‫ﺖ اﻟﺼّﻼة )اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز(‬

‫ﻣﻮاﻗﻴ ُ‬

‫اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻴﺸﻮد؟‬

‫در ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻔﯽ ﮐﻪ در )ﻣﻘﺪﻣﺔ اﻟﺼﻼة(‪) ،‬اﻟﺘﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻈﻬﺮﯼ( و )ﺣﻠﺒﯽ ﮐﺒﻴﺮ( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﻣﻴﻔﺮﻣﺎﻳﺪ ﮐﻪ‪) :‬ﻧﺰدﻳﮏ در‬

‫ﮐﻌﺒﻪ ﺟﺒﺮاﺋﻴﻞ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم دو روز ﺑﺮاﯼ ﻣﻦ اﻣﺎم ﺷﺪ‪ .‬هﺮ دوﯼ ﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را هﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ )ﭘﻴﺸﻴﻦ( را‬

‫در هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺁﻓﺘﺎب از وﻗﺖ زوال ﺑﮕﺮدد )هﻨﮕﺎم ﺟﺪا ﺷﺪن ﺁﻓﺘﺎب از ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس(‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ )دﻳﮕﺮ( را در وﻗﺘﻴﮑﻪ ﺳﺎﻳﻪ‬

‫هﺮ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﺧﻮدش )ﺑﻐﻴﺮ از ﺳﺎﻳﻪ اﺻﻠﯽ( دراز ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب )ﺷﺎم( را هﻨﮕﺎم ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ ]هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ‬

‫ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ اش ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﻮد[ و ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء )ﺧﻔﺘﻦ( را هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺷﻔﻖ ﺑﻪ ﺳﻴﺎهﯽ ﻣﻴﮕﺮاﻳﺪ ادا ﻧﻤﻮدﻳﻢ‪ .‬دوﻣﻴﻦ روز ﻧﻴﺰ‪،‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‪ ،‬هﻨﮕﺎم روﺷﻦ ﺷﺪن هﻮا؛ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ )ﭘﻴﺸﻴﻦ( را‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺳﺎﻳﻪ هﺮ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻠﻨﺪﯼ ﻗﺪ‬

‫ﺧﻮدش دراز ﺷﻮد )ﺑﻐﻴﺮ از ﺳﺎﻳﻪ اﺻﻠﯽ(؛ ﻋﺼﺮ را‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪ اﯼ ﺑﻌﺪ از ﺁن؛ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب )ﺷﺎم( را‪ ،‬در زﻣﺎن ﺷﮑﺴﺘﻦ روزﻩ‬

‫)ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب ﺁﻓﺘﺎب(‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء را ﺑﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪن ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺖ از ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺐ ادا ﮐﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﺟﺒﺮاﺋﻴﻞ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻳﺎ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺗﻮ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺖ ﺗﻮ‪ ،‬هﺮ ﻳﮏ از ﭘﻨﺞ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز را‪ ،‬در ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو وﻗﺖ ﮐﻪ‬

‫ادا ﮐﺮدﻳﻢ ادا ﮐﻨﻨﺪ‪ (.‬اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ در ﻓﺮداﯼ روز ﻣﻌﺮاج‪ ،‬دو ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از هﺠﺮت‪ ،‬روز ‪ ١۴‬ژوﻻﯼ )ﺟﻮﻻﯼ( ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ‬

‫ارﺗﻔﺎع ﮐﻌﺒﻪ ‪ ١٢،٢۴‬ﻣﺘﺮ‪ ،‬ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ ‪ ٢١‬درﺟﻪ ‪ ٣۶‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬درﺟﻪ ﻋﺮض ‪ ٢١‬درﺟﻪ ‪ ٢۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺊ زوال ‪٣،۵۶‬‬

‫ﺳﺎﻧﺘﯽ ﻣﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬در هﺮ روز ﭘﻨﺞ ﺑﺎر اداﯼ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﭘﻨﺞ ﺑﻮدن ﺗﻌﺪاد ﻧﻤﺎز‪ ،‬از اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻒ ﻧﻴﺰ ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮاﯼ هﺮ ﻓﺮد ﻋﺎﻗﻞ و ﺑﺎﻟﻎ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺮاﯼ هﺮ ﻣﺮد و زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺑﻮدﻩ و ﺑﻪ ﺳﻦ ازدواج رﺳﻴﺪﻩ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در هﺮ روز‪ ،‬در اوﻗﺎت ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺎن اداﯼ ﭘﻨﺞ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض اﺳﺖ‪ .‬ﻳﮏ ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از رﺳﻴﺪن وﻗﺘﺶ ادا ﺷﻮد‪،‬‬

‫ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬و هﻢ ﮔﻨﺎﻩ ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺻﺤﻴﺢ ﺷﺪن ﻧﻤﺎز‪ ،‬هﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ادا ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز در وﻗﺘﺶ ﻓﺮض اﺳﺖ‪ ،‬ﺁﮔﺎﻩ و‬

‫ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮدن و ﺷﮏ ﻧﺪاﺷﺘﻦ ازﻳﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز در وﻗﺘﺶ ادا ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻓﺮض اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻔﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب‬

‫)ﺗﺮﻏﻴﺐ اﻟﺼّﻼة( ذﮐﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻩ ﺷﺪ‪) :‬ﺑﺪرﺳﺘﻴﮑﻪ‪ ،‬هﺮ وﻗﺖ ﻧﻤﺎزﻳﺮا اوﻟﯽ و ﺁﺧﺮﻳﺴﺖ(‪ .‬در ﻳﮏ ﻣﺤﻞ‪ ،‬وﻗﺖ‬

‫اول ﻳﮏ ﻧﻤﺎز‪ ،‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﺁن ﻣﺤﻞ ﺗﺎ ﻳﮏ ارﺗﻔﺎع ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻨﯽ ﮐﻪ در روﻳﺶ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻴﮑﻨﻴﻢ‪ ،‬در اﻃﺮاف ﻣﺤﻮرش‪ ،‬در ﻓﻀﺎ در ﮔﺮدش اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺤﻮر‪ ،‬ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﯽ‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺮﮐﺰ زﻣﻴﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ را در دو ﻧﻘﻄﻪ ﺳﻮراخ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ )ﻗﻄﺐ هﺎﯼ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ(‬

‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮐﺮﻩ اﯼ ﮐﻪ ﺗﺼﻮر ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن روﯼ ﺁن ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ )ﮐﺮﻩ ﺳﻤﺎء( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺣﺮﮐﺖ‬

‫ﻧﻤﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬اﻣّﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺁﻧﮑﻪ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻴﮑﻨﺪ ﻣﻴﭙﻨﺪارﻳﻢ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ اﻃﺮاف ﺗﺮﺻﺪ ﮐﺮدﻩ‬

‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻃﻮرﯼ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻴﺮﺳﺪ ﮐﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﺎ ﺁﺳﻤﺎن ﺑﺮ ﻗﻮس داﻳﺮﻩ ﺑﺰرﮔﯽ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ داﻳﺮﻩ )ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬هﺮ ﺻﺒﺢ‪ ،‬از ﺷﺮق اﻳﻦ ﺧﻂ ﻃﻠﻮع ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﺮف وﺳﻂ ﺳﻤﺎء ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬وﻗﺖ ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﺗﺎ ﺧﻂ اﻟﺮأس ﻣﺮﺗﻔﻊ‬

‫‪1‬‬
‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺗﮑﺮار ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﺰول ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ در ﻃﺮف ﻏﺮب ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬در ﻳﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﻏﺮوب ﻣﻴﮑﻨﺪ‪) .‬وﻗﺖ زوال(‪،‬‬

‫ﺁﻧﻮﻗﺖ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺁﻓﺘﺎب ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻓﻖ در ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮد‪ .‬درﻳﻦ وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ )از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ(‪،‬‬

‫)ﻏﺎﻳﻪ ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﻮادث ﺁﺳﻤﺎن را ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻣﻴﮑﻨﺪ )راﺻﺪ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮ زﻣﻴﻦ‬

‫ﮐﻪ از ﭘﺎهﺎﯼ راﺻﺪ ﻣﻴﮕﺬرد )ﺷﺎﻗﻮل( راﺻﺪ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬راﺻﺪ‪ ،‬در روﯼ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺮاز ارﺗﻔﺎع ﻣﻌﻴﻨﯽ‪ ،‬در ﻳﮏ ﻧﻘﻄﻪ )م(‬

‫ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺧﻂ )م أ( ﺷﺎﻗﻮل راﺻﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻮﯼ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺎﻗﻮل ﻋﻤﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ )ﻣﺴﺘﻮﯼ هﺎﯼ اﻓﻖ راﺻﺪ(‬

‫ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺶ ﻋﺪد ﻣﺴﺘﻮﯼ اﻓﻖ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻮﺷﺘﻪ هﺎﻳﻴﺮا ﮐﻪ در زﻳﺮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﮑﻞ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﻪ هﺎﯼ ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ دﻳﺪﻩ ﺧﻮاهﺪ‬

‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ! ‪ – ١‬ﻣﺴﺘﻮﯼ )اﻓﻖ رﻳﺎﺿﯽ( )م ف( ﮐﻪ از ﭘﺎهﺎﯼ راﺻﺪ ﻣﻴﮕﺬرد‪ – ٢ .‬ﻣﺴﺘﻮﯼ )اﻓﻖ ﺣﺴّﯽ( )ب ﮎ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺮﻩ‬

‫زﻣﻴﻦ ﺗﻤﺎس ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ – ٣ .‬ﻣﺴﺘﻮﯼ )ل ق(‪ ،‬ﻣﺴﺘﻮﯼ )اﻓﻖ ﻣﺮﺋﯽ( ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪن )داﺋﺮﻩ ل ق( ﻳﻌﻨﯽ داﺋﺮﻩ )ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ(‬

‫ﮐﻪ اﻃﺮاف راﺻﺪ را اﺣﺎﻃﻪ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ – ۴ .‬ﻣﺴﺘﻮﯼ )اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ( ﮐﻪ از ﻣﺮﮐﺰ زﻣﻴﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ – ۵ .‬ﻣﺴﺘﻮﯼ‬

‫)اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ( )ض( ﮐﻪ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻒ راﺻﺪ ﻣﻴﮕﺬرد‪ .‬ﺑﻪ داﺋﺮﻩ )ظ(‪) ،‬ﺧﻂ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ( ﮔﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ از‬

‫ﻗﻄﻊ ﺷﺪن ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻦ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻨﺞ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﻮازﯼ اﻧﺪ‪ –۶ .‬ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻮﯼ اﻓﻖ ﺣﺴّﯽ ﮐﻪ‬

‫از ﭘﺎهﺎﯼ راﺻﺪ ﻣﻴﮕﺬرد )اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ راﺻﺪ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺮود‪ ،‬داﻳﺮﻩ )ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ راﺻﺪ( ﺑﺰرﮔﺘﺮ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد و از اﻓﻖ ﺣﺴّﯽ دورﺗﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬در ﻳﮏ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪،‬‬

‫اوﻗﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻇﺎهﺮﯼ ﻳﮏ ﻧﻤﺎز ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻴﮑﻪ‪ ،‬در ﻳﮏ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻳﮏ ﻧﻤﺎز ﻓﻘﻂ ﻳﮏ وﻗﺖ دارد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ‬

‫اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺧﻄﻮط اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ را ﻧﻤﻴﺘﻮان اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ارﺗﻔﺎع ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﺷﺮﻋﯽ‬

‫ﻧﻴﺰ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﻠﻨﺪﯼ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺳﻪ اﻓﻖ از ﺷﺶ اﻓﻖ هﺮ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ هﺮ ﻧﻤﺎزﯼ ﻳﮏ‬

‫وﻗﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ :‬اوﻗﺎت ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﻇﺎهﺮﯼ و ﺷﺮﻋﯽ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و اﻓﻖ را ﻣﻴﺒﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺷﺎﻧﺮا در ﺁن‬

‫اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ادا ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬از اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﻴﺮﺳﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و اﻓﻖ را ﻧﻤﻴﺒﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬در‬

‫اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﺑﺪﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ ادا ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣّﺎ‪ ،‬ارﺗﻔﺎﻋﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻄﻮط اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ارﺗﻔﺎﻋﻬﺎﯼ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻄﻮط اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﻧﻤﺎزهﺎﯼ ﻇﻬﺮ )ﭘﻴﺸﻴﻦ(‪ ،‬ﻋﺼﺮ و ﻣﻐﺮب )ﺷﺎم( اﻳﻦ اﻓﻖ هﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ هﺮ ﮐﺪام ازﻳﻦ ﺳﻪ ﻧﻤﺎز‬

‫اوﻗﺎت ﻣﺮﺋﯽ و رﻳﺎﺿﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ‪ ،‬از ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اوﻗﺎت ﻣﺮﺋﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ‬

‫ﮐﺮدن ‪ ٨‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ٢٠‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺑﻪ اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺿﻴﺎ )ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ(‪ ،‬از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ در ‪ ٨‬دﻗﻴﻘﻪ‬

‫‪ ٢٠‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﻴﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ‪ ،‬ﺑﺎ دﻳﺪن ﺑﺎﻻ ﺁﻣﺪن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﻣﺸﺨﺺ ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬در اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ و ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﻤﻴﺘﻮان‬

‫ﻧﻤﺎز ادا ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ اوﻗﺎت‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪن اوﻗﺎت ﻣﺮﺋﯽ واﺳﻄﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ارﺗﻔﺎع هﺎﯼ اﻓﻖ هﺎﯼ ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب‪ ،‬ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫درﺟﺎت ﺧﻄﻮط اﻓﻖ هﺎﯼ ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﺮ‪ ،‬در ﺣﻴﻦ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ‬

‫ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﺮ ﻗﺒﻞ از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ ﺑﻌﺪ از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ارﺗﻔﺎع وﻗﺖ ﻓﺠﺮ ﺻﺎدق‪،‬‬

‫در ﭼﻬﺎر ﻣﺬهﺐ‪ (–١٩) ،‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﺷﺮوع ﺷﺪن وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل اﻣﺎم اﻋﻈﻢ‪ (–١٩) ،‬درﺟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻮل دو‬

‫اﻣﺎم و ﺳﻪ ﻣﺬهﺐ دﻳﮕﺮ )‪ (–١٧‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﺷﺮوع وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع‬

‫ﺟﺒﺮﯼ ﻣﻴﻞ و ﻣﺘﻤﻢ درﺟﻪ ﻋﺮﺿﯽ اﺳﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪،‬‬

‫ﻣﺮﺋﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ )وﻗﺖ زوال( ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ارﺗﻔﺎع هﺎﯼ ﺷﺮوع اوﻗﺎت ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ هﺮ روز در ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو ارﺗﻔﺎع‬

‫ﺑﺮاﯼ هﺮ روز از ﻧﻮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬وﻗﺖ ﺁﻣﺪن ﮐﻨﺎرﻩ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﻪ درﺟﻪ ارﺗﻔﺎع ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﭼﺸﻢ‬

‫ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬ازﻳﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺎت و ﻧﺸﺎﻧﻪ هﺎﯼ اﻳﻦ وﻗﺖ ﻣﺮﺋﯽ در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ ﻓﻘﻪ ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ اوﻗﺎت ﻇﺎهﺮﯼ‬

‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ ﻧﺒﻮدﻩ‪ ،‬اوﻗﺎت ﻣﺮﺋﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻬﻴﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺗﻘﻮﻳﻢ و ﮐﺴﺎﻧﻴﮑﻪ در ﺳﻤﺎء اﻳﻦ ﻋﻼﻣﺎت را ﻧﻤﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺁن‬

‫اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ را ﺣﺴﺎب ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ ﮐﻪ )در ﺁن اوﻗﺎت( ﮐﻨﺎرﻩ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎﻋﻬﺎﻳﻴﮑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺧﻄﻮط اﻓﻖ‬

‫ﺳﻄﺤﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ ﻣﻴﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻣﺮﺋﯽ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎزهﺎﻳﺸﺎن در‬

‫اﻳﻦ )اوﻗﺎت ﻣﺮﺋﯽ( ادا ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ درﻳﻦ اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ارﺗﻔﺎع ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ .‬ﺁﻣﺪن‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﻳﮏ وﻗﺖ ﻣﺮﺋﯽ‪ ،‬از اﻳﻦ وﻗﺖ رﻳﺎﺿﯽ ‪ ٨‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ٢٠‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺑﻌﺪ دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ )وﻗﺖ ﻣﺮﺋﯽ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪،‬‬

‫وﻗﺖ ﻣﺮﺋﯽ از وﻗﺖ رﻳﺎﺿﯽ ‪ ٨‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ٢٠‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺑﻌﺪ اﺳﺖ‪ .‬اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ اﻳﮑﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ‪ ،‬اوﻗﺎت ﻣﺮﺋﯽ‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا‪ ،‬اﺑﺘﺪاء دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ ﻳﻌﻨﯽ اوﻗﺎت زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ و ﻏﺮوب اذاﻧﯽ‪ ،‬اوﻗﺎت ﻣﺮﺋﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻴﮑﻪ در ﺗﻘﻮﻳﻢ‬

‫هﺎ اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬در دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ اوﻗﺎت ﻣﺮﺋﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻸ‪ ،‬وﻗﺖ ﺣﺴﺎب ﺷﺪﻩ ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ ‪١۵‬‬

