
danda’an lakkoofsota intijarii guutuu jedhamu.
ii. Lakkoofsotni intiijarii guutuu hintaane immoo
lakkoofsota intiijarii mangoo jedhamu.
Fakkeenya 1: … , −6, −4, −2, 0, 2, 4, 6, … haftee malee 2’f
st
waan hiramaniif lakkoofsota intiijarii guutuu dha.
te
Fakkeenya 2: … , −5, −3, −1, 1, 3, 5, , … haftee malee 2’f
or
hiramuu waan hin dandeenyeef lakkoofsota intiijarii mangoo
dha.
F
Kunis kan ibsu lakkoofsotni intiijarootaa guutuufi mangoo
jedhamuun bakka lamatti qoodamuu isaaniti.
Hubadhu:
 Dijiitiin mana tokkoo lakkoofsa intiijarii tokkoo
lakkoofsa guutuu yoo ta’e lakkoofsichi yeroo mara
lakkoofsa guutuu ta’a.
 Dijiitiin mana tokkoo lakkoofsichaa mangoo yoo ta’e
immoo lakkoofsichi mangoo ta’a.

Hojii Garee 1.3

Hojii
Gaaffileearmaan
Gaaffilee armaan gadii
gadii gareen
gareen mari’achuun
mari’achuun deebisaa.
deebisaa.
1.1. Lakkoofsa
Lakkoofsatokko
tokko osoo
osoo 2’f
2’f hin hiriin lakkoofsa
lakkoofsamangoo
mangoo
yookiinguutuu
yookiin guutuu jechuu
jechuu ni dandeessaa?
dandeessaa?
2.2. Kanneen
Kanneenarmaan
armaan gadii
gadii shallaguun booda
booda guutuu
guutuuyookiin
yookiin
mangoota’uu
mangoo ta’uu isaa
isaa ibsi.
ibsi.
a.a. 12
12++66 c. −12
c. −12 +
+ (−6)
(−6) e. +77 g.g.12
e. 11 + 12−−10
10
b.b. −1 (−7)
−1++(−7) d. 12
d. 12 +
+ 17
17 f.f. −12
−12++(−15)
(−15)
t
3.3. Ida’amni
Ida’amnilakkoofsota
lakkoofsota guutuu
guutuu lamaa
lamaa yeroo
yeroo mara
s
mara
te
guutuudhaa?
guutuudhaa?
or
4.4. Ida’amni lakkoofsota mangoo
mangoo lamaa
lamaa mangoodha
mangoodhamoo
moo
F
guutuudha?
guutuudha?
5.5. Ida’amni
lakkoofsota mangoofi
mangoofi lakkoofsota
lakkoofsota guutuu
guutuuhoo
hoo
mangoomoo
mangoo mooguutuu
guutuu ta’a?
ta’a?
6. Intiijaroota armaan gadii keessaa kan guutuu ta’e adda

6. baasii
Intiijaroota
sababaarmaan gadii keessaa
isaa wajjin ibsi. kan guutuu ta’e adda
baasii sababa isaa wajjin ibsi.
a. 476 b. 87 c. 125 d. −17
a. 476 b. 87 c. 125 d. −17
e. 78 f. 43 g. 0 h. 239
e. 78 f. 43 g. 0 h. 239
i. 1022 j. 7 k. 120 l. 621
i. 1022 j. 7 k. 120 l. 621 m. 354
m. 354
Fakkeenya 20: Intiijaroota armaan gadiitti tarreeffaman guutuu
Fakkeenya 20: Intiijaroota armaan gadiitti tarreeffaman guutuu
yookiin mangoo jechuun adda baasii ibsi.
36
a.−34276 b. 23135 c. 1204 d. 9813

e. −4122 f. 1 g. 0
Deebii:
a. −34276 lakkoofsa guutuudha. Sababni isaa dijiitiin
mana tokkee (6) guutuu waan ta’eef.
b. 23135 lakkoofsa mangoodha.. Sababni isaa dijiitiin mana
tokkee (5) mangoo waan ta’eef.
c.1204 lakkoofsa guutuu (4 guutuu waan ta’eef).
t
d. 9813 lakkoofsa mangoodha (3 mangoo waan ta’eef)
e. lakkoofsa guutuudha.
te s
r
f. mangoodha
g. guutuudha.
Fo
Fakkeenya kanaa oliirraa akka hubannutti dijiitiin mana
tokkoo initiijarii kamiyyuu 0, 2, 4, 6, 8 yoo ta’an intiijarichi
guutuudha. Garuu kanneen dijiitiin mana tokkoo 1, 3, 5, 7, 9
ta’an immoo intiijarii mangoodha.
Amaloota lakkoofsota guutuufi mangoo:
 Ida’amni lakkoofsota intiijaroota guutuu lamaa

guutuudha.
Lakkoofsa guutuu +lakkoofsa guutuu= lakkoofsa
guutuu.

Fakkeenya 21:
a. 4 + 18 = 22
b. −54 + (−100) = −154
c. −120 + 60 = −60
 Ida’amni lakkoofsota intiijaroota mangoo lamaa

guutuudha.
Lakkoofsa mangoo +lakkoofsa mangoo= lakkoofsa
t
guutuu
. Fakkeenya 22:
te s
a. 11 + 9 = 20
b. −5 + (−11) = −16
c. -121 + 61 = −60 For
 Ida’amni lakkoofsota intiijaroota mangoofi
lakkoofsa guutuu, lakkoofsa mangoo dha. Lakkoofsa
mangoo +lakkoofsa guutuu= lakkoofsa mangoo dha.
Fakkeenya 23:
a. 11 + 4 = 15
b. -10 + (−11) = −21
c. 20 + −61 = −41

Gocha 1.9
1. Kanneen armaan gadii erga shallagdee booda guutuu yookiin
mangoo ta’uu isaa ibsi.
a. 24 − 6 b. −11 − (−7) c. −12 − (−15)
d. 17 − (−6) e. −12 − (−10) f. 21 − 17
g. 7 − 4 h.12 − 5 i. 6 × 2
j.−2 × 6 k. 3 × (−21) l. 7 × 2
2. Garaagarummaan lakkoofsoota mangoo lamaa mangoo moo
st
guutuu ta’a jettee yaaddaa? Deebii kee fakkeenya wajjin kenni.
te
3. Garaagarummaan lakkoofsa guutuufi mangoo guutuu moo
For
mangoo ta’a jettee yaaddaa? Deebii kee fakkeenya wajjin kenni.
4. Baay’ataan lakkoofsa guutuufi mangoo guutuu moo mangoo
ta’aa?
Fakkeenya 24:
1. Intijiijaroota armaan gadii shallaguun guutuu yookin mangoo

ta’uu isaa murteessi.
a.8 − 12 b . −13 − (−19) c. 3 × 11

d. 17 − (−6) e. 8 × 4 f. 3 × 14
Furmaata:
a.8 − 12 = −4 Kunis kan agarsiisu garaagarummaan
lakkoofsota guutuu lamaa guutuu ta’uu isaati.

b.−13 − (−19) = 6 Kunis kan agarsiisu

garaagarummaan lakkoofsota mangoo lamaa guutuu ta’uu
isaati.
c. 3 × 11 = 33 Kun ammoo kan agarsiisu baay’ataan
lakkoofsota mangoo lamaa mangoo ta’uu isaati.
d. 17 − (−6) = 23 kana jechuunis mangoo- guutuu=
mangoo ta’uu isaati.
e .8 × 4 = 32 ( 32 guutuu waan ta’eef baay’atan
te
lakkoofsota guutuu lamaa guutuu ta’uu isaati)
st
r
f. 3 × 14 = 42 kun immoo kan mul’isu
Fo
guutuu×mangoo=guutuu ta’uu isaati.
Hubadhu: Fakkeenya armaan olii irraa kan hubattan:
 Garaagarummaan lakkoofsota mangoo lamaa yeroo mara
Mangoo- Mangoo= Guutuu
 Garaagarummaan lakkoofsota guutuu lamaa yeroo mara
Guutuu - Guutuu = Guutuu
 Garaagarummaan lakkoofsa guutuufi mangoo yeroo hunda
lakkoofsa mangoo ta’a.
Guutuu - mangoo = mangoo
 Garaagarummaan lakkoofsa mangoofi guutuu yeroo mara
lakkoofsa mangoo ta’a.

Mangoo - Guutuu = Mangoo
Mangoo--Guutuu
Mangoo
 Baay’ataan Guutuu==Mangoo
Mangoo
lakkofsota guutuu lamaa yeroo hunda guutuu
 Baay’ataan
Baay’ataan
Mangoo
ta’a. lakkofsota
lakkofsota
- Guutuu guutuulamaa
guutuu
= Mangoo lamaayeroo
yeroohunda
hundaguutuu
guutuuMangoo - Guutuu = M
ta’a. ×- Guutuu
ta’a.
Baay’ataan
 Guutuu
Mangoo lakkofsota guutuu lamaa yeroo hunda guutuu
= Mangoo
Guutuu  Baay’ataan lakkofsot
Guutuu××Guutuu
ta’a.
Guutuu
 Baay’ataan Guutuu ==Guutuu
lakkofsotaGuutuu
mangoolamaa
guutuu lamaayeroo
yeroohunda
hundaguutuu Mangoo - Guutuu =
mangoota’a.
Baay’ataan
Baay’ataan
Guutuu
 ta’a. lakkofsota
lakkofsota
× Guutuu mangoolamaa
mangoo
= Guutuu lamaayeroo
yeroohunda
hundamangoo
mangoo Baay’ataan
Guutuu lakkofs
× Guutuu =G
ta’a. × Mangoo
ta’a.
Baay’ataan
Kunis:
 Guutuu lakkofsota
Guutuu mangoo=lamaa
Mangoo
=×Guutuu yeroo hunda mangoo
Mangoo Mangoolakkofsot
ta’a.
 Baay’ataan - Guutu
Kunis: Mangoo
Kunis:
 ta’a.
Baay’ataan Mangoo
lakkofsota Mangoo
××Mangoo =Mangoo
Mangoo
=lamaa
mangoofiguutuu
mangoo yeroohunda
yeroo hundamangoo
guutuu
 Baay’ataan
Guutuu
ta’a. lakko=
× Guutuu
Baay’ataan
Baay’ataan
Kunis:
ta’a.
 lakkofsota
lakkofsota
Mangoo mangoofiguutuu
mangoofiguutuu
× Mangoo yeroohunda
= Mangooyeroo hundaguutuu
guutuu ta’a. Mangoo
Baay’ataan
Kunis: lakkofs
×
ta’a. ×Mangoo
ta’a.
Baay’ataan
 Mangoo
Kunis: lakkofsota
Guutuu mangoofiguutuu
= Guutuu
× Mangoo = Mangooyeroo hunda guutuu Guutuu lakkofsot
ta’a.
 Baay’ataan × Guutu
Mangoo××Guutuu
Mangoo
 ta’a.
Baay’ataan Guutuu==Guutuu
lakkofsota Guutuu
mangoofiguutuu yeroo hunda guutuu Baay’ataan
Kunis:
ta’a. lakko
Mangoo
t
Gilgaala1.7
s
Mangoo × Guutuu = Guutuu ta’a. × Guutuu
Baay’ataan lakkofs
te
ta’a. Mangoo =
Gilgaala1.7
Gilgaala1.7
1. Intiijaroota armaan gadii osoo 2’f hin hiriin guutuu yookiin
Kunis: Mango
r
Mangoo × Guutuu = Guutuu ta’a.
1.1. mangoo
Intiijaroota
Intiijaroota armaan
armaan gadii
gadii osoo
osoo
Gilgaala1.7 2’f
2’f hin
hin hiriin
hiriin guutuu
guutuu yookiin
yookiin
o
jechuun addaan baasi.
Baay’ataan lakko
F
Mangoo × Guutuu
mangoo
mangoo
1. Intiijaroota
a. 346897 jechuun
jechuun addaan
addaan
armaan gadii baasi.
baasi.
osoo 2’f
c.Gilgaala1.7
20564 hin hiriin guutuu
e. − 812 yookiin
1. Intiijaroota armaa
ta’a.
1. b. a.
a.
mangoo jechuun
346897
346897
8760 armaan gadii
Intiijaroota c.
c.
addaan baasi.
20564
20564
d. 98731 e.
e. −− 812
812
f. guutuu
osoo 2’f hin hiriin 923 yookiinmangoo jechuun a
Mangoo × Guutu
2. a. b.b. 346897
8760jechuun
8760
Kanneen
mangoo d.d.erga
c.
armaan addaan
gadii 20564 qooyyabdeene.f.f.
98731
98731
baasi. −−−
booda812guutuu 1.a. Intiijaroota
923
923 346897 arm
2.2. yookiin
Kanneen
Kanneen
b.
a. 8760 armaanta’uu
armaan
mangoo
346897 gadii
gadii erga
erga
d.isaan
c. qooyyabdeen
qooyyabdeen
98731
20564 addaan baasii. booda
e.f.booda
−−812 guutuu b.mangoo
guutuu
923 8760 jechuu
2. a. yookiin
yookiin
Kanneen
b. 246
8760+ mangoo
mangoo
armaan
34 ta’uu
ta’uu
gadii isaan
isaan
erga
d.d. addaan
addaan baasii.
+ 213baasii.
125qooyyabdeen
98731 f.booda
g.−−12guutuu
923 1.a. Intiijaroota
× 8 2. Kanneen armaanar
346897
a.a. 462
yookiin
2. b. 246
Kanneen mangoo
246+ 34
43 gadii d.
34 ta’uu
+armaan d.125
isaan
e.
erga 125
78 addaan
213
qooyyabdeen g.g.
213baasii.booda
−++124 h.−12 −12××× b. mangoo
588 yookiin
9guutuu 8760 jechu
mangoo t
b.b. −485
a.
c. 462+
246
462
yookiin ++4382 ta’uu d.
43
34
mangoo f.e.e.125
isaan 78−
78
35 −+ 124baasii.g.i.h.h.−12
−17
213
124
addaan −12 a. 346897
99×××5587 2.a. Kanneen
246 armaa
+ 34
c.c. 462
b.
a. −485
−485
246 +
++
3. Lakkoofsota +82
43
34 82
guutuu -7 d.f.f.5125
fie. 35
78
35 −− 17
124
+17
gidduu i.i.−12
g.h.
jiran tarreessi.
213 −12
9 ×××
−12 b. 8760
5×877 b.yookiin
462 + mangoo
43
3.Lakkoofsota
3.
4. Lakkoofsota
c.
b. −485
462 ++4382
Lakkoofsota guutuu-7
guutuu
intiijarii-7f.e.fi535
fi
mangoo 5gidduu
78 gidduu
− 17
−-20 jiran
124fijiran tarreessi.
tarreessi.
i.h. −12
12 gidduutti ××5 7 c.
9 argaman 2.a.−485
ibsi. Kanneen
246 + 34arm
+ 82
3.4.4.Lakkoofsota
Lakkoofsota guutuu
c.Lakkoofsota
−485 + 82 -7mangoo
intiijarii
intiijarii fif. 535gidduu
mangoo -20jiran
− -20
17 fifi1212tarreessi.
gidduutti
i. −12
gidduutti argaman
argaman b. yookiin
ibsi.
× 73. Lakkoofsota
ibsi. mang
462 + 43
guutu
3.
4. Lakkoofsota
Lakkoofsota guutuu
intiijarii-7mangoo
fi 5 gidduu jiran
-20 fi 12 tarreessi.
gidduutti argaman c. a.−485
ibsi. 246 +
+ 82
34
4. Lakkoofsota intiij
b. 462 + guu
3. Lakkoofsota 43
4. Lakkoofsota intiijarii mangoo -20 fi 12 gidduutti argaman ibsi.
c. −485 +int8
4. Lakkoofsota
3. Lakkoofsota g
4. Lakkoofsota i
Jechoota Ijoo
 Intiijaroota Jechoota Ijoo
 Intiijaroota masaanuu

Intiijaroota
Intiijaroota baay’isuu  Intiijaroota
Intiijarootamasaanuu
negaatiivii

Intiijaroota
Intiijarootabaay’isuu
guutuu  Intiijaroota
Intiijarootanegaatiivii
poozatiivii

Intiijaroota
Intiijarootaguutuu
hir’isuu  Intiijaroota
Intiijarootapoozatiivii
waliin

Intiijaroota
Intiijarootahir’isuu
hiruu  madaaluu
Intiijaroota waliin

Intiijaroota
Intiijarootahiruu
ida’uu madaaluu
Lakkoofsa hundaa

Intiijaroota
Intiijarootaida’uu
mangoo  Lakkoofsa hundaa
Lakkoofsalakkaawwii
t
 Intiijaroota mangoo  Lakkoofsalakkaawwii
te s
r
 Cuunfaa Boqonnaa
Cuunfaalakkoofsota
1.Lakkoofsi
1. Lakkoofsi
2.qabate
Boqonnaa
qabate lakkoofsa
lakkoofsota
Sararalakkoofsa
lakkoofsaa
hundaafi
Fo
hundaafi masaanuu isaanii of keessatti
intiijarii jedhama.
masaanuu isaanii of keessatti
irratti intiijarootni
intiijarii jedhama. negaatiivii ta’an 0 irraa
kallattii
2. Sarara gara bitaatti
lakkoofsaa kan
irratti argaman yoo
intiijarootni ta’u, intiijarootni
negaatiivii ta’an 0 irraa
poozatiiviin
kallattii immoo kan
gara bitaatti 0 irraa kallattii
argaman yoogara mirgaatti
ta’u, argamu.
intiijarootni
3.poozatiiviin
0’n intiijariidha
immoogaruu poozaatiiviis
0 irraa negaatiiviis
kallattii gara mirgaattimiti.
argamu.
3.4.0’n
Intiijarootni lama
intiijariidha masaanuu
garuu waliitinegaatiiviis
poozaatiiviis jechuu kan miti.
dandeenyu
yoo ida’amni
4. Intiijarootni isaanii 0 ta’edha.
lama masaanuu waliiti jechuu kan dandeenyu
5. Masaanuun zeeroo,
yoo ida’amni zeeroo
isaanii dhuma mataasaati.
0 ta’edha.
5.6.Masaanuun
Sarara lakkoofsaa
zeeroo, fayyadamuun
zeeroo dhumaintiijaroota
mataasaati.kamiyyuu yoo
idaatu,lakkoofsaa fayyadamuun intiijaroota kamiyyuu yoo
6. Sarara
 Intiijarii kenname tokko irratti intiijarii poozatiivii yoo
idaatu,
idaatu, tarkaanfii
 Intiijarii barbaachisu
kenname tokko irratti gara mirgaatti
intiijarii adeemi.
poozatiivii yoo
idaatu, tarkaanfii barbaachisu gara mirgaatti adeemi.
 Intiijarii kenname tokko irratti intiijarii negaatiivii yoo

idaatu, tarkaanfii barbaachisu gara bitaatti adeemi
7. Intiijaroota xfi y kamiifuu
 𝑥𝑥 – 𝑦𝑦 = 0 yoo ta’e 𝑥𝑥 = 𝑦𝑦 .
 𝑥𝑥 – 𝑦𝑦 > 0 yoo ta’e 𝑥𝑥 > 𝑦𝑦.
 𝑥𝑥 – 𝑦𝑦 < 0 yoo ta’e 𝑥𝑥 < 𝑦𝑦.
8. Baay’isuun intiijaroota keessatti amala jijjiirraa iddoo,
hammattuufi amala raabsama qaba.
te st
9. Hiruun intiijaroota keessatti amala jijjiirraa iddoo, hammattuufi
r
amala raabsamaa hin qabu.
Fo
10.Zeeroon intiijarii kamiifuu yoo hirame firiin isaa zeeroo ta’a,
garuu intiijarii kamiyyuu zeeroof hiruun gonkumaa hin
dada’amu.
11.Lakkoofsotni intiijarii kanneen dijiitiin mana tokkee isaanii 0, 2,
4, 6fi 8 ta’an lakkoofsota intiijarii guutuu jedhamu.
12.Lakkoofsotni intiijarii kanneen dijiitiin mana tokkee isaanii 1, 3,
5, 7fi 9, ta’an lakkoofsota intiijarii mangoo jedhamu.
13.Ida’ama, garaagarummaafi baay’ataan lakkoofsota intiijaroota
guutuu lamaa yeroo hunda injtiijarii guutuu ta’a.
14.Ida’amnifi garaagarummaan lakkoofsota intiijaroota mangoo
lamaa yeroo hunda injtiijarii guutuu ta’a. garuu baay’ataan
isaanii mangoo ta’a.


1. Masaanuu intiijaroota armaan gadii barbaadi.
a. 15 b. -70 c. 0 d. -10 e. 55
2. Intiijaroota armaan gadii xiqqaa irraa gara guddaatti
tartiibessi.
a. −14,1, −45, 0, −22, 55, 12
b. 824, −502, 903, −100, 205, 35
c. -4, −8, 2, 0, −5, −6, 20,
st
3. Intiijaroota armaan gadii guddaa irraa gara xiqqaatti
te
r
tartiibessi.
Fo
a. −14,1, −45, 0, −22, 55, 12
b. 824, −502, 903, −100, 205, 35
c. −4, −8, 2, 0, −5, −6, 20
4. Lakkoofsota armaan gadii sarara lakkoofsaa irratti agarsiisi.
a.−5, −8, 2, 6, 1 b.-9, −7, −5, −3, −1, 1, 2, 3
5. Bakka duwwaa armaan gadii irratti mallattoowwan “<”, “>”
yookiin “ =” guuti.
a. −21___ − 15 e. 4 + (−4)____ 0
b. −11____0 f. -1___-10
c. 14____11 g. – (−6)___6
d. 5 − (−5)____(−5) − 5 h. 41___ − 41

6. Kanneen armaan gadii qooyyabi

a. 117 − 29 f.18 + (−45)
b. 250 + 14 g. −25 − 57
c. −47 + (−44) h .81 ÷ 9
d. 5 × (12 + 3) i. 72 ÷ 5
e. −1 + 79 j. 31 ÷ 4
k. 20 × (−32 ÷ 2 + 17)
t
7. Intiijaroota armaan gadii erga shallagdee booda guutuu yookiin
mangoo jechuun adda baasi.
te s
r
a. −8 × (22 − 7) e. (44 ÷ 2) + 131
b. 44 + 102
c. -81 + (−129)
d. −253 + 253
Fo f. 208 − 104
g. 507 − 3
h.-109 − 102
i. 21 × 9
8. Lakkoofsi intiijarii mangoo hunda irra xiqqaa dijiitii sadii qabu
kamidha?
9. Aadde Keenboon Agamsa deemtee moobaayiilii tokko qarshii
750 ‘n yoo bitte, moobaayiiloota akkasii sadii bituuf qarshii
meeqa ishee barbaachisa?
10.Yeroosaan baankii internaashinaalii oromiyaatii qarshii 1000
yoo liqeeffate akkasumas baankii hojii gamtaa oromiyaatii
immoo qarshii 500 yoo liqeeffate, Yeroosaan walumaagalatti
qarshii meeqa liqeeffatee? Deebii kee intiijariin ibsi.

BOQONNAA2
BOQONNAA2 𝒂𝒂𝒂𝒂 + 𝒃𝒃 = 𝟎𝟎 , 𝒂𝒂 ≠ 𝟎𝟎
2
HIMA WALQIXAA 𝒂𝒂𝒂𝒂 + 𝒃𝒃 = 𝟎𝟎 , 𝒂𝒂 ≠ 𝟎𝟎
BOQONNAA 𝒚𝒚 = 𝒂𝒂𝒂𝒂 + 𝒃𝒃, 𝒂𝒂 ≠ 𝟎𝟎
HIMA WALQIXAA
SARARAAWAA
𝒚𝒚 = 𝒂𝒂𝒂𝒂 + 𝒃𝒃, 𝒂𝒂 ≠ 𝟎𝟎
SARARAAWAA
HIMA WALQIXAA SARARAAWAA

Xumura boqonnaa kanaatti barattoonni:
 Xumura boqonnaa
Tarmootaafi kanaatti
ibsamoota barattoonni:
aljeebraa addaan baasu.
 Tarmootaafi
 Ibsamoota aljeebraa niibsamoota
salphisu. aljeebraa addaan baasu.
 Ibsamoota
 Tartiibessuufi aljeebraa
himoota ni salphisu.
walqixaa sararaawaa furuu
st
 Tartiibessuufi
irratti dandeettii cimsatu.himoota walqixaa sararaawaa furuu
te
irratti dandeettii cimsatu. himoota
r
 Seera bakka buusuu fayyadamuun
o
walqixaa Seera bakkafuru.
sararaawaa buusuu fayyadamuun himoota
 Himoota walqixaa
 walqixaa
 Himoota
 Himoota
F
walqixaa sararaawaa
sararaawaa giraafiin
Himoota sararaawaa
furu.
walqixaa sararaawaa
ni mulìsu.
giraafiin
taèe guyyaa ni mulìsu.
guyyaan
walqabatan ni furu.walqixaa sararaawaa taèe guyyaa guyyaan
walqabatan ni furu.
Qabiyyeewwan Ijoo Boqonnaa Kanaa :
Qabiyyeewwan
2.1. Tarmootaafi IbsamootaIjoo Boqonnaa Kanaa :
Aljeebraa
2.2. 2.1. Walqixaa
Himoota Tarmootaafi IbsamootaFuruu
Sararaawaa Aljeebraa
2.3. 2.2.Diriiroo
Sirna Himoota Walqixaa Sararaawaa Furuu
Lakkoofsaa
2.4. 2.3. Oolmaa
Hojirra Sirna Diriiroo
HimootaLakkoofsaa
Walqixaa Sararaawaa
2.4. Hojirra Oolmaa Himoota Walqixaa Sararaawaa
Jechoota Ijoo
Cuunfaa Boqonnaa Kanaa

Seensa
Jechoota Ijoo
Cuunfaa Boqonnaa Kanaa
Seensa
Barnoota Herregaa kutaa gadii keessatti yaad-rimeewwan
muraasa himoota walqixaa sararaawaa sasalphoo furuu irratti
xiyyeeffatan barattee jirta. Kutaa kana keessatti immoo, seera
dabarsuu walii gitaatti fayyadamuun gadi fageenyaan akkaataa
t
itti gara himoota walqixaa sararaawaa kanneen isaan duraaf
te s
gitaatti jijjiiruun furmaata barbaaduu dandeessu baratta.
r
2.1. Tarmootaafi Ibsamoota Aljeebraa
Fo
Mata-duree kana keessatti hiikoo tarmootaafi ibsamoota
aljeebraa ni baratta. Akkasumas tarmoota walfakkaatoofi wal hin
fakkaanne addaan baasuun ni hubatta.
2.1.1.Jijjiramoota ,Tarmootaafi Ibsamoota
Hiikoo tarmiifi ibsamoota aljeebraa hubachuuf gocha armaan
gadii hojjedhu.

2. Tarmiin maalii?
3. Kanneen armaan gadii keessaa tarmoota walfakkaatoofi wal
hin fakkaanne addaan baasii barreessi.
a. 2x fi 5x b. x fi y c. 24y fi 50y
Gocha 2.1
d. −3x fi 6x e. −32x fi − 44y
1. Ibsama aljeebraa jechuun maal jechuudha?
2. Tarmiin maalii?
3. Kanneen armaan gadii keessaa tarmoota walfakkaatoofi wal
hin fakkaanne addaan baasii barreessi.
a. 2x 5x b.x y c.2 4y 50y
4. Ibsamoota aljeebraa armaan gadii ida’i.
d. 3x 6x e. 32x 44y
a. 2x + 5x 𝑏𝑏. 6x + (−5x) 𝑐𝑐 . − 4y + 6y
t
4. Ibsamoota aljeebraa armaan gadii ida’i.
te s
𝑑𝑑. 9y + (−5y) 𝑒𝑒. 3x + 5y
a. 2x + 5x 6x + ( 5x) . 4y +6 y
r
5. Ibsamoota aljeebraa armaan gadii salphisi.
o
9y + ( 5y) 3x + 5y
5.a.Ibsamoota
F
3x + 4yaljeebraa
+ 2x – armaan
2y. c.gadii
10x salphisi.
– 6y – 2x + 10y
b. −2x
a. 3x + +
4y4y+ +
2x8x – 9yc.1 0x – 6y – 2x + 10y
– 2y.
b. 2x + 4y + 8x – 9y
Gocha armaan olii irraa hiikoo armaan gadii hubachuu ni

dandeessa.

Hiikoo 2.1: Tarmii

Tarmiin lakkoofsota, qubeewwan yookiin
Baay’ataa lakkoofsotaafi qubeewwaniiti.
Fakkeenya:Kanneen armaan gadii fakkeenyota tarmiiti.

x
a. 2 b. x c. 2x d. − 3xy e. f. −4x2
8
t
Hubadhu: Lakkoofsi waliin baay’insa lakkoofsaafi jijjiiramaa
te s
keessatti argamu maxxantuu jedhama.
r
Fakkeenya: 7x keessatti 7 maxxantuu x ti.
Fo
Hiikoo 2.2: Tarmoota walfakkaatoo
i. Tarmootni lamaafi lamaa ol kanneen Jijjiiramaa gosa
tokkoofi exipoonentii walqixa qaban tarmoota wal
fakkaatoo jedhamu .
ii. Tarmoonni walfakkaatoo hin taane immoo
tarmoota wal hin fakkaanne jedhamu .
 𝑏𝑏 4 = 𝑏𝑏 × 𝑏𝑏 × 𝑏𝑏 × 𝑏𝑏 keessatti,
b’n hundeefi 4 exipoonentii jedhamu.
Fakkeenya: Tarmoonni armaan gadi hundi tarmoota wal
fakkaatoodha

a. 2x fi 6 x 𝑏𝑏. 5
a. 62x
a. 2x fi fi 3y
6 x 5y 𝑏𝑏.
x fi 𝑏𝑏. 3y−10x
5y fi 𝑐𝑐. fi 7x22 fi 7x𝑑𝑑.2 15𝑦𝑦𝑑𝑑.fi 15𝑦𝑦
𝑐𝑐.2−10x − 65𝑦𝑦
fi −
65𝑦𝑦 65𝑦𝑦 Fakkeenya: Tarmoon
Fakkeenya:
Fakkeenya: Tarmoonni armaanarmaan
Tarmoonni wal hinwal hin
hundi tarmoota
gadii tarmoota
gadii hundi fakkaanne
fakkaannedha.
fakkaannedha. 𝑎𝑎. 3x fi 5y b − 10
b−
5y10y
3x bfi −
𝑎𝑎. 3x fi𝑎𝑎.5y − 8xfi −c.8x11ac.fi 11a
fi 10y d.9a6a2b
9a2 fi 2
8ab2fi 8ab2
d. fi6a2b
Hiikoo 2.3: Ibsama al
2.3: Ibsama
2.3: Ibsama
HiikooHiikoo aljeebraa
aljeebraa Ibsamni aljeebra
aljeebraa
Ibsamni
Ibsamni lakkoofsotaafi
aljeebraa qubeewwan
qubeewwan
lakkoofsotaafi lakkoofsota bakk
lakkoofsota
lakkoofsota bu’an bu’an
bakka bakka ,
ida’uu ida’uu
qooyyaboota
qooyyaboota ,
te st hir’isuu, baay’is
r
baay’isuufi
hir’isuu,
hir’isuu, hiruunhiruun
baay’isuufi kan walitti
kan walitti dha. dha.
qabateqabate
Fakkeenyaaf: Kanne
Fakkeenyaaf:
a. 𝑥𝑥 b.
Kanneen
Kanneen
Fakkeenyaaf:
b. 2𝑥𝑥
a. 𝑥𝑥2𝑥𝑥 + Fo
gadii ibsamoota
gadii ibsamoota
armaanarmaan
c. 9y –c.6y
5𝑦𝑦 + 5𝑦𝑦
aljeebraatia. 𝑥𝑥
aljeebraati
5y + 5y
9y –+ 6y Fakkeenya: Ibsamoo
b. 2𝑥𝑥 +
meeqa qab
Fakkeenya:
Fakkeenya: Ibsamoonni aljeebraa
Ibsamoonni armaanarmaan
aljeebraa gadii tarmoota
gadii tarmoota
qabu? qabu?
meeqameeqa 𝑎𝑎. 23 𝑏𝑏. 5x +
1 +
+ 5x
5x 𝑏𝑏.
𝑎𝑎. 23 𝑎𝑎.𝑏𝑏.23 d. 5x d. e.
c. 12xy c. 2xy e. 5y
5x3x + Furmaata
3x + z +z :
5y
Furmaata
Furmaata : : a. Tarmii tokko
a. Tarmii
a. Tarmii tokko Innis
tokko qaba. Innis 23dha.
qaba.23dha. . b. . Tarmii lama
lama qaba.
b. Tarmii
b. Tarmii qaba. Isaanis
lama Isaanis ta’u. 1 ta’u.
5𝑥𝑥fi 1 5𝑥𝑥fi c. Tarmii tokk
c. c. Tarmii
Tarmii tokko qaba.
tokko qaba. d. Tarmii tokko
tokko qaba
tokko qaba
d. Tarmii
d. Tarmii e. Tarmii sadi
e. Tarmii sadii qaba.
e. Tarmii qaba. Isaanis
sadii Isaanis 3𝑥𝑥, 5𝑦𝑦3𝑥𝑥, 5𝑦𝑦 fi 𝑧𝑧dha. Hubadhu: Ibsama alj
fi 𝑧𝑧dha.
IbsamaIbsama
Hubadhu:
Hubadhu: keessatti
aljeebraa
aljeebraa tarmootni
tarmootni
keessatti “+” “+” yookiin “-”
mallattoo
mallattoo
“-”n addaan
yookiinyookiin ba’u. ba’u.
“-”n addaan

Hojii Garee 2.1

1. Tarmoota armaan gadii tarmoota wal fakkaatoo yookiin
tarmoota wal hin fakkaanne jechuun addaan baasi.
a. −7y fi 7y b. 7x, 6x fi − 33x
c. 45x fi 11y d.3a2b fi 8ab
2. Maxxantuu tarmoota armaan gadii barbaadi.
x
𝑎𝑎. 3x 𝑏𝑏. −2x c. d. −16xy
5
3. Ibsamootni armaan gadii tarmoota meeqa akka qaban

addaan baasii barreessi.
te st
r
a. 5x b. 12 c. 3x + 8y + 6x
Fo
d. −2x + 5y + 7z − 4
Ibsamoota aljeebraa salphisuu

Ibsamoota aljeebraa salphisuu
Ibsamoota aljeebraa tarmoota wal fakkaatoo walitti ida’uun
yookiin wal irraa hir’isuun salphisna.Yeroo ibsamoota salphisnu
jijjiiramoota hammattuu keessa jiran irraa jalqabuun,dogoggora
akkaataa itti fayyadama qooyyabootaa irratti uumamu ni hir;isa.
Ibsamootni aljeebraa ibsamoota qooyyaboota ida’uu, hir’isuu,
baay’isuufi hiruu of keessaa qabudha.
Fakkeenya 1: Ibsamoota aljeebraa armaan gadii salph
a.2x + 3x b.5y + 6y
c. −4x + 7x d. 10x + 4y − 3x + 2y

Deebii: a. 2x + 3x = (2 +
Deebii: a. 2x + 3x = (2 + 3)x = (5)x = 5x (2x fi 3x’n tarmoota wal
(2x fi 3x’n tarmoota wal fakkatoo lama maxxantootni
waan ta’aniif isaanii walitt
maxxantootni isaanii walitti ida’amuun baay’ata).
jijjiramaa tokkoon
baay’ata). a.5y + 6y = (5 +
a.5y + 6y = (5 + 6)y = 11y. b.−4x + 7x = (−4
b.−4x + 7x = (−4 + 7)x = 3x. c. 10x + 4y − 3x +
c. 10x + 4y − 3x + 2y = (10x − 3x) + (4y + 2y)
st
= (10 − 3)x + (4 + 2)y = 7x + 6y
te
6y 10x fi − 3x, 4y fi 2y’n tarm
For
10x fi − 3x, 4y fi 2y’n tarmoota wal fakkaatoo walitti ida’uu yookiin walirr
waan ta’aniif
Hubadhu:
walitti ida’uu yookiin walirraa hir’isuu ni dandeenya.
Hubadhu:  Tarmoota wal fakkaatoo
hir’isuu
 Tarmoota wal fakkaatoo walitti ida’uu yookiin wal irraa ni dandeenya.
hir’isuu ni dandeenya.  Tarmoota wal hin fakkaa
 Tarmoota wal hin fakkaanne walitti ida’uus ta’ee hir’isuu
wal irraahin dandeenyu.
hir’isuu hin dandeenyu.
Gilgaala 2.1
1.Tarmoota armaan gadii keessaa kanneen wal fakkaatoo
ta’an addaan baasi.
a. 11x fi 12y c. 2ab2 fi 3ab
b. -3x fi 9x d. 4x, −15x, 7x fi 100x
2.Tarmoota armaan gadii keessaa kanneen wal hin fakkaanne
addaan baasi.
a. x fi 5y c. −9ab2 fi 3ab 52
ta’an addaan baasi.
a. 11x fi 12y c. 2ab2 fi 3ab
b. -3x fi 9x d. 4x, −15x, 7x fi 100x
2.Tarmoota armaan gadii keessaa kanneen wal hin fakkaanne
addaan baasi.
a. x fi 5y c. −9ab2 fi 3ab
b.17x fi − 3x d. 4x, −15x, 7x fi 10x
3. Ibsamootni aljeebraa armaan gadii tarmii meeqa akka qaban
addaan baasi.
a. 3x + 2z – x + 10y c. 7x + 2
b. 5y + 6y d. 2xy + 3x – 2y
st
4. Ibsamoota aljeebraa armaan gadii salphisii barreessi.
a.9x + 6x – 4x − 6x
te
b. 4x – (−5x)
For
2.1.2. Jijjiramoota foormulaa keessatti fayyadamuu
c.y + 2y – 3x + 5y + 10x
Ibsamoota aljeebraa keessatti kanneen jireenya dhala namaa
d. – a + b – (8a − 2b)
guyyaa guyyaan wal qabatan gara hima wal qixaa herregaatti
e. x + 2y + 3(−5x + 2y + z) + 8z
jijjiiruun jijjiiramoota foormulaa piroobileemota keessatti
f. 5ab + 3xz + z − ab − 4z − 8x
fayyadamuu ni dandeenya. Kanuma bu’uura godhachuun osoo
2.1.2. Jijjiramoota foormulaa keessatti fayyadamuu

gara ibsafi fakkeenyaatti hin ce’iin gocha armaan gadii hojjedhu.
Ibsamoota aljeebraa keessatti kanneen jireenya dhala namaa guyyaa guyyaan
wal qabatan gara hima wal qixaa herregaatti jijjiiruun jijjiiramoota foormulaa
piroobileemota keessatti fayyadamuu ni dandeenya. Kanuma bu’uura godha-
chuun osoo gara ibsafi fakkeenyaatti hin ce’iin gocha armaan gadii hojjedhu.