‫دﻗﻴﻘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١۵‬دﻗﻴﻘﻪ رﻳﺎﺿﯽ‪ ،‬در دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ‪ ٣ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١۵‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻣﺮﺋﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اوﻻً‪) ،‬اوﻗﺎت‬

‫ﺣﻘﻴﻘﯽ رﻳﺎﺿﯽ( ﮐﻪ اوﻗﺎت رﺳﻴﺪن ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﻧﻤﺎز ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ‪،‬‬

‫ﺑﻌﺪأ ﺑﺎ زﻣﺎن )ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ )اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ ﺷﺮﻋﯽ( ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬در دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻻزم‬

‫ﻧﻤﻴﺂﻳﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ وﻗﺖ رﻳﺎﺿﯽ ‪ ٨‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ٢٠‬ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻴﻦ وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ و وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﻳﮏ ﻧﻤﺎز‪،‬‬

‫زﻣﺎن )ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﺮاﯼ هﺮ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺗﻘﺮﻳﺒﺄ ﻳﮑﺴﺎن ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﻳﮏ ﻣﺤﻞ‪) ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ(‪ ،‬در ﭼﻬﺎر ﻣﺬهﺐ هﻢ‪ ،‬در ﭘﺎﻳﺎن )ﺷﺐ ﺷﺮﻋﯽ( ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬در ﺁن وﻗﺖ‬

‫ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ‪ ،‬ﺳﻔﻴﺪﯼ اﯼ ﺑﻨﺎم )ﻓﺠﺮ ﺻﺎدق(‪ ،‬در ﺷﺮق در ﻳﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬روزﻩ ﻧﻴﺰ‪ ،‬در اﻳﻦ‬

‫وﻗﺖ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺳﺮ ﻣﻨﺠﻢ ﻋﺎرف ﺑﮏ ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪) :‬ﻗﻮﻟﻬﺎﯼ ﺿﻌﻴﻔﯽ ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ درﻳﻦ ﻗﻮﻟﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﻴﮕﺮدد‬

‫ﮐﻪ‪" :‬ﻓﺠﺮ ﺻﺎدق‪ ،‬در هﻨﮕﺎم ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﺷﺪن ﺳﻔﻴﺪﯼ در روﯼ اﻓﻖ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد و در اﻳﻦ وﻗﺖ ارﺗﻔﺎع )‪ ،(–١٨‬ﺣﺘﯽ )‪(–١۶‬‬

‫‪3‬‬
‫درﺟﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ اداﯼ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ١۵ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻌﺪ از وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ ﮐﻪ در ﺗﻘﻮﻳﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎﻃﺎﻧﻪ ﻣﻴﺸﻮد"‪ (.‬ﺑﺮاﯼ‬

‫ﻳﺎﻓﺘﻦ ارﺗﻔﺎع وﻗﺖ ﻓﺠﺮ‪ ،‬در ﻳﮏ ﺷﺐ ﺑﺎز )ﺑﺮّاق(‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮد و ﺑﻪ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻧﮕﺎﻩ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬وﻗﺖ ﻓﺠﺮ ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫اﻳﻦ وﻗﺖ ﺑﻪ هﺮ ﮐﺪام از اوﻗﺎﺗﻴﮑﻪ ﺑﺮاﯼ ارﺗﻔﺎﻋﻬﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪﻩ در ﺣﺴﺎب‬

‫ﺁن وﻗﺖ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﻓﺠﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﺷﻔﻖ ﻧﻴﺰ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎﯼ اﺳﻼم در ﻃﻮل ﻋﺼﺮهﺎ )ﻗﺮﻧﻬﺎ(‪ ١٩ ،‬درﺟﻪ ﺑﻮدن‬

‫ارﺗﻔﺎع ﻓﺠﺮ را ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻮدن ارﻗﺎم دﻳﮕﺮ را ﺧﺒﺮ دادﻩ اﻧﺪ‪ .‬اروﭘﺎﺋﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮدﻩ ﺷﺪن ﺳﻔﻴﺪﯼ‪ ،‬ﻓﺠﺮ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ ارﺗﻔﺎع اﻳﻦ ﻓﺠﺮ )‪ (–١٨‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬در ﻣﻮرد وﻇﺎﺋﻒ دﻳﻨﯽ ﺑﺎﻳﺪ از ﻋﻠﻤﺎﯼ اﺳﻼم ﭘﻴﺮوﯼ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از‬

‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ .‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬در ﺁﺧﺮ )ﺷﺐ ﺷﻤﺴﯽ( ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻴﺮﺳﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ وﻗﺖ دﻳﺪﻩ ﺷﺪن ﻃﻠﻮع ﮐﻨﺎرﻩ‬

‫ﺟﻠﻮﯼ )ﺑﺎﻻﻳﯽ( ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﺁن ﻣﺤﻞ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)ﮐﺮﻩ ﺳﻤﺎء( ﮐﺮﻩ ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺮﮐﺰش ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ و هﻤﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن در‬

‫ﺳﻄﺢ اﻳﻦ ﮐﺮﻩ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺎ )ﻗﻮس هﺎﯼ ارﺗﻔﺎع( ﮐﻪ در روﯼ ﺳﻄﺢ اﻳﻦ ﮐﺮﻩ ﻓﺮض ﺷﺪﻩ ﺣﺴﺎب ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ دو ﻧﻘﻄﻪ اﯼ ﮐﻪ ﻣﺤﻮر زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﮐﺮﻩ ﺳﻤﺎء را ﻗﻄﻊ ﮐﺮدﻩ )ﻗﻄﺐ ﺳﻤﺎء( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻮﯼ هﺎﻳﻴﮑﻪ از دو ﻗﻄﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ )ﻣﺴﺘﻮﯼ‬

‫هﺎﯼ ﻣﻴﻞ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ داﻳﺮﻩ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺘﻮﯼ هﺎ در ﮐﺮﻩ ﺳﻤﺎء ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ )داﻳﺮﻩ هﺎﯼ ﻣﻴﻞ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻮﯼ هﺎﻳﻴﮑﻪ‬

‫از ﺷﺎﻗﻮل ﻳﮏ ﻣﺤﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ )ﻣﺴﺘﻮﯼ هﺎﯼ ﺳﻤﺖ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﺮض ﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻮﯼ هﺎﯼ ﺳﻤﺖ‪ ،‬ﮐﺮﻩ ﺳﻤﺎء را ﻗﻄﻊ ﮐﺮدﻩ‬

‫اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ داﻳﺮﻩ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﺳﻄﺢ ﮐﺮﻩ ﺑﻮﺟﻮد ﺁوردﻩ اﻧﺪ‪) ،‬داﻳﺮﻩ ﺳﻤﺖ = ‪ (AZIMUTH‬هﺎﯼ ﺁن ﻣﺤﻞ و ﻳﺎ )داﻳﺮﻩ هﺎﯼ‬

‫ارﺗﻔﺎع( ﺁن ﻣﺤﻞ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬داﻳﺮﻩ هﺎﯼ ﺳﻤﺖ ﻳﮏ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺑﻄﻮر ﻋﻤﻮدﯼ‪ ،‬اﻓﻖ هﺎﯼ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ را ﻗﻄﻊ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬از ﻳﮏ ﻣﺤﻞ ﮐﺮﻩ‬

‫زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدﯼ ﻣﺴﺘﻮﯼ هﺎﯼ ﺳﻤﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮏ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﻣﻴﻞ ﻣﻴﮕﺬرد‪ .‬ﻣﺤﻮر زﻣﻴﻦ و ﺷﺎﻗﻮل ﻳﮏ ﻣﺤﻞ‪ ،‬در ﻣﺮﮐﺰ زﻣﻴﻦ‬

‫ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ را ﻗﻄﻊ ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺘﻮﯼ اﻳﮑﻪ از اﻳﻦ دو ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﻴﮕﺬرد‪ ،‬هﻢ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺳﻤﺖ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ و هﻢ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﻣﻴﻞ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺘﻮﯼ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻮﯼ )ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر( اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ داﻳﺮﻩ اﯼ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر‪ ،‬ﮐﺮﻩ ﺳﻤﺎء را ﻗﻄﻊ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪،‬‬

‫)داﻳﺮﻩ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر = ‪ (MERIDIEN‬ﺁن ﻣﺤﻞ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳﻄﺢ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر‪ ،‬ﺳﻄﺢ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺁن ﻣﺤﻞ را ﺑﻄﻮر ﻋﻤﻮدﯼ‬

‫ﻗﻄﻊ ﮐﺮدﻩ و داﻳﺮﻩ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺴﺎوﯼ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﯽ ﮐﻪ ﺳﻄﺢ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ را ﻗﻄﻊ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪،‬‬

‫)ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر( ﺁن ﻣﺤﻞ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬داﺋﺮﻩ ﺳﻤﺖ‪ ،‬از ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ]از ﻧﻘﻄﻪ غ[ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺁن ﻣﺤﻞ را در ﻧﻘﻄﻪ )ع(‬

‫در ﺳﻤﺎء ﻗﻄﻊ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﻗﻮس )غ ع( ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻘﻄﻪ )ع( در ﺳﻤﺎء و ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ]ﻧﻘﻄﻪ غ[ ﻗﺮار دارد )ﻗﻮس ارﺗﻔﺎع‬

‫ﺣﻘﻴﻘﯽ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬درﺟﻪ اﻳﻦ ﻗﻮس‪ ،‬در ﺁن ﻟﺤﻈﻪ )ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ = ‪ (ALTITUDE‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﺁن ﻣﺤﻞ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬هﺮ‬

‫ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬از داﻳﺮﻩ هﺎﯼ ﺳﻤﺖ دﻳﮕﺮﯼ ﻣﻴﮕﺬرد‪ .‬داﻳﺮﻩ ﺳﻤﺘﯽ ﮐﻪ از ﻳﮏ ﮐﻨﺎرﻩ )ز( ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻴﮕﺬرد‪ ،‬در ﻳﮏ ﻧﻘﻄﻪ اﻳﻦ ﮐﻨﺎرﻩ را‬

‫و در ﻧﻘﻄﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﺴﺘﻮﻳﻬﺎﯼ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬رﻳﺎﺿﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺋﯽ و ﺣﺴﯽ را ﻗﻄﻊ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ ﻗﻄﻊ در ﺳﻤﺎء‪،‬‬

‫ﻗﻮﺳﻬﺎﻳﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﮕﺮدد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻮﺳﻬﺎ )ﻗﻮس ارﺗﻔﺎع ﻇﺎهﺮﯼ( ﻧﻈﺮﺑﻪ اﻳﻦ اﻓﻖ هﺎ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ درﺟﻪ اﻳﻦ ﻗﻮس هﺎ‪) ،‬ارﺗﻔﺎع‬

‫‪4‬‬
‫هﺎﯼ ﻇﺎهﺮﯼ( ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﻈﺮﺑﻪ اﻳﻦ اﻓﻖ هﺎ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﺳﻄﺤﯽ ﺁن‪ ،‬از ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ اش ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬در هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ازﻳﻦ اﻓﻘﻬﺎ در ارﺗﻔﺎع ﻳﮑﺴﺎن ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻧﻈﺮﺑﻪ هﺮ اﻓﻖ‪ ،‬اوﻗﺎت ﻣﺘﻔﺎوت ﻇﺎهﺮ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬درﺟﻪ زاوﻳﻪ‬

‫ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪﻩ ﺗﻮﺳﻂ دو ﻧﻴﻢ ﺧﻄﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺮﮐﺰ زﻣﻴﻦ ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬از دو ﺳﺮ ﻗﻮس ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﮕﺬرد‪ .‬درﺟﻪ‬

‫ﻗﻮﺳﻬﺎﻳﻴﮑﻪ ﻣﻮازﯼ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻮس )ﻗﻮس ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ( در ﺳﻤﺎء ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﻤﺎر و در ﻃﻮﻟﻬﺎﯼ )درازﻳﻬﺎﯼ( ﻣﺨﺘﻠﻒ در‬

‫ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻧﻴﻢ ﺧﻂ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎوﯼ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬هﻤﻪ ﺷﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ درﺟﻪ ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬دو ﻧﻴﻢ ﺧﻄﻴﮑﻪ‪،‬‬

‫زاوﻳﻪ هﺎﻳﻴﺮا ﮐﻪ ﻣﺴﺎوﯼ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎﻋﻬﺎﯼ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬از ﻧﻘﻄﻪ اﯼ ﺑﺮﻣﻴﺂﻳﺪ ﮐﻪ‪ ،‬ﺷﺎﻗﻮﻟﻴﮑﻪ از ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻒ راﺻﺪ‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﻓﻖ را ﻗﻄﻊ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬درﺟﺎت اﻳﻦ زواﻳﺎﯼ ارﺗﻔﺎع ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ درﺟﺎت ﻗﻮس هﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در داﺧﻞ ﺷﺎن وﺟﻮد‬

‫دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎهﯽ اﻳﮑﻪ ﮐﻪ از ﻣﺮﮐﺰ زﻣﻴﻦ ﻣﻴﮕﺬرد و ﺑﻪ ﻣﺤﻮرش ﻋﻤﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ) ُﻣ َﻌ ِﺪّل اﻟﻨـّﻬﺎر= ﻣﺴﺘﻮﯼ اﮐﻮادر(‬

‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ داﻳﺮﻩ اﯼ ﮐﻪ از ﻗﻄﻊ ﺷﺪن ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﺘﻮﯼ اﮐﻮادر ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻣﺪﻩ )داﻳﺮﻩ ﻣُـﻌَـ ِﺪّل اﻟﻨـّﻬﺎر= اﮐﻮادر = ﺧﻂ‬

‫اﺳﺘﻮا( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و ﻣﺤﻞ ﺳﻄﺢ اﮐﻮادر و داﻳﺮﻩ اﮐﻮادر ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬هﻴﭻ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻴﮑﻨﺪ‪ .‬هﺮ دو ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ را‪ ،‬ﺑﻪ‬

‫دو ﻧﻴﻢ ﮐﺮﻩ ﻣﺴﺎوﯼ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ درﺟﻪ ﻗﻮس داﻳﺮﻩ ﻣﻴﻠﻴﮑﻪ ﺑﻴﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺳﻄﺢ اﮐﻮادر ﻣﻴﻤﺎﻧﺪ )ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ(‬

‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻃﻠﻮع ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬ﺳﻔﻴﺪﯼ ﺑﺎﻻﯼ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ دو درﺟﻪ ارﺗﻔﺎع ﻗﺒﻞ از ﺳﺮﺧﯽ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪،‬‬

‫هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ‪ ١٩‬درﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺪ‪) ،‬ﺳﻔﻴﺪﯼ( ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻓﺘﻮﯼ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬

‫ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻓﺘﻮﯼ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺪهﻨﺪ‪ .‬در اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﻳﻦ و ﺗﻘﻮﻳﻢ م‪ .‬ﻋﺎرف ﺑﮏ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‬

‫ﺧﺒﺮ ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ در هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ‪ ٢٠‬درﺟﻪ ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﻮد‪) ،‬ﺳﻔﻴﺪﯼ( ﺷﺮوع ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬اﻣّﺎ‪،‬‬

‫ﻋﺒﺎداﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺘﻮﯼ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺪارهﺎﯼ روزاﻧﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻋﺒﺎرت از داﻳﺮﻩ هﺎﻳﯽ در روﯼ ﮐﺮﻩ ﺳﻤﺎء هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ هﻢ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻮﯼ اﺳﺘﻮا )اﮐﻮادر( و هﻢ‬

‫ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﻮازﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺘﻮﻳﻬﺎﻳﻴﮑﻪ اﻳﻦ داﻳﺮﻩ هﺎ در ﺁﻧﻬﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻮر زﻣﻴﻦ و ﻣﺴﺘﻮﯼ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻋﻤﻮد‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺘﻮﯼ هﺎﯼ اﻓﻖ را ﺑﻄﻮر ﻣﺎﻳﻞ ﻗﻄﻊ ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺪار ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ را ﻋﻤﻮد ﻗﻄﻊ ﻧﻤﻴﮑﻨﺪ‪ .‬داﻳﺮﻩ‬

‫ﺳﻤﺖ ﮐﻪ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻴﮕﺬرد‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺑﺮ روﯼ داﻳﺮﻩ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻳﮏ‬

‫ﻣﺤﻞ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬داﻳﺮﻩ ﻣﻴﻠﻴﮑﻪ از ﻣﺮﮐﺰش ﻣﻴﮕﺬرد ﺑﺎ داﻳﺮﻩ ﺳﻤﺖ ﺁن ﻣﺤﻞ ﻳﮑﺴﺎن ﻣﻴﺸﻮد و ﻣﺮﮐﺰش‪ ،‬از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ در ﻏﺎﻳﺔ‬

‫اﻻرﺗﻔﺎع ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮد‪.‬‬

‫ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻣﻴﺒﻴﻨﻨﺪ‪) ،‬وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﻇﺎهﺮﯼ(‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ )وﻗﺖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ )ﭘﻴﺸﻴﻦ((‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ وﻗﺖ ﻣﺮﺋﯽ‪ ،‬در هﻨﮕﺎم ﺟﺪا ﺷﺪن ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﻣﺤﻞ زوال ﻇﺎهﺮﯼ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬از اﻓﻖ‬

‫ﺳﻄﺤﯽ هﺮ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ از )ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ( ﮐﻪ ﻣﻴﺒﻴﻨﻴﻢ ﻃﻠﻮع ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﻗﺒﻼ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﮐﻨﺎرﻩ ﺟﻠﻮﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬از اﻓﻖ‬