Gocha 2.2
1. Ida’amni intiijaroota walitti aanan sadii yoo 60 ta’e,
intiijaroota kana barbaadi.
2. Tolaafi Caalaan fiigicha fageenya 32km sa’aatii wal
fakkaataa keessatti fiigan.Caalaan fageenya 2km Tolaa

caaluun yoo fiige, fageenya tokkoo tokkoon isaanii fiigan
barbaadi.
t
Hima wal qixaa tokko jijjiiramoota foormulaa keessatti
te s
fayyadamuun furuu jechuun hima wal qixaa jechaa, hima wal
or
qixaa dhaabbatoota qubeedhaan bakka buusuun furuu jechuudha.
F
Fakkeenya2: Ida’amni intiijaroota walitti aanan afurii yoo 242
ta’e, intiijaroota kana barbaadi.
Furmaata:Mee intiijaroota walitti aanan arfan keessaa isa
xiqqaa
‘a’ haa jennu.
Inni 2ffaa = 𝑎𝑎 + 1, Inni 3ffaa = 𝑎𝑎 + 2 fi Inni 4ffaa = 𝑎𝑎 + 3 yoo
ta’an. Hima nuuf kenname kana gara hima wal qixaa herregaatti
yoo jijjiirru.
𝑎𝑎 + (𝑎𝑎 + 1) + (𝑎𝑎 + 2) + (𝑎𝑎 + 3) = 242
( 𝑎𝑎 + 𝑎𝑎 + 𝑎𝑎 + 𝑎𝑎) + (1 + 2 + 3) = 242 ( tarmoota
wal fakkatoo walitti sassaabuun)
4𝑎𝑎 + 6 = 242
4𝑎𝑎 + 6 – 6 = 242 – 6 ( gama lamaan irraa 6 hir’isuun)

4a = 236
��
= = ( gama lamaan 4’f hiruun)
� �
𝑎𝑎 = 59
Kanaafuu intiijarooni walitti aanan arfan 59, 60, 61fi 62dha.
Fakkeenya 3:
Shiboon elektiriikii 36m bakka lamatti yoo kutamee fi citaan tokko 6m
isa gabaabaa yoo caale, dheerina shiboo citaa lamaanuu barbaadi.
Furmaata:
te st
Mee k’n dheerina citaa shiboo isa gabaabaafi k+6m immoo dheerina
citaa shiboo isa dheeraa haa ta’an.
For
Kunis gara hima wal qixaa herregaatiin yeroo furamu,
𝑘𝑘 + (𝑘𝑘 + 6𝑚𝑚) = 36𝑚𝑚
( 𝑘𝑘 + 𝑘𝑘) + 6m = 36m (tarmoota wal fakkaatoo walitti guuruun)
2𝑘𝑘 + 6𝑚𝑚 = 36𝑚𝑚
2𝑘𝑘 + 6𝑚𝑚 – 6𝑚𝑚 = 36𝑚𝑚 – 6𝑚𝑚 ( gama lamaan irraa 6m hir’isuun)
2𝑘𝑘 = 30𝑚𝑚
��
= ( gama lamaan 2’f hiruun)
� �
𝑘𝑘 = 15𝑚𝑚.
54
Kanaaf dheerinni citaa shiboo isa gababaa 15m fi dheerinni citaa

shiboo isacitaa
Kanaaf dheerinni dheeraa immoo
shiboo isa gababaa
15𝑚𝑚 +15m 21𝑚𝑚 ta’a.
6𝑚𝑚 fi=dheerinni citaa
Fakkeenya
shiboo isa 4:
dheeraa immoo 15𝑚𝑚 + 6𝑚𝑚 = 21𝑚𝑚 ta’a.
Namootni
Fakkeenya 4: lama piroojektii bishaan dhugaatii tokko qarshii
30,000’n
Namootni hojjechuuf fudhatan.
lama piroojektii Yoo namnitokko
bishaan dhugaatii tokko caalmaa
qarshii qarshii
30,000’n4,000 fudhate,
hojjechuuf ga’ee tokkoo
fudhatan. tokkoo
Yoo namni isaanii
tokko barbaadi.
caalmaa qarshii
Furmaata:
4,000 fudhate, ga’ee tokkoo tokkoo isaanii barbaadi.
Mee 𝑥𝑥’n qarshii ga’ee nama 1ffaa fi 𝑥𝑥 + 4,000 qarshii ga’ee
Furmaata:
t
Mee 𝑥𝑥’nnamicha 2ffaa haa
qarshii ga’ee ta’an.
nama 1ffaa fi 𝑥𝑥 + 4,000 qarshii ga’ee
namichaKunis garata’an.
2ffaa haa
te s
hima wal qixaa herregaatti yoo jijjiiramu,
or
Kunis gara hima𝑥𝑥wal
+ qixaa
(𝑥𝑥 + herregaatti
4,000) = yoo jijjiiramu,
30,000
F
𝑥𝑥 + (𝑥𝑥( +
𝑥𝑥 4,000)
+ 𝑥𝑥) +=4,000 = 30,000
30,000
( 𝑥𝑥 + 𝑥𝑥)2𝑥𝑥+ + 4,000= =30,000
4,000 30,000
2𝑥𝑥 + =
2𝑥𝑥 + 4,000 4,000 – 4,000 = 30,000 – 4,000
30,000
2𝑥𝑥 =– 26,000
2𝑥𝑥 + 4,000 4,000 = 30,000 – 4,000
2𝑥𝑥 26,000
2𝑥𝑥 = 26,000
=
2 2
2𝑥𝑥 26,000
=
2 2𝑥𝑥 = 13,000
𝑥𝑥 Kanaafuu,
= 13,000ga’een namoota kana lamaanii qarshii 13,000fi
17,000
Kanaafuu, ga’een namoota kana lamaanii qarshii 13,000fi
17,000 dha.
dha.

Gilgaala 2.2
1. Ida’amni intiijaroota guutuu walitti aanan sadii 360 yoo ta’e,
intiijarii isa guddaa barbaadi.
2. Ida’amni intiijaroota mangoo walitti aanaan shan 55 yoo ta’e,
intiijarii isa guddaa barbaadi.
3. Rog-sadee tokko keessatti dheerinni roga lammaffaa,
dheerina roga tokkoffaa al-lamaafi dheerinni roga sadaffaa,
dheerina roga tokkoffaa 5sm’n yoo caaleefi naannawaan isaa
st
90sm yoo ta’e, dheerina rogoota sadanii barbaadi.
te
4. Daree tokko keessa barattoota 39 tu jira. Baay’inni barattoota
For
dubaraa dachaa baay’ina barattoota dhiiraa yoo ta’e, baay’ina
barattoota dhiirafi dubaraa barbaadi.
5. Gatiin laappitooppii tokkoofi taabileetii tokkoo qarshii
24,000dha.Gatiin laappitooppii harka sadii gatii taabileetii yoo
ta’e, gatiin laappitooppii meeqa ta’a?
2.2. Himoota Walqixaa Sararaawaa Furuu

Mata duree kana keessatti waa’ee hima wal qixaa sararaawaa kan
kutaa darban keessatti baratte keessa deebi’uun ni
yaadatta.Kanaaf hima wal qixaa sararaawaa furuuf gama lamaan
hima wal qixaa lakkoofsa gosa tokko ida’uu yookiin hir’isuutiin
hima wal qixaa haaraa arganna.

Gocha 2.3
1.Himni wal qixaa sararaawaan maali?
2. Hima wal qixaa sararaawaaf fakkeenyota sadii kenni.
3. Kanneen armaan gadii keessaa himoota wal qixaa
sararaawaa kan ta’an addaan baasii barreessi.
a. 3𝑥𝑥 + 4 = 10 b. 5𝑥𝑥 + 9
c. 12𝑥𝑥 – 15 = 4𝑥𝑥 + 7 d. 𝑥𝑥2 – 7𝑥𝑥 − 6 = 0
4. Mee C = 0,-4,-5,1 haa jennu. Himoota wal qixaa
t
sararaawaa armaan gadiitiif furmaata C keessaa barbaadi.
a. 3𝑥𝑥 – 5 = −20
te s
b. 𝑥𝑥 + 4 = 0
or
c. 𝑥𝑥 + 𝑥𝑥 + 2 = 4 d. 6𝑥𝑥 + 8 = 8
F
Gochaa armaan olii kana hojjettee xumuruun waa’ee hima wal
qixaa sararaawaa irratti hubannoo erga argattee hiikoo armaan
gadii kaa’uu ni dandeessa.
Hiikoo 2.4: Hima wal qixaa

Hima wal qixaa jechuun, hima herregaa keessatti kan
ibsamoonni herregaa lama mallattoo wal qixaan “=”
wal qabsiifamani dha.
Fakkeenya 5: Kanneen armaan gadii fakkeenyota hima wal

qixaati.

a. 𝑥𝑥 = 0 c. -5𝑥𝑥 + 4 = 8𝑥𝑥 + 5
b. 𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 = −3 d. 4𝑥𝑥2 + 7𝑥𝑥 = 10
Hiikoo 2.5: Hima wal qixaa sararaawaa
Hima wal qixaa sararaawaa jijjiiramaa tokkoo ‘’x’’

jechuun hima wal qixaa bifa 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑏𝑏 = 0 tiin
barreeffamu ta’ee, yoo afi b’n lakkoofsota ta’aniifi
𝑎𝑎 ≠ 0 ta’edha.
te st
r
Fakkeenya 6: Ibsamoota armaan gadii keessaa hima wal qixaa
Fo
sararaawaa jijjiiramaa tokkoo adda baasii barreessi.
Fakkeenya
𝑎𝑎. 7𝑥𝑥 + 116: =Ibsamoota
0 armaan gadii keessaa
b. 𝑥𝑥2hima
– 4 =wal1 qixaa
sararaawaa jijjiiramaa tokkoo3xadda baasii barreessi.
𝑐𝑐. 𝑥𝑥 = 2 d. − 4x − 6 = 9 e. −3𝑥𝑥 −
𝑎𝑎𝑎 7𝑥𝑥𝑥 𝑥 𝑥𝑥𝑥𝑥 𝑥 𝑥𝑥 2 b. 𝑥𝑥 2 – 4 = 1
6 = 9𝑥𝑥 + 1 f .7𝑥𝑥 + 4𝑦𝑦 − 2��= 0
𝑐𝑐. 𝑥𝑥𝑥 𝑥 𝑥 d. − 4x − 6 = 9
�
Deebii: a,c,dfi e`n himoota walqixaa jijjiiramaa
e. −3𝑥𝑥𝑥 𝑥𝑥𝑥 𝑥 𝑥𝑥𝑥𝑥𝑥 𝑥 𝑥
tokkooti.
f .7𝑥𝑥𝑥 𝑥 𝑥𝑥𝑥𝑥 𝑥 𝑥𝑥 𝑥 𝑥𝑥
Deebii: a,c,dfi e`n himoota walqixaa jijjiiramaa tokkooti.
Hiikoo 2.6: Furmaatni hima wal qixaa gatii jijjiiramaa hima
Hiikoo 2.6: Furmaatni hima wal qixaa gatii jijjiiramaa hima
wal qixaa kan himicha wal qixaa dhugoomsudha.
wal qixaa kan himicha wal qixaa dhugoomsudha.
Fakkeenyaaf:
Fakkeenyaaf:
a. 𝑥𝑥 𝑥
a. 𝑥𝑥𝑥 furmaata𝑥𝑥 𝑥𝑥
= 𝑥𝑥3 furmaata 𝑥− 𝑥𝑥𝑥 3
𝑥𝑥 ni ta’aa?
=ni0ta’aa?
Deebii: Eeyyee.Sababni
Deebii: Eeyyee. Sababni isaa
isaa hima
hima walwal qixaa
qixaa 𝑥𝑥 −
𝑥𝑥 𝑥𝑥𝑥 𝑥3 =
𝑥𝑥keessatti
0bakka x lakkoofsa
keessatti bakka 3xyoo buusne himicha
lakkoofsa ni dhugoomsa.
3 yoo buusne himicha ni Kanaafuu,
𝑥𝑥 𝑥 𝑥𝑥furmaata hima wal qixaa 𝑥𝑥 𝑥𝑥 𝑥 𝑥 ta’a jechuu dha.
a. A = 2,5,9 keessaa kanBiiroo
x bakka bu’uun 𝑥𝑥𝑥 𝑥 𝑥𝑥𝑥 𝑥 𝑥𝑥𝑥
59 Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee
dhugoomsu ni jiraa?
dhugoomsa.
dhugoomsa. Kanaafuu,
dhugoomsa. 𝑥𝑥 = 3 furmaata
Kanaafuu, hima walhima
𝑥𝑥 = 3 furmaata qixaawal 3 = 0𝑥𝑥ta’a
𝑥𝑥 −
qixaa − jechu
ma wal qixaa3 𝑥𝑥=−0 ta’a
3= jechuu
0 ta’adha.
jechuu dha. a. A = 2,5,
a. A = 2,5,9
a. Akeessaa
= 2,5,9 kan x bakka
keessaa kan bu’uun
x bakka𝑥𝑥bu’uun
+ 5 = 4 5 = 4 dhugoom
𝑥𝑥 +
𝑥𝑥 + 5 = 4 dhugoomsu ni jiraa? ni jiraa?
dhugoomsu Deebii: Hin jiru
Deebii: Hin jiru. Hin
Deebii: Sababni isaas 𝑥𝑥 +
jiru. Sababni 5 =𝑥𝑥 4+kan
isaas 5 =dhugoomsu kan
kenname
4 kan dhugoomsu kankeessa
n dhugoomsu kan kenname
kenname keessa hin jiru.hin
keessa Kunis,
jiru.2Kunis,
+ 5 =2 7+≠5 4=( 7yoo
≠ 𝑥𝑥4 (=yoo
2) 𝑥𝑥 =
≠ 4 ( yoo 𝑥𝑥 2)= 2) 5 +5 =1
t
5 + 5 =5 10 4 (10
+ 5≠ = yoo≠𝑥𝑥4 = 5) 𝑥𝑥 = 5)
( yoo 9 +5 =1
9 + 5 =9 14 4 (14
+ 5≠ = yoo≠𝑥𝑥4 = 9) 𝑥𝑥 = 9)
( yoo
te s Kanaaf kan 𝑥𝑥
r
Kanaaf kan 5 =𝑥𝑥 4+ dhugoomsu
𝑥𝑥 +kan
Kanaaf A keessaA hin
5 = 4 dhugoomsu jiru.Kana
keessa hinjechuun x+5=4,
jiru.Kana
ssa hin jiru.Kana
jechuun x+5=4,
echuudha. Fakkeenya
jechuunfurmaata
7:
Fakkeenya 7:
a. Yoo A=-2,
a. Yoo
A keessaa
x+5=4, furmaata
5,9A=-2,
ta’e,5,9
Lakkoofsa
Fo
A hinqabu jechuudha.
keessaa hinqabu
kennamekenname
ta’e, Lakkoofsa
Fakkeenya 7:
jechuudha.
keessaa keessaa
a. Yoo A=-2
furmaatni
e keessaa furmaatnifurmaatni
hima walhima
qixaawal
𝑥𝑥 qixaa , -2
+ 2 = 𝑥𝑥0 + 2 dha.
= 0 , -2 dha. b. Yoo B =-
2 dha. b. Yoo Bb.=-2,
Yoo5,B9,11
=-2,ta’e, hima
5, 9,11 walhima
ta’e, qixaawal
𝑥𝑥 qixaa −kan
− 11 =𝑥𝑥 0 11 = 0 dhugooms
kan
𝑥𝑥 − 11 = 0 kan dhugoomsu 11 dha. 11 dha.
dhugoomsu Hubadha:
Hubadha:
Hubadha: Lakkoofsa kenn
Lakkoofsa kennamekenname
Lakkoofsa keessaa hima walhima
keessaa qixaawal
kenname kan
qixaa kennamedhugoomsu
kan hin
enname kandhugoomsu hin jiru yoo
dhugoomsu hin ta’e, himni
jiru yoo wal
ta’e, qixaawal
himni sunqixaa
furmaata hin
qabu . hin
sun furmaata
qabu
sun furmaata hin. qabu .

Hiikoo 2.7: Himoota Walqixaa Walii Gitaa

Himootni wal qixaa lamaafi lamaa ol ta’an yoo
furmaata tokkicha qabaatan himoota wal qixaa walii
gitaa jedhamu.
Fakkeenya 9: Himoota wal qixaa armaan gadii keessaa wal gita

hima wal qixaa sararaawaa 𝑥𝑥 + 4 = 6 kan ta’an addaan
st
baasi.
te
a. 𝑥𝑥 + 5 = 7 b. 3𝑥𝑥 + 2 = 8
c. 4𝑥𝑥 – 3 = 9
For d. 𝑥𝑥 + 6 = 4
Furmaatni 𝑥𝑥 + 4 = 6, 𝑥𝑥 + 5 = 7 fi 3𝑥𝑥 + 2 = 8 , 2 waan
taèef himoonni kun himoota walqixaa walii gitaa ta’u
4𝑥𝑥 − 3 = 9 , 𝑥𝑥 + 6 = 4 fi 𝑥𝑥 + 4 = 6 furmaata garaa garaa
waan qabaniif himoota walqixaa walii gitaa miti.
Seerota himoota wal qixaa walii gitaa sararaawaa
Seerri kun kan gargaaru yoo maxxantuun jijjiiramaa tokkoofi
tokkoo ala ta’e akkamittiin furmaata hima wal qixaa
sararaawaa barbaaduu akka dandeessuuf si gargaara. Kanaafuu
seerota dabarsuu himootaa wal qixaa walii gitaa sararaawaa
keessatti,hima wal qixaa sararaawaa kennameef, hima wal qixaa
walii gitaa barbaaduun dirqama.

Gocha 2.4:
Tarkaanfilee armaan gaditti fudhataman ibsi.
a. 𝑥𝑥 + 6 = 8 b. 𝑥𝑥 – 3 = 4 c. 5𝑥𝑥 + 2 = −8
𝑥𝑥 = 2 𝑥𝑥 = 7 5𝑥𝑥 = −10
𝑥𝑥 = −2
d .6𝑥𝑥 − 3 = 15
6𝑥𝑥 = 18
𝑥𝑥 = 3
te st
or
Seera1ffaa
F
Gama lamaan hima wal qixaa kenname irratti lakkoofsa wal
qixaa ida’uun hiika himichaa hin jijjiiru.
Kunis a = b yoo taè 𝑎𝑎 + 𝑐𝑐 = 𝑏𝑏 + c ta’a.
Fakkeenyaaf: hima walqixaa x+5=0 tiif gita kan taùu dandaù
lama barbaadi.
Furmaata 1. Gama lamaan hima kenname irratti 2 fi -5 i idaùun
gita lamaan barbaadame argachuu dandeessa.
a. 𝑥𝑥 + 5 = 0,
𝑥𝑥 + 5 + 2 = 0 + 2,
𝑥𝑥 + 7 = 2 taà.
b. x+5=0
x+5+(-5)=0+(-5) =-5

Kanaaf x+7=2 fi x=-5 himoota walqixaa waliigitaa x+5=0 taù.

Seera 2ffaa: Gama lamaan hima wal qixaa kenname irraa
lakkoofsa wal qixaa hir’isuun furmaata himichaa hin
jijjiiru. Kunis yoo 𝑎𝑎 = 𝑏𝑏 ta’e, a − c = b − c ta’a.
Fakkenya: Hima walqixaa x − 2 = 0 tiif gita kan taùu dandaù
lama barbaadi.
Furmaata: Gama lamaan hima walqixaa kenname irraa -2fi 3
t
irraa hirìsuun hima walqixaa waliigitaa barbaadame
argachuun ni dandaàma.
te s
r
a.𝑥𝑥 − 2 = 0 b. x − 2 − 3 = 0 − 3
F
𝑥𝑥 − 2 + 2 = 0 + 2
𝑥𝑥 = 2
o
𝑥𝑥 − 2 − (−2) = 0 − (−2) 𝑥𝑥 − 5 = −3
𝑥𝑥 = 2
kanaaf x=2 fi x-5=-3 himoota walqixaa walii gitaa x-2=0 taù.

Seera 3ffaa: Gama lamaan hima wal qixaa kenname lakkoofsa
wal
qixaan baayìsuun furmaata himichaa hin jijjiiru.
Kunis yoo 𝑎𝑎 = 𝑏𝑏 ta’e, 𝑎𝑎𝑎𝑎 = 𝑏𝑏 𝑐𝑐 ta’a.
Fakkeenya: Hima walqixaa 2x + 3 = 5 tiif gita kan taùu
dandaù lama barbaadi.
Furmaata: Gama lamaan hima walqixaa kenname -2 fi 3’n
baayìsuun hima walqixaa waliigitaa barbaadame
argachuun ni dandaàma.

a. 2x + 3 =
a. 2x + 3 = 5 b. 2x + 3 = 5 (-2)(2𝑥𝑥 + 3
(-2)(2𝑥𝑥 + 3) = (−2)(5) (3) (2𝑥𝑥 + 3) = (3)( 5)
(3)( 5) (-2)(2x)+(-2
(-2)(2x)+(-2)(3)= -10 (3)(2x)+(3)(3)=15 −4𝑥𝑥 − 6 =
−4𝑥𝑥 − 6 = −10 6𝑥𝑥 + 9 = 15
kanaaf−4x − 6 =
walii gitaa 2x + 3
kanaaf−4x − 6 = −10fi 6x + 9 = 15 himoota walqixaa
t
walii gitaa 2x + 3 = 5 taù. Seera 4ffaa: Gama l
te
wal
Seera 4ffaa: Gama lamaan hima wal qixaa kenname lakkoofsa
s qixaa zeeroo
r
wal qixaa zeeroon ala taèef hiruun furmaata himichaa
o
hin jijjiiru.
F
a b
hin jijjiiru. Kunis yoo 𝑎𝑎 = 𝑏𝑏 ta’e = , c≠ 0 ta’a.
Fakkeenya: Hima
c 𝑐𝑐
Fakkeenya: Hima walqixaa 6x − 12 = 9 tiif gita kan taùu dandaù lam

dandaù lama barbaadi. Furmaata: Gama l
Furmaata: Gama lamaan hima walqixaa kennamee -2 fi 3 `f hiruun hima
hiruun hima walqixaa waliigitaa barbaadame argachuun ni dandaàm
ni dandaàma. a. 6x − 12
6x− 12 9
a. 6x − 12 = 9 b. 6x − 12 = 9 =
−2 −2
6x− 12 9 6x− 12 9
= = −3x + 6=−
−2 −2 3 3
9
−3x + 6=− 2x − 4=3 kanaaf −3x
2
9
kanaaf −3x + 6=− fi 2x − 4=3 himoota walqixaa walii gitaa 6
2
walii gitaa 6x − 12 = 9 taù.

Hubachiisa: Himoota walqixaa jijjiiramaa tokko of keessaa

qaban gara himoota walqixaa walii gitaatti jijjiiruun furmaata
barbaaduuf tarkaanfilee armaan gadii hordofi.
1. Hima walqixaa kenname salphisi.
2. Idaùu ykn hirìsuu fayyadamuun tarmoota jijjiiramaa
gama tokkotti, lakkoofsota gama biraatti walitti fidi.
3. Baayìsuufi hiruu fayyadamuun maxxantuu jijjiiramaa
1 taasisi.
st
4. Furmaata argame dhugoomsi.
te
Fakkeenyaaf: Furmaata himoota walqixaa armaan gadii
barbaadi.
a.4𝑥𝑥 − 6 = 10
Furmaata: 𝑎𝑎. 4x − 6 = 10For b. 5x+6=3x+6-x
4x − 6 + 6 = 10 + 6 ( gama lachuu irratti 6 idaùun)

4x = 16
16
x = ( gama lachuu 4’f hiruun)
4
x= 4
Mirkaneessuu
4x − 6 = 10
4(4) − 6 = 10 (bakka jijjiiramaa furmaata argame
galchi.) 16 − 6 = 10
10=10 (mirkanaaèera)
a. 5x+6=3x+6-x mirkaneessuu

5x+6=2x+6 5x+6=3x+6-x
5x-3x=6-6 5(0)+6=3(0)+6-0
2x=0 0+6=0+6
x=0 6=6
Gilgaala 2.3
1. Kanneen armaan gadii keessa hima wal qixaa walii gitaa kan
ta’e kami?
t
a. 3x − 7 = 2 fi 3x + 4 = 13
b. 4x + 6 = 10x − 22 fi 14x + 10 = −18
te s
r
c. 10 − 12x = −14 fi 12x − 6 = 18
d. 5x + 3 = 13 fi x − 5 = 7
Fo
2. Yoo 𝑥𝑥 + 1 = 4 ta’e , 5𝑥𝑥 + 4 meeqa ta’a?
3. Himoota wal qixaa sararaawaa armaan gadii furi.
a. −2x + 4 = 0 b. 5x − 3 = 7
c. −7x + 12 = −8x d. −14x + 3 = −11
4. Yoo furmaanni lakkoofsota lakkaawwii keessaa ta’e, himoota
walqixaa sararaawaa armaan gadii furi.
a.9x + 5 = 9x + 4
b. 10x − 14 = 16x + 12 − 8x
c. x − 1 = 4x + 14
d. X= 0,1,2,3,4,5 yoo ta’e ,furmaata hima wal
qixaa 14x+22=8x-14 barbaadi.

2.2.1.Himoota Walqixaa Sararaawaa Hammattuu

of-Keessaa Qaban
Mata- duree kana keessatti waa’ee himoota wal qixaa
sararaawaa hammattuu of keessaa qaban gara himoota wal qixaa
sararaawaa hammattuu hin qabnetti jijjiiruun furuu ni baratta.
Gocha 2.5:
1. Himoota armaan gadii gara himoota wal qixaa sararaawaa
te st
hammattuu hin qabneetti jijjiiruun furi.
r
a. 2x + (12x + 4) = 18 𝑑𝑑. 2(2x + 6) = 2x + 12
Fo
𝑏𝑏. 3x − (−5x + 2) = 3x + 13
𝑐𝑐. 9(3x − 10) = 3(6x + 4)
𝑒𝑒. 15x + 12 = 4(x + 2)
f. 7(2x + 3) = 7x + 5
2. Ani lakkoofsa 9 narraa hir’atee 4’n baay’adhee 64 yoon ta’e,
ani eenyu?
Yaadadhu:Yoo a,b fi c’n lakkoofsota firaakshinii ta’an:

1. a + (b + c) = a + b + c
2. – a(−b) = ab
3. a + (b − c) = a + b − c
4. a(b + c) = ab + ac
5. a − (b + c) = a − b − c
Fakkeenya11: Himoota wal qixaa armaan gadii furi.
a. 𝑥𝑥 + 4(𝑥𝑥 − 2) = 4𝑥𝑥 − 6 𝑐𝑐. 8(𝑥𝑥 − 4) = 8𝑥𝑥 − 4(8)

b. 2(𝑥𝑥 −
b. 2(𝑥𝑥 − 5) + 3𝑥𝑥 = 𝑥𝑥 + 6 𝑑𝑑. – 6 − (2𝑥𝑥 + 5) = 11 − 2𝑥𝑥
2𝑥𝑥 Furmaata:a. 𝑥𝑥
Furmaata:a. 𝑥𝑥 + 4(𝑥𝑥 – 2) = 4𝑥𝑥 – 6… kennamaa. 𝑥𝑥 + 4𝑥𝑥 −
𝑥𝑥 + 4𝑥𝑥 − 8 = 4𝑥𝑥 − 6…Amala raabsamaa 5𝑥𝑥– 8 =
5𝑥𝑥– 8 = 4𝑥𝑥– 6 …Tarmoota wal fakkaatan 𝑥𝑥 fi 4𝑥𝑥 walitti ida’uun.
ida’uun. 5𝑥𝑥 − 8 +
5𝑥𝑥 − 8 + 8 = 4𝑥𝑥 − 6 + 8…Gama lachuun 8 ida’uu. 5𝑥𝑥 = 4𝑥𝑥
5𝑥𝑥 = 4𝑥𝑥 + 2…..Salphisuun 5𝑥𝑥 − 4𝑥𝑥
te st
5𝑥𝑥 − 4𝑥𝑥 = 4𝑥𝑥 − 4𝑥𝑥 + 2….Gama lachuun 4x hir’isuun 𝑥𝑥 = 2.
r
𝑥𝑥 = 2. b. 2(𝑥𝑥 − 5)
b. 2(𝑥𝑥 − 5) + 3𝑥𝑥 = 𝑥𝑥 + 6
Fo
2𝑥𝑥 − 10
2𝑥𝑥 − 10 + 3𝑥𝑥 = 𝑥𝑥 + 6 5𝑥𝑥 − 10
5𝑥𝑥 − 10 = 𝑥𝑥 + 6 5𝑥𝑥 − 10
5𝑥𝑥 − 10 + 10 = 𝑥𝑥 + 6 + 10 5𝑥𝑥 = 𝑥𝑥 +
5𝑥𝑥 = 𝑥𝑥 + 16 5𝑥𝑥 − 𝑥𝑥 =
5𝑥𝑥 − 𝑥𝑥 = 𝑥𝑥 − 𝑥𝑥 + 16 4𝑥𝑥 = 16
4𝑥𝑥 16
4𝑥𝑥 = 16 =
4 4
4𝑥𝑥 16
= x = 4.
4 4
x = 4. c. 8(𝑥𝑥 − 4) =
c. 8(𝑥𝑥 − 4) = 8𝑥𝑥 − 4(8) 8𝑥𝑥 − 32
8𝑥𝑥 − 32 = 8𝑥𝑥 − 32 8𝑥𝑥 − 32
8𝑥𝑥 − 32 + 32 = 8𝑥𝑥 − 32 + 32 8𝑥𝑥 = 8𝑥𝑥
8𝑥𝑥 = 8𝑥𝑥

8𝑥𝑥 − 8𝑥𝑥 = 8𝑥𝑥 − 8𝑥𝑥

0 = 0 (dhugaadha)
Kana jechuun furmaatni hima wal qixaa 8(𝑥𝑥 − 4) = 8𝑥𝑥 − 4(8)
lakkoofsa kamiyyuu ta’uu danda’a jechuudha.
d. –6 − (2x + 5) = 11 − 2x
−6 − 2x − 5 = 11 − 2x
−6 − 5 − 2x = 11 − 2x
−11 − 2x = 11 − 2x
−11 + 11 − 2x = 11 + 11 − 2x
te st
r
−2x = 22 − 2x
Fo
−2x + 2x = 22 − 2x + 2x
0 = 22 (Soba) (furmaata hin qabu).
Hojii Garee 2.2

1.Umuriin mucaafi kan abbaa isaa walitti waggaa 56. Abbaan
mucaa waggaa 44’n yoo caale ,
a. umuriin mucaa meeqa?
b. umuriin abbaa hoo meeqa?
2. Baay’inni uummata Aanaa tokkoo 20,000 ,baay,inni
dubartootaa kan dhiiraa 3,000’n yoo caale .
a. Baay’ina dubartootaa barbaadi.
b. Baay’ina dhiiraa barbaadi.

Fakkeenya 12: Lakkoofsi tokko 5’n baay’atee 8 irraa yemmuu

hir’atu 17 ta’a. Lakkoofsa kana barbaadi.
Furmaata: Mee x’n lakkoofsicha haa ta’u.

5x − 8 = 17
5x − 8 + 8 = 17 + 8
5x = 25
x=5
kanaafuu, Lakkoofsichi 5dha .
te st
1. Himoota armaan gadii furi.
a. 23 − (17𝑥𝑥 − 6) = 34𝑥𝑥 − 31For
Gilgaala 2.4
b.2(𝑛𝑛 + 2) + 3(𝑛𝑛 + 4) = 7𝑛𝑛

c.8𝑥𝑥 − 3(𝑥𝑥 − 2) = 3(𝑥𝑥 − 4) + 6𝑥𝑥
2. Yoo furmaanni lakkoofsota intiijarii keessaa ta’e, himoota wal qixaa
sararaawaa armaan gadii furi.
a. -3(4-p)=5-(p+1) b. 5+4(t-2)=2(t-7)+1
3.Ani lakkoofsa,ida’amni koofi 9 yoo waliin baay’ifamne 48 kennina.
Ani eenyu?

2.2.2.Himoota Walqixaa Sararaawaa Firaakshiinii Ofkeessaa

Qaban
Mata-duree kana keessatti himoota wal qixaa sararaawaa
kanneen firaakshinoota of keessaa qaban akkamiin akka furtu ni
baratta.
Gocha 2.6
st
Himoota wal qixaa sararaawaa armaan gadii furi.
te
4x 2x 4 24 x 4
a. +4=2 b. + = c. − = 7
r
3 5 5 5 2 3
Fo
4x 2x−3 1 1 1
d. − =2 e. (2x + 3) + x = (2x + 4) + x
6 3 3 3 4
Himni wal qixaa sararaawaa yoo lakkoofsota firaakshinii of

keessaa qabaate, gama lamaan hima wal qixaa HWX
waamsisoota himicha keessa jiraniin baay’isi. Adeemsa kanaanis
hima kenname gara hima wal qixaa walii gitaatti jijjiirta.Adeemsi
kunis firaakshinoota dhabamsiisuu jedhama.
Fakkeenya 1: Himoota wal qixaa sararaawaa armaan gadii furi.
5x x 5 7 x 4
a. +7=9 b. + = . c. − = 8
3 4 4 4 5 3
5x
Furmaata: a. + 7 = 9…..Hima kenname.
3
5x
+ 7 − 7 = 9-7…..Gama lachuurraa 7 hir’isuun.
3

5x
= 2 …..Salphisuun.
3
5x 2
= ..Lakkoofsa kamiyyuu 1’f yoo hirre
3 1
lakkoofsichuma ta’a.
HWX(3,1)=3,waan ta’eef ,
5x
3( ) = 3(2) ….Gama lachuun 3’n baay’isuun.
3
5x = 6
t
5x 6
= …..Gama lachuun 5’f hiruun.
s
5 5
te
6
x=
r
5
Fo
x 5 7
b. + = . ….kennamaa
4 4 4
𝑥𝑥 5 7
Waamsisaan , fi ,4 waan ta’eef ,hima wal qixaa kenname
4 4 4
gama lachuun 4’n baay’isna.

x 5 7 x+5 7
4( + ) = 4( )=4( ) = 4( )
4 4 4 4 4
x + 5 = 7…Salphisuun.
x+5−5= 7−5
x=2
x 4
c. − = 8
5 3
𝑥𝑥 4
Waamsisootnin firaakshinoota , fi 8 ,5,3fi 1dha.
5 3
Kanaaf, HWX(5,3,1)=15

x 4
15( − ) = 15(8)….Gama lachuun 15’n baay’isuu.
5 3
x 4
15( ) − 15( ) = 15(8)
5 3
3x − 20 = 120
3x − 20 + 20 = 120 + 20
3x = 140
140
x=
t
3
te s
r
Gilgaala 2.5
a.
−4x
3
− 4 = −2 Fo
1. Himoota wal qixaa sararaawaa armaan gadii furi.
b.
2x
5
+ =
4
2
24
3
7x 4 2x 4 2
c. − =7 d. −( − )=
11 11 3 3 3
1 1 1
e. (−5x − 3) + x = (12x + 18) + x
3 3 6
2. Furmaata himoota wal qixaa kennamanii
lakkoofsota intiijarii keessaa barbaadi.

4𝑥𝑥−2 1 3 3 4𝑥𝑥−2 6𝑥𝑥−4
a. − 1 = 12 b. (6𝑥𝑥 + ) = 3𝑥𝑥 + c. =
3 2 5 5 3 5

2.3.Sirna Diriiroo Lakkoofsaa

Sararoota qajeeloo lama diriiroo
tokkicha irra ta’uudhaan wal
qaxxaaamuran haa fudhannu.Tokko
dalgee,inni biroon immoo olee
ta’uudhaan kofa sirrii uuman yoo ta’an
sarara dalgee kana siiqqeen xfi sararri
olee, siiqqeen y tuqaa O(0,0)irratti wal
t
qaxxaamuru.
te s
Bakka siiqqeen xfi y itti wal-qaxxaamuran Handhuura diriiroo
r
lakkoofsaa jedhama.
Fo
Siiqqeen xfi siiqqeen y tuqaalee diriiroo irratti argaman waliin
sirna diriiroo lakkoofsaa jedhama.
Siiqqee x irratti
Tuqaa zeeroo irraa eegaluun gara mirgaatti lakkoofsota
poozatiiviifi tuqaa zeeroo irraa eegaluun gara bitaatti lakkoofsota
negaatiiviitu jira.
Siiqqee y irratti
Tuqaa zeeroo irraa eegaluun gara oliitti lakkoofsota poozatiiviifi
tuqaa zeeroo irraa eegaluun gara gadiitti lakkoofsota
negaatiiviitu jira.
Tuqaan diriiroo lakkoofsaa kana irra jiru, lakkoofsota
cimdiidhaan moggaafama.Lakkoofsota cimdii tuqaa kennaman
kana keessatti inni jalqabaa seentuu jalqabaa yoo jedhamu,inni

lammaffaa immoo seentuu lammaffaa jedhama.Cimdiin

lakoofsotaa kunis tartii cimdii jedhama.
Fakkeenya:cimdoolii tartii armaan gaditti kennamaniif seentuu
jalqabaafi seentuu lammataa addaan baasi.
a.(0,0) b. (1,3) c. (-1,-2) d. (-7,9) e.(6,-3)
Deebii: a. cimdii tartii kenname keessatti,seentuun jalqabaa 0fi
seentuun lammaffaa 0 ta’a.
a. (1,3) keessatti ,seentuun jalqabaa 1 yemmuu ta’u
seentuun lammataa immoo 3 ta’a.
te st
b. (-1,-2) keessatti, seentuun jalqabaa -1fi seentuun
For
lammaffaa immoo -2dha.
c. Seentuun jalqabaa -7fi seentuun lammataa 9 dha.
d. Seentuun jalqabaa 6fi seentuun lammaffaa -3dha.
2.3.1.Qarxiiwwan Arfan Diriiroo Lakkoofsotaa

Gocha 2.7
1. Siiqqeen xfi siiqqeen y diriiroo lakkoofsaa bakka meeqatti
qoodu? Qoqqoodamni diriiroo kunis maal jedhamu?
2. Sirna diriiroo armaan gadii irratti tuqaalee P(3,4),
Q(-2,1),R(-1,-3)fi S(1,-2) tartiibaan agarsiisi
Gocha armaan olii erga hojjetteen booda siiqqeewwan ,diriiroo
st
lakkoofsaa bakka meeqatti akka hiraniifi qarxiiwwan addaa
te
addaa keessatti mallattoo tuqaaleen qaban hubatteetta.Kanarraa
ka’uudhaan
 Siiqqeenarmaan
3.Tuqaaleen
addaan
xfi siiqqee
qoodu. baasi. For
gadiiy qarxii
‘n diriiroo lakkooofsaa
isa kam keessatti bakka afuritti
akka argaman
Qoqqoodamni diriiroo kunis qarxiiwwan jedhamu.
a.P(2,3) b. R(-3,1) c. S(-3,-1) d. Q(2,-3)
Qarxiiwwan kunneenis;
Qarxii 1ffaa :siiqqee x irraa gara oliifi siiqqee y irraa gara
mirgaatti kan argamudha.
Qarxii I keessatti seentuun jalqabaas, seentuun lammaffaas
poozatiiviidha.Kunis seentuuwwan lamaanuu mallattoo
(+,+) qabu
Qarxii 2ffaa: siiqqee x irraa gara oliifi siiqqee y irraa gara bitaatti
kan argamudha.
Qarxii II keessatti seentuun jalqabaa negaatiiviifi seentuun

lammaffaa poozatiiv
lammaffaa poozatiiviidha.Kunis seentuuwwan lamaanuu
lammaffaa poozatiiviidha.Kunis seentuuwwan lamaanuumallattoo (-,+)wal du
mallattoo (-,+)wal duraa duubaan qabu.
mallattoo (-,+)wal duraa duubaan qabu. Qarxii3ffaa:siiqqee x irraa g
Qarxii3ffaa:siiqqee x irraa gara gadiifi siiqqee y irraa gara bitaatti
Qarxii3ffaa:siiqqee x irraa gara gadiifi siiqqee y irraa gara bitaattikan argamudha.
kan argamudha.
kan argamudha. Qarxii III keessatti seentuun
Qarxii III keessatti seentuun jalqabaas, seentuun lammaffaas
Qarxii III keessatti seentuun jalqabaas, seentuun lammaffaas negaatiiviidha.Kunis
negaatiiviidha.Kunis seentuuwwan lamaanuu mallattoo (-
negaatiiviidha.Kunis seentuuwwan lamaanuu mallattoo (-,-) qabu.
,-) qabu.
,-) qabu. Qarxii4ffaa: siiqqee x irraa g
Qarxii4ffaa: siiqqee x irraa gara gadiifi siiqqee y irraa gara
Qarxii4ffaa: siiqqee x irraa gara gadiifi siiqqee y irraa gara mirgaatti kan arga
mirgaatti kan argamudha
mirgaatti kan argamudha
te st Qarxii IV keessatti seentuun

Qarxii IV keessatti seentuun jalqabaa poozatiiviifi seentuun
r
Qarxii IV keessatti seentuun jalqabaa poozatiiviifi seentuun lammaffaa negaatiiv
o
lammaffaa negaatiiviidha.Kunis seentuuwwan lamaanuu
F
lammaffaa negaatiiviidha.Kunis seentuuwwan lamaanuumallattoo (+,-) qabu.
mallattoo (+,-) qabu.
mallattoo (+,-) qabu. Qarxiiwwan kanas diriiroo l
Qarxiiwwan kanas diriiroo lakkoofsaa irratti akka armaan gadiitti
Qarxiiwwan kanas diriiroo lakkoofsaa irratti akka armaan gadiitti
agarsiifna.
agarsiifna.
agarsiifna.
Fakkeenya: Tuqaalee arma

Fakkeenya: Tuqaalee armaan gadii diriiroo lakkoofsaa irratti
Fakkeenya: Tuqaalee armaan gadii diriiroo lakkoofsaa irrattiagarsiisuun , qarxii kam
agarsiisuun , qarxii kam keessatti akka argaman addaan baasi.
agarsiisuun , qarxii kam keessatti akka argaman addaan baasi.

a. A(2,4) b. B(-2,3) c. P(-3,-4) d. Q(3,-2)

Deebii
Bakka argama tuqaalee cimdoolii armaan olii addaan baasuuf
, mee tuqaalee kennaman kana diriiroo lakkoofsaa irratti haa
mul’isnu.
te st
For
Diriiroo armaan olii irraa akka hubannutti,
a. Cimdii tartiin (2,4) qarxii I keessatti argama.
b. Cimdii tartiin (-2,3) qarxii II keessatti argama.
c. Cimdii tartiin (-3,-4) qarxii III keessatti argama.
d. Cimdii tartiin (3,-2) qarxii IV keessatti argama.
Hubadhu:Lakkoofsota xfi y kamiifuu,
 Cimdii tartii (x,0)’n siiqqee x irratti argamu.
 Cimdii tartii (0,y)’n siiqqee y irratti argamu.

Gilgaala 2.6
1. Cimdoolii tartii armaan gaditti kennaman keessatti seentuu
jalqabaafi seentuu lammaffaa addaan baasii barreessi.
a. (3,5) b. (-2,3) c. (-4,-3)
d. (0,0) e. (0,2) f. (0,-3)
2. Tuqaalee armaan gadii diriiroo lakkoofsaa irratti agarsiisi.
a. A(-3,-5) b. B(5,3) c. C(5,-3) d. D(-4,2)
3. Tuqaaleen armaan gadii qarxii kam keessatti akka argaman
ibsi.
4. Cimdoolii tartii armaan gaditti kennaman keessatti seentuu
a.(3,5) b. (-2,3)
te st
jalqabaafi seentuu lammaffaa addaan baasii barreessi.
c. (-4,-3)
d. (0,0)
a. A(-3,-5) For
e. (0,2) f. (0,-3)
5. Tuqaalee armaan gadii diriiroo lakkoofsaa irratti agarsiisi.
b. B(5,3) c. C(5,-3) d. D(-4,2)
6. Tuqaaleen armaan gadii qarxii kam keessatti akka argaman
ibsi.
a. A(-8,-2) b. B(1,1) c. C(-6,4) d. D(4,-5)

2.2.1.Qarxiiwwaniifi Giraafii Himoota

2.3.1 Walqixaa
Sararaawaa
Mata-duree kana keessatti yaad-rimee qarxiiwwanii
gagaaramuun giraafii himoota wal-qixaa sararaawaa akkamitti
akka kaastu ni baratta.
Gocha 2.8
1. Sarara tuqaalee (−2, −4), (−1, −4), (0, −4), (1, −4), (2, −4)
t
keessa darbu kaasi.
2.Gabatee cimdoolii tartii himoota wal-qixaa
te s
r
sararaawaa armaan gadiif ijaari.
a. y = 2 b. 𝑥𝑥 = 3
Fo
c. 𝑦𝑦 = 2𝑥𝑥 + 1 d. 𝑦𝑦 =– 𝑥𝑥 − 3
3. Gabatee cimdoolii tartii gaaffii 1ffaa irratti ijaarte
gargaaramuun, himoota wal-qixaa armaan oliif
giraafii isaanii kaasi.
Gocha armaan olii erga hojjetteen booda hiikoo armaan gadii

kaa’uu ni dandeessa.
Hiikoo 2.8: Hima wal-qixaa sararaawaa

Himni wal-qixaa sararaawaa bifa 𝑦𝑦 = 𝑚𝑚𝑚𝑚 + 𝑏𝑏,tiin
barreeffamuu danda’u kamiyyuu, hima wal-qixaa
sararaawaa jijjiiramaa xfi y jedhama. As keessatti 𝑚𝑚 ≠ 0 fi
b’n Lakkoofsa dhaabbataadha.

Fakkeenya:
Fakkeenya: HimootniHimo
wa
armaan fakkeenyota
Fakkeenya: Himootni wal-qixaa sararaawaa fakkeenyotagadii himoo
himoota wal-qix
fakkeenyota himoota wal-qixaa sararaawaa jijjiiramoota
a. 𝑦𝑦 xfi yti
= 2𝑥𝑥a. 𝑦𝑦 b.
=−3𝑥𝑥
2𝑥𝑥 +b.𝑦𝑦
a. 𝑦𝑦 = 2𝑥𝑥 b. −3𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 = 8 c. 𝑦𝑦 = −𝑥𝑥 d. 𝑦𝑦1= 3𝑥𝑥 + 1
1 Hubadhu:
Hubadhu:
Hubadhu:  Hima  Hima wal-qi
wal-qixaa sarar
 Hima wal-qixaa sararaawaa y=mx+b keessatti yoo
gatiin myoota’e,hima
zeeroo zeeroo t
yoo zeeroo ta’e,hima wal-qixaa y=0(x)+b yookiin
jedhuy=b jedhu argann
arganna. Kana
st
jedhu arganna. Kana jechuun gatiin x yoo hamma
te
fedhejijjiirame,
jijjiirame, gat
gatiin y=b’n
Hima wal-q
r
jijjiirame, gatiin y=b’n jijjiirama hin qabu jechuudha.
 Hima wal-qixaa sar
o
 Hima wal-qixaa sararaawaa y=mx+b keessatti ‘m’ndhundhula
dhundhula jedhama. je
F
dhundhula jedhama.
Giraafii himoota wal-qixaa sararaawaa bifa y=mx+b
gabaatee
Giraafiiwal-qixaa
Giraafii himoota
fi y=bgabaatee
cimdoolii
Fakkeenya:
gabaatee cimdoolii tartii fayyadamuun kaasuu ni Fakkeenya:
dandeenya.
himoota wa
qaban cimdoolii
tartii fayy
Dhund
Dhundhula hima
sa
barbaadi.barbaad
Fakkeenya: Dhundhula hima wal-qixaa sararaawaa armaan gadii
barbaadi. a. 𝑦𝑦𝑏𝑏.=
a. 𝑦𝑦 = −5 𝑦𝑦 −5
=2
a. 𝑦𝑦 = −5 𝑏𝑏. 𝑦𝑦 = 2𝑥𝑥 c. 𝑦𝑦 = −12𝑥𝑥 + 3 d. 𝑦𝑦 = 5𝑥𝑥 + 8 5𝑥𝑥 + 8
5𝑥𝑥 + 8 Furmaata:
Furmaata:
Furmaata: a. Dhundhull
a. Dhundhulli 𝑦𝑦 = −5
a. Dhundhulli 𝑦𝑦 = −5 ,0 dha. Sababni isaas hima wal-y =qixaa
qixaa −5 bifa
y=
qixaa y = −5 bifa 𝑦𝑦 = 𝑚𝑚𝑚𝑚 + 𝑏𝑏’n yemmuu barreessinu
y = 0x −y5=waan
0x −ta5
y = 0x − 5 waan ta’uuf. b. Dhundhull
b. Dhundhulli y = 2x,
b. Dhundhulli y = 2x, 2 ta’a.

c. Dhundhulli hima wal-qixaa y = −12x + 3, −12 ta’a.

d. Dhundhulli hima wal-qixaa y = 5x + 8, 5 ta’a.
Fakkeenya: Gabatee cimdoolii tartii gargaaramuun giraafota

himoota wal-qixaa sararaawaa armaan gadii kaasi.
a. 𝑦𝑦 = 4 b. 𝑦𝑦 = −3 c. 𝑥𝑥 = 2 d. 𝑦𝑦 = 𝑥𝑥 e. 𝑦𝑦 = −𝑥𝑥
f. y=x+2 g. y=-x-2
t
Furmaata: a. Mee duraan dursinee hima wal-qixaa y=4 jedhuuf
gabatee cimdii tartii haa ijaarru.
te s
or
x -3 -2 -1 0 1 2 3
F
y 4 4 4 4 4 4 4
Kanatti aansuun tokkoo tokkoo cimdii tartii armaan olitti arganne

,sirna diriiroo lakkoofsaa irratti agarsiifna.kana jechuun (-3,4),
(-2,4),(-1,4),(0,4),(1,4),(2,4)fi (3,4) diriiroo lakkoofsaa irratti
agarsiifna jechuudha.

Dhuma irratti tuqaalee diriiroo irratti

agarsiifne walqabsiisuun giraafii hima wal-
qixaa y=4 akka armaan gadiitti agarsiifna.
te st
For
b. Gabatee cimdii tartii kan y = - 3
x -3 -2 -1 0 1 2 3
y -3 -3 -3 -3 -3 -3 -3

,sirna diriiroo lakkoofsaa irratti agarsiifna. Kana jechuun
(-3,-3),(-2,-3),(-1,-3),(0,-3),(1,-3),(2,-3)fi(3,-3) diriiroo
lakkoofsaa irratti agarsiifna jechuudha.

Dhuma irratti tuqaalee diriiroo irratti agarsiifne wal qabsiisuun
st
giraafii hima wal-qixaa y=-3 akka armaan gadiitti agarsiifna.
or te
F
c. Gabatee hima wal-qixaa x=2
x 2 2 2 2 2 2 2
y −3 −2 −1 0 1 2 3
(2, −3), (2, −2), (2, −1), (2,0), (2,1), (2,2)fi(2,3)
diriiroo lakkoofsaa irratti agarsiifna jechuudha.

t
Giraafii hima wal-qixaa x=2 akkaataa asiin gadiitti mul’isna
te s
For
d. Gabateen cimdii tartii 𝑦𝑦 = 𝑥𝑥 akka armaan gadii ta’a.

x −3 −2 −1 0 1 2 3
y −3 −2 −1 0 1 2 3


(-3,-3),(-2,-2),(-1,-1),(0,0),(1,1),(2,2)fi(3,3) diriiroo lakkoofsaa

irratti agarsiifna jechuudh.
(-3,-3),(-2,-2),(-1,-1),(0,0),(1,1),(2,2)fi(3,3) diriiroo lakkoofsaa
irratti agarsiifna
Tuqaalee jechuudh.
diriiroo irratti agarsiifne wal qabsiisuun giraafii
hima wal-qixaa y=x akka armaan gadiitti agarsiisuu
te st
hima wal-qixaa
Tuqaalee y=x akka
diriiroo irratti
dandeenya. or
Tuqaalee diriiroo irratti agarsiifne wal qabsiisuun giraafii
F
armaan
agarsiifne wal gadiitti agarsiisuu
qabsiisuun
hima wal-qixaa y=x akka armaan gadiitti agarsiisuu
giraafii
dandeenya.
dandeenya.

e. Gabateen cimdii tartii y=-x akka armaan gadii ta’a.
𝑥𝑥 −3 −2 −1 0 1 2 3
𝑦𝑦 3 2 1 0 −1 −2 −3

(-3,3),(-2,2),(-1,1),(0,0),(1,-1),(2,-2)fi(3,-3) diriiroo lakkoofsaa
st
irratti agarsiifna jechuudha.
or te
F

Giraafii hima wal-qixaa y=-x akka armaan gadiitti agarsiifna.
te st
f. Gabateen cimdii tartii y=x+2 akka armaan gadii ta’a
𝑥𝑥 −3 −2 −1
𝑦𝑦 −1 0 1
0
2
1
3
For
2
4
3
5

(-3,-1),(-2,0),(-1,1),(0,2),(1,3),(2,4)fi(3,5) diriiroo lakkoofsaa
irratti agarsiifna jechuudha.

Tuqaalee diriiroo lakkoofsaa irratti agarsiifne ,wal-qabsiisuun

giraafii y=x+2 akkaataa armaan gadiitti agarsiifna.
te st
g. Gabateen cimdii tartii y=-x-2 akka armaan gadii ta’a.
𝑥𝑥 −3 −2 −1
𝑦𝑦 1 0 For0 1
−1 −2 −3 −4 −5
2 3

(-3,1),(-2,0),(-1,-1),(0,-2),(1,-3),(2,-4)fi(3,-5) diriiroo lakkoofsaa
irratti agarsiifna
jechuudha.

Tuqaalee diriiroo lakkoofsaa irratti agarsiifne ,wal-qabsiisuun

giraafii y=-x-2 akkaataa armaan gadiitti agarsiifna.
te st
r
Hubadhu:
Fo
1. Giraafiin hima wal-qixaa sararaawaa y=mx+b,m≠ 0;
 Yoo m> 0 ta’e ,qarxii III irraa ka’ee gara qarxii I tti
kaafama.
 Yoo m< 0 ta’e immoo qarxii II irraa ka’uun gara qarxii IV
tti kaafama.
2. Yoo m=0 ta’e ,hima wal-qixaa y=b jedhu
arganna.Giraafiin y=b
 Yoo b> 0 ta’e, sarara dalgee siiqqee x olitti argama.
 Yoo b< 0 ta’e, sarara dalgee siiqqee x gaditti argama.
3. Giraafiin hima wal-qixaa sararaawaa bifa 𝑦𝑦 = 𝑚𝑚𝑚𝑚, 𝑚𝑚 ≠ 0
kamiyyuu handhuura diriiroo lakkoofsaa keessa darba.

Gilgaala 2.7
1. Dhundhula himoota wal-qixa sararaawaa armaan gadii barbaadi.
a. y=2 b. y= x c. y=-x d. y=4x+3
2. Tuqaalee armaan gaditti kennamaniif giraafii erga kaasteen booda
hima wal-qixaa sararaawaa isaanii barreessi.
a. (2,-5),(2,-4),(2,-3),(2,-2),(2,-1),(2,0),(2,1),(2,2),(2,3)
b. (-3,-4),(-3,-3),(-3,-2),(-3,-1),(-3,0),(-3,1),(-3,2),(-3,3)
c. (-3,3),(-2,3),(-1,3),(0,3),(1,3),(2,3),(3,3),(4,3),(5,3)
t
d. (-2,-5),(-1,-2),(0,1),(1,3),(2,7)
te s
e. (-3,-9),(-2,-6),(-1,-3),(0,0),(1,3),(2,6),(3,9)
For
3. Dhundhula himoota wal-qixa sararaawaa armaan gadii
barbaadi.
a. y=2 b. y= x c. y=-x d. y=4x+3
4. Tuqaalee armaan gaditti kennamaniif giraafii erga kaasteen
booda hima wal-qixaa sararaawaa isaanii barreessi.
f. (2,-5),(2,-4),(2,-3),(2,-2),(2,-1),(2,0),(2,1),(2,2),(2,3)
g. (-3,-4),(-3,-3),(-3,-2),(-3,-1),(-3,0),(-3,1),(-3,2),(-3,3)
h. (-3,3),(-2,3),(-1,3),(0,3),(1,3),(2,3),(3,3),(4,3),(5,3)
i. (-2,-5),(-1,-2),(0,1),(1,3),(2,7)
j. (-3,-9),(-2,-6),(-1,-3),(0,0),(1,3),(2,6),(3,9)
5. Himoota wal-qixa sararaawaa armaan gadiif giraafii ijaari.
a. y=6 b. x=-2 c. y=3x+2 d. y= -2x+3 e. y=4x

2.4.Hojiirra Oolmaa Himoota Walqixaa Sararaawaa

Ilmi namaa Jiruuf jireenya isaa guyyaa guyyaa keessatti
rakkoolee isa mudataniif karaa addaa addaa furmaata kennaaf.
Karaalee kunneen keessaa hima wal-qixa sararaawaatti
fayyadamuun isa tokkodha.
Mee amma immoo fakkeenyota addaa addaa fudhachuun hojiirra
oolmaa himoota wal-qixaa sararaawaa haa ilaallu.
Fakkeenya 1: Dheerinni lafa margaa reektaangilii tokkoo,
meetira 3’n,afuriin baay’isuu dalgee
te st
isaa caala.
r
Naannawaan lafa margaa kanaa 46m yoo ta’e,dheerinaafi
o
dalgee lafa margaa kanaa barbaadi.
Furmaata:
Mee dheerina l fi dalgee w haa jennu.F
𝑙𝑙 = 4(w) + 3 l
Naannawaa=2(l+w)
46 = 2(4𝑤𝑤 + 3 + 𝑤𝑤) w
46 = 2(5w + 3)
46 = 10w + 6
46 − 6 = 10w + 6 − 6
40 = 10w ⇒ w = 4
𝑙𝑙 = 4𝑤𝑤 + 3
𝑙𝑙 = 4(4) + 3 ⇒ 𝑙𝑙 = 16 + 3 = 19

Hojii Garee 2.3

1. Dheerinni reektaangilii tokkoo dachaa dalgee
isaati.Naannawaan reektaangilichaa 220m yoo ta’e ,
dalgaafi dheerina rektaangilichaa barbaadi
2. Umuriin abbaa Lalisee waggaa 36fi umuriin Lalisee
waggaa 13 yoo ta’e, waggaa meeqatti abbaan Lalisee kun
. 4’n deebi’ee umurii Lalisee ta’uu danda’a?
t
1
3. Barattoota 48 daree jiran keessaa ’n dhiira yoo ta’an
te s
4
baay’ina barattoota dubaraafi dhiiraa barbaadi.
For
Fakkeenya 2: Konkolaattonni Odaafi Gadaan Finfinnee buufata
konkolaataa irraa sa’aatii wal-fakkaataatti yoo ka’aniifi
Odaan gara dhihaa, Gadaan immoo gara bahaatti deeman
haa jennu. Fageenyi Odaan deeme walakkaan yoo
fageenya Gadaan deeme caalefi fageenyi lamaan isaanii
gidduu jiru 720km yoo ta’e. Fageenya
tokkoo tokkoo konkolaattota kanaa
barbaadi.

Furmaata:
Mee x’n fageenya Odaan deemeefi y’n immoo fageenya Gadaan
deeme haa jennu.
1 3𝑦𝑦
𝑥𝑥 = 𝑦𝑦 + 𝑦𝑦 =
2 2
Fageenyi Odaafi Gadaan deeman=720km

𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 =720km
st
3𝑦𝑦 3𝑦𝑦
+ 𝑦𝑦 = 720𝑘𝑘m …..𝑥𝑥 = waan ta’eef.
te
2 2
r
5𝑦𝑦
= 720km
o
2
F
2 5𝑦𝑦 2 2
( =)= 720km( ) ….Gama lachuun ’n baay’isuu.
5 2 5 5
1440
𝑦𝑦 = km = 288km
5
3y 3(288km) 864
x= = = km = 432 km
2 2 2
Kanaafuu, Fageenyi konkolaataa Odaa 432km yemmuu ta’u kan

Gadaa immoo 288km ta’a jechuudha.
Fakkeenya 3: Galma abbaa gadaa namootni 2,000 keessatti wal
1
ga’an keessaa lakkoofsi dubaraa dhiiraati. Baay’ina dhiiraafi
4
dubaraa barbaadi.

Furmaata: Mee baay’ina dhiiraa d fi baay’ina dubaraa immoo p

1
haa jennu. , 𝑝𝑝 = 𝑑𝑑
4
Baay’ina dhiiraa + Baay’ina dubaraa=2,000

d + p = 2,000
1
d + d = 2,000
4
5d
= 2,000 … . HWX(1,4) = 4 waan ta’eef.
t
4
s
5d 2,000
te
=
4 1
r
5d× 1 = 4 × 2,000….Qaxxaamura baay’isuun.
5d=8,000
5d
5
=
8,000
5 Fo
d = 1600
1
Baay’ina dubaraa argachuuf foormulaa , p = d fayyadamuu
4
dandeenya.
1
𝑝𝑝 = (1600) = 400
4
Kanaaf ,baay’inni dhiiraa galmicha keessa jiranii 1600 yoo ta’u

kan dubaraa immoo 400 ta’a.

Gilgaala 2.8
1. Daldalaan tokko qabbaneessituu bishaaniifi Televizhinii
qarshii 50,000’n bite. Yoo gatiin Televizhinii qarshii
8,000’n gatii Qabbaneessituu bishaanii caale,gatii tokkoo
tokkoo Televizhiiniifi Qabbaneessituu bishaanii
barbaadi.
2. Umuriin haadhaa waggaa 12’n kan ilmaa caala . Waggaa
t
saddeet keessatti umuriin haadhaa harka lama kan ilmaa
ta’a.Umurii isaanii har’aa barbaadi.
te s
r
3. Dheerinni rogoota rog-sadee lakkoofsota mangoo walitti
barumsaa tokko
Fo
aananidha. Naannawaan rog-sadee kanaa 37 yoo ta’e
,dheerina rogoota rog-sadee kanaa barbaadi.
4. Mana keessa barattoota 1,500tu
1
jira.Barattootni kalaqa addaa kalaqan barattoota mana
5
barumsichaa yoo ta’an, baay’ina barattoota kalaqa addaa

hin kalaqnee barbaadi.
5. Intiijarootni guutuu lama tartiibaan jiru.Inni xiqqaa 2’n
yoo baay’ate isa guddaa 18’n caala .Lakkoofsota kana
lamaan barbaadi.

Jechoota Ijoo
 Dabarsuu walii gitaa

 Dhundhula
 Diriiroo lakkoofsotaa
 Giraafii himoota wal-qixa sararaawaa
 Himoota wal-qixaa sararaawaa
 Ibsamoota aljeebraa
 Qarxiiwwan
 Tarmoota
t
Furmaata
s

r
Cuunfaa Boqonnaa
o te
F
1. Himni wal-qixaa sararaawaa jijjiiramaa tokkoo x ,hima
bifa 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑏𝑏 = 0 tiin barreeffame ta’ee, a ≠ 0,afi b’n
lakkoofsa.
2. Himni wal-qixa sararaawaa jijjiiramoota xfi y ,hima bifa
𝑦𝑦 = 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑏𝑏 tiin barreeffamu ta’ee, 𝑎𝑎 ≠ 0, afi b’n
lakkoofsota.
3. Lakkoofsi bakka jijjiiramaa bu’uun hima wal-qixaa
kenname dhuugoomsu furmaata jedhama.
4. Tarmiin lakkoofsota,jijjiiramaa yookiin baay’ataa
lakkoofsaafi jijjiiramaati.
5. Ibsamni aljeebraa tarmoota mallattoolee ida’uu, hir’isuu,
hiruufi baay’isuun wal qabatanidha.

6. Yoo a,bfi c’n firaakshinoota ta’an fi a=b ta’e

a. a + c = b + c c. a − c = b − c
a b
b. ac = bc d. =
c c
7. Giraafiin hima walqixaa sararaawaa 𝑦𝑦 = 𝑚𝑚𝑚𝑚, 𝑚𝑚 ≠ 0

handhuura diriiroo lakkoofsaa keessa darba.
8. Giraafiin hima walqixaa sararaawaa 𝑦𝑦 = 𝑚𝑚𝑚𝑚 + 𝑏𝑏, 𝑚𝑚 ≠ 0 fi
st
m,b lakkoofsota dhaabbataa yoo ta’an ;
te
a. Dabalaa deema ,yoo 𝑚𝑚 > 0 ta’e.
For
b. Hir’achaa deema,yoo 𝑚𝑚 < 0 ta’e.
9. Giraafiin hima walqixaa sararaawaa 𝑥𝑥 = 𝑎𝑎 sarara oleedha.
10.Giraafiin hima walqixaa sararaawaa 𝑦𝑦 = 𝑏𝑏 sarara dalgeedha.

1. Himoota wal-qixaa sararaawaa kanneen ta’an addaan baasi.
a.y=3 b. y=-75x-43 c.x= -76 d. 3x2 +5x-9=x
2. Ibsamni aljeebraa armaan gadii tarmoota meeqa akka qabu
himi.
3𝑥𝑥+𝑦𝑦_1
a. 4x+76y-54z b. 321 c. d. 7xy+6y
6

3. Himoota wal-qixaa sararaawaa armaan gadii furi.

12𝑥𝑥−4 17 3
a. 5x+2(2x-4)=-17 c. =6 e. x+ x=9
5 4 7
−𝑥𝑥 23 1
b. -6x-10=-6x+10 d. 20x+15=5(4x+3) f. + 𝑥𝑥 + = −3
5 6 2
4.Himoota wal-qixaa sararaawaa armaan gadii lakkoofsa kenname

keessatti furi.
a. -15x+4=11, lakkoofsa lakkaawwii
st
4𝑥𝑥+8
te
b. = 12 ; lakkoofsa hundaa
2
r
7𝑥𝑥−4 3𝑥𝑥+6
c. = ;lakkoofsa intiijarii
o
6 2
F
5. Kanneen armaan gadiif giraafii kaasi.
1
a. y=4x b. y+6x=0 c. y = x + 2
2
d. y=10 e. x=7
4 3
6. Ida’amni fi lakkoofsa ta’e tokkoo 94. Lakkoofsa kana
5 8
barbaadi
7. Lakkoofsa tokko irratti 8 daballee 3’f yoo hirreefi walakkaa
2
lakkoofsa kanaa irratti yoo daballe firiin argamu wal
3
qixa. Lakkoofsa kana barbaadi

BOQONNAA 3 1
KUTAA 7 FFAA a:b % = HERREGAA
BARNOOTA 100
.
𝑎𝑎: 𝑏𝑏 = 𝑐𝑐: 𝑑𝑑
BOQONNAA
REESHOO, 3 1
a:b %=
PIROOPPORSHINII FI
BOQONNAA
DHIBBANTAA 3 1 3
25% = 𝑎𝑎:
, = 0.75
4 4𝑏𝑏 = 𝑐𝑐: 𝑑𝑑
100
REESHOO,
REESHOO, PIROOPPORSHINII
PIROOPPORSHINII FI FI DHIBBANTAA
1 3
DHIBBANTAA 25% = , = 0.75
4 4
 Yaada-rimee reeshoo fi piropporshinii ni hubatu.
 Piroopporshinaalummaa ni ibsu.
st
te
 Pirobileemota reeshoo, piroopporshiniifi dhibbantaan ni furu.
 Yaada-rimee reeshoo fi piropporshinii ni hubatu.
r
 Dhibbantaa ni ibsu.
o
 Piroopporshinaalummaa ni ibsu.
F
 Dhibbarraa lakkoofsotaa ni ibsu
 Pirobileemota reeshoo, piroopporshiniifi dhibbantaan ni furu.
 Bu’aafi kasaaraa dhibbantaa ni shallagu.
 Dhibbantaa ni ibsu.
 Dhala baaqqeefi Dhala dhalaa ni shallagu.
 Dhibbarraa lakkoofsotaa ni ibsu
 Galii keessoo Itiyoophiyaa ni shallagu.
 Bu’aafi kasaaraa dhibbantaa ni shallagu.
 Dhala baaqqeefi Dhala
Qabiyyeewwan dhalaa nikanaa
Ijoo Boqonnaa shallagu.
 GaliiPiroopporshinii
Reeshoofi keessoo Itiyoophiyaa ni shallagu.
Keessa Deebii Dhibbantaa Irratti
Hojiirra Oolmaa Reeshoo, Piroopporshinaalummaafi
Dhibbantaa
Jechoota Ijoo
Cuunfaa Boqonnaa
Seensa
Boqonnaa kana keessattii yaad-rimee firaakshiinootaa, reeshoo,
piroopporshiniifi dhibbantaa gadi fageenyaan ni baratta.
Jechoota Ijoo
KUTAA 7FFAA Cuunfaa Boqonnaa BARNOOTA HERREGAA
Seensa
Boqonnaa kana keessattii yaad-rimee firaakshiinootaa, reeshoo,
piroopporshiniifi dhibbantaa gadi fageenyaan ni baratta.
Akkasumas faayidaalee reeshoo, piroopporshiniifi dhibbantaan
jiruufi jireenya ilma namaa keessatti qabu ni hubatta. Kana
qofaas osoo hin taanee firaakshiniifi reeshoo akkamiin salphistee
kaa’uu akka dandeessu, gosoota piroopporshiniifi yaad-rimee
dhibbantaafi shallaguu keessatti hojii irra oolmaa isaanii ni
te st
baratta. Dabalataanis hiikoo dhala baaqqee, dhala dhalaa, bu’aa,
r
kasaaraafi hojii irra oolmaa isaanii ni ilaalta.
Fo
3.1Reeshoofi Piroopporshinii
3.1.1. Reeshoo
Waa’ee reeshoo gaafa kaasnu naannoo dhuma keessa jiraannu
keessatti wantoota lama fudhannee waliin madaaluu ni
dandeenya yookiin lakkoofsota lama fudhannee waliif hiruun

waliin madaaluun ni danda’ama.Walumaagalatti lakkoofsa

kenname hammamtoota reeshoo kennamee hiruuf, firaakshiinii
tarmii kennamee, reeshoo waliigalaa keessaa
fudhachuudha.Qabiyyee kana keessatti reeshootti osoo ibsa hin
kennin dursa mee gocha armaan gadii irratti mari’achuun akka
siif ta’utti yaali.
3. Reeshoo jechuun maalii?
te st
4. Jireenya guyyaa guyyaa keessatti faayidaa reeshoo lama himi.
r
5. Daree barnootaa tokko keessa barattoota 80 keessaa 30 dhiiraa
yoo ta’an;
Fo
i. Reeshoon dhiiraa gara dubaraatti meeqa ta’a?
ii. Reeshoon dubaraa gara dhiiratti meeqa ta’a?
Hiikoo 3.1: reeshoo

a
Yoo afi b ‘n wantoota lama ta’an, ibsamni bifa qabu
b
reeshoo a fi b jedhama. a fi b ‘n tarmii jedhamu. a’n

waamamaa fi b ‘n immoo waamsisaa jedhamu

 Reeshoo keessatti ramaddiin ykn yuunitoonni gosa tokko

ta’uu qabu.
 Reeshoo lakkoofsa ‘a’ gara ‘b’ tti bifa itti aanuun
barreessuu dandeessa.
a
‘a’ gara ‘b’ tti , a:b yookiin
b
 Reeshoo salphisuun akka tarmii xiqqaatti barreessuu ni

dandeessa.
 Reeshoon a:b salphateera kan jedhamu hirmaataan walii
t
guddichaa (HWG) kan afi b yoo 1 ta’e qofa.
te s
r
Fakkeenya1. Firaakshinoota armaan gadii salphisi.
a.
8
4
b.
8
16
Fo c.
50
26
8 2 8 1 50 25
Deebii: a. = = 2:1 b. = = 1: 2 c. = = 25: 13
4 1 16 2 26 13
Fakkeenya 2: Daree tokko keessa barattoota dhiiraa 18 fi

barattoota dubaraa 30 tu jira yoo ta’e.
a. Reeshoo barattoota dubaraa gara dhiiraatti barbaadi..
b. Reeshoo barattoota dubaraa gara barattoota walii galaatti
barbaadi.
Furmaata: Baay’inni barattoota dhiiraa =18
Baay’inni barattoota dubaraa = 30
Baay’ina barattoota walii galaa = 18 + 30 = 48
a. Reeshoo baay’ina barattoota dubaraa gara dhiiraa

baay′ ina dubaraa 30 5

= = =
baay′ ina dhiiraa 18 3
= 5: 3 ta’a.
b. Reeshoo baay’ina barattoota dubaraa gara waliigalaatti
Baay′ ina dubaraa 30 5
= = = = 5: 8 ta’a
Baay′ ina waliigalaa 48 8
Hojii Garee 3.1

1. Qarshii1800 Boontuu, Birbirsee, Odaa fi Dhinsaan reeshoo 3: 2:
t
1:6’n yoo qooddatan,
a. Boontuun qarshii hangam argatti?
te s
r
b. Dhinsaan qarshii meeqa argata?
c. Odaan qarshii meeqa argata?
d. Birbirseen qarshii meeqa argatti?
Fo
2. Reeshoon lakkoofsota lamaa yoo 2:3 ta’eefi ida’amni lakkoofsota
kanaa 60 yoo ta’e lakkoofsota kana barbaadi.
Hubadhu:
Wanta guutuu kenname tokko gara reeshoo a: b kenname
tokkootti hiruun ni danda’ama. Kunis kan ta’u tarkaanfilee
armaan gadii hordofuudhaani. Mee wanta kenname kana k haa
jennu.
Tarkaanfii 1ffaa: Ida’ama tarmootaa barbaadi. Kunis: a +b ta’a.

Tarkaanfii 2ffaa :Foormuloota lamaan armaan gadiitti

fayyadamuun ga’eewwan k lamaan barbaadi.
a
i. Ga’een duraa = × 𝑘𝑘.
a+b
b
ii. Ga’een lammaffaa = × 𝑘𝑘
a+b
Fakkeenya 3: Qarshii 750 Ibsituu, Toleeraafi Kennaaf akkaataa

reeshoo 3:5:7 tti yoo hirame ga’ee Ibsituu, Toleeraafi Kennaa
t
barbaadi.
Furmaata:
te s
or
Tarkaanfii 1ffaa : Ida’ama tarmootaa ( reeshoo) barbaadi
F
Kunis 3 + 5 + 7 = 15 ta’a.
3 3
Tarkaanfii 2ffaa: Ga’ee Ibsituu = × 750 = × 750 =150
3+5+7 15
5 5
Ga’ee Toleeraa × 750 = ×
3+5+7 15
750 =250
7 7
Ga’ee Kennaa= × 750 = × 750 =
3+5+7 15
350 Kanaafuu ga’een Ibsituu qarshii 150, ga’een Toleeraa qarshii

250 fi ga’een Kennaa qarshii 350 ta’a jechuudha.
Fakkeenya 4: Manni barumsaa sadarkaa tokkoffaa Taaddasaa
Birruu barattootta ciccimoo 48 badhaasuuf qopheessee jira. Yoo
reeshoon barattoota dhiiraa irraa gara dubaraa 5:3 ta’e.
a. Baay’inni barattoota dubaraa badhaasaaf filamanii meeqa?

b. Baay’inni barattoota dhiiraa badhaasaaf filamanii meeqa?

c. Reeshoo barattootta dhiiraa gara barattoota waliigalaatti
baraadi?
Furmaata: Dursa ida’ama tarmootaa barbaadi.Kunis 5 + 3 = 8

3 3 ×48 144
a. Baay’inni barattoota dubaraa= × 48 = = =
8 8 8
t
18
te s
5 5 ×48 240
b. Baay’inni barattoota dhiiraa = × 48 = = =
8 8 8
=
30
30
=
5
= 5: 8 For
c. Reeshoo barattoota dhiiraa gara barattoota waliigalaatti
48 8

Gilgaala 3.1
1. Himoota armaan gadii yoo sirrii ta’an dhugaa,yoo sirrii
hintaane immoo soba jechuun deebisi.
a. Reeshoon foormii madaalchaa wantoota lamaati.
b. Yoo a:b = c:d ta’e, ad = bc ta’a.
2. Reeshoo armaan gadii barbaadi.
1
a. Guyyaa 10: ji’a tokko. c. ji’a 1 : guyyaa 28tti
5
1
b. sa’aatii 2 : sa’aatii 5 d. 30kg gara 2000g
st
2
te
e. 1000 ml gara 5L
r
3. Reeshoolee armaan gadii bifa salphateen barreessi.
a. 24:8
Fo
b. 6:54 c.
6
4
d.
13
15
4. Yoo qarshii 840 namoota sadiif akkaataa reeshoo 2:7:11 hirte,

ga’ee tokkoo tokkoo namoota kanaa barbaadi.
5. Kanneen armaan gadii keessaa reeshoo guddaa kan ta’e kami?
4 5 6 7
a. b. c. d.
7 9 11 13
6. Dheerina fi dalgeen daree tokkoo wal duraa duubaan 16 sm fi

18 sm yoo ta’an:
a. Reeshoo dheerinaa gara dalgeetti barbaadi.
b. Reeshoo dalgee gara dheerinaatti barbaadi.
7. Yoo a,bfi c’n lakkoofsota ta’aniifi a: b: c =3: 6: 11 ta’e,
akkasumas b=30 yoo ta’e a + b + c barbaadi.