‫ﺳﻄﺤﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ )از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ( ﮐﻪ ﻣﻴﺒﻴﻨﻴﻢ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ )داﻳﺮﻩ ﻣﺤﻞ زوال ﻇﺎهﺮﯼ( درﺳﻤﺎء ﮐﻪ‬

‫‪5‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻠﻨﺪﯼ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺂﻳﺪ و )وﻗﺖ زوال ﻣﺮﺋﯽ ﻇﺎهﺮﯼ( ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻃﻮرﯼ ﮐﻪ در ﺁن وﻗﺖ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺷﺪن ﺳﺎﻳﻪ‬

‫ب ﻋﻤﻮد ﺑﺮ زﻣﻴﻦ را ﻧﺘﻮان اﺣﺴﺎس ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌﺪا ً‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ داﻳﺮﻩ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﺁن ﻣﺤﻞ درﺳﻤﺎء )وﺳﻂ‬
‫ﭼﻮ ِ‬

‫ﻃﻮل روز‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ وﺳﻂ ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻪ از ﻃﻠﻮع ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻴﮕﺬرد‪ (.‬ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬در ﻏﺎﻳﺔ‬

‫اﻻرﺗﻔﺎع ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪) ،‬وﻗﺖ زوال ﻣﺮﺋﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ( ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ‪ ،‬در هﻨﮕﺎم ﭘﺎﺋﻴﻦ ﺷﺪن ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﻃﺮف‬

‫ﻏﺮب اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ ﺁن ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع‪) ،‬وﻗﺖ زوال ﻇﺎهﺮﯼ( ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬دراز ﺷﺪن ﺳﺎﻳﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد و )وﻗﺖ ﻇﻬﺮ‬

‫ﻣﺮﺋﯽ ﻇﺎهﺮﯼ( ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬از وﻗﺖ زوال ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﻪ وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ در ﺣﺎل ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﺪن اﺳﺖ و از اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺁﺧﺮ‬

‫وﻗﺖ زوال ﻇﺎهﺮﯼ در ﺣﺎل ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺁﻣﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺘﻬﺎﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺳﺎﻳﻪ اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬زﻳﺮا زﻣﺎن و ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺧﻴﻠﯽ ﮐﻢ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪا‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ‪ ،‬از ﻃﺮف ﻏﺮب ﺧﻂ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪) ،‬وﻗﺖ زوال ﻣﺮﺋﯽ‬

‫ﻇﺎهﺮﯼ( ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪) ،‬وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺮﺋﯽ( ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ وﻗﺖ‪ ،‬از وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ زﻣﺎن )ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﺑﻌﺪ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا‪ ،‬ﻓﺮق زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻴﻦ اوﻗﺎت زوال ﺷﺮﻋﯽ و ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻓﺮق زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻴﻦ اﻓﻖ هﺎﯼ ﺳﻄﺤﯽ و ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬اﻳﻦ‬

‫ﻧﻴﺰ‪ ،‬زﻣﺎن )ﺗﻤﮑﻴﻦ( اﺳﺖ‪ .‬اوﻗﺎت ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬از ﺳﺎﻳﻪ ﭼﻮب ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬از ﺳﺎﻳﻪ ﭼﻮب ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ‬

‫زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺗﻤﮑﻴﻦ را ﺑﻪ اﻳﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬وﻗﺖ زوال ﺷﺮﻋﯽ رﻳﺎﺿﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻘﻮﻳﻢ هﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻋﺼﺮ اوّل‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ وﻗﺘﻴﮑﻪ ﺳﺎﻳﻪ هﺮ ﭼﻴﺰﯼ‪ ،‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﻃﻮﻟﻴﮑﻪ در وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ‬

‫دارد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻗﺪ ﺧﻮد دراز ﺷﻮد و ﻳﺎ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺛﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ وﻗﺘﻴﮑﻪ ﺳﺎﻳﻪ هﺮ ﭼﻴﺰ ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﻃﻮﻟﻴﮑﻪ در وﻗﺖ زوال‬

‫ﺣﻘﻴﻘﯽ دارد‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺪ )ﺑﻠﻨﺪﯼ( ﺧﻮدش دراز ﺷﻮد اداﻣﻪ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬اوّﻟﻴﻨﺶ ﺑﻪ ﻗﻮل دو اﻣﺎم و ﺳﻪ ﻣﺬهﺐ دﻳﮕﺮ‪،‬‬

‫دوﻣﻴﻨﺶ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻗﻮل اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻳﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز دﻳﮕﺮ(‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺪن وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺗﺎ هﻨﮕﺎم دﻳﺪﻩ ﺷﺪن ﻏﺮوب ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﺤﻠـﻴﮑﻪ راﺻﺪ ﻗﺮار دارد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﻮﻳﻖ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از ﺑﻪ‬

‫زردﯼ ﮔﺮاﺋﻴﺪن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻳﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺪن ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺎﻳﻴﻨﯽ ]ﺟﻠﻮ[ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﺑﻠﻨﺪﯼ ﻳﮏ ﻧﻴﺰﻩ‪،‬‬

‫ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﻗﺖ از ﺳﻪ وﻗﺖ ﮐﺮاهﺖ ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺁن ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻵن‪ ،‬در ﺗﺮﮐﻴﻪ‪ ،‬در ﺗﻘﻮﻳﻢ هﺎ‪ ،‬اوﻗﺎت ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ اول‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ از اﻳﻦ اوﻗﺎت‪ ،‬در زﻣﺴﺘﺎن ‪ ٣۶‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪ ٧٢‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻌﺪ ادا ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ﻧﻴﺰ‬

‫ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در ﻣﺤﻞ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ درﺟﻪ ﻋﺮﺿﯽ ﺑﻴﻦ ‪ ۴٠‬ﺗﺎ ‪ ۴٢‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻣﺎﻩ ﺟﻨﻮرﯼ )ژاﻧﻮﻳﻪ( ﺷﺮوع ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ‬

‫هﺮ ﻣﺎﻩ ‪ ۶‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ‪ ٣۶‬اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺎﻩ ژوﻻﯼ )ﺟﻮﻻﯼ( از ‪ ،٧٢‬ﺷﺶ دﻗﻴﻘﻪ ﮐﻢ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺮق زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻴﻦ وﻗﺖ دو‬

‫ﻋﺼﺮ در اﻳﻦ ﻣﺎﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫)وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب]ﻧﻤﺎز ﺷﺎم[(‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﻏﺮوب ﻇﺎهﺮﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن‬

‫ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﺤﻠﻴﮑﻪ راﺻﺪ ﻗﺮار دارد دﻳﺪﻩ ﺷﻮد ﺷﺮوع ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﺷﺐ هﺎﯼ ﺷﻤﺴﯽ و ﺷﺮﻋﯽ‬

‫‪6‬‬
‫ﻧﻴﺰ‪ ،‬در اﻳﻦ وﻗﺖ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺟﺎهﺎﻳﯽ ﮐﻪ دﻳﺪن ﻃﻠﻮع وﻏﺮوب ﻇﺎهﺮﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﻣﮑﺎﻧﭙﺬﻳﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ و در هﻨﮕﺎم ﺣﺴﺎب‬

‫ﮐﺮدن )در هﻨﮕﺎم ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز(‪ ،‬اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬هﺮ ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺗﭙﻪ‬

‫ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺷﺮﻋﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﺮ ﺷﺐ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﺤﻆ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪن )ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن( ﺷﻌﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻳﻦ ﻣﺤﻞ‪ ،‬وﻗﺖ ﻏﺮوب‬

‫ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺮﺋﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ‪ ،‬در اﻳﻦ وﻗﺖ ﺑﻪ ‪ ١٢‬ﺁوردﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺎم‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬

‫ﻋﺸﺎء)ﺧﻔﺘﻦ( اداﻣﻪ ﻣﻴﻴﺎﺑﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺷﺎم را‪ ،‬در اوّل وﻗﺖ ادا ﮐﺮدن ﺳﻨّﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از وﻗﺖ )اﺷﺘﺒﺎق ﻧﺠﻮم(‪،‬‬

‫ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاواﻧﯽ ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺁﻣﺪن ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع دﻩ درﺟﻪ زﻳﺮ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ‬

‫ﺣﺮام اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺮﻳﻀﯽ‪ ،‬ﺳﻔﺮﯼ ﺑﻮدن و ﻃﻌﺎم ﺁﻣﺎدﻩ را ﺧﻮردن‪ ،‬ﻣﻴﺘﻮان اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬

‫)وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ]ﻧﻤﺎز ﺧﻔﺘﻦ[(‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻗﻮل اﻣﺎﻣﻴﻦ )دو اﻣﺎم ﻳﻌﻨﯽ اﻣﺎم اﺑﻮﻳﻮﺳﻒ و اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ(‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻋﺸﺎء‬

‫اوّل‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻌﺪ از ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن ﺳﺮﺧﯽ در روﯼ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ در ﻏﺮب‪ ،‬ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در ﺳﻪ ﻣﺬهﺐ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل اﻣﺎم اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻋﺸﺎء ﺛﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻌﺪ از ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن ﺳﻔﻴﺪﯼ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در ﺣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﺗﺎ ﺁﺧﺮ ﺷﺐ ﺷﺮﻋﯽ‪،‬‬

‫ﻳﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﺳﻔﻴﺪ ﺷﺪن ﻓﺠﺮ ﺻﺎدق ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺖ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن ﺳﺮﺧﯽ‪ ،‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬در زﻳﺮ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ‬

‫ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪ ١٧‬هﻔﺪﻩ درﺟﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﻧﻮزدﻩ درﺟﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺳﻔﻴﺪﯼ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎﻳﯽ ﻧﻴﺰ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ :‬در ﻣﺬهﺐ ﺷﺎﻓﻌﯽ ﺁﺧﺮ وﻗﺖ ﻋﺸﺎء ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺸﺎء را‪ ،‬ﺑﻌﺪ از‬

‫ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺷﺮﻋﯽ ادا ﮐﺮدن‪ ،‬در ﻧﻈﺮ اﻳﻨﻬﺎ ﺟﺎﺋﺰ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺮوﻩ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺎﻟﮑﯽ ﺗﺎ ﺁﺧﺮ ﺷﺐ‬

‫ﺷﺮﻋﯽ ادا ﮐﺮدن ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣّﺎ‪ ،‬ادا ﮐﺮدﻧﺶ ﺑﻌﺪ از ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺖ از ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﮔﻨﺎﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزهﺎﯼ‬

‫ﻇﻬﺮ و ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( را در اوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ دو اﻣﺎم )اﻣﺎم اﺑﻮﻳﻮﺳﻒ و اﻣﺎم ﻣﺤﻤﺪ( ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ادا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻀﺎ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ‪،‬‬

‫ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻗﻮل اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ﺑﺎﻳﺪ ادا ﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬در ﺁن روز ﻧﻤﺎزهﺎﯼ ﻋﺼﺮ و ﻋﺸﺎء )ﺧﻔﺘﻦ( را ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻗﺒﻞ از‬

‫وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪ اﻧﺪ ادا ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﮐﺴﻴﮑﻪ ﻗﺒﻞ از ﺧﺮوج وﻗﺖ‪ ،‬ﺗﮑﺒﻴﺮ اﻓﺘﺘﺎح ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﺎﻟﮑﯽ و‬

‫ﺷﺎﻓﻌﯽ ﮐﺴﻴﮑﻪ ﻗﺒﻞ از ﺧﺮوج وﻗﺖ‪ ،‬ﻳﮏ رﮐﻌﺖ ادا ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را در وﻗﺘﺶ ادا ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺿﻴﺎ ﺑﮏ در ﮐﺘﺎب‬

‫)ﻋﻠﻢ هﻴﺌﺖ( ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪:‬‬

‫)هﺮ ﭼﻪ اﻧﺪازﻩ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻄﺒﻬﺎ ﻧﺰدﻳﮏ رﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﺑﺘﺪاﯼ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎزهﺎﯼ ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎء‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ اوﻗﺎت ﻓﺠﺮ و ﺷﻔﻖ‪ ،‬از‬

‫اوﻗﺎت ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ دور ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪاء اوﻗﺎت ﻧﻤﺎزهﺎﯼ ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎء‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اوﻗﺎت‬

‫ﻧﻤﺎز هﺮ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ از ﺧﻂ اﺳﺘﻮا )‪ (EQUATOR‬ﻳﻌﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ درﺟﻪ ﻋﺮض ]‪ [LATITUDE =φ‬و ﺑﻪ‬

‫ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ [DECLINATION =δ ] ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﻩ و روزﻩ هﺎ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪] (.‬در ﺟﺎهﺎﻳﯽ ﮐﻪ درﺟﺎت ﻋﺮض از‬

‫) ﻣﻴﻞ – ‪ (٩٠‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ هﻴﭻ وﻗﺖ روز و ﺷﺐ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺘﻤﻢ درﺟﻪ ﻋﺮض ]زاوﻳﻪ اﻳﮑﻪ درﺟﻪ ﻋﺮض را ﺑﻪ ‪ ٩٠‬درﺟﻪ‬

‫اﺗﻤﺎم ﻣﻴﮑﻨﺪ[ > ﻣﻴﻞ ‪ ١٩ +‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ ﺑﺎ درﺟﺎت ﻋﺮض ) ْ‪ (٩٠ – ١٩ = ٧١‬و ﻳﺎ در زﻣﺎﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬

‫‪7‬‬
‫از ‪ ٧١‬درﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﺎﻩ هﺎﯼ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﮐﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﭘﻨﺞ درﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن ﺷﻔﻖ‪ ،‬ﻓﺠﺮ ﺷﺮوع‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ هﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺜﻼ در ﺷﻬﺮ ﭘﺎرﻳﺲ ﮐﻪ درﺟﻪ ﻋﺮض '‪ ۵٠°۴٨‬اﺳﺖ ﺑﻴﻦ ‪ ١٢‬ژون )ﺟﻮن( ﺗﺎ ‪ ٣٠‬ژون )ﺟﻮن( اوﻗﺎت‬

‫ﻧﻤﺎزهﺎﯼ ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎء ﺷﺮوع ﻧﻤﻴﺸﻮد ﻳﻌﻨﯽ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﻴﻴﺎﺑﺪ[‪ .‬وﻗﺖ در ﻣﺬهﺐ ﺣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﺳﺒﺐ ﻧﻤﺎز در ﻣﻴﺎن‬

‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﺸﻮرهﺎ اﻳﻦ دو ﻧﻤﺎزﻓﺮض ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬وﻟﯽ در ﻧﻈﺮ ﺑﻌﻀﯽ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬

‫را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ اوﻗﺎت ﻣﺤﻞ هﺎﻳﻴﮑﻪ درﺟﺎت ﻋﺮض ﺷﺎن ﺑﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ادا ﮐﺮدن ﻓﺮض ﻣﻴﮕﺮدد‪] .‬در زﻣﺎن هﺎﻳﯽ ﮐﻪ‬

‫وﻗﺖ اﻳﻦ دو ﻧﻤﺎز ﺷﺮوع ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ ،‬ادا ﻧﻤﻮدن در اوﻗﺎت ﺁﺧﺮﻳﻦ روزﻳﮑﻪ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎزهﺎﯼ ﻣﺬﮐﻮر ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺴﻦ‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪[.‬‬

‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻬﺎر ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺖ از ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ زﻣﺎن روزﻩ ﺗﻤﺎم ﺷﻮد‪) ،‬ﺿﺤﯽ( ﻳﻌﻨﯽ وﻗﺖ ﭼﺎﺷﺖ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺼﻒ ﻧﻬﺎر ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬وﻗﺖ )ﺿﺤﻮة اﻟﮑﺒﺮﯼ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪،‬‬

‫‪ ÷ ٢‬ﻓﺠﺮ ‪ ÷ ٢ = ١٢ +‬ﻓﺠﺮ – ‪ + ١٢‬ﻓﺠﺮ = ‪) ÷ ٢‬ﻓﺠﺮ – ‪ + (٢۴‬ﻓﺠﺮ = ﺿﺤﻮة اﻟﮑﺒﺮﯼ‪ ،‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻳﻌﻨﯽ )ﻧﻈﺮ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ( ﻧﺼﻒ وﻗﺖ ﻓﺠﺮ‪ ،‬از ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٢‬ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﺿﺤﻮة اﻟﮑﺒﺮﯼ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در‬

‫اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬در ‪ ١٣‬ﺁﮔﻮﺳﺖ‪ ،‬وﻗﺖ ﻓﺠﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ٣ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٩‬دﻗﻴﻘﻪ و وﻗﺖ ﻏﺮوب ‪ ١٩‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٣‬دﻗﻴﻘﻪ‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺪت روز ﺷﺮﻋﯽ ‪ ١۶‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۴‬دﻗﻴﻘﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ،‬وﻗﺖ ﺿﺤﻮة اﻟﮑﺒﺮﯼ )‪ ١١‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١١‬دﻗﻴﻘﻪ =‬

‫‪ (٨،٠٢ + ٣،٠٩‬ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬و ﻳﺎ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻣﺠﻤﻮع اوﻗﺎت ﻏﺮوب و اﻣﺴﺎﮎ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ هﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺪﻟﻴﻞ زﻳﺎد ﺷﺪن درﺟﻪ اﻧﮑﺴﺎر )ﺷﮑﺴﺖ( ﺿﻴﺎ )ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ(‬

‫ﺗﻮﺳﻂ ﻃﺒﻘﺎت هﻮا‪ ،‬در ﺟﺎهﺎﯼ هﻤﻮار ﻣﺜﻞ درﻳﺎ و دﺷﺖ‪ ،‬در وﻗﺘﻴﮑﻪ ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬از ﺧﻂ ﻇﺎهﺮﯼ )‪ (٠،۵۶‬درﺟﻪ‬