3.1.2. Piroopporshinaalummaa

3.1.2. Piroopporshinaalummaa
Qabiyyee kana keessatti gara hiikoo piroopporshiniitti osoo
hindarbiin dursa waa’ee piroopporshinaalummaa kallaattiifi
fuggisoo gocha armaan gadiitti gargaaramuun keessa deebi’ii
yaadadhu.
Gocha 3.2
1. Reeshoolee cimdii armaan gadii keessaa kan wal qixa ta’an adda
baasi.
st
8 16 16 40
a. fi b. fi c. 2:7 fi 4:14 d. 8:28 fi 12:36
te
12 32 18 70
r
2. Wal qixxummaan reeshoo maal of keessatti qabataa? Wal
Fo
qixxummaa 16:24 = 48:72 maal jetta?
3. Reeshoowwaan wal qixaa kanneen armaan gadii keessatti gatii
jijjiiramaa barbaadi.
a. 10:6 = a:12 b.16:x = 8:5 c. x:12 = 6:2 d. 8:a = 2:7
4. Yoo a:b = 3:5 fi b:c = 2:3 ta’e a:c barbaadi.
5. Kanneen armaan gadii keessaa piroopporshinaalummaa kallattii
yookiin fuggisoo ta’uu isaa addaan baasi.
a. Toltuun guyyaa lama keessatti barreeffama fuula 240
barreessiti. Guyyaa 6 keessatti Toltuun barreeffama fuula
meeqa barreessiti?
b. Hima wal qixaa y = 5x, y fi x’n jijjiiramoota lakkoofsa
zeeroo hin taane bakka bu’anii dha.
1
c. Hima wal qixaa 𝑦𝑦 = , y fi x’n jijjiiramoota lakkoofsa
𝑥𝑥
zeeroo hin taane bakka bu’anidha.

Gocha armaan olii irratti mari’achuun erga hojjettee xumurteen

booda, hiikoo piroopporshinii, piroopporshinaalummaa kallattii
fi piroopporshinaalummaa fuggisoo akkaataa armaan gadiitti
kennuu ni dandeessa.
Hiikoo 3.2: Piroopporshinii
Piroopporshiniin hima wal qixaa reeshooleen lama wal

qixa ta’uu isaanii ibsudha.
te st
Fakkeenya 5: Daree barnootaa tokko keessa barattoota dhiiraa 6
r
fi dubaraa 9tu jiru yoo ta’e, reeshoon barattoota dhiiraa gara
Fo
dubaraatti 6: 9 yookiin 2:3 ta’a.Kunis:
Reeshooleen lameen 6:9fi 2:3 wal qixa ( 6:9 = 2:3) ta’a.
Wal qixxummaan akkasii kun piropporshinii jedhama.
Fakkeenya 6: Reeshooleen armaan gadii piroopporshinii ta’uufi
ta’uu dhabuu isaanii addaan baasi.
18 2
a. 3:5 fi 9: 15 b. 2: 3 fi 4: 5 c. fi
2 18
3 9 3 9 3
Deebii: a. 3: 5 = fi 9: 15= = (kunis yeroo salphatu
5 15 5 15 5
waan ta’uuf 3:5 wajjin wal qixa ).

3 9
Kanaaf 3: 5 =9: 15 yookiin = waan ta’aaniif 3: 5 fi 9: 15
5 15
piroopporshiniidha.
2 4
b. 2: 3 = fi 4: 5 = ta’a.
3 5

2 4
Kunis fi wal qixa waan hintaaneef, 2: 3fi 4:5 piroopporshinii
3 5
miti.
18 9 2 1
Reeshoolee nuuf kennaman yoo salphisnu, = fi =
2 1 18 9
arganna.
9 1 18 2
Kunis kan ibsu fi wal qixa waan hin taaneef fi
1 9 2 18
piroopporshinii miti.
Yaadadhu:
 Yoo a: b = c:d yookiin
a
b
=
c
d
te st
ta’e, a × d = b × c ta’a.
r
Kunis baay’ataa qaxxaamura piroopporshinii jedhama.
Fakkeenyaaf : 1: 3 = 6:18 yookiin
Fo 1
3
=
6
18
c =6 fi d = 18 Kanaaf baay’ataa qaxxaamura piroopporshiniitti

keessatti a=1, b =3,
fayyadamuudhaan 1 × 18 = 3 × 6 ta’a.
a c
 = yoo ta’e
b d
- Tarmoonni dhumaa, afi d’n piroopporshinii guddaa jedhamu.

- Tarmoonni gidduu bfi c’n piroopporshinii gidduu jedhamu.
- Baay’ataan piroopporshinii guddaafi giddugaleessaa
walqixa.
 Gama lamaan reeshoo tokko lakkoofsa gosa tokkoof yoo
hirre yookiin yoo baay’ifne reeshichi hin jijjiramu.
Fakkeenyaaf:
a. 5:3 gama lachuun 4’n yoo baay’isnu,5:3 = 5 × 4: 3 × 4.

Kunis 5:3 = 20:12 ta’a.

b.20:15 gama lachuun 5’f yoo hirru,
20 20÷5 4
20:15 = = =
15 15÷5 3
=4:3 ta’a. Kanaafuu 20:15 = 4:3.
Hojii Garee 3.2

1. Kanneen armaan gadii keessatti gatii x barbaadi.
a. 3: 4 = 12:x b. 2:x = 6:9 c. x:5 = 30: 25 d.45:9 = x:5
st
2. Cimdoolii armaan gadii keessaa piroopporshinii kan ta’e adda
te
baasii barreessi.
For
a. 1:2fi 3:6 b. 3:4fi 12:16 c. 2:3fi 8:9 d. 9:45fi 45:9
3. Tarmoota guddaafi giddu galeessa piroopporshinii armaan
gadii barbaadi.
a. 2:4 = 8:16 b. 18:27 = 50:150
4. Konkolaataan tokko 45km deemuuf boba’aa liitira 5 yoo fixe,
ariituma kanaan 270 km deemuuf boba’aa liitira meeqa fixa?
Fakkeenya 8:
Warshaan magaala Finfinnee keessaa huccuu oomishu tokko ji’a
tokko keessatti huccuu 30,000 oomisha. Guyyaa 20 keessatti
warshaan kun huccuu hangam oomishuu danda’aa?
Furmaata:Dursa yuuniitoota gosa garaagaraa ta’an gara
yuuniitii gosa wal fakkaatatti deebisna.

Kana jechuunis: ji’a tokko = 30 guyyaa ta’a jechuudha.

Mee w’n baay’ina huccuu guyyaa 20 keessatti oomishamuu haa
ta’u.
Lakkoofsa guyyaa Baay’ina huccuu oomishamee
30 30,000
20 w
Kanas piroopporshiniin yeroo ibsinu:
t
30:20 = 30,000:w
te s
30 30,000
=
r
20 w
o
20×30,000
w= (Baay ′ ataa qaxxaamuraatti fayyadamuun)
F
30
600,000
= =20,000
30
= 20,000
Kanaafuu, guyyaa 20 keessatti huccuu 20,000 tu oomishama
jechuudha.
Hiikoo 3.3: piroopporshinaalummaa kallattii

y’n piroopporshinaalummaa kallattii x ti kan jennu
yoo lakkoofsi hin jijjiiramne k’n jiraatee fi 𝑦𝑦 = 𝑘𝑘𝑘𝑘,
𝑘𝑘 ≠ 0 ta’e dha. Hiikoo kana keessatti k’n hrimaataa
Fakkeenya7: y’n piroopporshinaalummaa kallattii x yoo ta’eefi
yookiin dhaab-giteessa piroopporshinaalummaa jedhama.
x = 3, y =24 yoo ta’e,
a. x = 5 yoo ta’e gatii y barbaadi.
b. y = 56 ta’e gatii x barbaadi.

Deebii:
Dursa gatii dhaab- giteessaa(k) argachuu qabna. Kanas y = kx
y 24
irraa k= = =8.
x 3
a. x=5, k=8 waan ta’eef y = kx =8 × 5 =4 kanaaf y =

40.
y 56
b. Hima y = kx tti fayyadamuudhaan x = = = 7.
k 8
Hubadhu: piroopporshinaalummaa kallattii keessatti gatiin x
st
dabalaa yoo deemu gatiin y’s dabalaa deema. Akkasumas gatiin
te
x xiqqaachaa yoo deemuu gatiin y’s xiqqaachaa deema.
For
Hiikoo 3.4: piroopporshinaalummaa fuggisoo
y’n piroopporshinaalummaa fuggisoo x ti
kan jennu yoo lakkoofsi hin jijjiiramne k’n
k
jiraatee fi y = yookiin k=xy, k≠ 0 ta’edha.
x
Fakkeenya 8:
1. y’n piroopporshinaalii fuggisoo xfi x = 6 fi y = 8 yoo ta’e,
a. gatii k barbaadi.
b. y = 12 yoo ta’e x’n meeqa?
c. Yoo x = 16 ta’e y’n meeqa?
k
Deebii: y’n piroopporshinaalii fuggisoo x waan ta’eef, y = dha.
x
a. k = xy = 6 × 8 =48

k 48
b. x= = =4
y 12
k 48
c. y= = =3
x 16
Hubadhu: piroopporshinaalummaa fuggisoo keessatti gatiin x

dabalaa yoo deemu gatiin y xiqqaachaa deema. Akkasumas
gatiin x xiqqaachaa yoo deemu gatiin y immoo guddachaa
deema.
Gilgaala 3.2
t
1. Himoota armaan gadii yoo sirrii ta’an dhugaa,yoo sirrii hintaane
immoo soba jechuun deebisi.
te s
or
a. Reeshoowwan lama yeroo mara piroopporshiniidha.
F
b. Dhaab-giteessi piroopporshinaalummaa zeeroo ta’uu ni
danda’a.
c. y’n piroopporshinaalummaa fuggisoo yoo ta’e k= xy.
2. Reeshoowwan armaan gadii salphisuun barreessi.
a. 25 gara 125 d. 5kg gara 2500g
15
b. 37:101 e.
65
1 1
c. 3 waggaa gara ji’a 7 tti f.120 sa’aatii gara 1 guyyaatti
2 2
3. Reeshoowwan cimdii armaan gadii keessaa piroopporshinii kan

ta’e addaan baasii barreessi.
a. 1:2fi 6:25 c. 11:3 fi 6:33 e. 504:100 fi 99:18
1 1
b. 5 fi 8 d. 72:6 fi 12:1 f. 27:54 fi 150:300
3 4

4. Reeshoon lakkoofsota lamaa 11:7dha. Garaagarummaan isaanii

36 yoo ta’e, lakkoofsota kana lamaan barbaadi.
5. 450 reeshoo 3:6:1’n hiri.
6. Biiroon barnoota bulchiinsa magaalaa Finfinnee manneen
barnootaa sadarkaa tokkooffaa Jeneraal Waaqoo Guutuu,
JeneraalTaaddasaa Birruufi Gaara Guuriif kitaaba herregaa
akka reeshoo 3:2:5 qoodeef. Mana barumsaa Jeneraal
t
Taaddasaa Birruutiif Kitaaba 300 yoo qoodeef mana barumsaa
te s
Jeneraal Waaqoo Guutuufi Gaara Guuriif kitaabolee meeqa
r
meeqa qoodeef ?
Fo
7. Aadde Bulbuleen gamoo darbii 12 qabu irratti olba’uu
barbaadde.Yoo darbii tokko olba’uuf daqiiqaa 2 itti fudhate,
aadde Bulbuleen saffisa walfakkaataan deemtee darbii 12ffaa
qaqqabuuf daqiiqaa meeqa itti fudhata?
8. Barataan tokko barruulee fuula 20 barreessuuf sa’aatii 4 yoo itti
fudhate, barataan kun fuula30 barreessuuf sa’aatii meeqa itti
fudhata?
9. Namootni 24 hojii tokko dalaguuf guyyaa 10 yoo itti fudhate,
hojii dhuma walfakkaatu kana namootni 8 guyyaa meeqa
keessatti hojjetanii xumuruu danda’u?

3.2. Keessa Deebii Dhibbantaa Irratti

Qabiyyee kana keessatti, keessa deebii waa’ee dhibbantaan maal
akka ta’eefi hariiroo dhibbantaan firaakshinootaa,
reeshoowwanii fi lakkoofsota deesimaalii waliin qabu akkamitti
akka ibsamu kan barattu ta’a.
Gocha 3.3
1. Dhibbantaan maalii?
2. Kanneen armaan gadii keessaa dhibbantaa kan ta’e addaan
st
baasi.
te
7 89 625 245 0.72 7
a. b. c. d. e. f.
r
10 100 100 10 100 1000
o
3. Bal’iinsa reektaangula’aa bakka walqixaa 100tti
F
Qoqqoodaman ilaaluun gaaffilee armaan gadii deebisi.

a. Halluu keelloo kan dibame hangami? Dhibbantaan hoo

meeqa ta’a?
b. Halluu diimaa kan dibame hangami? Dhibbantaan hoo
meeqa ta’a?
c. Gar-tokkeen halluu hindibamne hangami? Dhibbantaan
hoo meeqa ta’a?
d. Halluu magariisa kan dibame hangami? Dhibbantaan hoo
meeqa ta’a?
te st
e. Halluu cuquliisa kan dibame hangami? Dhibbantaan hoo
r
meeqa ta’a?
Fo
4. Taliileen qarshii 1800 ji’aan argatti.Galii ishee kana
keessaa dhibbantaa 35 kaffaltii geejjibaaf kan oolchitu yoo
ta’e, Taliileen geejjibaaf qarshii hangamii kaffaltii?
Hubadhu:
 Dhibbantaa jechuun wanta guutuu tokko bakka walqixaa
100 tti qoqqoodame jechuudha.
 Firaakshiniin waamsisaan isaa 100 ta’e dhibbantaa
jedhama.
1
Kunis mallattoodhaan yoo ibsamu” %” ta’a, 1% =
100
Fakkeenyaaf: a.Dhibbantaan 24=24%. 24% jechuun 24:100

24
yookiin , jechuun dhibba keessaa harka 24 jechuudha.
100
a. Dhibbantaa 0.02 = 0.02%

0.02
0.02 % jechuun 0.02:100 yookiin , jechuun dhibba
100
keessaa harka 0.02 jechuudha.

3.2.1. Dhibbantaa Deesimaaliifi Firaakshiniin
Qabiyyee kana keessatti hariiroowwan dhibbantaan deesimaaliifi
firaakshinii waliin qabu akkamitti akka ibsamu ni baratta.
Gocha 3.4
1. Dhibbantoota armaan gadii gara deesimaaliitti jijjiiri.
st
4 89 625 0.72 1 100
a. b. c. d. e. f.
te
100 100 100 100 100 100
r
2. Deesimaalota armaan gadii gara dhibbantaatti jijjiiri.
a. 0.75 b. 0.25 c. 0.01
Fo d. 1.25
3. Kanneen armaan gadii gara firaakshiniitti jijjiiri.
a. 40% b. 66% c. 4.7% d. 0.05% e. 33 % f. 1%
e. 3.04 f. 4.3
1
2
Gocha armaan olii keessatti dhibbantaan maal akka ta’eefi

hariiroo dhibbantaawwaan,firaakshinootafi deesimaaloota
gidduu jiru hubattee jirta.
Seerota
Seera 1 ffaa: Dhibbantaa irraa gara deesimaaliitti jijjiiruu
Dhibbantaa gara deesimaaliitti jijjiiruuf,
 Mallattoo dhibbantaa dhabamsiisi.

 Tuqaa deesimaalii dijiitota lamaan gara bitaatti

siqsi.yookiin lakkoofsa mallattoo dhibbantaa irraa haqxe
kana 0.01’n baay’isi.
Fakkeenyaaf: Dhibbantoota armaan gadii gara deesimaaliitti
jijjiiri.
1
a. 35% b. 15% c. 230% d. 0.7% e. 3 % f. 9%
2
Deebii:
st
a. 35% = 0.35 yookiin 35% = 35× 0.01 = 0.35
te
b.15% = 0.15 yookiin15% =15× 0.01 = 0.15
or
c. 230% = 2.30 yookiin230% =230× 0.01 = 2.30
F
d. 0. 7% = 0.007 yookiin 0.7% =0.7× 0.01 = 0.007
1 1
e. 3 % = 3.5% = 0.035 yookiin3 % =3.5× 0.01 = 0.035
2 2
f. 9% = 0.09
Seera 2 ffaa: Dhibbantaa gara firaakshiniitti jijjiiruu
Dhibbantaa gara firaakshiniitti jijjiiruuf,
 Mallattoo dhibbantaa haqi.
 Lakkoofsa kenname kana bifa waamsisaan isaa 100 ta’een
kaa’i.yookiin lakkoofsa mallattoo dhibbantaa irra haqxe
1
kana baay’isi.
100
Fakkeenyaaf: Dhibantoota armaan gadii gara firaakshiniitti

jijjiiri.
1
a. 50% b. 76% c. 6.5% d. 0.2% e. 0.07 f. 23 %
2

Deebii:
50 1 1 50 1
a. 50% = = yookiin 50% = 50 × = =
100 2 100 100 2
76 19 1 76 19
b. 76% = = yookiin76% = 76 × = =
100 25 100 100 25
6.5 6.5 10 65 1
c. 6.5% = = × = yookiin6.5% = 6.5 × =
100 100 10 1000 100
6.5 6.5 10 65 13
= × = =
100 100 10 1000 200
0.2 0.2×10 2 1
d. 0.2% = = = = yookiin0.2% = 0.2 ×
100 100×10 1000 500
t
1 0.2 0.2×10 2 1
s
= = = =
te
100 100 100×10 1000 500
0.07 0.07×100 7
r
e. 0.07% = = = yookiin0.07% = 0.07 ×
o
100 100×100 10000
F
1 0.07 0.07×100 7
= = =
100 100 100×100 10000
1 23.5 23.5×10 235 47 1
f. 23 %=23.5% = = = = yookiin23 %
2 100 100×10 1000 200 2
1 23.5
=23.5% = 23.5 × =
100 100
23.5×10 235 47
= = =
100×10 1000 200
Seeraa 3ffaa : Deesimaalii gara dhibbantaatti jijjiiruu

 Tuqaa deesimaalii dijiitii lamaan gara harka mirgaatti
tarkaanfachiisi.
 Mallattoo dhibbantaa gara harka mirga lakkoofsicha
tarkaanfachiistee kaa’i.
Fakkeenyaaf: Deesimaalota armaan gadii gara dhibbantaatti
jijjiiri.
a. 0.65 b. 0.375 c. 0.009 d. 45

Deebii: a. 0.65 = 65% c. 0.009 = 0.9%

b. 0.375 = 37.5% d. 45 = 4500%
Hojii Garee 3.3

1. Dhibbantoota armaan gadii gara deesimaalitti jijjiiri.
1
a. 2 % b. 4.9% c. 13% d. 0.02%
2
2. Firaakshinoota armaan gadii dhibbantaan ibsi.

2 9 92 7
a. b. c. d.
st
5 24 100 10
te
3. Dhibbantaa deesimaaloota armaan gadii barbaadi.
r
a. 1.23 b. 0.003 c. 0.00014 d. 0. 01
a. 3% b. 0.05%Fo
4. Firaakshinii dhibbantaa armaan gadii barbaadi.
c. 240%
1
d. 3 %
5
Seera 4ffaa: Firaakshinii gara dhibbantaatti jijjiiruu

 Jalqaba firaakshinicha gara deesimaaliitti jijjiiri.
 Tuqaa deesimaalii dijiitii lamaan gara harka mirgaatti
tarkaanfachiisi.
 Karaa harka mirgaa lakkoofsa argaattee mallattoo
dhibbantaa kaa’i.
Fakkeenyaaf: Firaakshinoota armaan gadii gara dhibbantaatti
jijjiiri

1 3 1 1
a. b. c. d. 7
2 4 8 5
Deebii:
1 1
a. = 0.5 ( gara deesimaalitti yeroo jijjiiramu 0.5 ta’a)
2 2
=50% (tuqaa deesimaalii 0.5 dijiitii lamaan gara mirgaatti

tarkaanfachiisuun mallattoo dhibbantaa mirga
lakkoofsichaatti dabaluun yoo barreeffamu 50% ta’a)
3 3
b. = 0.75 ( gara deesimaalitti yeroo jijjiiramu 0.75
t
4 4
ta’a)
te s
r
=75% (tuqaa deesimaalii 0.75 dijiitii lamaan gara mirgaatti
c.
tarkaanfachiisuun mallattoo dhibbantaa mirga
= 0.125 = 12.5%
Fo
lakkoofsichaatti dabaluun yoo barreeffamu 75% ta’a)
1
d. 7
1
=7.2 =720%
8 5
Gilgaala 3.3
1. Himoota armaan gadii yoo sirrii ta’an dhugaa, yoo
dogoggora qabaatan immoo soba jedhi deebisi.
15
a. 0.25 = 25% ta’a. b. = 15% 𝑡𝑡𝑎𝑎′ 𝑎𝑎.
100
1
c. = 0.1dha.
100
2. Lakkoofsota armaan gadii dhibbantaa, firaakshiinii

yookiin deesimaalii ta’uu isaanii addaan baasii barreessi.
1 10 1
a. 0.029 b. c. 7 d. 0.35% e. f. 7 g. 26%
8 25 5

3.2.2. Dhibbarraa Lakkofsotaa

Mata duree kana keessatti kan ilaaluu qabdu, jiruuf jireenya ilma
namaa guyyaa guyyaan wal qabatu keessatti yaad-rimee
dhibbarraatti akkamiin fayyadamuu akka dandeessu ni
baratta.Adeemsuma kanaan yaad-rimeefi tarmoota kan akka
haadhoo (hundee ‘b’), reetii(r) fi dhibbarraa(p) haadhoo
kenname tokkoo yaad-rimee piroopporshiniitti gargaaramuun ni
baratta.
Gocha3.5
te st
For
1. 7% kan 20 meeqa ta’a?
2. Tolaan 25% galii ji’aa qarshii 7,000 nyaataaf oolcha. Tolaan
ji’a tokkotti qarshii hangamii nyaataaf oolcha?
3. Qarshii 84 dhibbantaa meeqaan kan qarshii 800 ta’a?
4. 30% lakkoofsa tokkoo 204 yoo ta’e lakkoofsichi meeqa?
5. 4.3% kan qarshii 9694 barbaadi.
Gocha armaan olii keessatti dhibbarraan maal akka ta’eefi

hariiroo dhibbarraan, haadhoofi reetii dhalaa waliin qabu
hubattee jirta.
Hariiroon dhibbarraa(P),haadhoo(b)fi reetii(r) kunis
foormulaadhaan akkaata armaan gadiitti ibsama.

 Dhibaarraa = haadhoo × reetii

P = b×r
Dhibbarraa
 Haadhoo =
Reetii
p
b=
r
Dhibbarraa
 Reetii =
Haadhoo
p
r=
b
Dhibbarraa argachuuf,
te st
or
Dhibbarraa argachuuf, dhibbantaa gara deesimaaliitti
F
jijjiiruun firii argame haadhoon baay’isuu dha.
Fakkeenya 10:
a. Dhibbarraa kanneen armaan gadii barbaadi.
i.15% kan 300 ii. 2.3% kan 1000.
Deebii: a. Reetii = 15% = 0.15, Haadhoo = 300
i. Dhibbarraa = Haadhoo × Reetii
P = b × r = 300 × 0.15 = 45
ii. Reetii = 2.3% = 0.023, Haadhoo = 1000

Dhibbarraa = Haadhoo × Reetii
P = b × r = 1000 × 0.023 = 23.
b. Bara 2012 Finfinnee keessaa namootni 16,000 dhibee
koroonaatiin qabaman galmaa’anii turan keessaa 75% kan

dandamatan yoo ta’e, bara 2012 keessa namootni dhibee

kanarraa dandamatan meeqa?
Furmaata:
Kennamaa: Haadhoo= 16.000, Reetii = 75% = 0.75
Barbaadamaa: Dhibbarraa =?
Dhibbaarraa = Haadhoo × Reetii
P = b× r
P = 16,000×0.75 = 12,000.
st
Kanaafuu namoota magaalaa Finfinnee keessaa bara 2012 tti
te
r
dhibee koroonaa irraa kan dandamatan 12,000 jechuudha.
Fo
Reetii argachuuf,
Reetii argachuuf, lakkoofsi dhibbantaa meeqaa isa kan biraa akka
ta’e argachuu jechuudha. Reetiin foormulaa dhibbarraa P = b ×
r jedhu irraa dhibbarraa hundeef hiruun arganna.
p
Kunis 𝑟𝑟 =
b
Fakkeenya 11:
a. Dhibbantaa meeqaaa 240 tu 300dha?
Furmaata:
Kennamaa: Dhibbarraa =240, Haadhoo =300
Barbaadamaa: Reetii=?
Dhibbarraa
Reetii=
Haadhoo
p 240
𝑟𝑟 = = =0.8 = 80%
b 300

b. Barataan qorumsa Herregaatti gaaffii 40, keessa 25 yoo

argate, qabxiin barataa kanaa dhibbantaa meeqa ta’a?
Furmaata: Dhibbarraa = 25, Haadhoo = 40
Barbaadamaa Reetii =?
Dhibbarraa
Reetii=
Haadhoo
p 25
t
𝑟𝑟 = = =0.625 = 62.5%
s
b 40
te
Haadhoo argachuuf,
For
Akkatuma reetii arganneen kan wal fakkaatu, haadhoo
foormualaa dhibbarraa P = b × r irraa dhibbarraa reetiif hiruun
p
argama. Kunis b =
r
Fakkeenya 13: 45m kan 18% dheerina yoo ta’e dheerinni walii
galaa meeqa?
Deebii: Dhibbarraa = 45m, Reetii = 18% = 0.18
Dhibbarraa
Haadhoo =
Reetii
p
b=
r
45m 100 45m × 100 4500m

b= = 45m × = =
0.18 18 18 18
= 250.

Fakkeenya 14:Obbo Fufaan qarshii waggaatti argatu keessaa

8640 kan 36% yoo kiraa manaa kaffale, obbo Fufaan waggaatti
qarshii meeqa argataa?
Furmaata: Dhibbarraa = 8640, reetii = 36% = 0.36
Barbaadamaa: Haadhoo =?
Dhibbarraa
Haadhoo =
Reetii
p
b=
r
t
8640 100 8640×100 864000
b= = 8640 × = =
s
0.36 36 36 36
te
b = 24,000
For
Gilgaala 3.4
1. Dhibarraa armaan gadii barbaadi.

a.55% kan qarshii 600 b. 2.5% kan qarshii 700 c. 31% kan
1
460 d. 80% kan 5
2
2. Reetii armaan gadii furi.
a. Qarshii 15,000 qabdu keessaa 12,000 baasii adda addaaf yoo
baaste dhibbantaa meeqa baaste?
b. Dhibbantaa meeqaa 80 tu 60 ta’a?
c. Dhibbantaa meeqaa 400 tu 63 ta’a?
3. Tokkoo tokkoo kanneen armaan gadiif haadhoo barbaadi.
a. 30% lakkoofsa tokkoo 204 yoo ta’e lakkoofsichi kami dha?
b. Hojjetaan mootummaa tokko 24% kan miindaa ji’aa keessaa
450 kiraa manaa yoo kaffale, hojjetaan kun ji’aan qarshii
meeqa argata?

4. Barataan magaalaa Finfinnee tokko qormaata qorumsa

naannoo kan bara 2012 gaafatame keesssa 96% yoo deebise,
baay’inni gaaffii inni deebisee 48 yoo ta’e barataa kanaaf
baay’inni gaaffilee dhiyaateef meeqa?
5. Sabaanboonaan qarshii 7,500 qabu keessaa qarshii 700’n
kophee, 800’n kofoo, 15% immoo yoo qusate.
a. Dhibbantaa sabaanboonaan kophee bitachuuf baase meeqa?
b. Dhibbantaa sabaanboonaan kofoo bitachuuf baase meeqa?
c. Sabaanboonaan qarshii meeqa qusatee?
3.3. Hojiirra Oolmaa Reeshoo, Piroopporshinaalummaafi
te st
or
Dhibbarraa
F
Qabiyyee kana keessatti hojii irra oolmaa reeshoo,
piroopporshiniifi dhibbarraa piroobileemoota dhibbantaa
dabalamee fi hir’ate, bu’aa fi kasaaraa kan wal qabatu ni furtu.
Akkasumas waa’ee dhala baaqqee fi dhala dhalaa ni baratta.
Fakkeenya 15: Shiboon dheerinni isaa 400 sm ta’e bakka
sadiitti reeshoo 1:3:4’n yoo murame, tokko tokkoo dheerina
shiboo muramee barbaadi.
Deebii: Ida’ama tarmootaa = 1 +3 +4 = 8
1
Citaa shiboo jalqabaa = × 400 = 50
8
3
Citaa shiboo 2ffaa = × 400 = 150
8
4
Citaa shiboo 3ffaa = × 400 = 200
8

Fakkeenya16: Bulchiinsa magaalaa Finfinnee keessatti

baay’inni daa’imman daqiiqaa tokko keessatti dhalatan 2 yoo
ta’an, sa’aatii tokko keessatti daa’imman meeqatu dhalata?
Deebii: Mee x’n baay’ina daa’imman sa’aatii tokko keessatti
dhalatan haa jennu.
1 sa’aatii = 60 daqiiqaa ta’a.
Daqiiqaa tokko keessatti =daa’ima 2 tu dhalate,
daqiiqa 60 keessatti =x
st
Kunis yaad-rimee piroopporshiniitiin yoo furamu,
te
1 2
r
=
o
60 𝑥𝑥
F
1(x) =2(60)
x=120
kanaafuu, sa’aatii tokko keessatti daa’imman 120tu dhalata
jechuudha.
3.3.1. Dhibbantaa Dabaluufi Hir’isuu
Dhibbantaan dabalame yookiin hir’ate kan jedhamu yoo hammi
(lakkoofsi) wanta tokkoo dabalu yookiin hir’atudha.
Dhibbantaa Dabaluu
Dhibbantaa dabalu furuuf foormulaa armaan gadii
fayyadamna.
.
Hamma jijjiirame
Dhibbantaa dabalame = × 100%
Hamma jalqabaa

Fakkeenya15: Gatiin sukkaara kuntaala tokkoo qarshii 1200.

Booda garuu gara 2000tti yoo ol guddate, sukkaarri kun
dhibbantaa meeqaan dabale?
Furmaata: Hamma jijjiirame = 2000-1200 = 800
Hamma jijjiirame 800
Dhibbantaa dabalame = × 100% = ×
Hamma jalqabaa 1200
80000
100% = %=66.67%
1200
Dhibbantaa Hir’isuu
st
Dhibbantaa hir’isu furuuf foormulaa armaan gadii fayyadamna.
te
or
Hamma jijjiirame
Dhibbantaa hir′ate = × 100%
F
Hamma jalqabaa
Fakkeenya 16:Barataan tokko barnoota herregaatti simisteera

jalqabaa qabxii 84 fi simisteera lammaaffatti immoo qabxii 76
yoo galmeesse, baratan kun dhibbantaa meeqaan qabxiin isaa
gadi bu’e?
Furmaata: Hamma jijjiirame= 84 -76 = 8
Hamma jijjiirame
Dhibbantaa hir′ate = × 100%
Hamma jalqabaa
8
= × 100%
84
800
=
84%

= 9.52%.
Kunis kan agarsiisu barataan kun 9.52 ‘n gadi bu’e jechuu dha.
3.3.2. Bu’aafi Kasaraa Dhibbantaan Shallaguu
Bu’aafi kasaara sirriitti hubachuuf gocha armaan gadii sirritti
hojjettee raawwachuun si fayyada.
Gocha 3.6
1. Gatii mi’a ittiin bitte maal jettee ibsita?
2. Gatii waanta tokko ittiin gurgurte maal jettee waamta?
st
3. Bu’aa yookiin kaasaaraa akkamitti ibsita?
te
4. Daraaraan koompuutera tokko qarshii 8,000’n bitee, qarshii
For
9,500’n yoo gurgure.Daraaraan ni buufatee moo ni kasaare?
5. Daldalaan tokko moobaayilii qarshii 4,000’n bitee, qarshii
3,800tti yoo gurgure. Daldalan kun ni buufate moo ni
kasaare? Dhibbantaa kasaara yookiin bu’aa barbaadi.
Gocha armaan olii kana hojjettee erga xumurteen booda, hiikoo

armaan gadii kaa’uu ni dandeessa.
.
Hiikoo 3.5: gatii bittaafi gatii gurgurtaa
Gatii wanti tokko ittiin bitame “gatii bittaa(g.b)”
jedhama.
Gatii wanti tokko ittiin gurgurame immoo “gatii
gurgurtaa(g.g)” jedhama

Hubadhu:
 Gatiin gurgurtaa, gatii bittaa yoo caale, bu’aa jedhama.

 Bu’aa = Gatii gurgurtaa – Gatii bittaa= g.g-g.b.
g.g−g.b bu′aa
 Dhibbantaa bu’aa = % bu’aa = × 100% = ×
g.b g.b
100% ta’a.
Fakkeenya 17:Caaltuun uffata qorraa tokko qarshii 1200 bittee,
t
qarshii 1500tti gurgurte.
a. Caaltuun qarshii hangamii buufatte?
te s
or
b. Dhibbantaa bu’aa caaltuun argatte barbaadi
F
Furmaata:
Kennamaa: Gatii bittaa(g.b) = qarshii 1200, gatii gurgurtaa(g.g)
= qarshii 1500.
a. Bu’aa = g. g – g. b
= 1500 – 1200
= Qr. 300
Caaltuun bu’aa qarshii 300 argatte jechuu dha.
g.g−g.b
b. % bu’aa = × 100%
g.b
1500−1200
= × 100%
1200
300
= × 100%
1200
30000
= % = 25%
1200

Kanaafuu dhibbantaan bu’aa caaltuun argatte 25% jechuu dha.
 Gatiin gurgurtaa, gatii bittaa gadi yoo ta’e, kasaaraa

jedhama. Kunis:
kasaaraa = Gatii bittaa – Gatii gurgurtaa= g.b-g.g tiin ibsama.
g.b−g.g
 Dhibbantaa kasaaraa=% kasaaraa = × 100% =
g.b
kasaaraa
× 100% ta’a
g.b
te st
Fakkeenyaa18: Siifan konkolaataa qarshii 85,000’n bittee yoo
or
qarshii 82,000’n gurgurte,
F
a. Siifan qarshii hangamii kasaarte?
b. Dhibbantaa kasaaraa Siifaan barbaadi.
Furmaata: g.b =Qr. 85,000, g.g =Qr. 82,000
a. Kasaaraa = g.b – g.g =85,000 – 82,000= Qr.3,000
Kunis Siifan qarshii 3,000 kasaaruu ishee mul’isa.
g.b−g.g
b. % kasaaraa = × 100%
g.b
85,000−82,000
= × 100%
85,000
3,000
= × 100%
85,000
300000
= % = 3.53%
85,000

Hojii Garee 3.4

1. Seenaan meeshaa tokko qarshii 180’n bittee, 25% buufattee yoo
gurgurte.
a. Seenaan meeshaa kana qarshii meeqatti gurgurte?
b. Seenaan meeshaa kana irraa bu’aa hangam argatte?
2. Urjiin 30% kasaartee barruulee 850 tti yoo gurgurte,
a. Urjiin barruulee kana qarshii meeqaan bitte?
b. Urjiin barruulee kana qarshii hagamii kasaartee gurgurte?
t
3. Lattuun burtukaana 45kg qarshii 2,400’n bittee qarshii 2,000’n
yoo gurgurte,
te s
r
a. Lattuun ni buufatte moo, ni kasaartee?
Fo
b. Dhibbantaa bu’aa yookiin kasaaraa Lattuu barbaadi.
Fakkeenya19:
a. Iftuun shiboo ibsaa 500m qarshii 600’n bittee, 12%
buufattee shiboo kana yoo gurgurte, Iftuun shiboo kana
qarshii hangamitti gurgurtee?
Furmaata:
Kennamaa: g.b =Qr.600, %’n bu’aa =12%
Barbaadamaa: g. g =?
g.g−g.b
% bu’aa = × 100%
g.b
%bu′ aa×g.b
= g. g – g. b
100%

%bu′ aa×g.b
g. g = + g. b
100%
12%×600
= + 600
100%
7,200%
= + 600
100%
7,200
= + 600
100
= 72 + 600
= Qr. 672
t
b. Daldaalaan tokko 25% kasaaree mana 300,000 tti yoo
gurgure, daldaalaan kun manicha
te s
or
qarshii meeqaan bite?
F
Furmaata:
Kennamaa: g.g =Qr.300,000 %’n kasaaraa =25%
Barbaadamaa : g. b =?
g.b−g.g
% kasaaraa = × 100%
g.b
%kasaaraa×g.b
= g. b – g. g
100%
%kasaaraa×g.b
g. b = + g. g
100%
%kasaaraa×g.b
g. b − = g. g
100%
%kasaaraa
g. b( 1 − ) = g. g
100%
g.g×100% g.g
g. b = =
100%−% kasaaraa 1−%kasaara
g.g
g. b =
1−%kasaara

300,000 300,000
g. b = = = Qr. 400,000.
1−0.25 0.75
Hubadhu:
g.g−g.b
 Yoo % bu’aa = × 100% ta’e,
g.b
%bu′ aa×g.b
g. g = + g. b = %bu′ aa × g. b + g. b
100%
g.b−g.g
 Yoo % kasaaraa = × 100% ta’e,
g.b
𝑔𝑔.𝑔𝑔
g.b =
t
1−%𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘
te s
r
Gilgaala 3.5
Fo
1. Barataan tokko qalama 5’n qarshii 20’n yoo bite, qalama 25
bituuf qarshii meeqa isa barbaachisaa?
2. Reeshoon umurii mucaa gara umurii abbaa isaatti 2:4. Ida’amni
umurii isaanii waggaa 60 yoo ta’e abbaan mucichaa waggaa
meeqa ta’a?
3. Qarshiin 480 namoota sadiif reeshoo 5:4:3’n yoo hirame, ga’een
inni xiqqaan qarshii meeqaa?
4. Lakkoofsotni 5, 7, 11 fi 17 irraa lakkoofsa kamtuu
hir’achuudhaan garaagarummaan isaa piroopporshinaalii
taasisa?
5. Bara darbe miindaan Raajii 2,400 ture bara kana 8% dabalataan
argatee jira. Miindaan Raajii kan yeroo ammaa hangami?

6. Gatiin boorsaa tokkoo qarshii 1000 ture. Yeroo ammaa

kana 35% yoo gadi bu’e,
a. Gatii jijjiiramee barbaadi.
b. Gatii yeroo ammaa barbaadi.
7. Daldalaan tokko guyyaatti qarshi15,000’n bitee gurguree
10% yoo buufate ,
a. Gatii daldalaan kun ittiin gurgure barbaadi.
b. Daldalaan kun qarshii meeqa buufate?
te st
8. Obbo Galataan laappitooppii tokko qarshii 12,000’n bitee,
r
qarshii 9,000 tti yoo gurgure.
Fo
a. Obbo Galataan qarshii hangam kasaaran?
b. Dhibbantaa kasaaraa barbaadi
9. Kumeen meeshaa mana keessaa qarshii 5,600’n bittee, ji’a
booda 20% kasaartee yoo gurgurte.
a. Gatii gurgurtaa barbaadi.
b. Kumeen qarshii meeqa kasaartee?
3.3.3. Dhala Baaqqee

Barnoota herregaa kutaa 5ffaa keessatti waa’ee dhalaa
barachuun kee ni yaadatama. Akkasumas bittaa fi gurgurtaa
wanta tokkoo yeroo raawwannu maallaqa irratti hundaa’a.
Kanaaf namootni yeroo tokko tokko qarshii walii isaanii
yookiin baankii irraa bifa liqiitiin ni fudhatu yookiin ni
kaawwatu.

Gocha 3.7
1. Qarshii namni tokko nama irraa yookiin baankii irraa
liqeeffatu maal jedhama?
2. Kanneen armaan gadii ibsi.
a. Dhala jechuun maal jechuudha?
b. Dhala baaqqee jechuun maal jechuudha?
c. Reetiin dhalaa maali?
3. Qarshiin 3,200 reetii dhalaa 10% ji’a saddetiif yoo
t
liqeeffame, dhala baaqqee barbaadi.
te s
4. Qarshiin 4,000 liqeeffatameef dhalli baaqqee waggaa lama
r
keessatti kaffalame 80 yoo ta’e, reetii dhalaa barbaadi.
Fo
Gocha armaan olii sirritti hubachuun hojjette erga xumurteen
booda hiikoo wantoota armaan gadii kennuu ni dandeessa.
Hiikoo 3.6
 Mallaqni liqeeffatame haadhoo(p) jedhama.
 Maallaqni sababa itti fayyadama maallaqa
liqeeffatameef kaffalamu dhala(I) jedhama.
 Dhibbantaan sababa itti fayyadama haadhootiif
herregamu reetii (r) jedhama.
 Yeroon turtii kan dhalli itti kaffalamu yeroo(t) jedhama.
 Dhalli yeroo turtii hundumaa keessatti maallaqa haadhoo
qofa irra shallagamu dhala baaqqee jedhama.
 Ida’amni qarshii haadhoo(p) fi dhala (I) kuufama(k)
jedhama.

Dhalli baaqqee hamma qarshii liqeeffamee fi yeroo turtii qarshii

liqeeffamee irratti hundaa’a. Akkaataan waliigaltee shallaggii
dhala baaqqee kunis reetii dhalaatiin ta’a.
Foormulaan dhalli baaqqeen kun ittiin shallagamus:
 Dhala baaqqee(I) = haadhoo(p) × reetii dhalaa(r) ×

turtii yeroo(t)
𝐼𝐼 = 𝑝𝑝 × 𝑟𝑟 × 𝑡𝑡
t
 Kuufama(k) = haadhoo(p) + dhala(I)
𝐾𝐾 = 𝑝𝑝 + 𝐼𝐼
te s
For
Fakkeenya 20: Qarshii 3,500 reetii dhalaa 7% waggaatti
investimentiif yoo oole, dhuma waggaa afuriitti,
a. Dhalli baaqqee meeqa ta’a?
b. Kuufamni maallaqa kana meeqa?
Furmaata:
Kennamaa: haadhoo(p) = 3,500, reetii(r) =7% = 0.07, yeroon
turtii(t) = 4
Barbaadamaa: I =? fi K =?
a. I = p × r × t
= 3,500 × 0.07 × 4
= 980
b. K = p + I

= 3,500 + 980
= 4,480
Hojii Garee 3.5

1. Qarshii 1,600 reetii dhalaa 5% ji’aa sadiif yoo liqeeffate, dhalli
baaqqee isaa hangam ta’a?
2. Gammachuun qarshii 2,800 hiriyaa isaa irraa liqeeffatee 10%
dhalchiisee qarshii 3,080 yoo hiriyaa isaaf deebise,
st
Gammachuun qarshii kana deebisuuf waggaa hammamii itti
fudhate?
te
For
3. Obbo Tarreessaan qarshii dhala baaqqee 5% investii
gochuudhaan waggaa 6 keessatti qarshii 300 argate. Obbo
Tarreessaan qarshii hangamii investii godhee?
Fakkeenya 22: Qarshiin 230 qarshii 1000 irraa dhala baaqqee

waggaa 3’n yoo argame, reetiin isaa meeqa?
Furmaata:
Kennamaa: p = 1000, I = 230, t = waggaa 3
Barbaadamaa : r =?
Foormulaa I = p × r × t irraa
I
r= arganna.
P×t
230
r=
100×3

230
=
3,000
= 0. 08 = 8%
Kanaafuu reetiin isaa 8% ta’a.
Fakkeenyaa 23: Qarshiin 640 yoo reetii dhalaa7% liqeeffame,
qarshii 224 argamsiisuuf yeroo hangamii itti fudhata?
Furmaata:
Kennamaa: p = 640, r = 7% = 0.07, I =224
Barbaadamaa: t =?
Foormulaa I = p × r × t irraa
te st
r
I
t= arganna.
o
P×r
F
224
t=
640×0.07
224
= =5
44.8
Kanaafuu yeroon turtii waggaa 5 ta’a.
Gilgaala3.6
1. Gaaffilee armaan gadii dhugaa yookiin soba jedhii deebisi.
a. Reetiin Maallaqa sababa itti fayyadama maallaqa
liqeeffatameef kaffalamudha.
b. Dhibbantaan sababa itti fayyadama haadhootiif herregamu
dhala jedhama.
c. Dhalli baaqqee dhala yeroo turtii hundumaa keessatti
maallaqa haadhoo qofa irraa shallagamudha.

2. Tufaan qarshii 10,000 reetii dhalaa12% waggaatti yoo liqeesse

1
dhuma waggaa 3 tti,
2
a. Dhalli baaqqee meeqa ta’a?

b. Kuufamni qarshii kanaa meeqa ta’a?
2. Qarshii 750 dhala waggaa 8%’n yoo liqeeffame, qarshii 240
argamsiisuuf yeroo hangamii itti fudhata?
t
3. Eebbaan Araarsoo irraa qarshii 2,500 dhala baaqqee kaffaluuf
te s
liqeeffate. Kuufama qarshii 4,500 yoo waggaa sadii booda
r
deebiseef, reetiin dhala qarshii kanaa meeqa?
Fo
4. Namichi tokko Baankii Hojii Gamtaa Oromiyaa irraa qarshii
30,000 dhala baaqqee waggaatti shallagamu reetii dhalaa 9%
tiin liqeeffate. Kuufamni qarshii kanaa meeqa?
3.3.4. Dhala Dhalaa

Qabiyyee kana keessatti dhala dhalaa shallaguuf, ida’ama
haadhoo jalqabaa fi dhala yeroo duraa keessatti argame akka
haadhootti fudhanna. Kana jechuun ida’amni haadhoo jalqabaa
fi dhalli yeroo tokkoo yeroo itti aanuutti haadhoo ta’a. Kunis
kan agarsiisu haadhoon jijjiiramaa deemuu isaati.

Gocha 3.8
1. Garaagarummaa dhala baaqqeefi dhala dhalaa gidduu jiru
ibsi
2. Laliseen qarshii 3,000 Baankii intarnaashinaalii
Oromiyaa waggaan 7% shallagutti kuufatte. Laliseen
dhuma waggaa lamaatti dhala dhalaa hangam argattii?
Fakkeenyaaf: Aadde Jaallanneen qarshii 12,000 baankii
t
waggaan dhala 5% shallagutti kuufatte.Dhuma waggaa sadiitti,
a. Kuufama maallaqa kanaa barbaadi.
te s
r
b. Dhala dhalaa maallaqa kanaa barbaadi.
Furmaata:
Fo
Haadhoo jalqabaa (p1 )= Qr. 12,000, reetii dhalaa = 5% = 0.05.
yeroo turtii = waggaa 1.
Dhala waggaa jalqabaa (I1 ) = p1 × r × t
= 12,000 × 0.05 × 1 = 60
Kuufama waggaa jalqabaa (K1 )= dhala waggaa jalqabaa(I1 )+
haadhoo waggaa jalqabaa(p1 )
= 600 + 12,000
= 12,600
p2 = haadhoo waggaa 2ffaa = kuufama waggaa jalaqabaa =12,600
Dhala waggaa 2ffaa (I2 ) = p2×r×t
= 12,600×0.05×1
= 630

Kuufama waggaa 2ffaa (K 2 )= dhala waggaa 2ffaa (I2 )+ haadhoo

waggaa 2ffaa(p2 )
= 630 + 12,600
= 13,230
(p3 )= haadhoo waggaa 3ffaa = kuufama waggaa2ffaa = 13,230
Dhala waggaa 3ffaa (I3 ) = P3 ×r×t
= 13,230×0.05×1
= 661.5
te st
Kuufama waggaa 3ffaa (K 3 ) = dhala waggaa 3ffaa(I3 ) + haadhoo
r
waggaa 3ffaa(p3 )
Fo
= 661.5 + 13,230
= 13,891.5
Kanaafuu dhuma waggaa sadiitti qarshii 13,891.5 tu kuufame.
b. Dhalli dhalaa = Kuufama waggaa 3ffaa(I3 )- Haadhoo
jalqabaa(p1 )
= 13,891.5 -1200 = 1,891.5
Yookiin dhalli dhalaa =I1 + I2 + I3 =600+630+661.5= Qr
1,891.5
Adeemsa fakkeenya armaan olii erga hubattee booda, foormulaa
dhalli dhalaa ittiin shallagamu akkaataa armaan gadiitti ibsuu ni
dandeessa.

Foormulaan dhalli-dhalaa ittiin shallagamu kunis: Yoo haadhoo

(p), dhibbantaa reetii dhala dhalaa(r%) waggaatiin kuufame fi
Kuufama(K) ta’e.
 Dhuma waggaa tokkootti:

I1 = p1 × r × t fi K1 = I1 + p1
 Dhuma waggaa 2ffaatti
I2 = p 2 × r × t fi K 2 = I2 + p2
 Dhuma waggaa 3ffaatti
te st
r
I3 = P3 × r × t fi K 3 = I3 + P3
Fo
 Dhuma waggaa tffaatti
It = Pt × r × t fi K t = It + Pt
Kanaafuu kuufamni yeroon turtii isaa t ta’e:
 I𝑡𝑡 = P𝑡𝑡 × 𝑟𝑟 × 𝑡𝑡 fi K 𝑡𝑡 =I𝑡𝑡 + P𝑡𝑡

 Dhalli dhalaa (I)= I1 + I2 + I3 +…+ I𝑡𝑡
Fakkeenya 24: Namni tokko dhala waggaatti shallagamu qarshii

10,000 Baankii Hojii gamtaa Oromiiyaatti qusate.Reetiin dhala
dhalaa yoo 7% ta’e waggaa 2 booda,
a. Kuufamni qarshii meeqa ta’a?
b. Dhala dhalaa barbaadi.

Furmaata:
a.
Kennamaa: p1 = 10,000, r = 7% = 0.07, t =waggaa 2.
Barbaadamaa: K2 =?,I2 =?
a. I1 = p1×r×t
=10,000 × 0.07×1
= 700
K1 = I1 + p1
t
= 700 +10,000
= 10,700
te s
or
I2 = p2×r×t
F
= 10,700 ×0.07×1 (K1 =p2 )
= 749
K2 =I2 + p2
= 749 +10,700
= 11,449
Kanaafuu kuufamni dhuma waggaa lamaatti qarshii 11,449 ta’a
jechuudha.
b. Dhala dhalaa = K 2 - p1
= 11,449-10,000
= Qr.1449
Yookiin dhala dhalaa = I1 +I2
= 700 +749
= Qr.1449

Kanaaf dhalli dhalaa dhuma waggaa lammaffaatti qarshii 1449.
Gilgaala 3.7
1. Qarshiin 300,000 reetii dhala dhalaa 6%’n ji’a sadiitti
shallagamuun liqeeffame.
a. Kuufamni waggaa tokkoo hangam ta’a?
b. Dhala dhalaa waggaa tokkoo barbaadi.
2. Qarshii dhala dhalaa 26,000 reetii dhala dhalaa 2% waggaatti
st
shallagamuun
te
liqeeffatame dhuma waggaa lammaaffaatti hangam dhala.
For
3.3.5. Galii Keessoo Itoophiyaa
Wantoota garaagaraa yoo bitnuufi gurgurru dhibbantaa jireenya
keenya guyyaa guyyaanii keessatti ni fayyadamna. Kunis:
 Gibira kaffaluu
 Qarshii liqeeffachuuf yookiin investimentii hojjechuuf.
Mootummaan gibira sassaabuudhaan tajaajila addaa addaatiif
oolcha. Fakkeenyaaf tajaajila barnootaa, fayyaaf, ijaarsa
daandiif, investimentiif, beenyaa adda addaa kaffaluu fi k.k.f
oolcha.
Kanuma bu’uureffachuun gibira gosa garaagaraatu jira.
 Gibira gurgurtaa irraa argamu
 Gibira gatii dabalataa
 Gibira galii irraa argamu

 Gibira meeshaalee gara biyyaa seenan irraa argamu

Hubadhu: Gibirri galii dabalataa Itiyoophiyaa 15% dha.
Kana jechuun wanta bitame irratti gibirri 15% jechuu dha.
Fakkeenya25: Gatiin kophee tokkoo qarshii 1,000 yoo ta’e,
a. Gibirri galii dabalataa meeqa ta’a?
b. Gatiin walii galaa meeqa?
Furmaata:
a. Gibirri galii dabalataa = 15% kan 1,000
t
= 0.15 ×1,000
= Qr 150
te s
or
b. Gatii wali galaa =Gatii jalqabaa + gibira galii dabalataa
F
= 1,000 + 150
= Qr. 1,150
Gilgaala 3.8
1. Meeshaaleen ijaarsaa qarshii 2,300 irratti gibirri gurgurtaa
qarshii 210 yoo ta’e reetii gibira gurgurtaa barbaadi.
2. Gibirri gurgurtaa maashina maxxansaa irratti qarshii 360
dha.Reetiin gibira gurgurtaa 6% yoo ta’e gatii bittaa (utuu
gibirri itti hin dabalamiin) meeqa ta’a?
3. Barattuun tokko barruulee gatiin isaa qarshii 20 ta’e irratti
gibira gurgurtaa 1% dabaluun bitte. Barattuun kun barruulee
kana gibira gurgurtaa dabalatee qarshii meeqaan bitte?

te st
For

Cuunfaa Boqonnaa
a
1. Yoo a fi b’n wantoota lama ta’an ibsamni reeshoo a fi b
b
jedhama. Yeroo barreeffamus a:b ta’a.

2. Jijjiiramtootni lama a fi b’n piroopporshinaalummaa kallatti qabu
kan jennuu yoo lakkoofsi hin jijjiramne k’n jiraateefi
b = ka, k ≠0 ta’edha. Kunis yoo barreeffamu “ b~ a” jedhameeti.
3. Jijjiiramtootni lama a fi b’n piroopporshinaalummaa fuggisoo
st
k
qabu kan jennuu yoo lakkoofsi hin jijjiramne k’n jiraatee fi b = ,
te
a
r
1
k ≠0 ta’e dha. Kunis yoo barreeffamu “ b~ ” jedhameeti.
o
a
F
4. Piroopporshiniin ibsama wal qixxummaa reeshoo lamaa ibsu dha.
Kunis a: b = c: d yoo ta’e a, b, c fi d’n piroopporshiniin jiru jenna.
5. Dhibbarraan harka 100 keessaa jechuudha.
6. Bu’aa jechuun garaagarummaa gatii gurgurtaafi gatii bittaa
gidduu jirudha.
Kunis Bu’aa = g.g – g.b
7. Kasaaraan yoo gatiin gurgurtaa gatii bittaa gadi ta’edha.
Kunis, Kasaaraa = g.b – g.g.
𝑔𝑔.𝑔𝑔−𝑔𝑔.𝑏𝑏
8. % Bu’aa = × 100%.
𝑔𝑔.𝑏𝑏
𝑔𝑔.𝑏𝑏−𝑔𝑔.𝑔𝑔
9. % Kasaaraa = × 100%.
𝑔𝑔.𝑏𝑏
%𝑏𝑏𝑏𝑏′ 𝑎𝑎𝑎𝑎×𝑔𝑔.𝑏𝑏
10. 𝑔𝑔. 𝑔𝑔 = + 𝑔𝑔. 𝑏𝑏
100%

g.g
11. g.b =
1−%kasaara
12. Dhala baaqqee(I) = Haadhoo(p) ×Reetii(r) ×Yeroo(t).

I = p × r × t.
13. Dhala dhalaa keessatti kuufamni marsaa jalqabaa
haadhoo marsaa itti aanuuti. Kunis It = Pt × r × t
14. Kuufamni ( K t )=It + Pt
te
st
xiqqaan meeqa?
For
1. Yemmuu qarshiin25,00 reeshoo 6:11 :8’n qoodnu ga’een inni
2. Yoo a:b = 11:8 fi b:c = 5:11 ta’e, a:c barbaadi.

3. Saanduqa tokko keessa qubeessaa diimaafi gurraachatu jiru .
Reeshoon qubeessaa diimaa gara gurraachaatti 5: 3 yoo ta’eefi
baay’inni qubeessaa jiruu 160 yoo ta’e. Baay’inni qubeessaa
gurraachaa meeqa?
4. Gatiin sukkaara 1kg tokkoo waggaa sadii dura qarshii 25 ture.
Waggaa lama booda immoo qarshii 60 yoo ta’e. Dhibbantaan
daballii gatii sukkaara kanaa hangami?
5. Reeshoowwaan wal qixaa kanneen armaan gadii keessatti gatii
jijjiiramaa barbaaadi.
a. 3:5 = 6:x b. y:15 = 12:18 c. 4:8 = q:4 d. 15:x = 30: 45.

6. Reeshoowwaan armaan gadii keessaa kanneen

piroopporshinii ta’an addaan baasi.
a. 7:9 fi 9:7 b. 104: 42 fi 208:84 c. 21: 27 fi 63: 81
7. Buuphaa 75 keessaa 45 yoo gurguraman, dhibbantaan
buuphaan osoo hin gurguramiin hafe meeqa?
8. Magartuun Baankii Intarnaashinaalii Oromiyaa deemuun
qarshii 12,500 ol kaawwattee, dhuma waggaa lamaatti
qarshii 13,250 fudhatte .
t
a. Dhala baaqqee barbaardi. b. Reetii dhalaa barbaadi.
te s
b. Yoo reetiin dhalaa 6% waggaatti ta’e, yeroo hammamii
or
1
keessatti dhalli baaqqee qarshii jalqabaa ta’a?
F
2
9. Miindaan hojjetaa mootummaa tokkoo 7,000 irraa gara

11,000 tti yoo dabale dhibbantaa meeqaan dabale?
10.Meeshaa tokko qarshii 75’n bittee yoo qarshii 50’n gurgurte,
dhibbantaa kasaaraa barbaadi.
11.Qarshiin 15,000 reetii dhala dhalaa5% waggaatti yoo waggaa
6’f kenname,
a. Kuufama xumura waggaa jahaa barbaadi
b. Dhala dhalaa xumura waggaa jahaa barbaadi..
12.Gatiin nyaata tokkoo qarshii 700 yoo ta’e,
a. Gibira gatii dabalataa shallagi. b. Gatii walii galaa
barbaadi.
13.Gatiin meeshaa dheedhii tokkoo qarshii 30,000 yoo ta’eefi
gatiin gibiraa qarshii 1,000 tti, qarshii tokko yoo ta’e . Gatiin
gibiraa meeshaa dheedhii kanaa meeqa?

BOQONNAA
BOQONNAA 4
NAANNAWAAFI BAL’INA
4
DANAALEE DIRIIROO
NAANNAWAAFI BAL’INA DANAALEE DIRIIROO
 Kofoota adda addaa addaan baasu.
 Amaloota rog-arfoota adda addaa ni ibsita, akkasumas rog-
arfoota ni ijaaru.
t
 Naannawaa rog-sadootaa, paraleeloogiraamotaa,
te s
tiraappiziyeemii, rombasiifi danaalee walmakoo ni barbaadu.
r
 Foormulota balìna rog-sadootaa, paraleeloogiraamotaa,
Fo
tiraappiziyeemii, rombasii ni uumu.
 Balìna rog-sadootaa, paraleeloogiraamotaa, tiraappiziyeemii,
rombasii nibarbaadu.
 Yaad-rimee balìnaafi naannawaa danaalee diriiroo
fayyadamuun taìi guyyaa guyyaa nifuru.
Qabiyyeewwan Ijoo Boqonnaa Kanaa:

Keessa Deebii Rog-sadootaa
Rog-arfoota
Naannawaafi Balìna Rog-arfootaa.
Naannawaafi Balìna Rog-sadootaa.
Hojiirra Oolmaa Naannawaafi Bal’ina Diriiroo Irratti
Jechoota Ijoio
Cuunfaa Boqonnaa
Gilgaalaa Keessa Deebii

4.1. Keessa Deebii Rog-sadootaa

Barnoota Herregaa kutaa gadii keessatti waa’ee rog-sadootaa
barachuun kee ni yaadatama. Amma immoo waa’ee rog-sadootaa
irraa deebi’uun ni baratta.
Gocha 4.1
1. Danaan Diriiroo salphaa cufaa rogoota sadii qabu maal jedhama?
2. Dheerina rogoota isaa irratti hundaa’uun rog-sadeen bakka meeqatti
qoodama?
te st
3. Safara kofoota isaa irratti hundaa’uun rog-sadee iddoo meeqatti
r
qoodda?
Fo
4. Rogootni rog-sadee marti wal-qixa yoo ta’an rog-sadeen kun
maal jedhama?
5. Rog-sadeen safarri kofoota isaa hundi 0° oliifi 90° gadi ta’e maal
jedhama?
6. Rogootni rog-sadee tokkoo 3, 4, 5 yoo ta’an, rog-sadeen kun maal
jedhama?
7. Kofootni rog-sadee tokkoo 60°, 60°fi60° yoo ta’an, rog-sadeen kun
maal jedhama?
Hiikoo 4.1:Danaan diriiroo cufaa salphaa sararoota dhabbataa

sadii irraa ijaarame rog-sadee jedhama.

te st
r
 Rog-sadeen tokko rogoota sadii, verteeksota sadiifi
Fo
kofoota sadii qaba.
 Rog-sadeen armaan olitti argitu kun rog-sadee ABC
(∆ABC) jedhama.
 Rogootni ∆ABC , AB, ACfi BC dha.
 Kofootni ∆ABC,∠ABC,∠ACBfi ∠ BACdha.
 Tuqaan rogootni lama irratti wal tuqan verteeksii jedhama.
Rog-sadeewwan dheerina rogoota isaanii irratti hundaa’uun
bakka saditti qoodamu.
i. Rogootni rog-sadee sadan isaanii dheerina wal-qixaa yoo
qabaatan rog-sadichi rog-sadee qixxee(Ikuwaalaateraalii)
jedhama.
Fakkeenyaaf: Rog-sadeen armaan gadii rog-sadee rog-
qixxeedha.

iii. Rogootni rog-sadee lama dheerina wal-qixaa yoo

qabaatan ,rog-sadichi rog-sadee ayisoosilasii
jedhama.
te st
r
Fakkeenyaaf: Rog-sadeen armaan gadii rog-sadee
Fo
ayisoosilasiidha.
i. Rogootni rog-sadee tokkoo hundi isaanii dheerina addaa

addaa yoo qabaatan rog-sadichi rag-sadee iskeleenii
jedhama.
Fakkeenyaaf: Rog-sadeen armaan gadii rog-sadee rog-
qixxeedha.

Rog-sadeewwan safara kofoota isaanii irratti hundaa’uun bakka

saditti qoodamu.
ii. Yoo safarri kofoota rog-sadee marti 0° oliifi 90° gadi ta’e
st
rog-sadichi ,rog-sadee kofa akkiyuutii jedhama.
te
r
Fakkeenya:Rog-sadeen armaan gadii fakkeenya rog-sadee
o
akkiyuutiiti.
F
iii. Rog-sadeen kofoota isaa sadan keessaa tokko safarri isaa
90° ta’e ,rog-sadee kofa sirrii jedhama.
Fakkeenya: Rog-sadeen armaan gadii fakkeenya rog-sadee
sirriiti.

iv. Yoo safarri kofa rog-sadee tokkoo 90°fi 180° jidduu ta’e
t
,rog-sadichi rog-sadee obtiyuusii jedhama.
te s
Fakkeenya: Rog-sadeen armaan gadii fakkeenya rog-sadee
r
obtiyuusiiti.
Fo
Yadadhu: Ida’amni kofoota keessoo rog-sadee sadan 1800. Kana

jechuun ∆ ABC keessatti
∠ ABC + ∠ ACB + ∠ BAC=1800

Hojii Garee 4.1

1. Kanneen armaan gadii sirrii yoo ta’an dhugaa,kan sirrii hin
taane immoo soba jedhii deebisi.
Hojii Garee 4.1
a. Rog-sadeen rog-qixxee rog-sadee kofa akkiyuutiiti.
1. Kanneen armaan gadii sirrii yoo ta’an dhugaa,kan sirrii hin
b. Rog-sadeen tokko kofa obtiyuusii lama qabaachu
taane immoo soba jedhii deebisi.
danda’a.
a. Rog-sadeen rog-qixxee rog-sadee kofa akkiyuutiiti.
c. Rog-sadeen ayisoosilasii kofa obtiyuusii qabaachuu hin
b. Rog-sadeen tokko kofa obtiyuusii lama qabaachu
danda’u.
danda’a.
2. Kofoonni lamaan rog-sadee tokkoo 300fi 500 yoo ta’e ,
c. Rog-sadeen ayisoosilasii kofa obtiyuusii qabaachuu hin
st
rog-sadeen kun rog-sadee gosa kamiiti?
te
danda’u.
r
2. Kofoonni lamaan rog-sadee tokkoo 300fi 500 yoo ta’e ,
Fo
rog-sadeen kun rog-sadee gosa kamiiti?
Fakkeenya: Yoo safarri kofoota keessaa rog-sadee tokkoo
750,870fix0 ta’e, gatii x barbaadi.
Fakkeenya: Yoo safarri kofoota keessaa rog-sadee tokkoo

750,870fix0 ta’e, gatii x barbaadi.
Furmaata: Ida’amni kofoota keessaa rog-sadee tokkoo 1800dha.

75° + 87° + 𝑥𝑥° = 180°
162° + 𝑥𝑥° = 180°
Furmaata: Ida’amni kofoota keessaa rog-sadee tokkoo 1800dha.
𝑥𝑥° = 180° – 162°
75° + 87° + 𝑥𝑥° = 180°
𝑥𝑥° = 18°
162° + 𝑥𝑥° = 180°
𝑥𝑥° = 180° – 162°
𝑥𝑥° = 18°

𝑥𝑥 = 18. Gilgaala 4.1

1. Dheerinni rogoota rog-sadootaa akka armaan gadiitti
kennameera. Kana irratti hundaa’uun rog-sadoota rog-
qixxee,ayisoosilasiifi iskeleenii jechuun addaan baasi.
a. 6,6,4 b. 3,3,3 c. 5,2,4
2. Kofootni sadan rog-sadootaa akka armaan gadiitti
kennamaniiru. Kana irratti hundaa’uun rog-sadoota kofa
akkiyuutii,kofa sirriifi kofa obtiyuusii jechuun addaan baasi.
st
a. 260,720,820 b. 150,450,1200 c. 900,600,300
te
3. Yoo kofootni keessaa rog-sadee tokkoo akka armaan gadiitti
a. 1300,y0,200
or
kennaman,gatii jijjiiramaa barbaadi.
F
b. 900,450,x0 c. x0,600,600
4. Danaaleen rog-sadootaa armaan gaditti kennaman irratti
hundaa’uun rog-sadoota rog-qixxee, ayisoosilasiifi
iskeleenii jechuun addaan baasi.
a. b. c.
4.2. Naannawaafi Bal’ina Rog-sadootaa

Qabiyyee kana keessatti rog-sadoota wantoota naannoo kee jiran
wajjin wal bira qabuun gosoota rog-sadootaa salphaatti ni

hubatta.Kanaafuu rog-sadee tokko naannawaafi bal’ina isaa

shallaguu dursa rog-sadichi rog-qixxee, ayisoosilasii yookiin
rog-sadee kofa sirrii ta’uu isaa adda baastee beekuu
qabda.Sababni isaas foormulaan naannawaafi bal’ina rog-
sadoota ittiin barbaadan garaagara waan ta’eef.
Gocha 4.2
Danaalee armaan gadiitti kennamaniif,naannawaafi bal’ina barbaadi.
te st
For
Argannoowwan armaan olii yaada keessa galchuun hiikoofi

foormulaa walii galaa naannawaa rog-sadee kamiiyyuu akka
armaan gadiitti kennuu ni dandeenya.

Hiikoo 4.2 :
Hiikoo 4.2 :Naannawaan (N) rog-sadee tokkoo ida’ama d
dheerina rogoota isaa sadaniiti.
Fakkeenya:
Fakkeenya: Rog-sadee ABC keessatti yoo dheerinni rogoota isaa AB=6sm
isaa AB=6sm, BC= 8sm fi AC= 10sm ta’an, naannawaan rog- sadee ABC ba
sadee ABC barbaadi. Furmaata:
Furmaata: A
A
t
6sm
6sm 10sm
te s
or
B
F
B 8sm C Naannawaa(N
Naannawaa(N) = Ida’ama dheerina rogoota ∆ABC =dhee
=dheerina roga AB+dheerina roga BC+ dheerina roga AC
AC =6sm
=6sm + 8sm + 10sm = 24s
= 24sm Kanaafuu, naa
Kanaafuu, naannawaan rog-sadee ABC 24sm ta’a. Bal’ina rogsa
Bal’ina rogsadee akkaataa armaan gadiitti foormulaa isaa barbaadna.
barbaadna. Yaadadhu:
Yaadadhu:  Iskuwe
 Iskuweeriin dheerinni roga isaa b ta’e, Bal’
Bal’inni( B)= b2 ta’a.  Reekta
 Reektaangiliin dheerinni hundee isaa bfi oleen isaa h ta’e,

Bal’inni( B)=bh ta’a.

Bal’ina rogsadee kofa sirrii
Bal’inni rogsadee kanaa bal’ina reektaangilii irraa argama.
Saarbiin reektaangilii tokko, reektaangilicha bakka walqixaa
lamatti addaan qooda.
te st
B=bh
For 1
bal’inni rogsadee= bal’ina reektaangiliiti
2
1
B= (𝑏𝑏ℎ)
2
Bal’ina rogsadee kofa akkiyuutii
Bal’ina rogsadee akkasii argachuuf sarara verteeksii tokko irraa

ka’uun roga fuullee(b) isaarratti perpendikulaarii ta’e ijaari.
Sararri kunis olee(h) jedhama.

Bal’ina ∆ABC=∆ADB+∆ADC
1 1
B = (ah)+ (ch)
2 2
st
1
= (a + c)h
te
2
r
1
= (bh), yoo b=a+c=BC ta’e.
o
2
F
Bal’ina rogsadee kofa obtiyuusii
Bal’ina rogsadee obtiyuusii argachuudhaaf,tuqaa D irraa gara

tuqaa B tti erga dheeressitee booda tuqaaBfi tuqaa A kan wal
qabsiisu sarara perpendikulaarii BC ta’e ijaari.

Bal’ina ∆ADC=∆ABC-∆ABD
1 1
B = 𝐴𝐴𝐴𝐴 × 𝐵𝐵𝐵𝐵- 𝐴𝐴𝐴𝐴 × 𝐵𝐵𝐵𝐵
2 2
Bal’ina ∆ADC=∆ABC-∆ABD
t
1
= 𝐴𝐴𝐴𝐴(𝐵𝐵𝐵𝐵 − 𝐵𝐵𝐵𝐵)
s
2
te
1 1
B = 1𝐴𝐴𝐴𝐴 × 𝐵𝐵𝐵𝐵- 𝐴𝐴𝐴𝐴 × 𝐵𝐵𝐵𝐵
=2 (AB)(𝐷𝐷𝐷𝐷),2
r
12
o
= 1𝐴𝐴𝐴𝐴(𝐵𝐵𝐵𝐵 − 𝐵𝐵𝐵𝐵)
F
=2 (olee)(ℎ𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢)
21
= 1(AB)(𝐷𝐷𝐷𝐷),
= 2 bh
12
= (olee)(ℎ𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢𝑢)
Hiikoo 4.3: Bal’inni
2 (B) rog-sadee hundee (b)fi olee (h)
1
= walakkaa
qabu, bh baay’ataa oleefi hundeeti.
2
h×b 1
Hiikoo
B = 4.3: Bal’inni (B) rog-sadee hundee (b)fi olee (h)
= bh
2 2
qabu, walakkaa baay’ataa oleefi hundeeti.
h×b 1
B= = bh rog-sadee ABC’n hundee 5smfi olee
Fakkeenya:Yoo 8sm
2 2
qabaate ,bal’ina rog-sadee ABC barbaadi.
Furmaata: Hundee
Fakkeenya:Yoo =5smfi Olee=8sm
rog-sadee ABC’n hundee 5smfi olee 8sm
𝑏𝑏ℎ
qabaate𝐵𝐵,bal’ina
= rog-sadee ABC barbaadi.
2
Furmaata: Hundee =5smfi Olee=8sm
𝑏𝑏ℎ
𝐵𝐵 =
2

5𝑠𝑠𝑠𝑠×8𝑠𝑠𝑠𝑠
𝐵𝐵 =
2
40
= 𝑠𝑠𝑠𝑠2
2
= 20𝑠𝑠𝑠𝑠2
Fakkeenya: Danaalee armaan gadiitti kennamaniif bal’ina
isaanii
barbaadi.
te st
For
Furmaata: a. Hundee =𝐵𝐵𝐵𝐵 = 𝐵𝐵𝐵𝐵 + 𝐸𝐸𝐸𝐸 =4𝑠𝑠𝑠𝑠 + 6𝑠𝑠𝑠𝑠 = 10𝑠𝑠𝑠𝑠

Olee = 𝐴𝐴𝐵𝐵=8sm
𝑏𝑏ℎ
𝐵𝐵 =
2
(10𝑠𝑠𝑠𝑠)(8𝑠𝑠𝑠𝑠) 80
𝐵𝐵 = = 𝑠𝑠𝑠𝑠2 = 40𝑠𝑠𝑠𝑠2
2 2
b. Hundee =𝐵𝐵𝐵𝐵 = 12𝑠𝑠𝑠𝑠 ,Olee =9sm

𝑏𝑏ℎ
𝐵𝐵 =
2
12𝑠𝑠𝑠𝑠 ×9𝑠𝑠𝑠𝑠 108
= = 𝑠𝑠𝑠𝑠2 = 54𝑠𝑠𝑠𝑠2
2 2
c. Hundee =𝐵𝐵𝐵𝐵 = 15𝑠𝑠𝑠𝑠 ,Olee =17sm

𝑏𝑏ℎ
𝐵𝐵 =
2
15𝑠𝑠𝑠𝑠×17𝑠𝑠𝑠𝑠 255
= = 𝑠𝑠𝑠𝑠2 =127.5 𝑠𝑠𝑠𝑠2
2 2
Fakkeenya: Rog-sadee kofa sirrii ABC armaan gadii keessatti

bal’ina rog-sadee hindibamnee barbaadi.
te st
For
Furmaata: 𝐵𝐵𝐵𝐵 = 20𝑠𝑠𝑠𝑠 ,Olee =10sm
𝐵𝐵𝐵𝐵 = 𝐵𝐵𝐵𝐵 + 𝐸𝐸𝐸𝐸
20𝑠𝑠𝑠𝑠=𝐵𝐵𝐵𝐵 + 4𝑠𝑠𝑠𝑠
𝐵𝐵𝐵𝐵 = 20𝑠𝑠𝑠𝑠 − 4𝑠𝑠𝑠𝑠 = 16𝑠𝑠𝑠𝑠
𝐵𝐵𝐵𝐵×𝐴𝐴𝐴𝐴 16𝑠𝑠𝑠𝑠×10𝑠𝑠𝑠𝑠 160
Bal’ina rog-sadee ABE= = = 𝑠𝑠𝑠𝑠2
2 2 2
𝐵𝐵𝐵𝐵×𝐴𝐴𝐴𝐴 20𝑠𝑠𝑠𝑠×10𝑠𝑠𝑠𝑠 200
Bal’ina rog-sadee ABC= = = 𝑠𝑠𝑠𝑠2
2 2 2

Bal’ina rog-sadee hindibamnee(AEC)
= Bal’ina rog-sadee ABC- Bal’ina rog-sadee ABE
=100𝑠𝑠𝑠𝑠2 – 80𝑠𝑠𝑠𝑠2
Gilgaala 4.2
1. ∆DEF keessatti dheerinni hundee 18smfi oleen isaa
4sm yoo ta’e,bal’ina rog-sadee kanaa barbaadi.
st
2. Yoo dheerinni rogoota ∆EFG,3,6fi 7 ta’an,naannawaa ∆EFG
te
barbaadi.
or
3. Bal’ina kutaalee halluu hindibamnee barbaadi.
a.

4.3. Rog-arfoota
Qabiyyee kana jalatti rog-arfoota wantoota naannoo keetti
argaman hedduu wajjin wal fakkeessuun ibsuudandeessa.
Fakkeenyaaf barruulee itti barattu, minjaala irratti barreessitu,
gabatee irratti barattu, balbala daree keessa teessee
barattuu fi k. k.f fakkeenya rog-arfootaa fudhachuu ni
dandeessa.
Kanuma bu’uura godhachuun mata duree kana keessatti waa’ee
rog-arfoota kanneen akka
te st
Tiraappiiziyeemii,Paraleeloogiraamii, rektaangilii, iskuweeriifi
r
rombasii nibaratta.
Fo
Paraleeloogiraamii

Gocha 4.3
1. Danaawwan armaan gadii ilaaluun gaaffiiwwan gaafatamte
deebisi.
te st
r
a. Rogoota cimdii fuullee barreessi.
F
b. Rogoota maddii ta’an tarreessi.
c. Kofoota fuullee ibsi.
d. Kofoota wal maddii ibsi.
o
e. Saarbiiwwan rog-arfee kanaa maqaa dha’i.
f. Rog-arfeen saarbiiwwan meeqa qaba?
g. Rogoota rog-arfee kanaa tarreessi.
h. Kofoota keessaa rog-arfee kanaa tarreessi.
i. Rogoota wal tarree rog-arfee kanaa barreessi.
2. Rog-arfee keessatti rogoota walitti galoo yoo jedhamu maal
jechuu dha?
3. Rog-arfee keessatti kofoota walitti galoo jechuun hoo?
Gocha armaan olii kana irraa kan hubattu rog-arfeen ABCD rogoota
afuriifi kofoota afur qabaachuu isaati.