‫ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﻠﻮع دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﺮ ﺷﺎم ﻧﻴﺰ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن ﺧﻮرﺷﻴﺪ در اﻓﻖ‪ ،‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ اﻧﺪازﻩ ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺗﺤﻘﻖ‬

‫ﻣﻴﻴﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻮﻳﻬﺎﯼ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎهﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﻗﻮل ﻳﮏ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮ زﻣﻴﻦ ﮐﻪ از اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻣﻴﮕﺬرد ﻋﻤﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‬

‫)اﻓﻖ = ‪ (HORIZONS‬هﺎﯼ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﻓﻖ هﺎﯼ ﺳﻄﺤﯽ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺶ اﻓﻖ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻞ هﺎﯼ‬

‫اﻳﻦ اﻓﻖ هﺎ و راﺳﺘﺎهﺎﻳﺸﺎن )اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ هﺎﻳﺸﺎن( ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻒ راﺻﺪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ‪) .‬اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ(‪،‬‬

‫ﻣﺴﺘﻮﯼ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎهﯽ )إ ع( اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﻣﻴﮕﺬرد‪) .‬اﻓﻖ ﺣﺴّﯽ( ﻳﮏ راﺻﺪ‪ ،‬ﻳﮏ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎهﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬

‫ﻧﻘﻄﻪ )ب( ﮐﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻒ راﺻﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻴﮕﺬرد ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﺗﻤﺎس ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬دو ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﯽ ﮐﻪ‬

‫از ﺳﻄﺢ و ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻴﺮود‪ ،‬زاوﻳﻪ اﯼ در ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ زاوﻳﻪ‬

‫)اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ( ]‪ [PARALLAXE‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬وﺳﻄﯽ )ﻣﺘﻮﺳﻂ( ﺳﺎﻻﻧﻪ اش ‪ ٨,٨‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬

‫‪8‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ رﻳﺎﺿﯽ و ﻳﺎ اﻓﻖ ﺣﺴﯽ از ارﺗﻔﺎع ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺗﻔﺮﻳﻖ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد )ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد( ﻧﺘﻴﺠﻪ‬

‫ﺑﺪﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ ﺳﺒﺐ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ﻃﻠﻮع ﻣﺎﻩ و ﺧﻮرﺷﻴﺪ دﻳﺮ دﻳﺪﻩ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬راﺻﺪ‪ ،‬در ﺑﻠﻨﺪﯼ‬

‫ﻣﻌﻴﻦ در ﻧﻘﻄﻪ )م( ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﺴﺘﻮﯼ )ف( ﮐﻪ ازﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ )م( ﻣﻴﮕﺬرد )اﻓﻖ رﻳﺎﺿﯽ( راﺻﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻌﺎع )م ق(‪ ،‬از ﭼﺸﻢ‬

‫راﺻﺪ ﮐﻪ در ﻧﻘﻄﻪ )م( ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪﻩ در ﻧﻘﻄﻪ )ق( ﺑﻪ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﺗﻤﺎس ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻣﺨﺮوﻃﻴﮑﻪ از دوران اﻳﻦ ﺷﻌﺎع )م‬

‫ق( در اﻃﺮاف ﺷﺎﻗﻮل ﻧﻘﻄﻪ )م( ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬در ﻧﻘﻄﻪ هﺎﯼ )ق( ﺑﻪ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﺗﻤﺎس ﻣﻴﮑﻨﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ هﺎﯼ )ق( داﺋﺮﻩ‬

‫)ل ق( را ﺑﻤﻴﺎن ﻣﻴﺂورد‪ .‬هﻤﻴﻦ داﺋﺮﻩ )ل ق(‪) ،‬ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ( ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻮﯼ اﻳﮑﻪ از اﻳﻦ داﻳﺮﻩ ﻣﻴﮕﺬرد و ﺑﻪ ﺷﺎﻗﻮل‬

‫ﻧﻘﻄﻪ )م( ﻋﻤﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ )اﻓﻖ ﻣﺮﺋﯽ( راﺻﺪ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳﻄﺢ اﻳﻦ ﻣﺨﺮوط )اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ( ﺁن اﺳﺖ‪ .‬راﺻﺪﻳﮑﻪ در ﻳﮑﯽ از ﻣﺤﻞ‬

‫هﺎﯼ ﺑﻠﻨﺪ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﺷﺖ و ﺑﺤﺮ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﺎط ﺁن ﻣﺤﻞ را ﻣﺜﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺎ ﺁﺳﻤﺎن وﺻﻞ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻳﮏ داﺋﺮﻩ‬

‫ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ داﺋﺮﻩ )ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ( ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ داﻳﺮﻩ از ﻧﻘﺎﻃﯽ ﺑﻤﻴﺎن ﻣﻴﺂﻳﺪ ﮐﻪ اﻓﻖ ﻣﺮﺋﯽ ﺳﻄﺢ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ را در‬

‫ﺁن ﻧﻘﺎط ﻗﻄﻊ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬از هﺮ ﻳﮏ از اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ هﺎ ﻳﮏ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺳﻤﺖ ﻣﻴﮕﺬرد‪ .‬ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺳﻤﺖ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﺁﻧﺠﺎ ﻗﺮار دارد‪،‬‬

‫ﻧﻘﻄﻪ )ق( را ﻗﻄﻊ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺘﻮﯼ اﻓﻖ ﺣﺴﯽ ﮐﻪ ازﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ )ق( ﻋﺒﻮر ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺳﻤﺖ ﻣﺬﮐﻮر را در ﻃﻮل ﺧﻂ )م س(‬

‫ﺑﻄﻮر ﻋﻤﻮدﯼ ﻗﻄﻊ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬در ﻳﮏ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﻓﻖ هﺎﯼ ﺳﻄﺤﯽ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻘﺎط )ق(‬

‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﺗﻤﺎس ﻣﻴﻴﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ را ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻴﺂورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺷﻌﺎﻋﯽ ﮐﻪ از ﭼﺸﻢ راﺻﺪ‬

‫ﺑﻴﺮون ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ )م س( )ﺧﻂ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻗﻮس )ز س( ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺳﻤﺖ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻮس‪ ،‬درﺟﻪ زاوﻳﻪ دو ﻧﻴﻢ ﺧﻄﯽ را ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ ﮐﻪ از ﭼﺸﻢ راﺻﺪ ﺑﻴﺮون ﺁﻣﺪﻩ از دو ﺳﺮ‬

‫اﻳﻦ ﻗﻮس ﻣﻴﮕﺬرد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ )ق( ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ )م س( ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﺗﻤﺎس‬

‫ﻣﻴﮑﻨﺪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺮ روﯼ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ و اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ هﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻴﺨﻮرد‪ .‬ﻗﻮس )ح ق( ﮐﻪ از )ق(‪،‬‬

‫ﻣﻮازﯼ ﺑﻪ ﻗﻮس ارﺗﻔﺎع )ز س( در ﺳﻤﺎء ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ )م ز( را ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن راﺻﺪ و ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻗﺮار دارد‪،‬‬

‫در ﻧﻘﻄﻪ )ح( ﻗﻄﻊ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬راﺻﺪ اﮔﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ )ح( ﻧﮕﺎﻩ ﮐﻨﺪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻣﻴﺒﻴﻨﺪ‪ .‬ﮔﻤﺎن ﻣﻴﺒﺮد ﮐﻪ اﻳﻦ ﻗﻮس‪ ،‬ارﺗﻔﺎع‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ اﺳﺖ‪ .‬درﺟﻪ اﻳﻦ ﻗﻮس )ح ق(‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ارﺗﻔﺎع )ز‬

‫س( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ارﺗﻔﺎع‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ‪) ،‬ارﺗﻔﺎع ﻇﺎهﺮﯼ( )ح ق( اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬از ﻧﻘﻄﻪ )س(‬

‫درﺳﻤﺎء ﻏﺮوب ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬راﺻﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﻴﺒﺮد ﮐﻪ از ﻧﻘﻄﻪ )ق( روﯼ زﻣﻴﻦ ﻏﺮوب ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و‬

‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬ﺑﻪ زﻳﺮ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ ﻳﮏ ﻣﺤﻞ وارد ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ارﺗﻔﺎﻋﺶ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻓﻖ ﺻﻔﺮ ﺷﻮد‪ ،‬راﺻﺪ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ در هﺮ‬

‫ﺟﺎﯼ اﻳﻦ اﻓﻖ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺮوب ﮐﺮدن اﻳﻨﻬﺎ را ﻣﻴﺒﻴﻨﻨﺪ‪ .‬راﺻﺪﻳﮑﻪ در ﻧﻘﻄﻪ )م( ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ را از اﻓﻖ‬

‫ﺳﻄﺤﯽ اﻳﮑﻪ از ﻧﻘﻄﻪ )ق( ﻣﻴﮕﺬرد‪ ،‬ﻣﻴﺒﻴﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ‪ ،‬ﺻﻔﺮ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬وﻗﺖ ﻏﺮوب راﺻﺪﻳﮑﻪ در ﻧﻘﻄﻪ )م( ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻤﭽﻨﺎن‪ ،‬هﻤﻪ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز راﺻﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع هﺎﯼ‬

‫ﺷﺮﻋﯽ ﺷﺎن ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬راﺻﺪﻳﮑﻪ در ﻧﻘﻄﻪ )م( ﻗﺮار دارد‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺷﺮﻋﯽ )ز س(‬

‫‪9‬‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺼﻮرت ارﺗﻔﺎع )ح ق( ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻴﺒﻴﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻨﺮو‪ ،‬در‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز )ارﺗﻔﺎع هﺎﯼ ﻇﺎهﺮﯼ( )ح ق( ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ارﺗﻔﺎع هﺎ از‬

‫ارﺗﻔﺎع هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ هﺎﯼ رﻳﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺋﯽ و ﺣﻘﻴﻘﯽ راﺻﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮق )ز ع( ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع‬

‫ﺣﻘﻴﻘﯽ از ارﺗﻔﺎع )ز س( ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ‪) ،‬زاوﻳﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﻓﻖ( ﺑﺮاﯼ ﺑﻠﻨﺪﯼ )م( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻗﻮس داﻳﺮﻩ ﺳﻤﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ‬

‫درﺟﻪ زاوﻳﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﻓﻖ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻗﻮس )ع س( )اﻧﺤﻄﺎط اﻓﻖ( اﺳﺖ‪ .‬در اراﺿﯽ ﮐﻮهﺴﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻏﻴﺮ‬

‫ﻗﺎﺑﻞ دﻳﺪن اﺳﺖ‪) ،‬اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ( ﮐﻪ در ﺗﻘﻮﻳﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ق = ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺳﻤﺘﻴﮑﻪ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻴﮕﺬرد‪ ،‬اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ داﺋﺮﻩ )ل ق( را درﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در ﻧﻘﻄﻪ )ق( ﻗﻄﻊ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ن = ﻳﮑﯽ از ﻧﻘﻄﻪ هﺎﯼ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﮐﻪ درﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ‪ ،‬اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ را ﻗﻄﻊ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫م س = ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻮﯼ اﻓﻖ ﺣﺴﯽ ﮐﻪ در ﻧﻘﻄﻪ )ق( ﺑﻪ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﻣﻤﺎس ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ )اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ( راﺻﺪ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ -١‬ﻣﺴﺘﻮﯼ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ؛ ‪ ٢‬ـ ﻣﺴﺘﻮﯼ اﻓﻖ ﺣﺴﯽ؛ ‪ ٣‬ـ ﻣﺴﺘﻮﯼ اﻓﻖ رﻳﺎﺿﯽ؛ ‪ ۴‬ـ ﻣﺴﺘﻮﯼ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ؛ ‪ ۵‬ـ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ؛ ‪ ۶‬ـ‬

‫ﺧﻂ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ‪.‬‬

‫)ح ق( = ارﺗﻔﺎع ﮐﻨﺎرﻩ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﻧﻘﻄﻪ )ق( ﮐﻪ روﯼ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻗﺮار دارد‪ .‬اﻳﻦ ارﺗﻔﺎع‪ ،‬ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع )ز س( ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ ﻣﺴﺎوﯼ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ط = ج = ش = زاوﻳﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﻓﻖ‪.‬‬ ‫غ = رؤﻳﺖ )دﻳﺪﻩ ﺷﺪن( ﺧﻮرﺷﻴﺪ از زﻣﻴﻦ‪.‬‬

‫م = ﻳﮑﯽ از ﻧﻘﺎط ﺑﻠﻨﺪ در ﻣﺤﻞ‪.‬‬ ‫غ ع = ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪.‬‬

‫ز م ف = زاوﻳﻪ ارﺗﻔﺎع رﻳﺎﺿﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪.‬‬ ‫ب = ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺤﻞ‪.‬‬

‫ز س = ﻗﻮس داﻳﺮﻩ ﺳﻤﺖ در ﺳﻤﺎء ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دهﻨﺪﻩ ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ اﺳﺖ‪ .‬درﺟﻪ اﻳﻦ ﻗﻮس ﻣﺴﺎوﯼ ﺑﻪ‬

‫درﺟﻪ ﻗﻮس )ح ق( ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ راﺻﺪ در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻳﮏ ﻣﺤﻞ ﻗﺮار دارد‪ ،‬اﻓﻖ هﺎﯼ‪ ،‬رﻳﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯽ و ﻣﺮﺋﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﻳﮑﺴﺎن ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻓﻖ‬

‫ﺳﻄﺤﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬داﻳﺮﻩ ﮐﻮﭼﮑﯽ اﺳﺖ در اﻃﺮاف اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ )ب( ﮐﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ارﺗﻔﺎﻋﯽ ﮐﻪ‬

‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﻂ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ و ارﺗﻔﺎع هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ هﻤﻪ اﻓﻖ هﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻳﮑﺴﺎن ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﺪن راﺻﺪ‪ ،‬اﻓﻖ‬

‫رﻳﺎﺿﯽ اش ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻓﻖ ﺣﺴﯽ اش‪ ،‬ﺑﻪ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬ﺑﻄﺮف اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ اش ﭘﺎﻳﻴﻦ‬

‫ﺁﻣﺪﻩ و ﺑﺰرگ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮهﺎﯼ داﻳﺮﻩ هﺎﯼ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﮐﻪ ﺑﺰرگ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ زاوﻳﻪ هﺎﯼ )ط(‪ ،‬ﻗﻮﺳﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ‬

‫اﻧﺪازﻩ درﺟﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﻓﻖ‪ .‬ﻗﻮﺳﻬﺎﯼ )ز س( ﮐﻪ ارﺗﻔﺎع هﺎﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زاوﻳﻪ )اﻧﺤﻄﺎط‬

‫اﻓﻖ( از ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺁﻣﺪن ﺁﻓﺘﺎب ﺑﻪ وﻗﺖ زوال‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﮏ اﻓﻖ‪ ،‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﺁﻣﺪن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻓﻖ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ راﺻﺪ در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ هﻤﻪ اﻓﻖ هﺎ و ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬ﻣﺤﻞ هﺎﯼ زواﻟﺶ هﻤﺎن ﻳﮏ ﻧﻘﻄﻪ‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ اﯼ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ روز ﻣﺪار روزاﻧﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬داﻳﺮﻩ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر را ﻗﻄﻊ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ )ع( ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اوﻟﻴﻦ و‬

‫دوﻣﻴﻦ ﺷﮑﻞ هﺎ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ ﻣﻴﺂﻳﻨﺪ ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ )ع( وﺳﻂ ﻗﺴﻤﺖ روز ﻣﺪار روزاﻧﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬

‫اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ )ﻣﺤﻞ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻒ راﺻﺪهﺎﻳﻴﮑﻪ در ﻣﺤﻞ هﺎﯼ ﺑﻠﻨﺪ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﺧﻮرﺷﻴﺪ را‬

‫ﻣﻴﺒﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬داﺋﺮﻩ هﺎﯼ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ داﺋﺮﻩ هﺎ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ هﺎﯼ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﺑﻤﻴﺎن ﻣﻴﺂﻳﺪ‪) .‬داﻳﺮﻩ هﺎﯼ ﻣﺤﻞ زوال(‬

‫ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ هﺎﯼ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع‪ ،‬در اﻃﺮاف ﻣﺤﻞ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ در ﺳﻤﺎء ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪) ،‬ﻣﺤﻞ هﺎﯼ زوال ﻇﺎهﺮﯼ(‬

‫راﺻﺪهﺎﯼ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬در ﺣﺎل ﮔﺮدش ﺑﺮ روﯼ ﻣﺪار ﺧﻮد اﺳﺖ‪ ،‬در دو ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ هﺮ ﻳﮏ از اﻳﻦ داﻳﺮﻩ‬

‫هﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻴﮑﻪ ﺑﻪ اوﻟﻴﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺮﺳﺪ )وﻗﺖ زوال ﻇﺎهﺮﯼ( ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺑﻪ دوﻣﻴﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺎن‬

‫وﻗﺖ زوال ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ راﺻﺪ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺗﺮ ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺤﻄﺎط اﻓﻖ واﻗﻊ ﺷﺪﻩ‪ ،‬داﻳﺮﻩ هﺎﯼ )ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ( ﺁن‬

‫ﺑﺰرگ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬اﻳﻦ )داﻳﺮﻩ هﺎﯼ ﻣﺤﻞ زوال( ﮐﻪ در ﺳﻤﺎء هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺑﺰرگ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮ هﺎﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ درﺟﺎت‬

‫ﻗﻮس هﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻗﻮﺳﻬﺎ ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮهﺎﯼ داﻳﺮﻩ هﺎﯼ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ در روﯼ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ راﺻﺪ‪،‬‬

‫ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻒ ﺧﻮد ﻣﻴﺮود‪) ،‬داﻳﺮﻩ ﻣﺤﻞ زوال( در ﺳﻤﺎء‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎرج ﺗﺮﻳﻦ و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻴﺮﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ‬

‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ داﻳﺮﻩ ﻣﺤﻞ زوال‪) ،‬ﻣﺤﻞ زوال ﺷﺮﻋﯽ( راﺻﺪ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ راﺻﺪﯼ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻳﮏ ﻣﺤﻞ ﻗﺮار‬

‫دارد )اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ( ﺁن ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﮐﻨﺎرﻩ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ )ارﺗﻔﺎع ﺷﺮﻋﯽ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ارﺗﻔﺎع‬

‫ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ در ﻣﺤﻞ ﻃﻠﻮع ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎرﻩ ﺟﻠﻮﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ داﻳﺮﻩ ﻣﺤﻞ زوال‬

‫ﺷﺮﻋﯽ وارد ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺗﭙﻪ اﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁن اﻧﺪازﻩ در ﻣﺴﺎﻓﺖ دور ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در زﻣﺎن اﺳﻔﺮار ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﯼ ﺳﺎﻳﻪ و روﺷﻦ‬

‫ﺁن از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻓﺮق ﮐﺮدﻩ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺗﭙﻪ ﺁن ﻣﺤﻞ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮ داﻳﺮﻩ ﻣﺤﻞ زوال ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ زاوﻳﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﻓﻖ‬

‫‪11‬‬
‫راﺻﺪﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺗﭙﻪ ﻗﺮار دارد‪ .‬داﻳﺮﻩ هﺎﯼ وﻗﺖ زوال دﻳﺪﻩ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬ورود و ﺧﺮوج ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ داﻳﺮﻩ هﺎ‪،‬‬

‫ﺑﺎ دراز و ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺷﺪن ﺳﺎﻳﻪ ﭼﻮب ﮐﻪ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫در ﺟﺎﻳﻴﮑﻪ اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﻳﻦ ﭼﻴﺰهﺎﻳﻴﺮا ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادن ﺁن ﺑﺮاﯼ ﻓﺮد روزﻩ دار ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﺑﻴﺎن ﻣﻴﮑﻨﺪ و ﻧﻴﺰ ﺗﺤﺘﺎوﯼ‬

‫در ﺣﺎﺷﻴﻪ )ﻣﺮاﻗﯽ اﻟﻔﻼح( ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ‪) ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﺤﻞ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻗﺮار دارد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻏﺮوب ﻇﺎهﺮﯼ را ﻗﺒﻞ از هﺮ ﮐﺲ‬

‫ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﺎﯼ ﺑﻠﻨﺪ ﻗﺮار دارد اﻓﻄﺎر ﻣﻴﮑﻨﺪ‪] .‬در اﺳﻼﻣﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻣﻴﺒﻴﻨﻨﺪ اوﻗﺎت‬

‫ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اوﻗﺎت ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ [.‬ﻏﺮوب‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻧﻤﻴﺒﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﮑﯽ ﮔﺮاﻳﻴﺪن ﺗﭙﻪ هﺎﻳﯽ‬

‫ﮐﻪ در ﻃﺮف ﺷﺮق ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ(‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻏﺮوب ﻇﺎهﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻧﺮا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻣﻴﺒﻴﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻏﺮوﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻮﻗﻮع ﻣﻴﭙﻴﻮﻧﺪد‪ .‬در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ )اﻻﻧﻮار ﻻﻋﻤﺎل اﻻﺑﺮار( ﺷﺎﻓﻌﯽ و )ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻧﻬﺮ( ﻧﻴﺰ‬

‫ﺧﺒﺮ دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‪" :‬ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﺮوب را ﻧﻤﻴﺒﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺖ )ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ(‪ ،‬ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد"‪.‬‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﺤﻖ ﺳُﺠﺎدل ﮐﻪ از ﺻﺤﺒﺖ هﺎﯼ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﺼﻮم ﻓﺎروﻗﯽ ﺳﺮهﻨﺪﯼ ﺑﻬﺮﻩ ﻣﻨﺪ ﺷﺪﻩ در ﮐﺘﺎب ﻓﺎرﺳﯽ )ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺷﺮح‬

‫وﻗﺎﻳﻪ( ﮐﻪ در هﻨﺪوﺳﺘﺎن در ﺳﺎل ‪ ١٢٩۴‬هﺠﺮﯼ ]‪ ١٨٧٧‬م‪ [.‬ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ درﺑﺎرﻩ ﺑﻪ ﺁﺳﺎﻧﯽ ﻳﺎﻓﺘﻦ اوﻗﺎت ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ‬

‫ﮐﻪ‪:‬‬

‫)در ﺟﺎﻳﯽ هﻤﻮار ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻳﮏ داﻳﺮﻩ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ داﻳﺮﻩ )داﻳﺮﻩ هﻨﺪﻳّﻪ( ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ وﺳﻂ‬

‫داﻳﺮﻩ‪ ،‬ﭼﻮﺑﯽ راﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ درازﯼ ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮ داﻳﺮﻩ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﭼﻮب ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﮐﺎﻣﻸ ﻋﻤﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻮﮎ‬

‫ﺑﺎﻻﻳﯽ ﭼﻮب از ﺳﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ داﻳﺮﻩ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻳﮑﺴﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﭼﻮب ﻋﻤﻮد )ﻣﻘﻴﺎس( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﻳﻪ‬

‫اﻳﻦ ﻣﻘﻴﺎس‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﺑﻴﺮون داﻳﺮﻩ اﻣﺘﺪاد ﻣﻴﻴﺎﺑﺪ و در ﻃﺮف ﻏﺮب ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺎ‬

‫اﻓﺰاﻳﺶ ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺳﺎﻳﻪ ﮐﻮﺗﺎهﺘﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ اﯼ ﮐﻪ ﻧﻮﮎ ﺳﺎﻳﻪ وارد داﻳﺮﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ ﮔﺬارﯼ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در ﺑﻌﺪ از‬

‫ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ اﯼ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﺷﺮق داﻳﺮﻩ ﺑﻴﺮون ﻣﻴﺮود ﻧﻴﺰ ﻳﮏ ﻋﻼﻣﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻴﺎن وﺳﻂ ﻗﻮس )ﮐﻤﺎن( ﻣﻮﺟﻮد‬

‫ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﮔﺬارﯼ ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ ﻣﺮﮐﺰ داﻳﺮﻩ‪ ،‬ﻳﮏ ﺧﻂ راﺳﺖ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺧﻂ‪) ،‬ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر( ﺁن ﻣﺤﻞ‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ (.‬اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر‪ ،‬ﺟﻬﺖ هﺎﯼ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب را ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﺎرﻩ ﺟﻠﻮﻳﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬از ﺧﻂ‬

‫اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﺁن ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﻣﻴﺮﺳﺪ‪) ،‬وﻗﺖ زوال ﻇﺎهﺮﯼ( ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺷﺪن ﺳﺎﻳﻪ اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از‬

‫اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ در ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ وﻗﺖ‪) ،‬وﻗﺖ زوال‬

‫ﺣﻘﻴﻘﯽ( اﺳﺖ‪ .‬اوﻗﺎت زوال ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ‪ ،‬در وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ درﺟﺎت ﻋﺮض‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻴﮑﻨﺪ‪.‬‬

‫هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬از اﻳﻨﺠﺎ ﺟﺪا ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﺳﺎﻳﻪ ﻧﻴﺰ از ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﺟﺪا ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﺣﺴﺎس ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺘﻴﮑﻪ ﮐﻨﺎرﻩ‬

‫ﭘﺸﺘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻏﺮوب ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﻇﺎهﺮﯼ ﻓﺮود ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ ،‬وﻗﺖ زوال ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن‬

‫ﻣﻴﺮﺳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ وﻗﺖ )وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﻇﺎهﺮﯼ( ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺷﺮوع دراز ﺷﺪن ﺳﺎﻳﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﺳﻂ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ درازﯼ ﺳﺎﻳﻪ‬

‫‪12‬‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻴﮑﻨﺪ )وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ( اﺳﺖ‪ .‬در ﻟﻨﺪن ﻟﺤﻈﻪ ﻋﺒﻮر ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﻣﺪار ﺑﺎ ﺗﻠﺴﮑﻮپ هﺎ دﻳﺪﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺘﻬﺎﯼ‬

‫زواﻟﯽ ﻋﻴﺎر ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﺮﺋﯽ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ‪ ١٢‬اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮع ﺟﺒﺮﯼ ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن ﺑﺎ ‪،١٢‬‬

‫در دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﺷﺮوع )ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ( ﺁﻧﺮوز‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ‪ ١٢‬ﺁﻧﺮوز ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ اﻳﮑﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﺑﺪﺳﺖ‬
‫]‪[١‬‬
‫دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ‬ ‫ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬در دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ اوﻗﺎت ﻣﺮﺋﯽ را ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ‪ .‬اﻳﻦ )وﻗﺖ زوال ﻣﺮﺋﯽ( ﮐﻪ اﺑﺘﺪاﯼ‬

‫وﺳﻄﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬از )وﻗﺖ زوال رﻳﺎﺿﯽ( ﮐﻪ وﻗﺖ ﺁﻣﺪن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ وﻗﺖ زوال ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ٨ ،‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ٢٠‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺑﻌﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬

‫ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺗﺮﻳﻦ ﻃﻮل ﺳﺎﻳﻪ‪) ،‬ﻓﺊ زوال( ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻓﺊ زوال‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ درﺟﺎت ﻣﻴﻞ و ﻋﺮض ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻳﮏ ﭘﺎﯼ ﭘﺮﮔﺎر )ﻧﻮﮎ ﺗﻴﺰ ﭘﺮﮔﺎر( ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ اﻳﮑﻪ ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر‪ ،‬داﺋﺮﻩ را ]داﺋﺮﻩ هﻨﺪﻳﻪ را ﮐﻪ در ﻓﻮق ذﮐﺮ‬

‫ﮔﺮدﻳﺪ[ ﻗﻄﻊ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﭘﺮﮔﺎر‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻓﺊ زوال ﺑﺎز ﺷﺪﻩ ﭼﺮﺧﺎﻧﻴﺪﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر را ﮐﻪ در‬
‫]‪[١‬‬
‫ﺑﻴﺮون داﺋﺮﻩ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﻗﻄﻊ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﭘﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﭘﺮﮔﺎر )ﭘﺎﻳﻴﮑﻪ ﻗﻠﻢ ﻧﺼﺐ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ( ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻗﻄﻊ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬داﺋﺮﻩ دوﻣﯽ‬

‫ﮐﻪ ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮش ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻗﻄﻊ ﺗﺎ ﻣﺮﮐﺰ داﺋﺮﻩ اول ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺸﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ ﺁﻣﺪن ﺳﺎﻳﻪ ﻣﻘﻴﺎس ﺑﻪ اﻳﻦ‬

‫دوﻣﻴﻦ داﻳﺮﻩ‪) ،‬وﻗﺖ ﻋﺼﺮ اوّل ﻇﺎهﺮﯼ( ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬دوﻣﻴﻦ داﻳﺮﻩ را ﺑﺮاﯼ هﺮ روز دوﺑﺎرﻩ ﺑﺎﻳﺪ ﮐﺸﻴﺪ‪ .‬ﻓﺊ زوال‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺣﻴﻦ‬

‫ﻳﺎﻓﺘﻦ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در ﺣﻴﻦ ﻳﺎﻓﺘﻦ اوﻗﺎت دﻳﮕﺮ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫در )ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻧﻬﺮ( و )رﻳﺎض اﻟﻨـّﺎﺻﺤﻴﻦ( ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪) ،‬وﻗﺖ ﻇﻬﺮ‪ ،‬از زوال ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ هﻨﮕﺎﻣﯽ‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬از ﻣﺤﻞ ﻋﺮوج ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ اﻧﺤﻄﺎط )ﭘﺎﻳﻴﻦ‬

‫ﺁﻣﺪن( ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﻓﻬﻤﻴﺪن وﻗﺖ زوال‪ ،‬ﻳﮏ ﭼﻮب ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺷﺪن ﺳﺎﻳﻪ ﭼﻮب ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﮐﻮﺗﺎﻩ‬

‫و دراز ﻧﺸﻮد‪) ،‬وﻗﺖ زوال( اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ وﻗﺖ‪ ،‬اداﯼ ﻧﻤﺎز ﺟﺎﺋﺰ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺳﺎﻳﻪ ﺷﺮوع ﺑﻪ دراز ﺷﺪن ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺖ‬

‫زوال ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻴﺮﺳﺪ(‪ .‬ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺑﻴﺎن ﺷﺪﻩ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع هﺎﻳﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬دو ﻣﺤﻞ‬

‫ﺑﻴﺎن ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﮑﯽ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﺪن ﮐﻨﺎرﻩ ﺟﻠﻮﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع‪ ،‬از اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ از ﻃﺮف ﺷﺮق ﺧﻂ اﻓﻖ‬

‫ﻇﺎهﺮﯼ و دﻳﮕﺮﯼ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺁﻣﺪن ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع‪ ،‬از اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﺮب ﺧﻂ اﻓﻖ‬

‫ﻇﺎهﺮﯼ‪ .‬زﻳﺮا‪ ،‬در ﺣﺎﺷﻴﻪ )اﻣﺪاد( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬در ﺗﻌﻴﻴﻦ وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ اﺳﺘﻌﻤﺎل‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﺎرﻩ ﺟﻠﻮﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬از اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ ﻳﻌﻨﯽ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﻮد )وﻗﺖ‬

‫زوال ﻇﺎهﺮﯼ( ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻏﺮوب ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ‬

‫از ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﻇﺎهﺮﯼ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻓﺮود ﺁﻣﺪن ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺖ زوال ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻴﺮﺳﺪ و وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در‬

‫اﻳﻦ وﻗﺖ ﺳﺎﻳﻪ ﻣﻘﻴﺎس‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ اﯼ ﮐﻪ ﺣﺲ ﮐﺮدﻩ ﻧﺸﻮد ﮐﻤﯽ دراز ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻳﻦ‬

‫ﺳﺎﻳﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻗﺪ ﭼﻮب )ﺑﻐﻴﺮ از ﺳﺎﻳﻪ اﺻﻠﻴﺶ ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻐﻴﺮ از ﻓﺊ زوال ﮐﻪ در وﻗﺖ زوال ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﮕﺮدد( دراز ﺷﻮد ﺷﺮوع‬

‫]‪ [١‬اﺑﺘﺪاﯼ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﻳﺎ از وﻗﺖ زوال و ﻳﺎ از ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫]‪ [١‬ﻣﺮﮐﺰ اﻳﻦ داﺋﺮﻩ دوم‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ داﺋﺮﻩ هﻨﺪﻳﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﻩ دﻳﮕﺮ ﻣﺮﮐﺰ داﺋﺮﻩ هﺎﯼ اول و دوم ﻳﮑﯽ اﺱﺖ‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﻳﮏ ﻟﺤﻈﻪ اﺳﺖ‪ .‬اوﻗﺎﺗﻴﮑﻪ از ورود ﮐﻨﺎرﻩ هﺎﯼ ﺟﻠﻮﯼ و ﻋﻘﺒﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ داﺋﺮﻩ هﺎﯼ )ﻣﺤﻞ‬

‫زوال ﻇﺎهﺮﯼ( در ﮐﺮﻩ ﺳﻤﺎء ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺮوج اﻳﻦ ﮐﻨﺎرﻩ هﺎﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ازﻳﻦ داﺋﺮﻩ هﺎ ﻣﻴﮕﺬرد‪ ،‬اوﻗﺎت زوال ﻇﺎهﺮﯼ ﮐﻨﺎرﻩ هﺎﯼ‬

‫ﺟﻠﻮ و ﻋﻘﺐ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮﮐﺰ اﻳﻦ داﺋﺮﻩ هﺎ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﻮدﻩ ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮهﺎﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ درﺟﻪ )اﻧﺤﻄﺎط اﻓﻖ(‬

‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪﯼ ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻒ راﺻﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻞ زوال ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬ﻳﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺒﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﻮﺳﯽ اﺳﺖ ﺑﻴﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ ﮐﻪ اﻳﻦ‬

‫داﻳﺮﻩ هﺎ ﻣﺪار ﺧﻮرﺷﻴﺪ را در اﻳﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ ﻗﻄﻊ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﻳﻦ داﻳﺮﻩ هﺎ )داﻳﺮﻩ ﻣﺤﻞ زوال ﺷﺮﻋﯽ( اﺳﺖ‪ .‬در‬

‫اﺳﻼﻣﻴﺖ وﻗﺖ زوال‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ وﺳﻂ ﻣﺪت روز )از ﻃﻠﻮع ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ(‪ ،‬زﻣﺎن ﺑﻴﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ اﻳﻦ داﺋﺮﻩ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﯽ‬

‫زﻣﺎﻧﻴﮑﻪ از ﻧﻘﻄﻪ ورود ﮐﻨﺎرﻩ ﺟﻠﻮﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ داﻳﺮﻩ ﺷﺮﻋﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﺧﺮوج ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻳﻦ داﻳﺮﻩ‬