Hiikoo 4.4 :Danaan diriiroo cufaa salphaa sararoota dhaabbataa

afur irraa ijaarame rog-arfee jedhama.
Fakkeenyaaf: Rog-arfee ABCD irratti hundaa’uun amaloota

armaan gadii ibsuu ni dandeessa.
 𝐴𝐴𝐴𝐴 fi 𝐷𝐷𝐷𝐷 , 𝐴𝐴𝐴𝐴fi 𝐵𝐵𝐵𝐵 ’n rogoota fuullee waliiti.
̂ D fi B Ĉ D, AD
 BA ̂ Cfi AB
̂C ‘n kofoota fuullee waliiti.
̂, B
A ̂, Ĉ fi D
̂ kofoota keessaa rog-arfee ABCD ti.
st
 𝐴𝐴𝐵𝐵, 𝐵𝐵𝐵𝐵, 𝐶𝐶𝐶𝐶fi 𝐴𝐴𝐴𝐴 ‘n rogoota rog-arfee ABCD jedhamu.
te
 𝐴𝐴𝐴𝐴 fi 𝐵𝐵𝐵𝐵, 𝐵𝐵𝐵𝐵 fi 𝐶𝐶𝐶𝐶 rogoota wal maddii jedhamu.
Ijaarsa rog-arfootaa
For
 𝐴𝐴𝐴𝐴 fi 𝐵𝐵𝐵𝐵 saarbiiwwan rog-arfee ABCD jedhamu.
Meeshaalee ijaarsa rog-arfootaaf sibarbaachisan.

Sarartoo,Pirootiraakteeriifi kompaasota cimdii

Ijaarsaafi AmalootaTiraappiziiyeemii
Fakkeenya: Kennamaa armaan gadii irratti hundaa’uun
tiraappiziyeemii ijaari.
Kennamaa:
Sarara dhaabbataa FG=4sm,DE=5sm,s(∠𝐷𝐷) = 70°fi s(∠E) =
55° kan DE∥FG ta’e
Tarkaanfii 1ffaa: Sarara dhaabbataa FG ijaari.
F 4sm G
Tarkaanfii 2ffaa: Sarara dhaabbataa DE ijaari.
te st
r
D 5sm E
Fo
Tarkaanfii 3ffaa: Sararoota dhaabbataa FG ∥ DE ijaari.
Tarkaanfii 4ffaa: s(∠𝐷𝐷) = 70°fi s(∠E) = 55° ijaaruun sararoota

dhaabbataa DFfi EG walqabsiisi.

Tarkaanfilee 1-4 tti jiran irraa tiraappiziyeemii DEFGG arganna.
te st
Hiikoo 4.5: Rog-arfeen rogoonni fuullee cimdii tokko qofti
or
wal tarree ta’e tiraappiziiyeemii jedhama.
F
Rog-arfee ABCD’n tiraappiiziyeemii dha. Kanaaf
 Rogoonni 𝐴𝐴𝐴𝐴fi CD ‘n rogoota fuullee fi wal tarree
tiraappiiziyeemii ABCD jedhamu.
 Rogoonni 𝐴𝐴𝐴𝐴fi CD’n hundee tiraappiiziyeemii ABCD ti.
 Tiraappiiziyeemii ABCD keessatti yoo dheerinni 𝐴𝐴𝐴𝐴fi BC
wal qixa ta’an tiraappiiziyeemichi ayisoosilasii jedhama.
 ADfi BC’n miilota tiraappiziyeemii jedhamu.

Paraleeloogiraamii
Gocha 4.4
1. Tarkaanfilee armaan gadiitti fayyadamuudhaan
paraleloogiraamii ABCD ijaari.
a. Jalqaba sarartuu, pirotiraakterii fi koompaasii qopheeffadhu.
b. Sarara dhaabbataa 𝐴𝐴𝐴𝐴 dheerinni isaa 8sm ijaari.
t
c. Kofa 𝐷𝐷𝐷𝐷𝐷𝐷 = 75° fi kofa 𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴 = 105° ijaari.
d. Tuqaa C kan 𝐵𝐵𝐵𝐵 = 6sm ijaari.
te s
or
e. Kofa BCD kan safari isaa 75° ta’e kan D’n kipha 𝐴𝐴𝐴𝐴 fi 𝐶𝐶𝐶𝐶 ta’e
F
ijaari.
Rog-arfee ABCD’n paraleeloogiramii barbaadamedhaa?
Hiikoo 4.6: Rog-arfee cimdooliin lamaan rogoota fuullee wal

tarree ta’e paraleeloogiraamii jedhama.

Rog-arfee ABCD’n paraleeloogiraamiidha.

Amaloota paraleeloogiraamii
te st
For
Paraleeloogiraamii ABCD keessatti:
 Rogoonni fuullee wal tarree dha.
𝐴𝐴𝐴𝐴 ∥ 𝐶𝐶𝐶𝐶 fi 𝐴𝐴𝐴𝐴 ∥ 𝐵𝐵𝐵𝐵
 Rogoonnii fuullee walitti galoo (wal qixa)
𝐴𝐴𝐴𝐴 ≡ 𝐶𝐶𝐶𝐶 fi 𝐴𝐴𝐴𝐴 ≡ 𝐵𝐵𝐵𝐵 .
 Kofootni fuullee walitti galoodha.
∠A ≡∠C fi ∠B ≡∠D
 𝐴𝐴𝐴𝐴 fi 𝐵𝐵𝐵𝐵 ‘n saarbiiwwan paraleloogiraamii ABCD ti.

 AO ≡ OC fi 𝐵𝐵𝐵𝐵 ≡ 𝑂𝑂𝑂𝑂 . O’n bakka saarbiiwwan lamaan itti

wal kutanidha.
 Ida’amni kofoota hirkoo paraleloogiraamii lamaan 180°dha.
∠A + ∠B = 180° fi ∠C + ∠D = 180°
Hubadhu: Kofoota hirkoo jechuun kofoota walitti aanan yookiin
kofoota walitti dhufoo jechuudha.
t
Ijaarsa Rektaangiliifi Amaloota isaa
te s
Reektaangilii ABCD kennama armaan gadii irratti hundaa’uun
r
ijaari.
Fo
Kennamaa: AB ∥ CD , AB = 8sm, BC = 4sm,
s(∠𝐴𝐴) = 90°=s(∠𝐵𝐵)
Furmaata:
Tarkaanfii 1ffaa : Sarara dhaabbataa AB ijaari.
Tarkaanfii 2ffaa : s(∠𝐴𝐴) = 90°=s(∠𝐵𝐵) ijaari
Tarkaanfii 3ffaa:Tuqaalee Cfi D,kan s(AD) = s(BC) = 4sm

ta’eefi AD ∥ BC walqabsiisi.

Tarkaanfilee 1-3 erga raawwatteen booda rog-afree armaan gadii

argatta.
te st
r
Hiikoo 4.7:Rektaangilii
Fo
Paraleloogiraamiin kofootni isaa hunduu kofa sirrii ta’e
rektaangilii jedhama.
Rog-arfeen ABCD rektaangilii jedhama.

Amaloota Rektaangilii

Rektaangilii ABCD keessatti;
t
 Rektaangiliin amala paraleeloogiraamiin qabu hunda qaba.
te s
 Saarbiiwwan rektaangilii walqixa(walitti galoo)dha.
r
 Tokkoon tokkoo kofoota rektaangilii 90°.
Rombasii
Fo
Hiikoo 4.8: Rombasii
Paraleloogiraamiin rogootni maddii wal qixa (walitti
galoo) ta’e Rombasii jedhama.
Rog-arfee ABCD ‘n Rombasii jedhama.

Amaloota Rombasii
t
Rombasii ABCD keessatti;
te s
 Rombasiin amala paraleloogiraamiin qabu hunda qaba.
r
 Saarbiiwwan rombasii parpendiikulaariidha.
Fo
 Rogootni hunduu walitti galoodha.
 Saarbiiwwaan Rombasii kofoota bakka wal qixaa lamatti
qoodu.
Iskuweerii
Hiikoo 4.9 Rektaangiliin rogootni hundi walqixa (walitti

galoo) ta’e iskuweerii jedhama.
Rog-arfee ABCD’n iskuweeriidha.

Amaloota Iskuweerii
Iskuweerii ABCD keessatti;
te st
 Iskuweeriin amala rektaangilii fi rombasii hunda qaba.
r
 Rogootni iskuweerii hundi walitti galoodha.
Fo
 Saarbiiwwan iskuweerii walitti galoodha.
 Saarbiwwaan iskuweerii parpendiikulaariidha.
Kaayitii
Hiikoo 4.10: Kaayitii jechuun rog-arfee rogootni maddii
bakka lamatti hiramanii cimdiin tokkoo tokkoo isaa

walitti galoo ta’edha.

Danaan armaan olii kun kaayitii jedhama.

Amaloota kaayitii
 Saarbiiwwan kaayitii
parpendikulaarii waliiti.
 Kofootni fuullee cimdiin tokko
walitti galoodha.
Gilgaala 4.3
te st
r
1. Himoota armaan gadii dhugaa yookiin soba jechuun
deebisi.
Fo
a. Rogootni paraleeloogiraamii hundi walitti galoodha.
b. Rektaangiliin iskuweeriidha.
c. Rogoonno maddii paraleeloogiraamii walitti galoodha.
d. Rektaangiliin amaloota paraleeloogiraamii hunda ni
qaba.
2. paraleeloogiraamii ABCD ijaaruun hariiroo rogootafi
Kofoota isaa hunda ibsi.
2. Garaagarummaa iskuweeriifi rektaangilii gidduu jiru
barreessi.

4.4. Naannawaafi Bal’ina Rog-arfoota

Mata duree kana jalatti akkamitti naannawaafi bal’ina rog-
arfoota akka shallaguu dandeessan gadi fageenyan ni baratta.
Haaluma kanaan naannawaafi bal’ina rog-arfootaa kanneen akka
tiraappiiziyeemii, paraleloogiraamii,rektaangilii,kaayitiifi
iskuweerii foormulaawwan tokkoo tokkoo isaaniif kennametti
adda baastee fayyadamuu nibaratta.
Gocha 4.5:
te st
1. Hundeewwan tiraappiiziyeemii 16smfi 12sm dheeratu.
r
Oleen isaa 6smfi dheerinni miilota isaa 6smfi 4sm yoo ta’e,
Fo
a. Naannawaa tiraappiiziyeemii kanaa barbaadi.
b. Bal’ina tiraappiiziyeemii kanaa meeqa ta’a?
2. Naannawaan rektaangilii tokkoo 32smfi dalgeen isaa 6sm
ta’e, dheerinaafi bal’ina rektaangilii kanaa barbaadi.
3. Iskuweerii bal’inni isaa 36sm2 ta’e naannawaan isaa meeqa
ta’a?
Naannawaafi Bal’ina Rektaangilii

Naannawaa(N) reektaangilii dheerina b fi olee h qabu
N = b + h + b + h = 2b + 2h = 2(b + h) N = 2(b + h)
N = 2(b + h)

N = 2(b + h) N = 2(b + h)
N = 2(b +
= 2(b + h) N = 2(b + h)
h)
N =
=+2(b
2(b + h)
h) N = 2(b + h)
N = 2(b
N h) +
Bal’inni(B) rektaangilii dheerina brektaangilii
Bal’inni(B) fi olee h qabudheerina b fi olee h qabu
Bal’inni(B)
inni(B) rektaangilii
Bal’inni(B) rektaangilii
dheerina dheerina
b fi olee
rektaangilii b fi olee
h qabub fi Bal’inni(B)
dheerina h qabu
olee h qabu rektaangilii dheerina b fi olee
Bal’inni(B)
Bal’inni(B) rektaangilii
rektaangilii
Bal’inni(B) dheerina
rektaangilii dheerina bb fi
b fi olee
dheerina fih olee
olee
qabuhh qabu
qabu
ngilii dheerina b fi olee h qabu B = bh B = bh
B = bh B =
B = bh bh
B= = bh B = bh
B = bh B
b= bh
dheerina hundee b= dheerina hundee
B = bh b= dheerina hundee b= dheerina
b= dheerina hundeehundee
b=h= olee(hojjaa)
dheerina hundee h= olee(hojjaa) b= dheerina h
b= dheerina
b= hundeehundee
dheerina
h= olee(hojjaa)h= h= olee(hojjaa)
olee(hojjaa)
b= dheerina hundee h=Fakkeenya:
olee(hojjaa) Rektaangiliin tokkoh= olee(hojja
h= olee(hojjaa)
h= olee(hojjaa) Fakkeenya: Rektaangi
Fakkeenya: Fakkeenya: Rektaangiliin
Rektaangiliin
Fakkeenya: Rektaangiliin
tokko tokko
tokko
h= olee
olee(hojjaa) tokkoFakkeenya:
t
16smfi dheerina olee Fakkeenya:
Fakkeenya:
16smfi dheerina
Rektaangiliin tokko tokko
Rektaangiliin
s
olee 16smfi
16smfi dheerina
dheerina
te
16smfi dheerina
olee
hundee 6smtokko olee 16smfi dheerina
yoo qabaate,
olee
olee 16smfi 16smfi
dheerina
olee 16smfi dheerina
dheerina hundee 6sm yoo qabaate,
hundee 6sm yoo qabaate,
r
na hundee 6sm
a. Naannawaa yoo qabaate,
hundee 6sm yoo qabaate,
reektaangilii hundee 6sm yoo qabaate,
hundee 6sm yookanaa
qabaate, barbaadi.
o
hundeehundee6sm yoo a. qabaate,
6sm Naannawaa
yoo qabaate, reektaangilii kanaa barbaadi.
a. Naannawaa reektaangilii kanaa barbaadi.
barbaadi.
F
Naannawaa
ndee 6sm yoo reektaangilii
a. Naannawaa
qabaate,
b. Bal’ina kanaa barbaadi.
reektaangilii
reektaangilii kanaa
kanaa a.barbaadi.
barbaadi. Naannawaa reektaangilii kanaa barbaa
a.
a. Naannawaa
a. Naannawaa
Naannawaa reektaangilii
reektaangilii kanaa kanaa
barbaadi.
b. Bal’ina
reektaangilii kanaa reektaangilii
barbaadi. kanaa barbaadi.
Bal’ina b. Bal’ina
reektaangilii
b. Bal’ina reektaangilii
kanaa barbaadi.
reektaangilii kanaa
kanaa barbaadi.
barbaadi.
ektaangilii kanaa barbaadi.
b.Furmaata:
Bal’ina Dheerina
reektaangilii b. Bal’ina reektaangilii kanaa barbaadi.
hundee(b)=6sm,Olee(h)=16sm
kanaa barbaadi.
b. Bal’ina
b. reektaangilii
Bal’ina kanaaFurmaata:
reektaangilii barbaadi.
kanaa Dheerina hundee(b)=6sm,Olee(h)=16sm
barbaadi.
maata:kanaa Furmaata:
Dheerina
Furmaata: Dheerina hundee(b)=6sm,Olee(h)=16sm
angilii barbaadi.
Furmaata:Furmaata:
Furmaata: a. NDheerina
Dheerina=Dheerina
2(b
Dheerina +hundee(b)=6sm,Olee(h)=16sm
Furmaata:
b. 𝐵𝐵 +
h)hundee(b)=6sm,Olee(h)=16sm
a. N = 2(b = h) bh Dheerina hundee(b)=6sm,Ole
b. 𝐵𝐵 = bh
a. N = 2(b + h) a. N = 2(b
a. N = 2(b + h) + h)
b. 𝐵𝐵 = bh b. 𝐵𝐵 =
b. 𝐵𝐵 = bh bh
rina hundee(b)=6sm,Olee(h)=16sm
a. N =a. a.2(b
N=
N =+2(b
2(b
h) + + 2(6sm +b. 𝐵𝐵 =b.
h)
= h) b.bh𝐵𝐵 =
𝐵𝐵 =a. N6sm
= bh
bh = 2(b
2(6sm +
+ h)
× 16sm b. 𝐵𝐵 =
= 6sm × 16
= 2(6sm
2(6sm +6sm × 16sm = 6sm6sm × × 16sm
16sm
+ h) =16sm) b. 𝐵𝐵 =+ bh=
2(6sm =+ = =
= ×6sm96sm2
6sm = 2(6sm += 96sm2 =
× 16sm
16sm
= 2(6sm = 2(6sm
+
= 2(6sm +16sm) + = 6sm = 16sm
×
16sm) = 6sm × 16sm = 96sm2 16sm) = 96sm2
= 96sm2
=m)2(6sm + 16sm) = 96sm2 =
16sm) = 2(22sm)
16sm)16sm) = 96sm2
= 2(22sm) = 96sm2
= 2(22sm) = ==2(22sm)
2(22sm)
96sm2
== 2(22sm)
44sm
2(22sm) = 2(22sm)
= 2(22sm)= = 44sm
= 44sm
44sm
sm) = 44sm Fakkeenya: = Naannawaan reektaangilii = 44sm
armaan gadii 24sm yoo
= 44sm == 44sm
44sm Fakkeenya: Naannawaan reektaangilii armaan gadii 2
Fakkeenya:
keenya: Naannawaan Naannawaan
reektaangilii
Fakkeenya: Naannawaan reektaangilii
armaan gadii
reektaangilii armaan
24sm yoo gadii
armaan gadii 24sm yoo
24sm yoo reektaangilii arm
Fakkeenya: ta’e ,bal’inni
Naannawaan isaa meeqa?Fakkeenya:
reektaangilii armaan Naannawaan
gadii 24sm yoo
yoo
Fakkeenya:
Fakkeenya:NaannawaanNaannawaan reektaangilii armaan
reektaangilii gadii 24sm
ta’e ,bal’inni
armaan isaa yoo
gadii meeqa?
24sm
ta’e ,bal’inni isaa meeqa?
nawaan ta’e ,bal’inni armaan
reektaangilii isaa
ta’emeeqa?
,bal’inni24sm
ta’e gadii
,bal’inni
isaa meeqa?
yoo
isaa meeqa? ta’e ,bal’inni isaa meeqa?
ta’e ,bal’inni
ta’e isaa meeqa?
,bal’inni isaa meeqa?
bal’inni isaa meeqa?

Furmaata: 𝐴𝐴𝐴𝐴 = 𝐶𝐶𝐶𝐶 =2𝑎𝑎 𝑠𝑠𝑠𝑠 fi 𝐴𝐴𝐴𝐴 = 𝐵𝐵𝐵𝐵 = 𝑎𝑎 𝑠𝑠𝑠𝑠

N= 𝐴𝐴𝐴𝐴 + 𝐶𝐶𝐶𝐶 +𝐴𝐴𝐴𝐴 + 𝐵𝐵𝐵𝐵
Furmaata: 𝐴𝐴𝐴𝐴 = 𝐶𝐶𝐶𝐶 =2𝑎𝑎 𝑠𝑠𝑠𝑠 fi 𝐴𝐴𝐴𝐴 = 𝐵𝐵𝐵𝐵 = 𝑎𝑎 𝑠𝑠𝑠𝑠
24 sm = 2a sm + 2a sm + asm + asm
N= 𝐴𝐴𝐴𝐴 + 𝐶𝐶𝐶𝐶 +𝐴𝐴𝐴𝐴 + 𝐵𝐵𝐵𝐵
24 sm = 6a sm
24 sm = 2a sm + 2a sm + asm + asm
t
24sm 6asm
s
=
24
6smsm = 6sm6a sm
te
a =
24sm
=4
6asm
or
6sm 6sm
kanaafuu, dheerinni 𝐴𝐴𝐴𝐴 = CD = 2a sm = 2(4)sm = 8sm fi
F
a = 4
𝐴𝐴𝐴𝐴 = 𝐵𝐵𝐵𝐵 = 𝑎𝑎 𝑠𝑠𝑠𝑠 = 4𝑠𝑠𝑠𝑠
kanaafuu, dheerinni 𝐴𝐴𝐴𝐴 = CD = 2a sm = 2(4)sm = 8sm fi
𝐵𝐵 = 𝑏𝑏ℎ = 𝐶𝐶𝐶𝐶 × 𝐵𝐵𝐵𝐵 = 8𝑠𝑠𝑠𝑠 × 4𝑠𝑠𝑠𝑠 = 32𝑠𝑠𝑠𝑠2
𝐴𝐴𝐴𝐴 = 𝐵𝐵𝐵𝐵 = 𝑎𝑎 𝑠𝑠𝑠𝑠 = 4𝑠𝑠𝑠𝑠
𝐵𝐵 = 𝑏𝑏ℎ = 𝐶𝐶𝐶𝐶 × 𝐵𝐵𝐵𝐵 = 8𝑠𝑠𝑠𝑠 × 4𝑠𝑠𝑠𝑠 = 32𝑠𝑠𝑠𝑠2
Naannawaafi Bal’ina Iskuweerii

Yadadhu:
Naannawaafi Bal’ina Iskuweerii
Dheerinni rogoota Iskuweerii hundi walqixa.
Yadadhu:
Naannawaan Iskuweerii dheerina rogaa b qabuu,
Dheerinni rogoota Iskuweerii hundi walqixa.
N = b + b + b + b = 4b 𝑁𝑁 = 4𝑏𝑏
Naannawaan Iskuweerii dheerina rogaa b qabuu,
Bal’inni(B) Iskuweerii dheerina rogaa b qabuu,
N = b + b + b + b = 4b 𝑁𝑁 = 4𝑏𝑏
Bal’inni(B) Iskuweerii dheerina rogaa b qabuu,

𝐵𝐵 = 𝑏𝑏 2
Fakkeenya: Rogni iskuweerii tokkoo 4sm yoo ta’e, naannawaa

fi bal’ina iskuweerii kanaa barbaadi.
Furmaata:
te st
For
Naannawaa (N) =4b =4(4sm)=16sm
Bal’ina(B)= b2 = (4sm)2 = 4𝑠𝑠𝑠𝑠 × 4𝑠𝑠𝑠𝑠 = 16 𝑠𝑠𝑠𝑠2
Fakkeenya: Manni hojii daldalaa bifa iskuweerii qabu tokko
naannawaan isaa 44sm yoo ta’e,dheerinaafi bal’ina mana hojii
kanaa barbaadi.
Furmaata: Naannawaa=4b
44sm=4b
11sm=b
Bal’inni(B)= b2
B =(11sm)2
B= 121sm2

Kanaafuu,Dheerinni
Kanaafuu, Dheerinnimana
manahojii
hojiikanaa
kanaa11smfi
11smfiba’inni
ba’innimana
mana
hojichaa
hojichaa 121sm 2 2 ta’a jechuudha
121sm ta’a jechuudha
Naannawaafi
Naannawaafi Bal’ina
Bal’ina Tiraappiiziyeemii
Tiraappiiziyeemii
Naannawwaafi
Naannawwaafi bal’inni
bal’inni Tiraappiiziyeemiiarmaan
Tiraappiiziyeemii armaan gadii
gadii
dheerinni
dheerinni hundee
hundee gubbaa
gubbaa 1 ,hundee
b1b,hundee jalaa
jalaa 2 ,dheerinni
b2b,dheerinni miilota
miilota
lamaanii
lamaanii l1 fi
l1 fi 2 akkasumas
l2 lakkasumas oleen
oleen isaa
isaa h ta’e;
h ta’e;
te st
E
b2 b2
F
For
i.Naannawaa(N)
i.Naannawaa(N) == ida’ama
ida’ama hundeewwaniifi
hundeewwaniifi miilota
miilota lamaanii
lamaanii
N N= = b1b1+ +
b2b2+ +
l1 l1+ +
l2 l2
ii.Bal’inaTiraappiziyeemii
ii.Bal’ina Tiraappiziyeemiiargachuudhaaf,tiraappiziyeemicha
argachuudhaaf,tiraappiziyeemicha
rogsadeewwan
rogsadeewwan lamaafi
lamaafi reektaangilii
reektaangilii tokkotti
tokkotti addaan
addaan kutna.
kutna.

Bal’inaTiraappiziyeemii=Bal’inarogsadee+Bal’ina
reektaangilii
1
= (b2 − b1 ) × 𝒉𝒉 + b1 × 𝒉𝒉
2
1 1
= (b2 )ℎ - (b1 )ℎ +b1
2 2
1 1
= b2 ℎ − b1 ℎ +b1 ℎ
2 2
1 1
= b2 ℎ + b1 ℎ
2 2
1
t
= (b2 + b1 )ℎ
s
2
te
1
Kanaafuu,Bal’inni tiraappiziyeemii= (b2 + b1 )ℎ ta’a
r
2
o
jechuudha.
Hubadhu: F
 b1 fi b2 ’n hundeewwan tiraappiziyeemiiti.
 h’n immoo olee tiraappiziyeemiiti.
Fakkeenya1: Dheerinni hundeewwan lamaan tiraappiiziyeemii
tokkoo 6smfi 10sm akkasumas dheerinni miilota lamaanii 2smfi
3smdha. Oleen tiraappiiziyeemii kanaa 4sm yoo ta’e,
a. Naannawwaan tiraappiiziyeemii kanaa meeqa?
b. Bal’ina tiraappiiziyeemii kanaa shallagi.
Furmaata:

Hundee gubbaa(b1 ) = 6sm

Hundee jalaa(b2 ) = 10sm
Dheerina miila1ffaa(l1 ) =2sm
t
Dheerina miila2ffaa(l2 ) =3sm
Olee (h) = 4sm
te s
r
a. Naannawaa(N)=ida’ama hundeewwanii + miilota
lamaanii
N = b1 + b2 + l1 + l2
Fo
= 6sm + 10sm + 2sm + 3sm
= 21sm
1
b. Bal’ina(B) = olee(ida’ama hundeewwan lamaanii)
2
1
B = h(b1 + b2 )
2
1
= 4sm(6sm + 10sm)
2
= 2sm(6sm + 10sm
= 2sm(16sm)
= 32 sm2

1. Bal’inni tiraappiiziyeemii hundeewwan isaa 26smfi 20sm

ta’anii 92sm2 yoo ta’e, oleen tiraappiiziyeemii kanaa meeqa
ta’a?
Furmaata: b1 = 20sm, b2 = 26sm, B= 92sm2 h = ?
1
Bal’ina(B) = olee(ida’ama hundeewwan lamaanii)
2
1
B = h(b1 + b2 )
2
1
92sm2 = ℎ(20𝑠𝑠𝑠𝑠 + 26𝑠𝑠𝑠𝑠)
t
2
2( 92sm2 ) = h(46sm)
te s
r
h(46sm) 184sm2
o
=
46sm 46sm
h = 4sm
F
Naannawaafi Bal’ina paraleeloogiraamii
 Naannawaan paraleeloogiraamii ABCD ida’ama

dheerina rogoota isaa arfaniiti. Kana jechuun
Naannawaa(N) = 𝐴𝐴𝐴𝐴 + 𝐵𝐵𝐵𝐵 + 𝐶𝐶𝐶𝐶 + 𝐴𝐴𝐴𝐴

Bal’ina Paraleeloogiraamii=Bal’ina rogsadee+ bal’ina

reektaangilii
1
Bal’ina Paraleeloogiraamii== (2a) × 𝒉𝒉 + b1 × 𝒉𝒉
2
= aℎ +b1 ℎ
=(a + b1 )h
te st
r
=bh, yoo b= a + b1 ta’e.
Fo
Kanaafuu,Bal’inni paraleeloogiraamii hundee bfi olee h qabu,
Bal’ina(B)= bh
Fakkeenya:Paraleeloogiraamii ABCD keessatt dheerinni

𝐴𝐴𝐵𝐵=32sm, 𝐵𝐵𝐵𝐵 =25smfi oleen roga AB irraa
ijaarame
20sm yoo ta’e,
a. Naannaawaa paraleeloogiraamii ABCD barbaadi.
b. Bal’ina paraleeloogiraamii ABCD barbaadi.
Furmaata:
D 32sm C

25sm
KUTAA 7FFAA 25sm BARNOOTA HERREGAA
20sm
A E 32sm B
a.Naannawaa(N) = Ida’ama rogoota paraleeloogiraamichaa
mara
= 𝐴𝐴𝐴𝐴 + 𝐵𝐵𝐵𝐵 + 𝐶𝐶𝐶𝐶 + 𝐴𝐴𝐴𝐴
=32sm +25sm+32sm+25sm
=114sm
b. Bal’ina(B)= 𝐴𝐴𝐴𝐴 × 𝐷𝐷𝐷𝐷
=32sm × 20sm
t
= 640sm2
te s
Fakkeenya: Yoo dheerinni paraleeloogiraamii 10sm fi oleen
r
6sm ta’e, bal’inni paraleeloogiraamii meeqa?
Fo
Furmaata: hundee=10sm, olee=6sm, B=?
Bal’ina(B)= bh
=(10sm)(6sm)
=60sm2
Fakkeenya: Danaa armaan gadii irratti ABCD’n
paraleeloogiraamii kan 𝐴𝐴𝐴𝐴=12sm, 𝐵𝐵𝐵𝐵 =8smfi 𝐷𝐷𝐷𝐷 =10sm yoo
ta’e.
a.Naannawaa(N) barbaadi.
b.Bal’ina(B) barbaadi.

Furmaata: a.Naannawaa(N) = 𝐴𝐴𝐴𝐴 + 𝐵𝐵𝐵𝐵 + 𝐶𝐶𝐶𝐶 + 𝐴𝐴𝐴𝐴

= 12sm + 8sm + 12sm + 8sm
= 40sm
b.Bal’ina(B) = 8sm × 10sm
= 80sm2
te st
r
Naannawaafi Bal’ina Rombasii
Fo
Naannawaa(N) rombasii dheerina b qabu tokkoo
N = b + b + b + b = 4b
𝑁𝑁 = 4𝑏𝑏
Yadadhu:Rombasii ABCD keessatti saarbiiwwan 𝐴𝐴𝐴𝐴fi 𝐵𝐵𝐵𝐵

parpandikuulaarii walii ta’anii tuqaa walakkeessaa isaaniitti
walqaxxaamuru.
E
Mee saarbiin 𝐴𝐴𝐴𝐴 = 𝑑𝑑1 fi saarbiin 𝐷𝐷𝐷𝐷 = 𝑑𝑑2 haa jennu.

Bal’ina(B)rombasii=Bal’ina∆DEC+Bal’ina∆DEA+Bal’ina∆AEB
+Bal’ina∆CE
1 1 1 1 1 1 1 1 1
B = ( 𝑑𝑑2 ) ( 𝑑𝑑1 ) + ( 𝑑𝑑2 ) ( 𝑑𝑑1 ) + ( 𝑑𝑑1 ) ( 𝑑𝑑2 ) +
2 2 2 2 2 2 2 2 2
1 1 1
( 𝑑𝑑1 )( 𝑑𝑑2 )
2 2 2
1 1 1 1 1 1 1 1
B= ( 𝑑𝑑2 𝑑𝑑1 ) + ( 𝑑𝑑2 𝑑𝑑1 ) + ( 𝑑𝑑1 𝑑𝑑2 ) + ( 𝑑𝑑1 𝑑𝑑2 )
2 4 2 4 2 4 2 4
2 2
= 𝑑𝑑2 𝑑𝑑1 + 𝑑𝑑1 𝑑𝑑2
8 8
t
2 2
= 𝑑𝑑1 𝑑𝑑2 + 𝑑𝑑1 𝑑𝑑2 (𝑑𝑑1 𝑑𝑑2 = 𝑑𝑑2 𝑑𝑑1 )
s
8 8
te
4
= 𝑑𝑑1 𝑑𝑑2
r
8
o
1
F
= 𝑑𝑑1 𝑑𝑑2
2
Kanaaf, Bal’inni rombasii saarbii 𝑑𝑑1 fi saarbii 𝑑𝑑2 qabu walakkaa

baay’ataa 𝑑𝑑1 fi 𝑑𝑑2 ti.
1
𝐵𝐵 = (𝑑𝑑1 𝑑𝑑2 )
2
Fakkeenya: Saarbiiwwan rombasii 8smfi 4sm yoo

dheeratan,bal’ina rombasii barbaadi.

Furmaata: 𝑑𝑑1 = 8𝑠𝑠𝑠𝑠, 𝑑𝑑2 = 4𝑠𝑠𝑠𝑠

1
2
1
= (8𝑠𝑠𝑠𝑠 × 4𝑠𝑠𝑠𝑠)
2
1
= (32)𝑠𝑠𝑠𝑠2
2
32
= 𝑠𝑠𝑠𝑠2
2
=16𝑠𝑠𝑠𝑠2
Fakkeenya: Dheerinni saarbii rombasii 6sm fi bal’inni rombasii
te st
r
36𝑠𝑠𝑠𝑠2 yoo ta’e ,dheerina saarbii isa lammataa rombasichaa
barbaadi.
Furmaata:
6𝑠𝑠𝑠𝑠,B=36𝑠𝑠𝑠𝑠2
Mee dheerinni
Fo saarbii tokkoffaa(𝑑𝑑1 ) =
fi dheerinni saarbii lammaffaa 𝑑𝑑2 haa
ta’an,foormulaa
1 2B
B = (d1 d2 ) jedhurraa d2 = arganna. Kanaaf,
2 d1
2(36sm2 ) 72sm2
d2 = = = 12𝑠𝑠𝑠𝑠 ta’a.
6sm 6sm
Fakkeenya:Yoo dheerinni roga rombasii tokkoo 5sm ta’e,

naannawaa rombasichaa barbaadi.
Furmaata: b=5sm dha.Foormulaa Naannawaa(N)=4b jedhutti
fayyadamuun, N=4(5sm)=20sm arganna.
Kanaaf,naannawaan rombasichaa 20sm ta’a.
Naannawaafi Bal’ina Kaayitii

Naannawaa
Naannawaa Kaayitii= Ida’ama rogoota kaayitii.
N= a + a+b+b
te st
Bal’ina kaayitii
For
=2a +2b =2(a+b)
=Bal’ina ∆𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴 + 𝐵𝐵𝐵𝐵𝑙𝑙 ′ 𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖∆𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴𝐴 + Bal’ina∆𝐶𝐶𝐶𝐶𝐶𝐶 +

Bal’ina kaa
=Bal’ina ∆𝐴𝐴
Bal’ina∆𝐶𝐶𝐶𝐶𝐶𝐶
1 1
Bal’ina∆𝐶𝐶𝐶𝐶𝐶𝐶 = ( d
2 2
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
= ( d1 )( d2 )+ ( d1 )( d2 )+ ( d1 )( d2 )+ ( d1 )( d2 )
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
1
) = (d1
8
1 1 1 1
= (d1 d2 )+ (d1 d2 )+ (d1 d2 )+ (d1 d2 ) 4
= (d1
8 8 8 8 8
4
= (d1 d2 ) 1
= (d1
8 2
1
= (d1 d2 ) Kanaafuu,b
2
1
Kanaafuu,bal’inni kaayitii = (d1 d2 ),yoo d1’n saarbii1ffaafi d2,nimmoo saar
2
immoo saarbii 2ffaa ta’an.

Gilgaala 4.4
1. Bal’ina tiraappiiziyeemii hundeewwan isaa 10sm, 12smfi
oleen isaa 8sm ta’e barbaadi
2. Bal’inni tiraappiiziyeemii hundeewwan isaa 16sm, 14sm
ta’an yoo 630sm2 ta’e oleen isaa meeqa ta’a?
3. Tiraappiiziyeemiin naannawaan isaa 60sm ta’eefi miilonni
lamaaniifi hundee jalaa wal duraa duubaan 10sm,12smfi
16sm yoo ta’e, hundee gubbaa tiraappiiziyeemii kanaa
barbaadi.
st
4. Paraleeloogiraamii hundee 5smfi olee 8sm qabu bal’ina isaa
te
barbaadi.
For
5. Yoo dheerinni roga iskuweerii tokkoo 12sm ta’e
naannawaafi bal’ina iskuweerii kanaa barbaadi.
6. Yoo dheerinni saarbii rombasii bal’ina 225sm2 qabu
tokko 15sm ta’e, saarbiin rombasicha kan hafe hangam
dheerata?
7. Saarbiiwwan 𝐴𝐴𝐴𝐴 fi 𝐵𝐵𝐵𝐵 rombasii ABCD tuqaa P irratti wal
qaxxaamuru, AP =6sm fi BP = 8sm yoo ta’e, bal’ina ABCD
barbaadi.
8. Paraleeloogiraamii ABCD keessatti 𝐴𝐴𝐴𝐴 = 26sm fi 𝐵𝐵𝐵𝐵 =
12sm dheeratufi oleen roga AB irraa ijaarame 20sm ta’e,
a. Dheerinni olee roga AD irraa ijaarame meeqa?
b. Bal’inni Paraleeloogiraamii ABCD meeqa?
c. Naannawaan paraleeloogiraamii ABCD meeqa?

4.5. Hojiirra Oolmaa Naannawaafi Bal’ina Diriiroo Irratti

Mata duree kana keessatti haalota qabatamaa naannoo kee
wajjin wal qabsiisuun akkamitti hojiirra oolmaa naannawaafi
bal’ina diriiroo irratti akka shallaguu dandeessu ni baratta.
Fakkeenya1:Obbo Magarsaan lafa mana jireenyaa dalgeen isaa
20m fi oleen isaa15m ta’e irratti mana dalgeen isaa 16mfi oleen
isaa 8m ta’e yoo ijaarrate, obbo Magarsaaf lafti duwwaa hafe
hangami?
te st
For
Furmaata: Bal’ina lafa mana jireenyaa obbo magarsaa
= dalgee×olee
= 20m ×15m
=300m2
Bal’ina mana jireenyaa obbo Magarsaa
= dalgee manichaa × olee manichaa
= 16m × 8m
= 128m2

Bal’inni lafa duwwaa =

Bal’ina lafa mana jireenyaa- Bal’ina mana jireenyaa
Bal’inni lafa duwwaa=300m2-128m2 =172m2
Fakkeenya 2: Lafa mana jireenyaa rektaangulaawaa dheerinni
isaa 10smfi dalgeen 5sm ta’e tokko keessa margaafi biqiloota
magariisa gosa garaa garaatu dhaabamee jira.
te st
For
a. Naannawaan lafa mana jireenyaa kun hangam?
b. Lafti mana jireenyaa kun hangam bal’ata?
c. Bal’ina lafa biqilootaan qabamee barbaadi.
d. Bal’ina lafa mana jireenyaa biqiltuun hinqabamiin hafee
barbaadi.
Furmaata:
Dheerina lafa mana jireenyaa = 10sm = dheerina lafa biqiltuun
qabame.