‫ﻣﻴﮕﺬرد‪ ،‬در اﺳﻼﻣﻴﺖ وﻗﺖ زوال‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ وﺳﻂ ﻣﺪت روز ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ )ﻣﻘﺼﺪ از روز‪ ،‬از ﻃﻠﻮع ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ(‪.‬‬

‫هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﺎرﻩ ﺟﻠﻮﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ داﺧﻞ داﻳﺮﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪) ،‬وﻗﺖ زوال ﺷﺮﻋﯽ( ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ از اﻳﻦ‬

‫داﻳﺮﻩ ﺧﺎرج ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬زوال ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ‪) ،‬وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﺷﺮﻋﯽ( ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻘﻮﻳﻢ‬

‫هﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺷﺶ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎزﯼ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮض ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( ادا ﻣﻴﺸﻮد ﻧﻤﺎز )اوّاﺑﻴﻦ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺗﺜﺒﻴﺖ اوﻗﺎت ﻋﺒﺎدات‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻓﻬﻤﻴﺪن و ﻓﻬﻤﺎﻧﺪن ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت دﻳﻨﯽ اﻣﮑﺎن ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻬﺎ )ﻋﻠﻤﺎﯼ ﻓﻘﻪ(‪،‬‬

‫ﻗﻮل هﺎﯼ )ﺑﻴﺎﻧﻬﺎﯼ( ﻣﺠﺘﻬﺪان را در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ )ﻓﻘﻪ( ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اوﻗﺎت ﺑﻴﺎن ﺷﺪﻩ را )اوﻗﺎﺗﻴﮑﻪ ﻋﻼﻣﺎﺗﺸﺎن از ﻃﺮف ﻓﻘﻬﺎ ﺑﻴﺎن‬

‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ( ﺣﺴﺎب ﮐﺮدن ﺟﺎﺋﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮط و ﺿﺮورﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ اوﻗﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از ﻃﺮف ﻋﻠﻤﺎﯼ دﻳﻦ‬

‫ﺗﺼﺪﻳﻖ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ .‬ﺟﺎﺋﺰ ﺑﻮدن ﻓﻬﻤﻴﺪن اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻗﺒﻠﻪ و اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺣﺴﺎب در )اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﻳﻦ( در ﺑﺤﺚ )ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ‬

‫در ﻧﻤﺎز( و در ﮐﺘﺎب )ﻓﺘﺎواﯼ ﺷﻤﺲ اﻟﺪّﻳﻦ رﻣﻠﯽ( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در )ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﻟﻌﻠﻮم( ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪) :‬ﺣﺴﺎب ﮐﺮدن‬

‫اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داﻧﺴﺘﻦ و ﻓﻬﻤﻴﺪن اوّل و ﺁﺧﺮ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬از ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻳﺎ از ﺗﻘﻮﻳﻢ‬

‫هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻓﺮض اﺳﺖ(‪.‬‬

‫ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ در اﻃﺮاف ﻣﺤﻮر ﺧﻮد‪ ،‬از ﻏﺮب ﺑﻪ ﺷﺮق در ﺣﺎل ﮔﺮدش اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻨﯽ ﮐﻪ روﯼ ﻣﻴﺰ‬

‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬از ﺑﺎﻻ ﻧﮕﺎﻩ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬در ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻋﮑﺲ ﺣﺮﮐﺖ ﻋﻘﺮﺑﻪ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ در ﮔﺮدش ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬

‫اﻳﻦ‪) ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﺣﻘﻴﻘﻴّﻪ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺛﺎﺑﺖ‪،‬هﺮ روز در اﻃﺮاف ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ‪ ،‬از ﺷﺮق ﺑﻪ ﻏﺮب‬

‫ﻳﮏ دور ﻣﻴﺰﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ‪) ،‬ﺣﺮﮐﺖ رﺟﻌﻴّﻪ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺪت زﻣﺎن ﺑﻴﻦ دو ﮔﺬر ﻳﮏ ﺳﺘﺎرﻩ از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﻣﺤﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‬

‫ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻳﮏ )روز ﺳﺘﺎرﻩ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺖ از ‪ ٢۴‬ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﻳﮏ )ﺳﺎﻋﺖ ﺳﺘﺎرﻩ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ زﻣﺎن ﺑﻴﻦ دو ﮔﺬر‬

‫ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر‪،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﻴﻦ دو وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ )روز ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ‪ ،‬در روﯼ ﻣﺴﺘﻮﯼ‬

‫‪14‬‬
‫ﺧﺴﻮف ]‪ ،[ECLIPTIQUE‬در اﻃﺮاف ﺧﻮرﺷﻴﺪ هﻢ‪ ،‬از ﻏﺮب ﺑﻪ ﺷﺮق ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬در ﻳﮏ ﺳﺎل ﻳﮏ دور ﻣﻴﺰﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬

‫ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﺣﺮﮐﺖ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﺑﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﺑﺎﻻﯼ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺧﺴﻮف و در اﻃﺮاف )ﻣﺤﻮر ﺧﺴﻮف( ﮐﻪ از ﻣﺮﮐﺰ‬

‫زﻣﻴﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺑﺮ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺧﺴﻮف ﻋﻤﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ از ﻏﺮب ﺑﻪ ﺷﺮق ﺣﺮﮐﺖ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ وﺳﻄﯽ اﻳﻦ ﺣﺮﮐﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﻴﻪ‪ ،‬هﺮ‬

‫ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺄ ﺳﯽ ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ در ﺛﺎﻧﻴﻪ هﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺪار زﻣﻴﻦ ﺑﺮ روﯼ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺧﺴﻮف‪ ،‬داﻳﺮﻩ ﻧﺒﻮدﻩ‪،‬‬

‫ﺑﺸﮑﻞ ﺑﻴﻀﯽ ]‪ [ELLIPSE‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺟﺎت ﻗﻮﺳﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن هﺎﯼ ﻣﺴﺎوﯼ ﻃﯽ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻳﮑﺴﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬هﺮ ﭼﻨﺪ‬

‫ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺮﻋﺘﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﺣﺮﮐﺖ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ هﺮ روز‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ً ‪۴‬‬

‫دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬از ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻋﻘﺐ ﻣﻴﻤﺎﻧﺪ و ﮔﺮدش روزاﻧﻪ اش را ‪ ۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻴﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ )روز ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ(‪ ،‬از روز‬

‫ﺳﺘﺎرﻩ )ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ً( ﺑﻤﻘﺪار ‪ ۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺷﺪن‪ ،‬هﺮ روز از ‪ ۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﮐﻤﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬دوﻣﻴﻦ ﺳﺒﺐ‬

‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮدن ﻃﻮﻟﻬﺎﯼ روزهﺎﯼ ﺷﻤﺲ ﺣﻘﻴﻘﯽ از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻮد ﻧﺒﻮدن ﻣﺤﻮر زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺧﺴﻮف ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻴﻦ ﻣﺤﻮر‬

‫ﺧﺴﻮف ﺑﺎ ﻣﺤﻮر زﻣﻴﻦ زاوﻳﻪ اﯼ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ‪ ٢٣‬درﺟﻪ ‪ ٢٧‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار اﻳﻦ زاوﻳﻪ‪ ،‬اﺻﻸ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮﻣﻴﻦ‬

‫ﺳﺒﺐ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﮐﺮدن ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﺷﻤﺲ در هﺮ روز اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺘﻮﯼ هﺎﯼ ﺧﺴﻮف و اﺳﺘﻮا)اﮐﻮادر( ﺑﺮ روﯼ ﻳﮏ ﻗﻄﺮ زﻣﻴﻦ‬

‫ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ را ﻗﻄﻊ ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺑﻴﻦ ﺷﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﺄ زاوﻳﻪ ‪ ٢٣،۵‬درﺟﻪ اﯼ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻄﺮ زﻣﻴﻦ )ﺧﻂ ﺑﻬﺎر( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار‬

‫اﻳﻦ زاوﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻴﮑﻨﺪ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ زﻣﻴﻦ در اﻃﺮاف ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﮔﺮدش اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﻣﺤﻮرش ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻴﮑﻨﺪ‪ .‬هﻤﻴﺸﻪ‬

‫اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﻮازﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ‪ ٢٢‬ژون)ﺟﻮن(‪ ،‬ﻣﺤﻮر زﻣﻴﻦ‪ ،‬در ﻃﺮف ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺤﻮر ﺧﺴﻮف ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﺼﻒ ﻧﻴﻢ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺷﻤﺎل اﺳﺘﻮا )اﮐﻮادر( ﻗﺮار دارد‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ) ْ‪٢٣،۵‬‬

‫‪ (+‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺖ از ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺪارش را ﻃﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻮر زﻣﻴﻦ‪ ،‬از راﺳﺘﺎﯼ )اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ(‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ‪ ٩٠‬درﺟﻪ ﺟﺪا ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺧﻂ ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ .‬ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻧﺼﻒ‬

‫ﻣﺪارش را ﻃﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻮر زﻣﻴﻦ ﺑﺎز هﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ﺧﺴﻮف‪ ،‬در ﻃﺮف‬

‫ﻋﮑﺲ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮد‪ .‬ﻧﺼﻒ اﺳﺘﻮا )اﮐﻮادر( ﮐﻪ در ﻃﺮف ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬روﯼ ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺧﺴﻮف ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ از‬

‫ﻧﺼﻒ ﻧﻴﻢ ﮐﺮﻩ ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬و ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﺼﻒ ﻧﻴﻢ ﮐﺮﻩ ﺟﻨﻮﺑﯽ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮد‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ ‪ ٢٣،۵‬درﺟﻪ در زﻳﺮ‬

‫اﺳﺘﻮا )اﮐﻮادر( ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﻣﻴﻠﺶ )‪ (–٢٣،۵‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ زﻣﻴﻦ ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ از ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺪارش را ﻃﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در‬

‫‪ ٢١‬ﻣﺎرس )ﻣﺎرچ(‪ ،‬ﺧﻂ ﺑﻬﺎر‪ ،‬دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﺑﺎز هﻢ ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﺣﺴﻴﺐ ﺑﮓ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب )ﻗﻮزﻣﻮﻏﺮاﻓﻴﺎ( ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪) :‬ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺷﻌﺎﻋﻬﺎﻳﻴﮑﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﻮازﯼ ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬

‫ﻣﻴﺂﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ ﺗﻤﺎس ﻧﻤﻮدﻩ ﻣﻴﮕﺬرﻧﺪ ﻧﻘﺎط ﺗﻤﺎس اﻳﻦ ﺷﻌﺎع هﺎ ﺑﻪ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ‪ ،‬داﺋﺮﻩ ﺑﺰرﮔﯽ را ﺑﻤﻴﺎن ﻣﻴﺂورﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ‬

‫داﻳﺮﻩ )داﻳﺮﻩ ﺗﻨﻮﻳﺮ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در ﺷﺶ ﻣﺎهﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺮ روﯼ اﺳﺘﻮا ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﺼﻒ ﻧﻴﻢ ﮐﺮﻩ ﺷﻤﺎﻟﯽ زﻣﻴﻦ در‬

‫ﺁﻧﻄﺮف )داﻳﺮﻩ ﺗﻨﻮﻳﺮ( ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮد ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻣﻴﺒﻴﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺘﻮﯼ ﺗﻨﻮﻳﺮﯼ ﮐﻪ اﻳﻦ داﻳﺮﻩ در ﺁن ﻗﺮار دارد‪ ،‬از ﻣﺮﮐﺰ ﮐﺮﻩ‬

‫زﻣﻴﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬زﻣﻴﻦ را ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺴﺎوﯼ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﮑﻨﺪ و ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ اﺷﻌﻪ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻴﺂﻳﺪ ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ‬

‫‪15‬‬
‫اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺤﻮر زﻣﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻮﯼ اﺳﺘﻮا ﻋﻤﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪) ،‬زاوﻳﻪ ﺗﻨﻮﻳﺮ( ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ ﻣﺤﻮر زﻣﻴﻦ و ﺳﻄﺢ ﺗﻨﻮﻳﺮ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺑﻪ‬

‫اﻧﺪازﻩ ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ هﻤﻴﻦ‪ ،‬در ﻣﺤﻞ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ درﺟﺎت ﻋﺮﺿﺸﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ از'‪ ٩٠º –٢٣º ٢٧' = ۶۶º ٣٣‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‬

‫روزهﺎﯼ ﺑﯽ ﺷﺐ و ﺷﺐ هﺎﯼ ﺑﯽ روز ﺑﻮﻗﻮع ﻣﻴﭙﻴﻮﻧﺪد‪ .‬ﺑﻪ ﺁﻧﻄﺮف داﻳﺮﻩ ﺗﻨﻮﻳﺮ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻧﻤﻴﺒﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮازﯼ ﺑﻪ اﻳﻦ و ‪°١٩‬‬

‫دورﺗﺮ ﻳﮏ داﻳﺮﻩ ﺑﮑﺸﻴﻢ‪ .‬در ﺟﺎهﺎﻳﯽ ﮐﻪ درﺟﺎت ﻋﺮض ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو داﻳﺮﻩ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﺣﻮادث ﻓﺠﺮ و ﺷﻔﻖ ﺑﻮﻗﻮع ﻣﻴﭙﻴﻮﻧﺪد‪ .‬در‬

‫ﺟﺎهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻤﻢ ]زاوﻳﻪ اﻳﮑﻪ درﺟﻪ ﻋﺮض را ﺑﻪ ‪ ٩٠‬درﺟﻪ اﺗﻤﺎم ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ[ هﺎﯼ درﺟﺎت ﻋﺮﺿﺸﺎن ﮐﻤﺘﺮ از )‪ +١٩‬ﻣﻴﻞ(‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در ﺟﺎهﺎ و زﻣﺎﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮع درﺟﺎت ﻋﺮض و ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ ‪ ٩٠ – ١٩ = ٧١‬و ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از‬

‫ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن ﺷﻔﻖ‪ ،‬ﻓﺠﺮ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد(‪ .‬در ﺟﺎهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ ﮐﻤﺘﺮ از درﺟﻪ ﻋﺮض ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬در ﺣﻴﻦ زوال در‬

‫ﻃﺮف ﺟﻨﻮب ﺳﻤﺎء ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮد‪ .‬ﻣﺪارهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﮔﺮدش روزاﻧﻪ ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﻴﺪهﻨﺪ‪ ،‬داﻳﺮﻩ هﺎﻳﯽ هﺴﺘﻨﺪ‬

‫ﮐﻪ ﻣﻮازﯼ ﺑﻪ اﺳﺘﻮا )اﮐﻮادر( ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪار روزاﻧﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬در روز ‪ ٢١‬ﻣﺎرس )ﻣﺎرچ( اﻓﺮﻧﺠﯽ و در ‪ ٢٣‬اﻣﻴﻦ روز‬

‫ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ در روﯼ ﻣﺴﺘﻮﯼ اﺳﺘﻮا ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮد و ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در اﻳﻦ دو روز‪ ،‬در هﺮ ﺟﺎﯼ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻃﻮل روز‬
‫]‪[١‬‬
‫ﺻﻔﺮ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ و اوﻗﺎت‬ ‫و ﺷﺐ ﻣﺴﺎوﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ‬

‫ﻏﺮوب و ﻃﻠﻮع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ در هﺮ ﺟﺎ )‪ (۶‬ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اوﻗﺎت ﻇﻬﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ ﻧﻴﺰ‪ ،‬در هﻤﻪ‬

‫ﺗﻘﻮﻳﻢ هﺎﯼ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﻪ رﻗﻢ )‪ (۶‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا‪ ،‬زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻨﻴﮑﻪ در وﻗﺖ ﻏﺮوب ﻣﻮﺟﻮداﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺼﻮرت ﺗﻘﺮﻳﺒﯽ در وﻗﺖ‬

‫ﻇﻬﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در روزهﺎﯼ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﺪارهﺎﯼ روزاﻧﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﺳﺘﻮا دورﺗﺮ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬در ‪ ٢٢‬ژون‬

‫)ﺟﻮن( ‪ +٢٣‬درﺟﻪ ‪ ٢٧‬دﻗﻴﻘﻪ و ﻧﻴﺰ در ‪ ٢٢‬دﺳﺎﻣﺒﺮ)دﺳﻤﺒﺮ( ‪ –٢٣‬درﺟﻪ ‪ ٢٧‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در روزهﺎﯼ ﺑﻌﺪﯼ‪ ،‬ارزش ﻣﻄﻠﻖ‬

‫ﻣﻴﻞ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮐﺎهﺶ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻴﮑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در زﻳﺮ اﺳﺘﻮا )اﮐﻮادر( ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻴﻢ ﮐﺮﻩ ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬در ﻗﺴﻤﺖ‬

‫ﭘﺸﺖ داﻳﺮﻩ ﺗﻨﻮﻳﺮ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻧﻤﻴﺒﻴﻨﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﻴﻦ ﮔﺮدش ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ در ﮔﺮداﮔﺮد ﻣﺤﻮرش‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﮐﻨﺎرﻩ ﺟﻠﻮﯼ‬

‫داﺋﺮﻩ ﮐﻮﭼﮏ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم )ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ( ﻳﮏ ﻣﺤﻞ ﻳﺎد ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻨﻮر دو ﻧﻴﻢ ﮐﺮﻩ اﻳﮑﻪ از ﻃﺮف داﺋﺮﻩ ﺗﻨﻮﻳﺮ از‬

‫ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻃﻠﻮع ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬در ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺻﻔﺮ درﺟﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼ ً از ﺷﺮق ﻳﻌﻨﯽ‬

‫ﺑﺪون اﻧﺤﺮاف‪ ،‬از ﻧﻘﻄﻪ وﺳﻄﯽ ﺷﺮق ﻃﻠﻮع ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬هﺮ ﭼﻘﺪر ﮐﻪ ﻣﻴﻞ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﻴﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻞ هﺎﯼ ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب‪ ،‬در ﻣﺎﻩ‬

‫هﺎﯼ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻄﺮف ﺷﻤﺎل ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﺎﻩ هﺎﯼ زﻣﺴﺘﺎن ﺑﻄﺮف ﺟﻨﻮﺑﺶ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻮس هﺎﯼ داﻳﺮﻩ‬

‫ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﮐﻪ ﻣﻘﺪارش هﺮ روز در ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ‪ = AMPLITUDE) ،‬ﺳﻌﻪ(هﺎﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از‬

‫ﻃﻠﻮع‪ ،‬در ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬هﻤﻴﺸﻪ ﺑﻄﺮف ﺟﻨﻮب ﺑﺎﻻ ﻣﻴﺮود‪.‬‬

‫ﺖ ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻃﻮﻟﻬﺎﯼ اﻳﻦ واﺣﺪهﺎﯼ‬

‫ﺑﻪ ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺖ از ‪ ٢۴‬ﻗﺴﻤﺖ از روز ﺷﻤﺲ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﻳﮏ )ﺳﺎﻋ ِ‬

‫ﺳﺎﻋﺖ ﻧﻴﺰ هﺮ روز ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺪارهﺎﯼ زﻣﺎن اﻧﺪازﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﺷﻮد‪ ،‬ﻻزم‬

‫ﻣﻴﺂﻳﺪ ﮐﻪ واﺣﺪهﺎﯼ زﻣﺎﻧﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻃﻮﻟﻬﺎﯼ روز و ﺳﺎﻋﺖ هﺮ روز ﻳﮑﺴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ‪) ،‬روز ﺷﻤﺴﯽ‬

‫]‪ [١‬در ﺹﻔﺤﺎت ﺑﻌﺪﯼ‪ ،‬درﺑﺎرﻩ )ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ( ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت دادﻩ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫وﺳﻄﯽ( در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﻳﻌﻨﯽ ﻓﺮض و ﻗﺒﻮل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺖ از ‪ ٢۴‬ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ روز ﺷﻤﺴﯽ وﺳﻄﯽ )ﺳﺎﻋﺖ‬

‫وﺳﻄﯽ( ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﻳﻦ‪ ،‬در ﺑﺎب ﺣﻴﺾ‪ ،‬ﺑﻪ اوّﻟﯽ ﺳﺎﻋﺖ )ﻣﻌﻮّج(‪ ،‬ﺑﻪ دوّﻣﯽ ﺳﺎﻋﺖ )ﻣﻌﺘﺪل( و ﻳﺎ ﺳﺎﻋﺖ )ﻓﻠﮑﯽ(‬

‫ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ‪ .‬ﻃﻮل روز وﺳﻄﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻃﻮﻟﻬﺎﯼ روزهﺎﯼ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻇﺮف ﻳﮑﺴﺎل ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در ﻳﮏ‬

‫ﺳﺎل ﻣﺪارﯼ ‪ ٢۴٢٢١۶،٣۶۵‬روز ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺘﻴﮑﻪ ﺷﻤﺲ وﺳﻄﯽ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻗﺪر روز راهﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ‬

‫‪ ٣۶٠‬درﺟﻪ ﻃﯽ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ در ﻳﮏ روز ﺷﻤﺴﯽ وﺳﻄﯽ‪ ،‬ﻗﻮﺳﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ‪ ۵٩‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ٨،٣٣‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻃﯽ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻤﺴﻴﮑﻪ هﺮ روز اﻳﻦ ﻗﺪر راﻩ ﻣﻴﺮود‪ ،‬در ﻣﺴﺘﻮﯼ اﺳﺘﻮا‪ ،‬در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﻮﺗﺎهﺘﺮﻳﻦ روز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﺷﻤﺲ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺷﺮوع‬

‫ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اوﻻ ً‪ ،‬ﺷﻤﺲ ﺣﻘﻴﻘﯽ از اﻳﻦ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻣﻴﺮود‪ .‬روز ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬از روز ﺷﻤﺴﯽ وﺳﻄﯽ ﮐﻮﺗﺎهﺘﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺗﺎ‬

‫وﺳﻂ ﻓﻮرﻳﻪ )ﻓﺒﺮورﯼ(‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ دو ﺧﻮرﺷﻴﺪ هﺮ روز ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ ازﻳﻦ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ ﺷﻤﺲ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﮐﻢ ﺷﺪﻩ‪ ،‬در وﺳﻂ‬

‫ﺁورﻳﻞ )اﭘﺮﻳﻞ( ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﻴﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ ازﻳﻦ‪ ،‬از ﺷﻤﺲ وﺳﻄﯽ ﻋﻘﺐ ﻣﻴﻤﺎﻧﺪ‪ .‬در وﺳﻂ ﻣﺎﻩ ﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺘﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺪﻩ و در‬

‫وﺳﻂ ژون)ﺟﻮن(‪ ،‬دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﻴﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪا ً‪ ،‬از ﺧﻮرﺷﻴﺪ وﺳﻄﯽ ﺑﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻴﺮود‪ .‬در وﺳﻂ ژوﻻﯼ )ﺟﻮﻻﯼ(‪،‬‬

‫ﺳﺮﻋﺘﺶ ﮐﻢ ﺷﺪﻩ‪ ،‬در ﺁﺧﺮ ﺁﮔﻮﺳﺖ )اﮔﺴﺖ( ﺑﻪ هﻢ ﻣﻴﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ‪ ،‬در ﻋﻘﺐ ﺧﻮرﺷﻴﺪ وﺳﻄﯽ ﻣﻴﻤﺎﻧﺪ‪ .‬در ﺁﺧﺮ اﮐﺘﺒﺮ )اﮐﺘﻮﺑﺮ(‬

‫ﺳﺮﻋﺘﺶ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻣﺎ ﺑﻴﻦ ﺷﺎن ﺷﺮوع ﺑﻪ ﮐﺎهﺶ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ‬

‫ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﻴﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺣﺴﺎب ﮐﺮدن اﻳﻨﮑﻪ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ وﺳﻄﯽ‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎﯼ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﺧﻮرﺷﻴﺪ را در ﭼﻨﺪ دﻗﻴﻘﻪ ﻃﯽ‬
‫]‪[١‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻓﺮق هﺎﯼ زﻣﺎﻧﯽ ﻳﮏ روزﻩ ﺑﻴﻦ دو ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪) ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن =‬ ‫ﻣﻴﮑﻨﺪ از ﻗﺎﻧﻮن ﮐﭙﻠﺮ]‪[Kepler‬‬

‫‪ (EQUATION DU TEMPS‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ وﺳﻄﯽ در ﭘﻴﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬اﮔﺮ در ﻋﻘﺐ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻃﻮل ﻳﮏ ﺳﺎل ﺗﻘﺮﻳﺒﺄ ﺑﻴﻦ ‪ +١۶‬دﻗﻴﻘﻪ و )‪١۴‬ـ( دﻗﻴﻘﻪ در ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در زﻣﺎﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ دو ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬

‫ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﻴﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در ﻃﻮل ﺳﺎل ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در هﺮ ﮐﺪام روزﯼ ﺑﻪ زﻣﺎن وﺳﻄﯽ ﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن‬

‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺁن روز ﺑﺼﻮرت اﻟﺠﺒﺮﯼ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺘﻴﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ در ﺁن ﻟﺤﻈﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪.‬‬

‫]در اﺿﺎﻓﻪ اﻟﺠﺒﺮﯼ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن )‪ (+‬ﺑﺎﺷﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ (–) ،‬ﺑﺎﺷﺪ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪[.‬‬

‫]‪ [١‬ﺱﺘﺎرﻩ ﺷﻨﺎس ﺁﻝﻤﺎﻧﯽ )‪ (KEPLER‬وﻓﺎت ‪ ١٠۴٠‬هﺠﺮﯼ ]‪ ١۶٣٠‬م‪[.‬‬

‫‪17‬‬
18
 ‫ق ز ق' ز' = داﻳﺮﻩ ﻣﻴﻞ در ‪ ٢٣‬ﺱﭙﺘﻤﺒﺮ و ‪٢١‬‬ ‫ب = ﻧﻘﻄﻪ ﻃﻠﻮع در ‪ ٢٢‬دﺱﻤﺒﺮ‬

‫ط = ﻧﻘﻄﻪ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ‪ ٢٣‬ﺱﭙﺘﻤﺒﺮ و ‪ ٢١‬ﻣﺎرس)ﻣﺎرچ(‬

‫ط ج = ﻗﻮس اﺱﺘﻮا ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ﻃﻠﻮع و‬ ‫ﻣﺎرس)ﻣﺎرچ(‬

‫ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ‪ ٢٢‬ژون)ﺝﻮن( ﻣﺴﺎوﯼ اﺱﺖ‪.‬‬ ‫ل = ﻧﻘﻄﻪ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ‪ ٢٢‬ژون)ﺝﻮن(‬

‫ف ق = ف' ق' = ﻗﻮس هﺎﯼ ارﺕﻔﺎع ﻗﻄﺐ‬ ‫ب ' = ﻧﻘﻄﻪ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ‪ ٢٢‬دﺱﻤﺒﺮ‬

‫ر = ﻧﻘﻄﻪ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ‪ ٢٣‬ﺱﭙﺘﻤﺒﺮ و ‪ ٢١‬ف ق = ش و' = ﻗﻮس ﻋﺮض ﺑﻠﺪﻩ‬

‫ح = زاوﻳﻪ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‬ ‫ﻣﺎرس)ﻣﺎرچ(‬

‫أ = ﻣﺤﻞ ﺕﻮﻗﻒ راﺹﺪ‬ ‫ل ' = ﻧﻘﻄﻪ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ‪ ٢٢‬ژون)ﺝﻮن(‬

‫أ ش = ﺧﻂ ﺷﺎﻗﻮل )راﺱﺘﺎﻳﺶ ﺑﻄﺮف ﺱﻤﺎء (‬

‫ب إ = ﻧﺼﻒ ﻣﺪت روز در ‪ ٢٢‬دﺱﻤﺒﺮ‬
‫ط ر = ﻗﻄﺮ از ﺷﺮق ﺑﻪ ﻏﺮب داﻳﺮﻩ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ‬
‫ط و ' = ﻧﺼﻒ ﻣﺪت روز در ‪ ٢٣‬ﺱﭙﺘﻤﺒﺮ و در ‪٢١‬‬
‫درﺱﻤﺎء‬
‫ﻣﺎرس)ﻣﺎرچ(‬
‫ف أ ف' = ﺧﻂ ﻧﺼﻒ اﻝﻨﻬﺎر‬
‫ل ع = ﻧﺼﻒ ﻣﺪت روز)ﻣﻘﺼﺪ از روز‪ ،‬از ﻃﻠﻮع ﺕﺎ‬
‫و ق و' ق' = داﻳﺮﻩ ﻧﺼﻒ اﻝﻨﻬﺎر‬
‫ﻏﺮوب اﺱﺖ( در ‪ ٢٢‬ژون)ﺝﻮن(‬
‫ف = ﻧﻘﻄﻪ ﺷﻤﺎﻝﯽ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ‬
‫ع و' = ج ل = غ د = ﻗﻮس ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ‪٢٢‬‬
‫ز ل = ﻗﻮس ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ در ﺣﻴﻦ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬
‫ژون)ﺝﻮن(‬
‫در‪٢٢‬ژون)ﺝﻮن(‬
‫إ و' = ﻗﻮس ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ‪ ٢٢‬دﺱﻤﺒﺮ‬
‫ز ع = ز' ع = ﻣﺪارهﺎﯼ ﺷﺶ ﺱﺎﻋﺘﻪ در ‪٢٢‬‬
‫و ط و' ر = داﻳﺮﻩ ﺧﻂ اﺱﺘﻮا)اﮐﻮادر( در ﺱﻤﺎء‬
‫ژون)ﺝﻮن(‬
‫ع ف' ‪ ،‬و' ف' ‪ ،‬إ ف' = ﻗﻮس هﺎﯼ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺕﻔﺎع‬
‫ز' ل' = ﻗﻮس ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ در ﺣﻴﻦ ﻏﺮوب‬
‫ع = ﻧﻘﻄﻪ زوال در ‪ ٢٢‬ژون)ﺝﻮن(‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ‪ ٢٢‬ژون)ﺝﻮن(‬
‫ق ل ج ق' = ﻧﻴﻢ داﻳﺮﻩ ﻣﻴﻞ در ‪ ٢٢‬ژون)ﺝﻮن(‬
‫ب ط ‪ ،‬ل ط = ﺱﻌﻪ هﺎﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﺣﻴﻦ ﻃﻠﻮع‬
‫غ ن = ﻗﻮس ارﺕﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬

‫ﺗﻐﻴﻴﺮات روزاﻧﻪ ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻴﻦ ‪ +٢٢‬ﺛﺎﻧﻴﻪ و ‪ –٣٠‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﻗﻴﻤﺖ هﺎﯼ روزاﻧﻪ ﺷﺎن در ﻳﮏ ﺳﺎل اﻳﻨﺠﺎ را‬

‫ﮐﻠﻴﮏ ﮐﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫اﺣﻤﺪ ﺿﻴﺎ ﺑﮏ ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪) :‬ﻗﻴﻤﺖ زاوﻳﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﻓﻖ از ﺟﻨﺲ ﺛﺎﻧﻴﻪ زاوﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎوﯼ ﺑﻪ ﺿﺮب ﺟﺬر ﻣﺮﺑﻊ)رﻳﺸﻪ دوم(‬

‫ارﺗﻔﺎع ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻒ راﺻﺪ از اﻓﻖ ﺣﺴﯽ در ﻣﻘﻴﺎس ﻣﺘﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ]‪ [١٠۶،٩٢‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ(‪ .‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻧﺰدﻳﮏ ﺑﻪ راﺻﺪ‪،‬‬

‫ﺗﭙﻪ ﭼﺎﻣﻠﻴﺠﻪ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪﯼ اش ‪ ٢۶٧‬ﻣﺘﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ زاوﻳﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﻓﻖ ‪ ٢٩‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬رﺋﻴﺲ اﻟﻤﻨﺠّﻤﻴﻦ ﻃﺎهﺮ اﻓﻨﺪﯼ‪،‬‬

‫ﻦ هﺮ روز را ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ‬

‫وﻗﺘﻴﮑﻪ در ﺳﺎل ‪١٨۶۶] ١٢٨٣‬م[ ﻣﺪﻳﺮ رﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﻗﺎهﺮﻩ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺟﺪوﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﻤﮑﻴ ِ‬
‫‪19‬‬
‫در ﮐﺘﺎب )ﻣﺮاﺻﺪ(‪ ،‬و اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﻓﻬﻴﻢ ﺑﻦ اﺑﺮاهﻴﻢ ﺣﻘّﯽ ارﺿﺮوﻣﯽ]‪ ،[٢‬در ﮐﺘﺎب ﺗﺮﮐﯽ اش )ﻣﻌﻴﺎر‬ ‫]‪[١‬‬
‫و ﻓﺎﺿﻞ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﮔﻠﻨﺒﻮﯼ‬

‫اﻻوﻗﺎت( ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ١١٩٣‬ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺳﺮ ﻣﻨﺠّﻢ ﺳﻴّﺪ ﻣﺤّﻤﺪ ﻋﺎرف ﺑﮓ‪ ،‬در ﺁﺧﺮ ﺗﻘﻮﻳﻢ ﺳﺎﻟﻬﺎﯼ ‪ ١٢٨۶‬هﺠﺮﯼ ﺷﻤﺴﯽ و ‪١٣٢۶‬‬

‫ﻗﻤﺮﯼ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ‪) ،‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ زاوﻳﻪ اﻧﺤﻄﺎط اﻓﻖ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ ٢٩‬دﻗﻴﻘﻪ و در ﺗﺤﺖ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ اﻧﮑﺴﺎر‬

‫ﻧﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ارﺗﻔﺎع ﮐﻪ در ﺗﺤﺖ ﺻﻔﺮ ﻗﺮار دارد‪ ۴۴،۵ ،‬دﻗﻴﻘﻪ و )ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮ ﻇﺎهﺮﯼ( ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ‪ ١۵‬دﻗﻴﻘﻪ‬

‫‪ ۴۵‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﻪ ارﺗﻔﺎع‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻗﺒﻞ از ﻃﻠﻮع ﺣﻘﻴﻘﯽ دﻳﺪﻩ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻣﻴﺸﻮد ﺗﺎ‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻌﺪ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ از ﻣﺠﻤﻮع ﺳﻪ ارﺗﻔﺎع اوّل‪ ،‬ﻣﻘﺪار )اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ( ﮐﻪ ‪ ٨،٨‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﺑﻴﺮون ﺁوردﻩ ﺷﻮد‪١ ،‬‬

‫درﺟﻪ ‪ ٢٩‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ۶،٢‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ‪) ،‬زاوﻳﻪ ارﺗﻔﺎع( ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪،‬‬

‫ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ اش‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ اﻳﻦ زاوﻳﻪ ارﺗﻔﺎع ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ ﻓﺮود ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻴﮑﻪ ازﻳﻦ وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺗﺎ ﺑﻪ‬