Olee lafa mana jireenyaa = 5sm = olee lafa biqiltuun qabame.

a. Lafti mana jireenyaa kun danaa rektaangulaawwaa waan
qabuuf,
Naannawaa(N) = 2(dheerina + dalgee)
N = 2(l + w)
=2(10sm + 5sm)
= 2( 15sm)
N =30sm
st
Naannawaan lafa mana jireenyaa kun 30sm ta’a jechuudha.
te
r
a. Bal’ina lafa mana jirrenyaa(B) = Dheerina × Dalgee
Fo
= 10sm × 5sm
= 50sm2
Kanaaf bal’inni lafa mana jireenyaa dana rektaangulaawaa
qabu kun 50sm2dha.
b. Lafti biqiltuun irra dhaabame kun danaa rog-sadee waan
qabuuf foormulaa bal’ina rog-sadeetti gargaaramuun
shallagama.
1
Bal’ina (B) = ( olee lafichaa × dheerina hundee
2
lafichaa)
1
= (10sm × 5sm)
2
1
= (50sm2)
2
= 25sm2

Kunis bal’inni lafa mana jireenyaa biqiltuun qabame 25sm2

ta’uu isaa mul’isa.
c. Bal’ina lafa mana jireenyaa kan biqiltuun hin qabamin
argachuuf , bal’ina lafa mana jireenyaa irraa bal’ina lafa
mana jireenyaa kan biqiltuun qabame hir’isuun argama.
Kunis:
Bal’ina waliigalaa - Bal’ina lafa biqiltuun qabame
t
= 50sm2 - 25sm2
= 25sm2
te s
For

Gilgaala 4.5
1. Obbo Burraaqaan lafa dalgeen isaa 70mfi oleen isaa 65m
ta’e qaba. Obbo Burraaqaan warshaa zayitaa lafa
3,000m2 irratti yoo ijaare.
a. Nannaawaan lafa obbo Burraaqaa hangam ?
b. Bal’ina lafa obbo Burraaqaa barbaadi.
c. Bal’inni lafa duwwaa hafee hangam ta’a?
2. Danaa armaan gadii keessatti Yoo bal’inni qaama hin
te st
dibamnee 96sm2 ta’e, bal’ina danaa dibamee barbaadi.
For
3. Danaa armaan gadiitti kenname fayyadamuun gatii x fi y

Barbaadi

4. Manni barumsaa tokko lafa 4,200m2 bal’atu qaba. Manni

barumsaa kun gamoo wal fakkaatoo sadii abbaa darbii shanii
ijaare. Yoo takkoon takkoo darbii gamoo kanaa kutaa wal
fakkaataa shan qabaateefi bal’inni kutaa tokkoo 78m2 ta’e,
a. Bal’ina kutaalee darbii tokkorra jiranii barbaadi.
t
b. Bal’ina lafa mana barumsichaa kan gamoon irratti hin
ijaaramin hafe barbaadi.
te s
r
4. Saarbiiwwan lamaan rombasii ABCD bal’inni isaa 24sm2
Fo
ta’e tuqaa P irratti walqaxxaamuru. Yoo CP = 2sm, PB= x
ta’ee CP barbaadi.

Jechoota Ijoo
 Bal’ina
 Iskuweerii
 Naannawaa
 Paraleeloogiraamii
 Rog-arfee
 Rog-sadee
t
 Rog-sadee akkiyuutii
 Rog-sadee ayisoosilasii
te s
r
 Rog-sadee iskeleenii
Fo
 Rog-sadee kofa sirrii
 Rog-sadee obtiyuusii
 Rog-sadee rog-qixxee
 Rombasii
 Tiraapiziyeemii
Cuunfaa Boqonnaa
1. Rog-sadee jechuun danaa cufaa salphaa sararoota
dhaabbataa sadii irraa ijaaramedha.
2. Rog-sadeeen kofa isaa irratti hundaa’uun bakka sadiitti
qoodama.Isaanis rog-sadee kofa sirrii,rog-sadee
akkiyuutiifi rog-sadee obtiyuusiidha.

3. Rog-sadeeen roga isaa irratti hundaa’uun bakka sadiitti

qoodama. Isaanis rog-sadee rog-qixxee,rog-sadee
ayisoosilasiifi rog-sadee iskeleeniidha.
4. Naannawaan rog-sadeefirog-afree ida’ama dheerina rogoota
isaaniiti.
5. Rog-arfee jechuun danaa cufaa salphaa sararoota dhaabbataa
afur irraa ijaaramedha.
a.Rogootni maddii rog-afree rogoota verteeksii walitti
st
qabanidha.
te
b. Rogootni fuullee rog-afree rogoota verteeksii waliin hin
or
qabnedha.
F
c. Saarbiin roga-afree sarara dhaabbataa verteeksota walitti
hin aanne lama wal qabsiisudha.
6. Tiraappiiziyeemiin gosa rog-afree kan rogootni cimdii wal
fuullee tokko qofaa wal tarree ta’edha.
a. Rogootni waltarree hundeewwaan jedhamu.
b. Rogootni wal tarree hin taane miilota jedhamu.
c. Fageenyi perpendikulaarii hundeewwan jidduu jiru olee
jedhama.
7. Tiraappiziyeemiin ayisoosilasii tiraappiziyeemii rogootni
waltarree hin taane walitti galoo ta’edha.
8. Paraleeloogiraamii jechuun rog-afree cimdooliin rogoota
fuullee lamaan waltarree ta’anidha.

Paraleeloogiraamii keessatti;
 Cimdooliin rogoota fuullee walitti galoodha.

 Cimdooliin kofoota fuullee walitti galoodha.
 Saarbiiwwan tuqaa walakkeessa walii isaanii irratti
walqaxxaamuru.
 Kofootni walitti aanan waliif hirkoodha.
9. Rektaangiliin paraleeloogiraamii kofti isaa tokko kofa sirrii
ta’edha.

te st
Kofootni rektaangilii hundi kofa sirriidha.
r
 Saarbiiwwan rektaangilii walitti galoodha.
Fo
10. Rombasiin paraleeloogiraamii rogootni maddii lama walitti
galoo ta’anidha.
 Rogootni rombasii hundi walitti galoodha.
 Saarbiiwwan rombasii waliif perpendikulaarii ta’anii
qixxeetti walhiru.
 Saarbiiwwan rombasii kofa keessa darban bakka walqixaa
lamatti hiru.
11. Iskuweeriin rektaangiliifi rombasiidha.

Bal’ina
 Bal’inni (B) rog-sadee hundee (b)fi olee (h)
qabu, walakkaa baay’ataa oleefi hundeeti.
h×b
B=
2
 Tiraappiziyeemiin rogoota waltarree ta’an b1 , b2 fi Olee h
1
ta’e, Bal’ina(B) = h(b1 + b2 )
t
2
te s
 Bal’inni paraleeloogiraamii ABCD hundee 𝐷𝐷𝐷𝐷=bfi olee
r
𝐴𝐴𝐴𝐴=h qabuu, baay’ataa hundeefi oleeti.
Bal’ina(B)= bh
Fo
 Bal’inni(B) reektaangilii dheerina bfi olee h qabu
𝐵𝐵 = 𝑏𝑏ℎ
 Bal’inni(B) rombasii ABCD saarbiiwwan 𝐴𝐴𝐴𝐴 = 𝑑𝑑1 fi 𝐵𝐵𝐵𝐵 =
𝑑𝑑2 qabu walakkaa baay’ataa 𝑑𝑑1 fi 𝑑𝑑2 ti.
1
2
 Bal’inni(B) iskuweerii dheerina roga b qabuu
𝐵𝐵 = 𝑏𝑏 2


1. Rog-sadeen tokko kofootni isaa 3x0,4x0fi 2x0 yoo ta’e, safara
kofoota rog-sadee kanaa barbaadi.
2. ParaleeloogiraamiiABCD keessatti yoo 𝐴𝐴𝐴𝐴=8x, 𝐵𝐵𝐵𝐵 =2x+4fi
naannawaan isaa 28sm ta’e,gatii x barbaadi.
3. Yoo hundeewwan Tiraappiziyeemii ayisoosilasii 12smfi
26sm,akkasumas bal’inni isaa 192sm2 ta’e, naannawaa
tiraappiziyeemii ayisoosilasii kanaa barbaadi.
st
4. Yoo dheerinni saarbiiwwan rombasii tokkoo 12smfi 14sm
te
ta’an,bal’ina rombasii kanaa barbaadi.
or
5. Bal’ina danaalee dibamee barbaadi.
F
ccc.cc
c.

6. Yoo dheerinni rogoota maddii rektaangilii ABCD 12smfi 15sm

ta’an ,naannawaa rektaangilii ABCD barbaadi.
7. Dalgeen lafa boca rektaangilii qabu tokkoo,hamma dheerina
isaa irraa 3m hanqata.naannawaan lafa sanaa 50m yoo ta’e,
dalgeefi dheerinni lafichaa hammam ta’a.
8. Yoo dheerinni roga iskuweerii tokkoo,11sm ta’e, naannawaafi
bal’ina iskuweerichaa barbaadi.
te st
For

BOQONNAA 5
5
BOQONNAA 5
BOQONNAA
WALITTI
WALITTI
GALUMMAA
WALITTI
GALUMMAA
GALUMMAA DANAALEE DIRIIROO
DANAALEE SSS,SAS ,ASA
DANAALEE SSS,SAS ,ASA
DIRIIROO
DIRIIROO
 Walitti galummaa rog-sadootaa mala walitti galummaa
 Walitti galummaa rog-sadootaa mala walitti galummaa
fayyadamuun (RRR,RKR,KRK) adda baasu.
st
fayyadamuun (RRR,RKR,KRK) adda baasu.
te
 Piroobileemoota ji’oomeetirii fayyadamuun ta’iiwwan guyya
 Piroobileemoota ji’oomeetirii fayyadamuun ta’iiwwan guyya
r
guyyaa hojii irra oolchu.
o
guyyaa hojii irra oolchu.
F
Qabiyyeewwan Ijoo
Qabiyyeewwan Ijoo
5.1. Danaalee Walitti Galoo
5.1. Danaalee Walitti Galoo
5.2. Hojiirra Oolmaa Danaalee Walitti galoo
5.2. Hojiirra Oolmaa Danaalee Walitti galoo
Jechoota Ijoo
Jechoota Ijoo
Cuunfaa Boqonnaa
Cuunfaa Boqonnaa
5.1 Danaalee Walitti Galoo

Seensa
Seensa

Cuunfaa Boqonnaa
KUTAA 7Gilgaala
FFAA Keessa Deebii BARNOOTA HERREGAA

Seensa
Seensa kana keessatti hiikoo walitti galoo, Agarsiisa
Boqonnaa
danaalee walitti galoo, Hariiroo kofootni rog-sadootaa waliin
qabaniifi rogootni rog-sadootaa waliin qaban yaad-rimee
“walitti galootti” fayyadamuun ni baratta.
5.1.1. Hiikoofi Agarsiisa Danaalee Walitti Galoo
Mee osoo gara hiikoo walitti galoo danaalee diriirootti hin
t
darbiin dura gocha armaan gadii hojjedhu.
te s
a.
For
Gocha 5.1
c.
b.

a. Danaalee afi b irra jiran fuutee yoo wal irra keesse,inni tokko
isa biroo guutummaan guutuutti ni uwwisaa? Maaliif?
b. Danaalee bfi c irra jiran fuutee yoo wal irra keesse,inni tokko
isa biroo guutummaan guutuutti ni uwwisaa? Maaliif?
c. Dheerinni Rogoota danaawwan afi b irra jiranii walqixaa?
d. Dheerinni Rogoota danaawwan afi c irra jiranii walqixaa?
2. a. b.
te st
c.
For d.
a. Danaalee afi b fuutee yoo wal irra keesse, inni tokko

isa biroo guutummaan guutuutti ni uwwisaa?
b. Danaalee bfi c fuutee yoo wal irra keesse, inni tokko
isa biroo guutummaan guutuutti ni uwwisaa?
c. Danaalee bfi d fuutee yoo wal irra keesse, inni tokko
Gocha armaan
isa biroo olii irraa barbaachisummaa
guutummaan yaad-rimee “walitti
guutuutti ni uwwisaa?
galummaa” hubatteetta.
d. Dheerinni Rogoota danaawwan bfi c irra jiranii walqixaa?

Hiikoo 5.1: Danaaleen diriiroo lama yoo boca tokkoofi

guddina qaamaa walqixa qabaatan walitti galoo jedhamu.
Danaaleen diriiroo Ji’oomeetirii lama walitti galoo ta’uu isaanii

agarsiisuuf mallattoo “≡” fayyadamta. Yoo dubbistu walitti
galoo jettee dubbista.
Fakkeenya: 1.
A B
te st
r
C D
Fo
Sararootni dhaabbatoon ABfi CD’n armaan olii walitti galoodha.
Sababni isaas dheerinni 𝐴𝐴𝐴𝐴 fi dheerinni 𝐶𝐶𝐶𝐶 walqixa waan ta’eef.
Kana jechuun yoo safarri 𝐴𝐴𝐴𝐴 = safara 𝐶𝐶𝐶𝐶 ta’e, 𝐴𝐴𝐴𝐴 ≡ 𝐶𝐶𝐶𝐶 ta’a.
Fakkeenya 2:
Kofootni ∠ABCfi ∠DEF walitti galoodha. Sababni isaas safarri

kofoota kana lamaanii walqixa.
Kana jechuun s(∠ABC) = 400 =s(∠DEF) waan ta’eef,
∠ABC≡ ∠DEFdha.

Fakkeenya 3:
Reektaangilootni ABCDfi EFGH’n walitti galoodha. Sababni
st
isaas 𝐴𝐴𝐴𝐴 =𝐸𝐸𝐸𝐸=𝐷𝐷𝐷𝐷 = 𝐻𝐻𝐻𝐻 , 𝐴𝐴𝐴𝐴 = 𝐸𝐸𝐸𝐸 = 𝐵𝐵𝐵𝐵 = 𝐹𝐹𝐹𝐹 fi
te
s(∠𝐴𝐴)=s(∠𝐸𝐸),s(∠𝐵𝐵)=s(∠𝐹𝐹), s(∠𝐷𝐷)=s(∠𝐻𝐻),s(∠𝐶𝐶)=s(∠𝐺𝐺) waan
For
ta’eef rektaangiliin ABCD≡ rektaangilii EFGH
5.1.2. Rog-Sadoota Walitti Galoo Ta’an
Rog-sadeewwan lama keessatti rog-sadee isa tokko fuutee rog-
sadee isa biraa irra yoo keessu, yoo walsimatan, kofootnifi
rogootni walsimatan kun safara wal qixa ta’e qabu. Kofootni wal
simatan kun kofoota walii gitaa jedhamu. Rogootni walsimattan
immoo rogoota walii gitaa jedhamu.
Fakkeenya: Danaa armaan gadii,∆ABCfi ∆DEF keessatti
kofoota walii gitaafi rogoota walii gitaa tarreessi.

te st
Furmaata:
For
1. ∠𝐴𝐴fi∠𝐷𝐷,kofoota walii gitaati.
∠𝐵𝐵fi ∠𝐸𝐸, kofoota walii gitaati.
∠𝐶𝐶fi∠𝐹𝐹 kofoota walii gitaati.
2. 𝐴𝐴𝐴𝐴fi DE ,rogoota waliif gitaati.
𝐴𝐴𝐴𝐴fi 𝐷𝐷𝐷𝐷, 𝑟𝑟ogoota waliif gitaati .
𝐵𝐵𝐵𝐵fi 𝐸𝐸𝐸𝐸, 𝑟𝑟ogoota waliif gitaati .

Hiikoo 5.2: Rog-sadeewwan lama,rog-sadeewwan walitti

galoodha kan jedhaman yoo rogootni walii gitaa
walitti galoo ta’aniifi kofootni walii gitaa walitti
galoo ta’anidha.
Hiikoon armaan olii kun danaatiin akka armaaan gadiitti

ibsama.
te st
Hiikoo 5.3: Rog-sadeewwan lama, ∆ABCfi ∆DEF’n rog-
r
sadeewwan walitti galoodha(∆ABC≡ ∆DEF) kan
Fo
jedhaman kanneen armaan gadii yoo dhugaa ta’anidha.
1. 1. 𝐴𝐴𝐴𝐴 ≡ DE 4. ∠𝐴𝐴 ≡ ∠𝐷𝐷
2. 𝐴𝐴𝐴𝐴 ≡ 𝐷𝐷𝐷𝐷 5. ∠𝐵𝐵 ≡ ∠𝐸𝐸

6. ∠𝐶𝐶 ≡ ∠𝐹𝐹
3. 𝐵𝐵𝐵𝐵 ≡ 𝐸𝐸𝐸𝐸
Hubadhu:
1. Mallattoon ∆ABC≡ ∆DEF kan ibsu rog-sadootni walitti

galoo ta’uu isaanii qofa osoo hintaane , tartiiba isaan ittiin

walitti galoo ta’anis ni ibsa.
2. Rogsadeewwan lama walitti galoo yoo ta’an, rogoota
walitti galoo ta’an irra mallattoo walfakkaataa keessa.
Akkasumas kofoota walitti galoo ta’an irrattis mallattoo wal
fakkaatu keessa.
Fakkeenya: ∆ABC≡ ∆DEF yoo ta’e, rogoota walitti galoofi
kofoota walitti galoo tarreessi.
st
Furmaata
te
𝐴𝐴𝐴𝐴 ≡ DE ∠𝐵𝐵 ≡ ∠𝐸𝐸
𝐴𝐴𝐴𝐴 ≡ 𝐷𝐷𝐷𝐷
𝐵𝐵𝐵𝐵 ≡ 𝐸𝐸𝐸𝐸
Hojii Garee 5.1 For ∠𝐶𝐶 ≡ ∠𝐹𝐹
∠𝐴𝐴 ≡ ∠𝐷𝐷
1. Yoo ∆PQRfi ∆STU rog-sadoota lama ta’aniifi

a. 𝑃𝑃𝑃𝑃 ≡ ST, 𝑄𝑄𝑄𝑄 ≡ 𝑇𝑇𝑇𝑇 ,𝑃𝑃𝑃𝑃 ≡ 𝑆𝑆𝑆𝑆 ,s(∠P) = 300 ,𝑠𝑠(∠𝑄𝑄) =42°
𝑠𝑠( ∠𝑆𝑆) = 30° , 𝑠𝑠( ∠𝑈𝑈) = 68° ta’an, ∆PQRfi ∆STU walitti
galoo ta’uufi ta’uu dhabuu isaanii addaan baasi.
b. s(∠P) =𝑠𝑠(∠𝑄𝑄) =s(∠𝑅𝑅)=600, 𝑠𝑠( ∠𝑆𝑆) = S(∠𝑇𝑇)= 𝑠𝑠( ∠𝑈𝑈) = 60°
𝑃𝑃𝑃𝑃 = 𝑃𝑃𝑃𝑃 = 𝑄𝑄𝑄𝑄 =3sm, ST= 𝑇𝑇𝑇𝑇 = 𝑆𝑆𝑆𝑆=3sm ta’an, . ∆PQRfi ∆STU
walitti galoo ta’uufi ta’uu dhabuu isaanii addaan baasi.
2.Waraqaa mummuruun rogsadeewwan rog-qixxee lama
qopheessi.Rog-sadeewwan kun tartiiba addaa addaa meeqaan
walitti galoo ta’uu danda’uu?

5.1.3.Yaalii Walitti Galummaa Rog- sadootaa (RKR,

RRRfi KRK)
Hiikoo walitti galummaa irraa ka’uun ,rog-sadeewwan lama
walitti galoodha jechuuf, rogootni waliigitaa walitti galoo
ta’uufi kofootni walii gitaa walitti galoo akka ta’uu qaban
baratteetta. Kana jechuun rog-sadeewwan lama walitti galoodha
kan jennu, walitti galummaa rogootaafi walitti galummaa
kofootaa ja’an mirkanneessuun dirqama jechuu miti.Rog-
t
sadeewan lama walitti galoo ta’uu isaanii murteessuuf kutaalee
te s
murtaa’an baruun ga’aadha. Kanaaf walitti galummaa rog-
or
sadootaa karaalee armaan gadii mirkaneessuu ni dandeessa.
F
Walitti galummaa rog-sadeewwanii Roga-Kofa-Roga (RKR)
ilaaluun mirkaneessuu
Gocha 5.2
Tarkaanfilee armaan gadii hordofuun ∆JKLfi ∆OMN ijaari.
1. Sarartoofi pirootiraakteerii fayyadamuun ∆JKL ,kan
s( 𝐽𝐽𝐽𝐽)= 5sm, s( 𝐾𝐾𝐾𝐾 )= 4sm, s( 𝐽𝐽𝐽𝐽) =3smfi s(∠K)=600 ijaari.
2. Sarara dhaabbataa MN,kan dheerinni isaa dheerina JK
waliin walqixa ta’e ijaari.
3. Tuqaa M akka ka’umsaatti fudhachuudhaan,sarara
dhaabbataa MO kan dheerinni isaa sarara dhaabbataa JL
waliin walqixa ta’e ijaari.

4. Tuqaa M irratti kofa safarri isaa s(∠K)=600 waliin walqixa

ta’e ijaari
5. Tuqaalee Ofi N walqabsiisuun ∆MNO ijaaruun xumuri
6. Sarartootti fayyadamuun dheerina 𝐾𝐾𝐾𝐾fi 𝑂𝑂𝑂𝑂 waliin
madaali.
7. Pirootiraakteeriitti fayyadamuun, ∠𝑂𝑂 safari. Kan safarte
t
kana s(∠L) waliin madaalchisi. Kofootni kun lamaan
walitti galoodhaa?
te s
or
8. ∠𝑁𝑁 safari. Kan safarte kana s(∠K) waliin madaalchisi.
F
Kofootni kun lamaan walitti galoodhaa?
9. Tartii lakkoofsaa armaan olii irraa, ∆JKLfi∆OMN walitti
galoodhaa? Kunis yeroo hunda dhugaadhaa?
Rog-sadeewwan lama roga-kofa-rogaan (RKR) Walitti

galummaa isaanii mirkaneessuu jechuun yoo rog-sadeewwan
lamaan keessatti ,rogootni lamaafi kofootni gidduu isaanii tokko
rogoota walii gitaafi kofa walii gitaa rog-sadee isaa biraa waliin
walitti galoo ta’anidha.

Fakkeenya: Danaa armaan gadii keessatti, ∆JKLfi∆OMN

keessatti 𝐽𝐽𝐽𝐽 ≡ 𝑂𝑂𝑂𝑂 fi 𝐾𝐾𝐾𝐾 ≡ 𝑀𝑀𝑀𝑀 yoo ta’e, yaalii RKRtiin ∆JKL≡
∆OMN ta’uuf, kofootni walitti galoo ta’uu qaban kanneen kami?
st
Furmaata:RKRtiin, ∆JKL≡ ∆OMN yoo ta’e, ∠K ≡ ∠M ta’uu
te
qaba. sababni isaa kofootni kun lamaan rogoota walitti galoo
For
kanneen gidduutti waan argamuuf.
Fakkeenya: Danaa armaan gadii keessatti ∆ABC ≡ ∆DEF ta’uu
mirkaneessi.
Mirkaneessuu
Hima Sababa
𝐴𝐴𝐴𝐴 ≡ 𝐷𝐷𝐷𝐷………………….. Kennamaa
∠𝐵𝐵 ≡ ∠E ……………………Kennamaa
𝐵𝐵𝐵𝐵 ≡ 𝐸𝐸𝐹𝐹 …………………..Kennamaa

∆ABC ≡ ∆DEF ………….RKRtiin.
Gilgaala 5.1
1. Kanneen armaan gadii keessaa rog-sadeewwan walitti
galoo ta’an addaan baasi.
a.
te st
b.
For
c.

2. Danaa armaan gadii keessatti ∆PQR ≡ ∆SQT ta’uu

mirkaneessi.
st
3. Danaa armaan gadii keessatti ∆JLK ≡ ∆MKL ta’uu
mirkaneessi
te
For
4. Danaa armaan gadii keessatti ∆OME ≡ ∆NME ta’uu
mirkaneessi.

Walitti galummaa rog-sadeewwanii Roga-Roga-Roga (RRR)

Gocha 5.3
1. Kompaasiifi Sarartootti fayyadamuun, ∆PQR,kan s( PQ )=
7sm, s( 𝑄𝑄𝑄𝑄 )=8smfi s( 𝑃𝑃𝑃𝑃)= 9sm ta’e ijaari.
2. a. Sarara dhaabbataa ST, kan dheerinni isaa 7sm ta’e ijaari.
t
b. Tuqaa S akka tuqaa handhuuraatti fudhachuun,golboo
te s
raadiyesiin isaa dheerina QR wajjin walqixa ta’ekaasi.
For
c. Tuqaa T,akka tuqaa handhuuraatti fudhachuun,golboo
raadiyesiin isaa dheeina RP waliin walqixa
ta’eefigolboo b keessatti ijaarte waliin wal kiphu
muri.Tuqaa golboowwan kun irratti wal kiphan U
jedhii moggaasi.
d. Tuqaa U, tuqaalee Sfi T waliin walqabsiisuun ijaarsa
rog-sadee STU xumuri.
3. a. Pirootiraaktariitti fayyadamuun,kofoota ∆PQRfi ∆STU
safari.
b. Kofoota ∠Pfi∠S, ∠Qfi∠T, ∠Rfi∠U waliin madaali.
Cimdiiwwan kofoota kennamanii walitti galoodhaa?
4. Rog-sadeewwan PQRfi STU’n walitti galoodhaa?

Gocha armaan olii hojjettee yoo xumurte walitti galummaa rog-

sadeewwan mirkaneessuuf RKR irraa yaaliin adda ta’e akka jiru
hubatta.
 Rog-sadeewwan lama, yoo rogootni sadan rog-sadee

tokkoofi rogootni sadan walitti dhufoo rog-sadee biroo
walitti galoo ta’an, rog-sadeewwan lamaan walitti
galoodha.
t
Fakkeenya: Danaa armaan gadii keessatti ∆ABC≡ ∆TSU
ta’uu isaanii mirkaneessi.
te s
For
Mirkaneessuu
Hima Sababa isaa
1. AB = TS ……………Kennamaa
2. BC = SU ……………Kennamaa
3. AC = TU ……………Kennamaa
4. ∆ABC≡ ∆TSU ……..RRR(Tarkaanfilee 1-3)
Fakkeenya: Danaa armaan gadii keessatti AB = CDfi BD = CA
yoo ta’an, ∆ABD≡ ∆DCA ta’uu mirkaneessi.

Mirkaneessuu
Hima Sababa isaa
1. AB = CD ……………Kennamaa
st
2. BD = CA ……………Kennamaa
te
3. AD = AD ……………Roga waliinii.
or
4. ∆ABD≡ ∆DCA……..RRR(Tarkaanfilee 1-3)
F
Gilgaala 5.2
1. Rog-sadeewwan walitti galoo ta’an addaan baasi
a. b.

c. d.
st
2. Danaa armaan gadii keessatti, IJ ≡ IK , LJ ≡ LK yoo
te
ta’an, ∠ILJ ≡ ∠ILK ta’uu mirkaneessi.
For
3. Danaa armaan gadii keessatti ABCD’n iskuweeriidha.
ACfi BD saarbiiwwan iskuweerichaa yoo ta’an, ∆ADC≡
∆CBA ta’uu mirkaneessi.

Walitti galummaa rog-sadeewwanii Kofa-Roga-Kofa (KRK)

Mata-duree kana keessatti yaalii rog-sadeewwan lama,walitti
galoo ta’uu danda’an kan Afi B irraa adda ta’e ,kan kofa-roga-
kofa jedhamu ni baratta.Yaaliin kun kan xiyyeeffatu kofoota
lamaafi roga gidduu irratti.
. Hiikoo 5.4: Yoo verteeksotni kofoota lamaa tuqaalee fiixee
roga tokkoo kan uuman ta’an rogichi,roga

kofoota lama gidduu jedhama.
te st
For
Gocha 5.3
1. Kompaasiifi sarartuu qopheessi.
2. ∆DEF ,kan s(∠D) = 80°, S(∠E) = 50°fi s(DE)=6sm ta’e
ijaari.
a. Sarara dhaabbataa GH kan dheerinni isaa 6sm ta’e
ijaari.
b. Dhuma tuqaa G irratti,kofa biraa kan kofa D waliin
walitti galoo ijaari.
c. Dhuma tuqaa H irratti, kofa biraa, kan kofa E waliin
walitti galoo ta’e ijaari.
d. Xiyyoota Gfi H keessa darbanii tuqaa I irratti
walqaxxaamuran ijaari.
e. Dheerina DEfi GI safaruun walmadaalchisi.Sararootni
kun lamaan walitti galoodhaa?

f. Dheerina EFfi HI safaruun walmadaalchisi.Sararootni

kun walitti galoodhaa?
g. Kofoota ∠Ffi ∠I safaruun walmadaalchisi.Kofootni
kun walitti galoodhaa?
h. ∆DEFfi ∆GHI walitti galoodhaa?
Rogsadeewwan lama keessatti, kofootni lamaafi rogni gidduu

kan rogsadee tokkoofi kofoota lamaafi roga gidduu isaanii
st
tokko kan rogsadee biraa walitti galoo yoo ta’an, rogsadeewwan
te
kun lamaan walitti galoodha.
Fakkeenya:
For
Yaalii kanas gabaabsitee yoo keessu,KRK ta’a
Danaa armaan gadii keessatti,∠P ≡ ∠S, ∠Q ≡ ∠T, PQ ≡ ST fi

QR = 15sm yoo ta’e,s( TU ) barbaadi.
Furmaata:
a. ∠P ≡ ∠S … … . . Kennamaa
b. PQ ≡ ST … … . . Kennamaa
c. ∠Q ≡ ∠T … … . . Kennamaa
d. ∆PQR≡ ∆STU …… yaalii KRK.

Kanaaf,s( QR ) = s( TU), s( TU)= 15sm ta’a.

Fakkeenya: Danaa armaan gadii keessatti, ∆ABC≡ ∆DEF
ta’uu mirkaneessi.
Mirkaneessuu
te st
r
Hima Sababa isaa
1. ∠A ≡ ∠D ………. Kennamaa.
2. AB ≡ DE ………Kennamaa Fo
3. ∠B ≡ ∠E ……….Kennamaa
4. ∆ABC≡ ∆DEF …….Yaalii KRK’n
Gilgaala 5.3
1. Danaalee armaan gadii keessaa kanneen walitti galoo ta’an
addaan baasi.
a.

b.
c.
te st
For
2. Yoo ABCD’n rektaangilii ta’eefi BD’n saarbii rektaangilichaa
ta’e, ∆ABD≡ ∆DCB ta’uu mirkaneessi.
3. Danaa armaan gadii keessatti,yaalii KRKtiin ∆DEF≡ ∆GHI

ta’uuf, kofootni walitti galoo ta’uu qaban warra kami?

5.2 Hojiirra Oolmaa Danaalee Walitti Galoo

Jiruuf jireenya ilma namaa keessatti danaaleen walitti galoo
baay’ee barbaachisoodha. Rakkoolee danaalee walitti
galoodhaan walqabatanii hojii keenya guyyaa guyyaa keessatti
nu mudatan furuun barbaachisaadha. As keessatti irra caalaatti
rakkoolee danaalee walitti galummaa rogsadeewwaniin
walqabatan fakkeenya addaa addaa fudhachuun ni baratta.
Fakkeenya: Tolasaan uffata walqixaa danaa paraleeloogiraamii
te
qaban lama fudhachuun saarbiiwwan wal hinfakkaanneen akka
st
r
danaalee armaan gadiitti yoo addaan mure,muraawwan uffata
Fo
(a)fi (c) walitti galoodhaa?
A B E F
a c
b d
D C H G
Furmaata: Paraleeloogiraamiin ABCD, rogsadeewwan ABD
(a) fi
CDB (b) tti murama.

Paraleeloogiraamiin EFGH’n immoo ∆ EFG(c)fi ∆GHE(d)tti

addaan murama.
te st
For
Walitti galummaa muraa Paraleeloogiraamii ABCDfi EFGH haa
ilaallu.
Bal’ina Paraleeloogiraamii ABCD≡ Bal’ina Paraleloogiraamii
EFGH
Bal’ina Muraa(a) = Bal’ina Muraa(b)
Bal’ina Muraa(c) = Bal’ina Muraa(d)
1
Bal’ina Muraa(a)= Bal’ina Paraleeloogiraamii ABCD
2
1
Bal’ina muraa(c)= Bal’ina Paraleeloogiraamii EFGH
2
1
= Bal’ina Paraleeloogiraamii ABCD
2

Kanaafuu,
Bal’ina Muraa (a) = Bal’ina muraa (c)
Bal’ina muraa (b) = Bal’ina muraa (d)
Adeemsa armaan olii irraa muraawwan uffata jalqabaa,
muraawwan uffata lammaffaa waliin walitti galoodha.
Fakkeenya: Danaan armaan gadii agarsiiftuu mallattoo
tiraafiikiiti. Danaa kana keessatti, ∆DEF≡ ∆GHI yoo ta’e, gatii
t
x barbaadi.
te s
For
Furmaata: , ∆DEF≡ ∆GHI keessatti rogootni walitti dhufoo

mar
ti walitti galoofi kofootni walitti dhufoo marti
walitti
galoodha. Kanaaf, EF = HI,
2xsm=70sm
x= 35.

Fakkeenya: Obbo Gadaan lafa mana jireenyaa bifa reektaangilii

qabu tokko, saarbii isaatiin bakka lamatti qooddatee, gartokko
Odaawwan dhaabe gara hafe immoo mana yoo irratti ijaare, lafti
Odaan dhaabbateefi manni irratti ijaarame walitti galoodhaa?
Furmaata: Mee lafa obbo Gadaa kana akka danaa armaan gadii
kanatti haa fakkeessinu.
te st
For
Mee rogsadee biqituu of irraa qabu, ∆GHIfi rogsadee mana of

irraa qabu immoo ∆IJG haa jennu.
Mee akka armaan gadiitti ∆GHIfi ∆IJG walitti galoo ta’uufi
ta’uu dhabuu isaa addaan haa baasnu.

1. GH ≡ IJ…….Rogootni walii fuullee walitti galoodha.

2. HI ≡ JG …. Rogootni walii fuullee walitti galoodha.
3. GI ≡ IG ….. Roga waliinii.
4. ∆GHI ≡ ∆IJG…..Tankaanfilee 1,2,3fi RRR.
Kanaaf, lafti obbo Gadaan biqiltuu dhaabeefi mana irratti
ijaare walitti galoodha.
t
Hojii Garee 5.2
te s
1. Daraaraan danaa armaan gadii hojjechuun meeshaalee
r
addaa addaa irra kaawwata. Sarartoo,kompaasiifi
Fo
pirotiraakteeriitti fayyadamun ∆ABCfi ∆DEF’n walitti galoo
ta’uufi ta’uu dhabuu isaa agarsiisi.

2. Danaan armaan gadiitti argitu kun riqicha hidha laga

Abbaayidha. Riqicha kana irra ijaarsa bifa rog-sadeen
ijaarametu jira. Rog-sadeewwan sitti mul’atan kun
walitti galoodhaa?
te st
For Gilgaala 5.4
1. Danaalee armaan gadii keessatti, ∆KJOfi ∆LMO’n walitti
galoo yoo ta’an, gatii x barbaadi.

2. Danaa armaan gadii keessatti, ∆OLN ≡ ∆OLM ta’uu

agarsiisi.
te st
For
3. Danaa armaan gadii keessatti,ABCD’n tiraappiziyeemiifi
∆𝐷𝐷𝐷𝐷𝐷𝐷 ≡ ∆CBA yoo ta’e, kanneen armaan gadii keessaa kamtu
dhugaadha?
a. 𝐷𝐷𝐷𝐷 ≡ 𝐷𝐷𝐷𝐷 b. 𝐵𝐵𝐵𝐵 ≡ CD c. ∠ACB ≡ ∠

d. ∠𝐵𝐵𝐵𝐵E ≡ ∠DAB

4. Suuraa Ilbiisa armaan gadii irraa ∆HGI ≡ ∆FGE ta’uusaa

mirkaneessi
te st
For
5. Daabboon danaa iskuweerii qabu tokko,saarbii isaa tokkoon
yoo addaan murame,rogsadeewwan lama arganna.
Rogsadeewwan lamaan kun walitti galoodhaa? Yoo eeyyee
jette,yaalii isa kamiin akka ta’e ibsi.

Jechoota Ijoo
 Rogsadoota
 Walitti galummaa
 Danaalee walitti galoo
 Kofoota keessaa
 Kofoota maddii
 RRR,RKR fi KRK
te st
r
Cuunfaa Boqonnaa
o
1. Danaaleen diriiroo lama bocaafi guddina walqixaa yoo
qabaatan walitti galoodha.
F
2. Rogsadeewwan lama yoo rogootniifi kofootni rogsadee
tokkoofi rogootniifi kofootni walitti dhufoo rogsadee biraa
walitti galoo ta’an, rogsadeewwan kun walitti galoodha
3. Rog-sadeewwan lama keessatti, rogootni walii gitaa walitti
galoo yoo ta’an rogsadeewwan kun walitti galoodha.
4. Rogsadeewwan lama karaa yaalii RRR walitti galoodha
jechuun yoo rogootni walii gitaa sadan walitti galoo ta’anidha.
5. Kofti tokko kofa gidduu kan jedhamu yoo rogoota walitti
aanan lamaaniif verteeksii ta’edha.

6. Rogsadeewwan lama karaa yaalii RKR walitti galoodha

jechuun yoo rogootni walii gitaa lamaan walitti galoo ta’aniifi
`kofootni gidduu walitti galoo ta’anidha.
7. Roga gidduu jechuun roga verteeksotni kofoota lamaa tuqaalee
fiixee roga tokkoo kan uuman ta’anidha.
te st
8. Rogsadeewwan lama karaa yaalii KRK walitti galoodha
r
jechuun yoo kofootni walii gitaa lamaan walitti galoo
Fo
ta’aniifi rogootni gidduu walitti galoo ta’anidha.
9. Walumaa galatti walitti galummaa rogsadeewwanii karaalee
yaalii RRR,RKRfi KRK akkaataa barbaachisummaa isaaniitti
itti fayyadamuun mirkaneessuu ni dandeessa.
10.Rakkoolee jiruuf jireenya keessatti si mudaate furuuf walitti
galummaa rogsadootaatti fayyadamuu ni dandeessa.


1. Danaa armaan gadii keessatti, ∆ABC ≡ ∆EDF yoo ta’e, gatii xfi
DE barbaadi.
te st
or
2. Danaa armaan gadii keessatti, KJ ≡ KLfi OJ ≡ OL yoo ta’an,
F
∆KOJ ≡ ∆KOL ta’uu isaa mirkaneessi. S(∠KOJ) barbaadi.
3. Yoo AF ≡ 𝐶𝐶𝐶𝐶 ta’e, ∆ACB ≡ ∆DFEdhaa? (Maaliif?)

4. Danaan paraleeloogiraamii ABCD,saarbii AC ‘n yoo addaan

cite,yaaliiwwan armaan gadii keessaa ∆ADC ≡ ∆CBA ta’uu
kan hinagarsiifne kami?
a.KRK b. RKR c. RRR
t
5. Daldalaan tokko mana lafti isaa bifa tiraappiziyeemii
te s
ayisoosilasii ta’e tokko bakka sadiitti akka danaa armaan
r
gadiitti qoqqooduun itti yoo fayyadame, ADE ≡ ∆BCF ta’uu
Fo
ni danda’uu? Yoo eeyyee jette deebii kee mirkaneessi.

BOQONNAA 6
QABANNAA
BOQONNAA
DAATAA 6
QABANNAA DAATAA
Xumura boqonnaa kanaatti barattonni:
 Odeeffannoo funaanamee gabatee irra deddeebii qindeessu.
t
 Chaartii paayii irraa daataa ijaaruun hiika itti kennu.
te s
 Gidduugala, moodii, miidiyanii fi reenjii daataa kennamee
r
shallagu.
Fo
 Yaada rimee hojii irra oolmaa qabannaa daataa qindeessuu fi
piroobileemoota jireenya kee waliin walqabsiisuun furu.
Qabiyyewwan Ijoo boqonnaa kanaa:
6.1. Gabatee Irra Deddeebii Gargaaramuun Daataa

Qindeessuu.
6.2. Chaartii Paay Ijaaruufi Hiikuu.
6.3.Giddugala, Moodii, Miidiyanii fi Reenjii Daataa
6.4. Hojiirra Oolmaa
Jechoota Ijoo
Cuunfaa Boqonnichaa
Gilgaala Keessa Deebii Boqonnichaa
6.1 Gabatee Irra Deddeebii Gargaaramuun Daataa

Qindeessuu
Seensa
KUTAA 7FFAA Jechoota Ijoo BARNOOTA HERREGAA
Cuunfaa Boqonnichaa
Gilgaala Keessa Deebii Boqonnichaa
6.1 Gabatee Irra Deddeebii Gargaaramuun Daataa

Qindeessuu
Seensa
Barattoota waa’ee daataa kutaa gadii keessatti baratteetta.

Qabxiilee muraasa isin yaadachiisuuf Daataa jechuun
odeeffannoo dhugaa (qabatamaa) walitti qabamee bifa
lakkoofsaan, jechaaniifi safaraan taa’edha. Karaa biraatiin ammo
st
daataan odeeffannoo beekumsa qabatedha.
r
Daataan kan inni nu fayyaduuf;
o te
F
 Jireenya namaa fooyyessuuf
 Murtoo gaarii gochuuf
 Fayyaa ofii ittiin eegachuuf
 Waan barbaadan tokko argachuuf
 Rakkoo tokkoof furmaata barbaaduuf
 Sababa gochaa tokkoo dhiyeessuuf
 Tilmaama hir’isuuf
 Qabeenyaa jiru beekuufi akkaataa itti fayyadamaa beekuuf
… kkf daataan baay’ee nu gargaara.
Gocha
Daataa funaanuu jechuun adeemsa 6.1 tokko lakkoofnee ykn
waan
1. Meeargannudha.Daataa
safarree barattoota 30 daree keessan keessatooftaa
funaanuuf jiran fudhadhaa.
Taaliitti Garee
nama 5 – 6 ta’u uumuun gochaa armaan gadii hojiin agarsiisaa.
gargaaramuun nidanda’ama.
Hojjaa
1.45 –
1.51 –
1.61 –
1.66 –
barattootaa
1.65m
1.5m
1.6m
1.7m
243 Hojjaa Dhi Biiroo

Dub Barnoota
Dhi DubBulchiinsa
Dhi Dub Magaalaa
Dhi Finfinnee
Dub
barattootaa
te st
For

Taaliin mallattoon yeroo ibsamu wantoota lakkaa’uudhaaf

gargaara. Mallattoon kunis sararoota olee xixiqqoo tokkoon
tokkoo isaanii ramaddii tokko bakka bu’u.
Fakkeenya
1 = /, 2 = //, 3 = ///, 4 = ////, 5 = //// , 6 = //// /, …
Daataa umurii barattootaa kutaa 7ffaa mana barumsaa tokkoo

baay’inni isaanii 50 ta’e akka armaan gadiitti taa’ee jira. Daataa
te
kana gabatee taaliin qindeessii agarsiisi.
st
14
15
14
13
14
13
15
13
15
16
15
16For 17
13
14
14
14
13
13
15
15
15
15
13
16
16
14
13
14
16
17 16 15 14 13 13 14 15 16 13
13 15 14 16 15 17 14 13 14 13

Deebii
Umurii Baay’ina Taalii

barattootaa barattootaa
13 14 |||| |||| ||||
14 13 |||| |||| |||
15 12 |||| |||| ||
16 8 |||| |||
17 3 |||
te st
For

Gilgaala 6.1
1. Gabatee taalii armaan gadii guuti.
Qabxii Baay’inabarattootaa Taalii

6 3
7 8
8 9
9 15
t
10 5
te s
Ida’ama 40
r
2. Obbo Guutaan guyyaatti qarshii 100 argatu. 10% ni qusatu,
Fo
20% nyaataaf, 30% kiraa manaaf, 10% geejjibaaf, 20%
kaffaltii mana barumsaaf, 10% ammoo of eeggannoof itti
gargaaramu.Galiifi baasii Obbo Guutaa gabatee armaan gadiin
guuti.
Qarshii Baasii % n Baay’ina Taalii

100 qarshii
10% Qusannaa
20% Nyaata
30% Kiraa
10% Geejiba
20% Barumsaaf
10% Of eegan…
Ida’ama

6.2. Chaartii Paay Ijaaruufi Hiikuu.

Seensa
Paay chaarti jechuun chaartii geengawaa handhuura irraa ka’ee

bakka baay’eetti qoqqoodamuun tokkoon tokkoo qoqqoodama
daataa kennamee kan bakka bu’u ta’ee waliigalli geengoo
chaartii ammoo daataa waliigalaa ibsa. Geengoon tokkichi gatii
100% bakka bu’a. Tokkoon tokkoo qoqqoodamaa geengoo
guddichaaf gumaacha godhu.
te st
Giraafiin sararaa ammoo daataa nuuf kenname tokko sararaan
r
wal qabsiisuun agarsiisuuf nugargaara.
Fo
Gocha 6.2
1. Tempireecheriin magaalaa Finfinnee kan guyyaa shanii akka

armaan gadiitti galmaa’ee jira. 210, 220, 190, 190, 230.
a. Paay chaartiitti gargaaramuun daataa kana ibsi.
b. Giraafii sararaatti gargaaramuun daataa kana ibsi.
2. Aadde Hawwiin Doonaatii guddaa tokko bittee ijoollee isheef
26%, 42% fi 32% tti gargar qoodde.
a. Mee Paay chaartii kana gareen irratti mariyadhaatii dareef
dhiyeessaa.

Fakkeenya
Fakkeenya
Fakkeenya
1.
FakkeenyaDaataan armaan gadii raaga haala qilleensaa kan guyyaa
1. 1. Daataan
shaniiarmaan
Daataan armaan
(Wiixata,gadiigadii
Kibxata, raaga
raaga haala
Roobii,
haala qilleensaa
Kamisa,
qilleensaa kan
Jimaata)
kan guyyaa
guyyaa walitti
1. Daataan armaan gadii raaga haala qilleensaa kan guyyaa
shanii
fufanii
shanii (Wiixata,
jiraniiti.
(Wiixata, Kibxata,
35 0
Kibxata, 0 Roobii,
, 33Roobii, 0 Kamisa,
, 310, 34Kamisa, Jimaata)
, 310. Jimaata) walitti
walitti
shanii (Wiixata, Kibxata, Roobii, Kamisa, Jimaata) walitti
fufanii
a.
fufanii Paay jiraniiti. 0350gargaaramuun
chaartiitti
jiraniiti. 35 , 0330, 031 , 34 , daataa
0 0 0 0 0
31
. . kana ibsi.
0 , 330 , 31 0 , 34
0 , 31
fufanii jiraniiti. 35 , 33 , 31 , 34 , 310.
a.
a. b.Paay Paay chaartiitti
Giraafii sararaatti
chaartiitti gargaaramuun
gargaaramuun
gargaaramuun daataa
daataa kana
daataa
kana kanaibsi.
ibsi. ibsi.
b. b. Giraafii
Giraafii sararaatti
sararaatti gargaaramuun
gargaaramuun daataa
daataa kana
kana ibsi.ibsi.
b.Deebii
Giraafii a. sararaatti gargaaramuun
Paay chaartiin yeroo ibsamudaataa kana
akka ibsi. gadii ta’a.
armaan
Deebii
Deebii a. a. PaayPaay chaartiin
chaartiin yerooyeroo ibsamu
ibsamu akkaakka armaan
armaan gadii
gadii ta’a.
ta’a.
Deebii a. GuyyaPaay chaartiin
Tem yeroo ibsamu akka armaan gadii ta’a.
t
aGuyya p Tem
s
Guyya Tem
te
Guyya Wiixat Tem p
a a p 35
a Wiixata p
r
Wiixat 35 Temp Wiixata
o
Wiixat Kibxat 35
a a 35 33 19% 21% Kibxata
F
a aKibxat
Kibxat Temp Temp Wiixata
Wiixata
Roobii
Kibxat Roobii
a 33 33
31 Temp 19% 21%
21%
19% 21% 20%
WiixataKibxata
Kibxata
Kamisa
a 33 19% 21% KibxataRoobii
a RoobiiKamis 31 21% 19% Roobii
Jimaata
Roobii 31 34 21% 20%20% Roobii Kamisa
Kamisa
Roobii aKamis 31 21%
19%20%
19% Kamisa Jimaata
Kamis 34 Jimaata
Kamis Jimaat 34 19%
a a
Jimaata
34 31
a aJimaat
Jimaat
Jimaat 31 31
a a 31
a
a. Giraafii sararaan yeroo ibsamu akka armaan gadii ta’a.
a. a. Giraafii
Giraafii sararaan yeroo ibsamu akka armaan gadii ta’a.
35sararaan yeroo ibsamu akka armaan gadii ta’a.
a. Giraafii sararaan
Roobii yeroo ibsamu akka armaan gadii ta’a.
31
Kamisa
34
35 34
35Roobii
Roobii 31 31
35 Jimaata
33 31
Roobii 34
Kamisa 31 34
34 Kamisa 34
32
Kamisa
34
34 31
33 Jimaata
33
Jimaata 31
Jimaata
33 31
32 31
32
32 30
31
31
31 29
30
30 W i i xa ta Ki b xa ta Roobi i Ka m i s a Ji m a a ta
30 29
29
W i i xa ta Ki b xa ta Roobi i Ka m i s a Ji m a a ta
29 W i i xa ta Ki b xa ta Roobi i Ka m i s a Ji m a a ta
W i i xa ta Ki b xa ta Roobi i Ka m i s a Ji m a a ta

2. Obbo Raggaasaan ijoollee isaanii ja’aniif (Tolaa, Boontuu,

Hawwii, Margee, Abdii, Toomaas) qarshii 2,400.00 akka
armaan gadiitti qoodan. 500.00, 300.00, 600.00, 200.00,
400.00, 400.00.
Deebii
te st
a. Paay chaartiitti gargaaramuun daataa kana yeroo ibsinu
r
akka armaan gadii ta’a.
Maqaa
Tolaa
Qarshii
500 Fo Qarshii
Boontuu 300 Tolaa

17% 21%
Boontuu
Hawwii 600 Hawwii
17% 12%
Margee
Margee 200 8%
25%
Abdii
Toomaas
Abdii 400
Toomaas 400

b. Giraafii sararaatti gargaaramuun daataa armaan olii yeroo

ibsinu;
Maqaa
QARS HIIQarshii
Tolaa
700 500
Boontuu
600 300
Hawwii
500
600
Margee 200
400
Abdii 400
300
Toomaas 400
200
t
100
te s
0
To l a a B o o n tu u Ha wwi i Ma rg e e Ab d i i To o ma a s
or
Gilgaala 6.2
F
1. Odeeffannoon armaan gadii baay’ina uummata magaalaa kenname
tokkooti. Paay chaartiifi giraafii sararaatiin agarsiisi.
Bara 2009 2010 2011 2012 2013

Baay’ina 52,000 54,400 59,000 59,700 60,000
uummataa
2. Aadde Daraartuun Miindaa 6,000.00 ji’aan argattu keessaa qarshii
3,000.00 nyaata mana keessaatiif, qarshii 1,200.00 kiraa manaatiif,
qarshii 900.00 baasii ijoollee isaaniitiif qarshii 900.00 ammoo ni
qusatu.
a. Tokkoon tokkoon baasii isaanii dhibbantaa galii miindaa
isaaniin ibsi.
b. Deebii gaaffii ”a” giraafii sararaafi chaartii paayiitiin ibsi.

3. Obbo Kumsaa lafa qaban seeraan itti fayyadamuuf

akkaataa armaan gadiitti dhibbantaan qoqqoodanii jiru.
55%, mana irratti ijaaruuf, 25% bakka Konkolaataa
dhaabbataniif, 10% bakka biqiltuu (Magariisaaf), 10%
ammoo bakka tapha daa’immaniitiif yoo oolchan
odeeffannoo kana :
a. Chaartii paayiiniifi
st
b. Giraafii sararaatiin ibsi.
or te
F
6.3. Giddugala, Moodii, Miidiyaniifi Reenjii Daataa
Daataan karaalee adda addaatiin akka funaanamuu danda’uufi
karaalee dataan funaaname tokko itti qindeeffamuu kanneen akka
gabatee taalii/gabatee irra deddeebii, giraafii sararaafi chaartii
paayii akka ta’an mata duree armaan olii irratti barattee jirta.
Mata-duree kana jalatti ammoo safara gatii gidduu daataa
akkasumas safara tamsa’ina daataa kennamee kanneen akka
Giddugaleessaa, Moodii, Midiyaaniifi Reenjii jedhaman
barachuudhaaf jirta.

Gocha 6.3
1. Qabxiin barattoota sadii kan gosa barnoota shanii 100%

keessaa akka armaan gadiitti kennamee jira.
a. Qabxii giddugaleessa barattoota kanaa barbaadaa.
b. Qabxii miidiyaanii barattoota kanaa barbaadaa.
c. Qabxii moodii barattoota kanaa barbaadaa.
Maqaa
A/O Ing Her S/Wal ICT
Barattootaa
st
Baayisaa 99 94 98 97 96
te
Boontuu 95 96 91 92 99
r
Taliilee 100 95 94 98 99
o
2. Daataan armaan gadii umurii barattootaa baay’ina 30 qabanii
F
kan kutaa 7 ffaa mana barumsaa tokkooti. Daataa kana gabatee
irra deddeebii qopheessuun umurii giddugaleessaa, moodiifi
miidiyaanii isaanii barbaadi.
14 13 14 15 13 16 14 15 13 16
15 14 13 14 15 13 14 16 14 13
16 14 13 15 14 15 13 14 13 15

Fakkeenya
1. Daataan armaan gadii Tempireechera magaalaa ta’e

tokkooti. Innis 290C, 300C , 310C , 280C , 270C ,300C.
Tempireecherii giddugaleessaa barbaadi.
Deebii
Ida′ ama lakkoofsota tarreeffamanii
Giddugaleessa =
Baay′ ina lakkoofsota tarreeffamanii
29°C+30°C+ 31°C +28°C+ 27°C+30°C
t
Giddugaleessa = = 175
s
6 6
te
175
r
Giddugaleessa = ≈ 29.17°𝐶𝐶
o
6
Hiikoo 6.1: Giddugaleessa Daataa

F
Giddugaleessi safara gatii gidduu keessaa tokko
yemmuu ta’u ida’ama lakkoofsota tarreeffamanii
baay’ina lakkoofsota tarreeffamaniif hiruun argama.
Kunis:

Giddugaleessa =
Hiikoo 6.2: Moodii Daataa
Moodiin daataa kenname tokkoo gatii daataa isa hundaa

caalaa deddeebi’ee argamu dha.

Hubadhu:
Hubadhu:
Hubadhu:
 Daataan kenname tokko moodii tokkoofi isaa ol
 Daataan
qabaachuu
 Daataan danda’a.
kenname tokko moodii tokkoofi isaa ol qabaach
Daataan kenname
 qabaachuu danda’a.tokko moodii dhabuu danda’a.  Daataan
 Daataan kenname tokko moodii dhabuu danda’a.
Fakkeenya
Fakkeenya
Fakkeenya
1. Gabatee irra deddeebii armaan gadii irraa moodii barbaadi.
1. Gabatee ir
1. Gabatee irra deddeebii armaan gadii irraa moodii barbaadi.
Qabxii
87 95 92 90 97 Qabx
t
100%
s
Qabxii 100%
te
Irra 87 95 92 90 97
100% 5 7 6 3 1 Irra
r
deddeebii
o
Irra deddee
F
5 7 6 3 1
deddeebii
Deebii
Deebii
Deebii
Qabxiilee armaan olii irraa irra deddeebii isa guddaa kan qabu
Qabxiilee arm
95.
Qabxiilee armaan olii irraa irra deddeebii isa guddaa kan qabu 95.
95.
Kanaafuu, moodiin keenya 95dha.
Kanaafuu, mo
Kanaafuu,
2. Gabateemoodiin keenyaarmaan
irra deddeebii 95dha. gadii irraa moodii barbaadi
2. Gabatee ir
2. Gabatee
Temp irra deddeebii armaan gadii irraa moodii barbaadi
Temp
12 13 15 16 17
( C)
0
Temp (0C)
12 13 15 16 17
(Irra
0
C)
5 4 6 3 6
deddeebii
Deebii
Daataa
255armaan olii irraa irra deddeebiin
Biiroo inni guddaa
Barnoota Bulchiinsa 6dha.
Magaalaa Finfinnee
Tempireecherri isaanii ammoo 150C fi 170Cdha
Irra
5 4 6 3 6
deddeebii
Deebii
Daataa armaan olii irraa irra deddeebiin inni guddaa 6dha.

Tempireecherri isaanii ammoo 150C fi 170Cdha
Kanaafuu moodiin daataa armaan olii 150Cfi 170Cdha.
Kanaafuu, daataana akkasii moodii 2 qaba.
3. Daataan armaan gadii ulfaatina ijoollee afurii kan umurii 15
t
qabaniiti. Daataa kana irraa moodii barbaadi.
te s
r
36kg, 39kg, 35kg, 33kg.
Deebii
Fo
Irra deddeebiin daataa kanaa walqixa waan ta’eef daataan armaan
olii moodii hin qabu.
Hiikoo 6.3: Miidiyaanii Daataa
Miidiyaaniin daataa tartiiba dabalaa deemuun ykn

hir’achaa deemuun kenname keessatti lakkoofsa
walakkaatti argamu dha.

Hubadhu:
 Yoo baay’inni miseensota daataa mangoo ta’e lakkoofsi

walakkaatti argamu miidiyaanii daataa kanaa ta’a.
 Yoo baay’inni miseensota daataa guutuu ta’e lakkoofsa
lamaan walakkaatti argaman idaanee 2f hiruun miidiyaanii
daataa kanaa ta’a.
 Yeroo mara baay’inni miseensota daataa tartiibaan
t
tarreeffamanii kanneen miidiyaanii ol jiranii fi gadi jiran
walqixa.
te s
Fakkeenya:
For
1. Fageenyi Aanoleen torba godina isaanii irraa qaban km’n
akka armaan gadiitti kennamee jira. 51, 65, 57, 47, 54, 62, 67.
Miidiyaanii fageenya aanolee kanaa barbaadi.
Deebii
Jalqaba fageenya isaanii xiqqaa irraa gara guddaatti ykn

guddaa irraa gara xiqqaattii tartiibessina.
Kunis, 47, 51, 54, 57, 62, 65, 67 ta’a. Baay’inni miseensota
daataa mangoo ta’e lakkoofsi walakkaatti argamu miidiyaanii
daataa kanaa ta’a. Fageenyi walakkaatti argamu 57 waan
ta’eef miidiyaaniin 57dha.

2. Qabxiin barataa tokkoo 100% keessaa galmeesse kan gosa

barnoota 10 akka armaan gadii dha. 95, 96.5, 97, 92.5, 99,
98.5, 88, 89.5, 90.5, 92.5. Miidiyaanii qabxii barataa kanaa
barbaadi.
Deebii
Akkuma gaaffii 1ffaa irratti hojjenne qabxii isaa xiqqaa irraa gara
guddaatti ykn guddaa irraa gara xiqqaattii tartiibessina.
Kunis: 88, 89.5, 90.5, 92.5, 92.5, 95, 96.5, 97, 98.5, 99 ta’a.
Baay’inni miseensota daataa guutuu ta’e lakkoofsa lamaan
te st
r
walakkaatti argaman idaanee 2’f hiruun miidiyaanii daataa kanaa
ta’a.
Kanaafuu, miidiyaanii=
92.5+95
2
F
=o 187.5
2
= 93.75 ta’a.
3. Gabatee irra deddeebii armaan gadii irraa miidiyaanii

barbaadi.
Temp
12 13 15 16 17
(0C)
Irra
3 4 2 1 3
deddeebii
Deebii
Baay’inni miseensa daataa 3 + 4 + 2 + 1 + 3 = 13
Daataan keenya; 12, 12, 12, 13, 13, 13, 13, 15, 15, 16, 17, 17, 17.

Kanaafuu miidiyaan daataa kanaa daataa 7ffaa irratti argamu dha.

Innis 13 dha.
Hiikoo 6.4: Reenjii Daataa
Reenjiin garaagarummaa/caalmaa lakkoofsa

guddaafi lakkoofsa xiqqaa daataa kennameedha.
Fakkeenya
1. Daataan armaan gadii umurii barattoota kutaa 7ffaa irraa
te st
argamedha. Reenjii daataa kanaa barbaadi.
r
10, 11, 12, 11, 13, 14, 13, 12.
Deebii
Fo
1. Daataa kana keessaa inni xiqqaan 10, inni guddaan 14 dha.
Reenjiin = 14 − 10 = 4 ta’a.
2. Gabatee irra deddeebii armaan gadii irraa reenjii barbaadi.
Temp
12 13 15 16 17
(0C)
Irra
3 4 2 1 3
deddeebii
Deebii
Tempireecherri inni xiqqaa 120C, inni guddaa ammoo 170C dha.

Reenjiin = 17℃ − 12℃ = 5℃ ta’a.
Gilgaala 6.3
1. Lakkoofsotni armaan gadii ulfaatina (kg) barattoota kutaa 6ffaa

daree tokkooti . 40, 41, 42, 45, 35, 44, 42, 43, 44, 41. Daataa
armaan olii irraa:
a. Giddugaleessa c. Miidiyaanii
b. Moodii d.Rreenjii barbaadi.
2. Tempireecherri magaalaa X ji’a Fulbaanaa keessa kan guyyaa
st
shanii akka armaan gadiitti galmaa’e.
Guyyaa Wiixata Kibxata
or
Roobii
te
Kamisa Jimaata
F
Temp 23
25 26 27 29
(0C)
Daataa armaan olii irraa kanneen armaan gadii barbaadi.
b. Moodii d. Reenjii
3. Gabatee irra deddeebii armaan gadii irraa
b. Moodii d. Reenjii barbaadi
Qabxii 88 89.5 91 93 94.5

100%
Irra 3 4 4 2 1
deddeebii


Mata-duree kana jalatti akkamitti daataa walitti qabameetti
akka fayyadamuu dandeessu ni baratta. Akkasumas faayidaa
giddu-galeessaa,miidiyaanii,moodiifi reenjiin daldala,geejjiba,
eegumsa fayyaa,fi k.k.f keessatti qabu fakkeenyota addaa
addaan deeggaruun ni baratta.
Fakkeenya: Lammiileen Itiyoophiyaa hojii garaagaraa
hojjechuuf biyyoota addaa addaa yeroo addaa addaatti
t
deemu.Yoo daataan Lammiilee Itiyoophiyaa torban tokkoof
biyyoota addaa addaa deemanii akka armaan gadiitti kenname.
te s
r
1569,1860, 2000, 2468, 2000, 1750, 2346
Fo
a. Giddu galeessaan lammiileen Itiyoophiyaa biyyoota
addaa
addaa deeman hammamii?
b. Miidiyaanii lammiilee Itiyoophiyaa biyyoota addaa addaa
deemanii barbaadi.
c. Moodii daataa kanaa barbaadi.
d. Reenjii daataa kanaa barbaadi.
Furmaata:
a. Giddu-galeessa=
𝐈𝐈𝐈𝐈𝐚𝐚′ 𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚 𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛𝐲𝐲 ′ 𝐢𝐢𝐢𝐢𝐢𝐢 𝐧𝐧𝐧𝐧𝐧𝐧𝐧𝐧𝐧𝐧𝐧𝐧𝐧𝐧 𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛𝐛 𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚 𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚𝐚 𝐝𝐝𝐝𝐝𝐝𝐝𝐝𝐝𝐝𝐝𝐝𝐝𝐝𝐝𝐝𝐝
𝐁𝐁𝐁𝐁𝐁𝐁𝐲𝐲 ′ 𝐢𝐢𝐢𝐢𝐢𝐢 𝐠𝐠𝐠𝐠𝐠𝐠𝐠𝐠𝐠𝐠𝐠𝐠
1569+1860+2000+2468+2000+1750+2346
Giddu-galeessa=
7
13993
= =1999
7

Giddu-galeessaan lammiileen Itiyoophiyaa guyyaatti

namoota 1999tu gara biyyoota garaa garaatti imala.
b. Miidiyaanii daataa kennamee barbaaduuf,duraan dursii
xiqqaarraa gara guddaatti yookiin guddaa irraa gara
xiqqaatti tartiibessi.
1569,1750,1860,2000,2000,2346,2468
Miidiyaanii=2000 ta’a.
c. Guyyaa torba keessaa guyyoota lamaaf namoota 2000tu
st
deeme garuu guyyoota shan keessatti baay’inni namoota
te
deemanii garaagara. Kanaaf moodiin daataa kanaa 2000
ta’a jechuudha.
For
d. Reenjii =Baay’ina namoota ol’aanaa -Baay’ina namoota
xiqqaa
Reenjii=2468-1569= 899.
Hojii Garee 6.1
1. Ho’insi qilleensa magaalaa Finfinnee guyyoota shaniif walitti
aanee akka armaan gadiitti kennamaniiru.
12℃, 15℃, 18℃, 13℃fi 12℃
2. Daataa armaan olii kana irratti hundaa’uun gaaffilee armaan
gadii deebisi.
a. Giddu-galeessa ho’insa magaalaa Finfinnee kan guyyoota
shanii barbaadi.
b. Miidiyaanii daataa kanaa barbaadi.
d. Reenjii ho’insa magaalaa kanaa barbaadi.

Fakkeenya: Daataan armaan gadii baay’ina namoota guyyoota

walitti aanan sadiif Roobii, Kamisaafi Jimaata Ganamaafi
galgala bakka walfakkaataa dhaabbatanii taaksii magaalaa
eeggatan mul’isa.
Guyyaa Baay’ina namoota taaksii eeggatanii
Ganama Galgala
Roobii 342 138
Kamisa 245 225
Jimaata 376 234
te st
r
Daataa kana irratti hundaa’uun gaaffilee armaan gadii deebisi.
Fo
a. Giddu-galeessa tokkoo tokkoo guyyaa barbaadi.
b. Giddu-galeessa baay’ina namoota ganama
dhaabbatanii taaksii eeggatanii barbaadi.
c. Giddu-galeessa baay’ina namoota galgala
dhaabbatanii taaksii eeggatanii barbaadi.
d. Moodii ganamaa barbaadi.
e. Reenjii ganamaafi galgalaa barbaadi
Furmaata:
a. Giddu-galeessa tokkoo tokkoo guyyaa barbaadi.
i. Giddugaleessa Roobii
= Baay’ina namoota guyyicha taaksii eeggatanii
𝐵𝐵𝐵𝐵𝐵𝐵𝑦𝑦 ′ 𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖𝑖 𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦𝑦
342+138 480
= = = 240
2 2

 Guyyaa Roobii giddu-galeessaan namoota 240tu taaksii

eeggata jechuudha.
ii. Giddugaleessa Kamisaa =
Baay’ina namootakamisataaksii eeggatanii
Baay′ ina yeroo
245+225 470
= = = 235
2 2
 Kamisa giddu-galeessaan namoota 235tu taaksii eeggata.

iii. Giddugaleessa Jimaataa =
st
Baay’ina namoota guyyicha taaksii eeggatanii
te
Baay′ ina yeroo
r
376+234 610
= = = 305
o
2 2
F
b. Giddugaleessa ganamaa
Baay’ina namoota ganama taaksii eeggatanii
=
Baay′ ina guyyaa
342+245+376 963
= = = 321
3 3
c. Giddugaleessa galgalaa
Baay’ina namoota galgala taaksii eeggatanii
=
Baay′ ina guyyaa
138+225+234 597
= = = 199
3 3
d. Moodiin ganamaa deddeebii lakkoofsa namoota ganama

taaksii eeggatanii keessaa isa si’a baay’ee deddeebi’e
jechuudha. Kanaaf, moodiin ganamaa hin jiru.Sababni isaa
342,245fi 376 hundi isaaniiyyuu si’a tokko qofaa malee kan
deddeebi’e hin jiru.


i. Reenjii Ganamaa = Lakkoofsa guddaa – Lakkoofsa
xiqqaa
= 376 − 342
= 34
ii.Reenjii Galgalaa = Lakkoofsa guddaa – Lakkoofsa xiqqaa
= 234 − 138
st
= 96
te
Fakkeenya:Yoo giddu-galeessi 23,15, 𝑥𝑥 fi 43, 25 ta’e,
gatii 𝑥𝑥 barbaadi.
For
Furmaata: Giddu-galeessa =
23+15+𝑥𝑥+43
81+𝑥𝑥
4
25 =
4
100 = 𝑥𝑥 + 81
100 − 81 = 𝑥𝑥
𝑥𝑥 = 19

Gilgaala 6.4
1. Firiin barattootni 9 qorumsa herregaa 40 keessaa argatan
armaan gaditti kennameera.
26,28,17,13,17,30,35,29,39.
Daataa armaan olii irratti hundaa’uun gaaffilee armaan gadii
deebisi.
a. Giddu-galeessa qabxii barattoota kanaa barbaadi.
b. Miidiyaanii qabxii barattoota kanaa barbaadi.
c. Moodii qabxii barattoota kanaa barbaadi.
te st
2. Giddu-galeessi daataa 2,5,x 3,8,2,1 yoo 4 ta’e,gatiin x meeqa
r
ta’a?
o
3. Keeraajiin Qabbaneessituu bishaanii bitachuuf maallaqa
F
walitti qabachaa jirti. Akka kanatti,ji’a Fulbaanaa
qarshii2500,ji’a Onkoloolessaa qarshii 3200, ji’a Sadaasaa
qarshii2700fi ji’a Muddee qarshii3500 walitti qabatte.
a. Keeraaj giddu-galeessatti,ji’atti qarshii meeqa qusatte?
b. Miidiyaaniin daataa kanaa meeqa?

Jechoota Ijoo
 Chaartii Paayii
 Chaartii Sararaa
 Daataa
 Daataa Qindeessuu.
 Gabatee Irra Deddeebii
 Giddugala
 Miidiyaanii
 Moodii
t
 Odeeffannoo
te s
 Reenjii
r
 Taalii
Fo
Cuunfaa Boqonnichaa
 Daataan kan inni nu fayyaduuf; Jireenya namaa fooyyessuuf,

Murtoo gaarii gochuuf, Fayyaa ofii ittiin eegachuuf, Waan
barbaadan tokko argachuuf, Rakkoo tokkoof furmaata
barbaaduuf, Sababa gochaa tokkoo dhiyeessuuf, Tilmaama
hir’isuuf, Qabeenyaa jiru beekuu fi akkaataa itti fayyadamaa
beekuuf … kkf daataan baayyee nu gargaara.
 Taaliin mallattoon yeroo ibsamu wantoota lakkaa’uudhaaf
gargaara.

 Paay chaartii jechuun chaartii geengawaa handhuura irraa ka’ee

bakka baay’eetti qoqqoodudha.
 Giddugaleessi safara gatii gidduu keessaa tokko yemmuu ta’u
ida’ama lakkoofsota tarreeffamanii baay’ina lakkoofsota
tarreeffamaniif hiruun argama. Kunis:

Giddugaleessa =
t
 Moodiin daataa kenname tokkoo gatii daataa isa hundaa caalaa
te s
deddeebi’ee argamudha.
r
 Miidiyaaniin daataa tartiiba dabalaa deemuun ykn hir’achaa
Fo
deemuun kenname keessatti lakkoofsa walakkaatti argamu dha
 Yoo baay’inni miseensota daataa mangoo ta’e lakkoofsi
walakkaatti argamu miidiyaanii daataa kennamee ta’a.
 Yoo baay’inni miseensota daataa guutuu ta’e lakkoofsa lamaan
walakkaatti argaman idaanee 2f hiruun miidiyaanii daataa kanaa
ta’a.
 Yeroo mara baay’inni miseensota daataa tartiibaan tarreeffamanii
kanneen miidiyaanii ol jiraniifi gadi jiran walqixa.
 Reenjiin garaagarummaa/caalmaa lakkoofsa guddaa fi lakkoofsa
xiqqaa daataa kennameedha.

1. Gabateen armaan gadii baay’ina barattoota mana barumsaa

tokko bara 2009-2013tti waggaa waggaan galmaa’an mul’isa.
bara 2009 2010 2011 2012 2013

Baay’ina 1200 1220 1330 1800 2000
barattoota
Daataa kana giraafii sararan mul’isi
2. Baay’inni barattoota mana kitaabaa mana barumsaatti
t
guyyoota shaniif fayyadamanii 55,57,33.65 fi 70
s
a. Giddu-galeessa baay’ina fayyadamtoota barbaadi
te
b. moodii baay’ina fayyadamtoota barbaadi
r
c. Miidiyaanii baay’ina fayyadamtoota barbaadi
Fo
d. Reenjii baay’ina fayyadamtoota barbaadi
3. Dheerinni hojjetoota warshaa “X” hojjetoota dhiiraa 10fi 10
hojjetoota dubaraa sentimeetraan akka armaan gaditti
safarame galmaa’e: Hojjaa hojjettoota dubaraa:
30,150,155,165,150,160,165,155,154,166
Hojjaa hojjettoota dhiiraa
30,150,155,165,150,160,165,155,154,166
a. Dheerina giddu-galeessi hojjetoota dhiiraa meeqa?
b. Dheerina giddu-galeessi hojjetoota dubaraa meeqa?
c. Hojjetoota dhiiraa meeqatu dheenni isaanii hojjaa giddu
galeessaatii oli?
d. Hojjetoota dubaraa meeqatu dheenni isaanii hojjaa giddu
galeessaatii oli?
e. Moodii, Miidiyaaniifi Reenjii daataa lamaanii barbaadi


i. Reenjii Ganamaa = Lakkoofsa guddaa – Lakkoofsa
xiqqaa
= 376 − 342
= 34
ii.Reenjii Galgalaa = Lakkoofsa guddaa – Lakkoofsa xiqqaa
= 234 − 138
= 96
te st
r
Fakkeenya:Yoo giddu-galeessi 23,15, 𝑥𝑥 fi 43, 25 ta’e,
Fo
gatii 𝑥𝑥 barbaadi.
23+15+𝑥𝑥+43
Furmaata: Giddu-galeessa =
4
81+𝑥𝑥
25 =
4
100 = 𝑥𝑥 + 81
100 − 81 = 𝑥𝑥
𝑥𝑥 = 19


Herregaa Kitaaba Barattootaa Kutaa 7

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Herregaa Kitaaba Barattootaa Kutaa 7

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kitaaba Barnoota Herregaa

Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

Xajjinash Baqqalaa (Msc)

Firoomsaa Namarraa (Msc)

i Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

3.2.1. Dhibbantaa Deesimaaliifi Firaakshiniin ....................................118

Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee ii

Lakkoofsota Hundaafi Lakkaawwii

DeebiiDeebii Lakkoofsota Hundaafi Lakkaawwii

1.1 Keessa Deebii Lakkoofsota Hundaafi Lakkaawwii.

1. Kanneen armaan gadii ibsi

7. Garaagarummaa lakkoofsota hundaafi lakkoofsota

7. Garaagarummaa lakkoofsota hundaafi lakkoofsota

lakkaawwii gidduu jiru ibsi.

8. Mee of harkaa qarshii 9 qabda haa jennu.Gatiin daabboo

tokkoo qarshii 3 yoo ta’e,

a.Daabboo 2 yoo bitatte, qarshiin si harkatti hafe meeqa?

b.Daabboo 3 yoo bitatte, qarshiin si harkatti hafe meeqa?

3 Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

Intiijaroota jechuun lakkoofsota lakkaawwii, faallaa

Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee 4

Lakkoofsotni intiijarii, intiijarii poozatiivii, intiijarii negatiiviifi

Fakkeenya1: Intiijaroota armaan gadiitiif masaanuu isaanii

5 Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

Deebii: a. Masaanuun 3, −3 ta’a.

Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee 6

1.Masaanuu intiijaroota armaan gadii barbaadi.

7 Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

b. −1, −9, 10 c. 15, 44, 21

Fakkeenya 2: Sarara lakkoofsaatti fayyadamuun mallattoo” < “

Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee 8

Deebii: Dursa sarara lakkoofsaa akka armaan gadiitti fakkeessi

a. 3 > 0 . Sababni isaa 3 gara harka mirgaa 0tti argama.

9 Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee 10

11 Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

4. Intiijaroota armaan gadii x

jalatti ni baratta. Akkasumas ga

Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee 12

Kana jechuun 2 irraa ka’uun gara mirgaatti tarkaanfii 4 yoo

13 Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

Kana jechuun -5 irraa ka’uun gara mirgaatti tarkaanfii 9 yoo

Kana jechuun 6 irraa ka’uun gara bitaatti yuunitii 8yoo adeemte

Kana jechuun -2 irraa ka’uun gara bitaatti tarkaanfii 4 yoo

Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee 14

Kana jechuun 6 irraa ka’uun gara bitaatti tarkaanfii 5 yoo

2. Intiijaroota armaan gadii hir’isi.

Intiijaroota mallattoo wal fakkaataa qaban ida’uu

15 Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

 Lakkoofsota lakkaawwii lama walitti ida’uu jechuun

Kanaaf, 1 + 4 = 5 ta’a jechuudha

Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee 16

Kunis sarara lakkoofsaa irratti yuuniitii 2 irraa ka’uun gara

Kunis sarara lakkoofsaa irratti 3 irraa ka’uun gara bitaatti

17 Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

b. Ida’ama -4 fi 3, argachuuf sarara lakkoofsaa armaan

Kunis: sarara lakkoofsaa irratti -4 irraa ka’uun gara mirgaatti

Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee 18

iijariidha. Amala Jijjiirraa Iddoo

ttuu  a, b fi c’n intiijaroota kamiyyuu

19 Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee 20

21 Biiroo Barnoota Bulchiinsa Magaalaa Finfinnee

 Lakkoofsota lakkaawwii lama wal irraa hir’isuu jechuun