‫ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺗﭙﻪ‪ ،‬ﻣﻴﮕﺬرد )ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در هﺮ ﮐﺪام روزﯼ‪ ،‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬در وﻗﺖ ﻏﺮوب‬

‫ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ارﺗﻔﺎﻋﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺻﻔﺮ درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬در وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ارﺗﻔﺎﻋﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻨﻔﯽ ﺻﻔﺮ درﺟﻪ و ‪ ٢٩‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ۶،٢‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از‬

‫دﺳﺘﻮرﻳﮑﻪ )ﻓﻮرﻣﻮﻟﻴﮑﻪ( در ﻣﻮرد ﻳﺎﻓﺘﻦ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ اﻳﻦ دو وﻗﺖ ﻏﺮوب‪] ،‬ﻣﺜﻼ ً ﺑﺎ ﻣﺎﺷﻴﻦ‬

‫ﺣﺴﺎب ﮐﺎﺳﻴﻮ[ ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در وﻗﺖ زوال‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ زواﻟﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دو وﻗﺖ ﻏﺮوب‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ‬

‫زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻓﺮق زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻴﻦ دو وﻗﺖ‪) ،‬ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﻣﻴﺸﻮد(‪ .‬ﻣﺜﻼ ً زاوﻳﻪ ارﺗﻔﺎع در ‪ ٢١‬ﻣﺎرس)ﻣﺎرچ( و در ‪٢٣‬‬

‫ﺳﭙﺘﻤﺒﺮ ﻳﮏ درﺟﻪ ‪ ٢٩‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ۶،٢‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ اﻳﻦ ارﺗﻔﺎع از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺪت‬

‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در روﯼ ﻣﺪارش ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮاهﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ‪ ٧‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ۵٢،٢٩‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻨﮑﻪ در دﺳﺘﻮر‬

‫اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ و ﻋﺮض ﺑﻠﺪﻩ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﻳﮏ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺑﺎ درﺟﻪ ﻋﺮض و ﺑﺎ روز ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬هﺮ‬

‫ﭼﻨﺪﻳﮑﻪ ﻣﻘﺪار ﺗﻤﮑﻴﻦ ﻳﮏ ﺷﻬﺮ‪ ،‬در هﺮ روز و هﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﻳﮑﺴﺎن ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاﯼ هﺮ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻳﮏ زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ وﺳﻄﯽ‬

‫ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ دﻳﺪن اﻳﻦ ﻣﻘﺪارهﺎﯼ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﺼﻮرت ﺟﺪول‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﺎ را ﮐﻠﻴﮏ ﮐﻨﻴﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪارهﺎﯼ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ‬

‫ﺷﺪﻩ دو دﻗﻴﻘﻪ اﺣﺘﻴﺎﻃﯽ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﺮاﯼ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬وﺳﻄﯽ دﻩ دﻗﻴﻘﻪ ﻗﺒﻮل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ درﺟﻪ ﻋﺮض‬

‫از ‪ ۴۴‬درﺟﻪ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮق ﺣﺪاﻗﻞ و ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﻣﻘﺪارهﺎﯼ ﺗﻤﮑﻴﻦ در ﻳﮏ ﺳﺎل ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻳﮑﯽ دو دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻳﮏ ﺷﻬﺮ‬

‫ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮏ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻳﺎﻓﺘﻦ وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﻳﮏ ﻧﻤﺎز از وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺁن اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ هﺮ‬

‫ﻧﻤﺎز‪،‬ﺗﻤﮑﻴﻦ هﺎﯼ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اﯼ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ و در اوﻗﺎت ﻇﺎهﺮﯼ ﻧﻴﺰ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﮐﺘﺎب )د ّر ﻳﮑﺘﺎ( ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬

‫ﮐﻪ‪ » :‬ﺁﻧﮑﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺪار ﺗﻤﮑﻴﻦ را ﺑﺤﻴﺚ ﻳﮏ زﻣﺎن اﺣﺘﻴﺎﻃﯽ ﮔﻤﺎن ﮐﺮدﻩ‪ ،‬وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ را ‪ ۴-٣‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻮﻳﻖ ﺑﻴﻨﺪازد‪ ،‬روزﻩ‬

‫ﺁﻧﮑﺲ ﻓﺎﺳﺪ ﻣﻴﺸﻮد و ﺁﻧﮑﺲ ﮐﻪ ﻏﺮوب را ‪ ۴-٣‬ﺑﻪ ﭘﻴﺶ ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬روزﻩ و ﻧﻤﺎز ﺷﺎم ﺁﻧﮑﺲ ﻓﺎﺳﺪ ﻣﻴﮕﺮدد«‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در ﻳﮏ‬

‫ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ و ﻣﻘﺪار ﺗﻤﮑﻴﻦ و ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن در هﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ و ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ واﺣﺪهﺎﯼ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬از‬

‫]‪ [١‬اﺱﻤﺎﻋﻴﻞ ﮔﻠﻨﺒﻮﯼ وﻓﺎت در ﺱﺎل ‪ ١٢٠۵‬هﺠﺮﯼ ]‪ ١٧٩١‬م‪[.‬‬

‫]‪ [٢‬اﺑﺮاهﻴﻢ ﺣﻘﯽ ارﺽﺮوﻣﯽ اﺑﻮ اﺱﻤﺎﻋﻴﻞ ﻓﻬﻴﻢ وﻓﺎت ‪ ١١٩۵‬هﺠﺮﯼ ]‪ ١٧٨٠‬م‪ [.‬در ﺱﻌﺮد‪.‬‬
‫‪20‬‬
‫واﺣﺪهﺎﯼ زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ زواﻟﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺗﻔﺎوت ﺟﺰﺋﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺣﺴﺎب ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻸ درﺳﺖ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻃﻤﻴﻨﺎن از وارد‬

‫ﺷﺪن وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﺑﺪﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ ‪ ٢‬دﻗﻴﻘﻪ زﻣﺎن اﺣﺘﻴﺎﻃﯽ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻪ ﻧﻮع ﻏﺮوب ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ :‬ﺑﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ )ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬دوﻣﻴﻦ‬

‫ﻏﺮوب‪ ،‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ارﺗﻔﺎع ﻇﺎهﺮﯼ ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﺤﻞ ﺗﻮﻗﻒ راﺻﺪ ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ‬

‫وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن اﻳﻦ ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﺤﻞ دﻳﺪﻩ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ‪) ،‬ﻏﺮوب ﻇﺎهﺮﯼ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮﻣﻴﻦ‬

‫ﻏﺮوب‪ ،‬وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻔﺮ ﺑﻮدن ارﺗﻔﺎع ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ‪) ،‬ﻏﺮوب‬

‫ﺷﺮﻋﯽ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در ﻳﮏ ﺷﻬﺮ ﻳﮏ ﻋﺪد اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در هﻤﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ ﻓﻘﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺳﻪ‬

‫ﻏﺮوب‪ ،‬رؤﻳﺖ ﻏﺮوب ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﺁﻧﮑﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ هﺮ ﺑﻠﻨﺪﯼ‪ ،‬ﺧﻄﻮط اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬هﺮ ﭼﻨﺪ‬

‫ﮐﻪ ﻏﺮوب از اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺁن ﻏﺮوب ﻇﺎهﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻩ ﮐﺮدن از ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬اﻳﻦ وﻗﺖ ﻏﺮوب و وﻗﺖ‬

‫ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﻏﺮوب رﻳﺎﺿﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬هﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ رﻳﺎﺿﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ‬

‫ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻃﻮرﯼ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻴﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺧﻄﻮط اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﺤﻞ هﺎﯼ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻏﺮوب ﻧﮑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴّﺖ ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ‬

‫ﮐﻪ وﻗﺖ اﻓﻄﺎر و ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب(‪ ،‬در اوﻟﻴﻦ و دوﻣﻴﻦ اوﻗﺎت ﻏﺮوب ﻧﺒﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻌﺪﺗﺮ از اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬در وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اوﻷ ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ ﻏﺮوب هﺎﯼ ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬در ﺁﺧﺮ‪ ،‬ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ اﺗﻔﺎق ﻣﻴﺎﻓﺘﺪ‪ .‬ﻃﺤﻄﺎوﯼ‪ ،‬در ﺣﺎﺷﻴﻪ‬

‫)ﻣﺮاﻗﯽ اﻟﻔﻼح( ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪) ،‬ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻤﻌﻨﯽ رؤﻳﺖ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ‬

‫ﺷﺪن ﺁن از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ(‪ .‬ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ‪ ،‬ﺑﻤﻌﻨﯽ ﻏﺮوب ﮐﺮدن ﺁن از اﻓﻖ ﺳﻄﺤﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ‬

‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ)ﻧﻤﺎز دﻳﮕﺮ( را ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ادا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اداﯼ ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( و ﺑﻌﺪ از اﻓﻄﺎر‪ ،‬ﺑﺎ هﻮاﭘﻴﻤﺎ ﺑﻄﺮف ﻏﺮب رﻓﺘﻪ‪،‬‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ)ﻧﻤﺎز دﻳﮕﺮ( را ادا و ﺑﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( را اﻋﺎدﻩ و ﺑﻌﺪ از ﻋﻴﺪ رﻣﻀﺎن روزﻩ‬

‫اش را ﻗﻀﺎ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻒ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﺒﺮ دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬در ﺟﺎهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻏﺮوب ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﺪﻟﻴﻞ وﺟﻮد ﺗﭙﻪ هﺎ‪،‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن هﺎ و اﺑﺮهﺎ‪ ،‬دﻳﺪﻩ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ ،‬وﻗﺖ ﻏﺮوب‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻴﺮﻩ ﮔﺸﺘﻦ ﺗﭙﻪ هﺎﯼ ﻃﺮف ﺷﺮق ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻒ ﻧﺸﺎن‬

‫ﻣﻴﺪهﺪ ﮐﻪ‪ ) ،‬در هﻨﮕﺎم ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اوﻗﺎت ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب‪ ،‬ﻧﻪ ارﺗﻔﺎع هﺎﯼ ﻇﺎهﺮﯼ و ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ارﺗﻔﺎع هﺎﯼ‬

‫ﺷﺮﻋﯽ را ﮐﻪ از اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﮐﺮد( ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻻزم ﻣﻴﺂﻳﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺪار ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب داﺧﻞ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ .‬در‬

‫هﻨﮕﺎم ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ هﻤﻪ ﻧﻤﺎزهﺎ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻒ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ اوﻗﺎت ﺗﻤﮑﻴﻦ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب داﺧﻞ ﮐﺮدن‬

‫ﻻزم و ﺿﺮورﯼ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا اوﻗﺎت ﺣﻘﻴﻘﯽ رﻳﺎﺿﯽ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در ﺑﻴﻦ وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ و وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻳﮏ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ‬

‫ﻣﻘﺪار ﻳﮏ زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﻓﺮق ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻳﮏ ﺷﻬﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺎهﺶ دادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻪ ﺁن ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ و ﻧﻤﺎزهﺎﯼ ﺑﻌﺪﯼ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از اوﻗﺎﺗﺸﺎن ادا ﮐﺮدﻩ‬

‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ هﻢ ﺳﺒﺐ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ روزﻩ ﻧﻴﺰ ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺘﻦ وﻗﺖ ﺳﺤﺮ ﺷﺮوع ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪١٩٨٢‬م‪ ،‬در ﺗﺮﮐﻴﻪ هﻴﭻ ﮐﺲ زﻣﺎن‬

‫ﺗﻤﮑﻴﻦ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺪادﻩ‪ ،‬هﻤﻪ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اوﻟﻴﺎ‪ ،‬ﺷﻴﺦ اﻻﺳﻼم هﺎ‪ ،‬ﻣﻔﺘﯽ هﺎ و هﻤﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬در ﻃﻮل ﻗﺮﻧﻬﺎﯼ دراز ﻧﻤﺎزهﺎﻳﺸﺎن را در‬

‫‪21‬‬
‫اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﺷﺎن ادا ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ و ﺑﻪ روزﻩ هﺎﻳﺸﺎن در اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﺷﺎن ﺷﺮوع ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬در ﺗﻘﻮﻳﻢ هﺎﯼ دﻳﻮارﯼ ﮐﻪ روزﻧﺎﻣﻪ‬

‫ﺗﺮﮐﻴﻪ ﺁﻣﺎدﻩ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻩ ﻧﺸﺪﻩ‪ ،‬اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز و روزﻩ‪ ،‬ﺑﺼﻮرت درﺳﺖ و ﺻﺤﻴﺢ اﻃﻼع دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬وﻗﺖ اول ﻳﮏ ﻧﻤﺎز ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻻزم ﻣﻴﺂﻳﺪ ﺗﺎ ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ‬

‫اﻳﻦ ﻧﻤﺎز داﻧﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ در روﯼ ﻣﺪار ]ﻣﺮﮐﺰ[ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در روزﯼ ﮐﻪ ﻣﻴﻠﺶ و در ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ درﺟﻪ ﻋﺮﺿﺶ ﻣﻌﻠﻮم‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﻧﻤﺎز ﻣﻴﺮﺳﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬زﻣﺎن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از‬

‫ﻓﺮق وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﺬﮐﻮر از زوال و ﻳﺎ از ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ زﻣﺎن )ﻓﻀﻞ داﺋﺮ = ﻓﺮق زﻣﺎﻧﯽ(‬

‫]در ﺷﮑﻞ ‪ ١‬ﺑﺎ ﺣﺮوف )غ ع( ﺑﺸﮑﻞ ﻗﻮس )زاوﻳﻪ ح( ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ[ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ‬

‫ﻳﮏ ﻧﻤﺎز‪ ،‬در ﻟﺤﻈﻪ ﺷﺮوع وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﮐﻪ در ﮐﺘﺐ ﻓﻘﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ رﻳﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺑﺎ‬

‫)اﺳﻄﺮﻻب( و ﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﺨﺘﻪ )رﺑﻊ داﻳﺮﻩ(‪ ،‬اﻧﺪازﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ازﻳﻦ ارﺗﻔﺎع رﻳﺎﺿﯽ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ اش ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪] .‬ﺑﺎ‬

‫)‪ ،(Sextant‬ارﺗﻔﺎع ﻇﺎهﺮﯼ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ اﻧﺪازﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﻣﻴﺸﻮد‪ [.‬در ﮐﺮﻩ ﺳﻤﺎء ﻗﻮس ﮐﻨﺎرﯼ )غ ق( در‬

‫ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوﯼ )ق ش غ(‪ ،‬ﻣﺘﻤﻢ ﻗﻮس ﻣﻴﻞ )غ د(‪ ،‬ﻗﻮس ﮐﻨﺎرﯼ )ق ش(‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﻗﻄﺐ )ق ف( ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺘﻤﻢ ﻋﺮض ﺑﻠﺪﻩ و ﻗﻮس )ش‬

‫غ(‪ ،‬ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ )غ ن( اﺳﺖ‪] .‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ‪ ١‬ﻧﮕﺎﻩ ﮐﻨﻴﺪ[‪ .‬درﺟﻪ زاوﻳﻪ )ح( در ﻧﻘﻄﻪ ﻗﻄﺐ ﮐﻪ در ﻣﺜﻠﺚ ﺑﺎ ﺣﺮف )ق( ﻧﺸﺎن‬

‫دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﻗﻮس )غ ع( ﮐﻪ در روﺑﺮوﯼ اﻳﻦ زاوﻳﻪ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬درﺟﻪ ﺁن ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﭼﻬﺎر‬

‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺁن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﻘﺪار زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‪ ،‬ﺑﺎ وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ و ﻳﺎ ﻏﺮوﺑﯽ و ﻳﺎ ﺑﺎ‬

‫ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ‪) ،‬وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ( ﻧﻤﺎز ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ ﺣﻘﻴﻘﯽ زواﻟﯽ و ﻏﺮوﺑﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﺁوردﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪا ً‪ ،‬از‬

‫وﻗﺖ ﻏﺮوﺑﯽ ﻳﮏ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ﺑﻪ اذاﻧﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن ﺗﻌﺪﻳﻞ ﺑﻪ زواﻟﯽ‪ ،‬وﺳﻄﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪا ً‪،‬‬

‫از اﻳﻦ اوﻗﺎت ﻏﺮوﺑﯽ وﺳﻄﯽ و اذاﻧﯽ‪) ،‬وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ( اﻳﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‪) ،‬زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﺑﻴﻦ وﻗﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ‬

‫ﮐﻨﺎرﻩ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ارﺗﻔﺎع اﻳﻦ ﻧﻤﺎز از اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ و وﻗﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ در اﻳﻦ ارﺗﻔﺎع ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬

‫داﺧﻞ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬زﻳﺮا‪ ،‬ﻓﺮق زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻴﻦ وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ و وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻳﮏ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻓﺮق زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻴﻦ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ و اﻓﻖ‬

‫ﺣﻘﻴﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ هﻢ‪) ،‬زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ در اوﻗﺎت ﻗﺒﻞ از زوال‪ ،‬اوﻻ ً از اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪا ً از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻋﺒﻮر‬

‫ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ از وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ اوﻗﺎت ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪.‬‬

‫اوﻗﺎت ﻃﻠﻮع و اﻣﺴﺎﮎ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺿﻴﺎ ﺑﮏ و ﮐﺪوﺳﯽ در ﮐﺘﺎب )رﺑﻊ داﻳﺮﻩ( ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ ﮐﻪ‪) :‬ﻓﺠﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺪن ﮐﻨﺎرﻩ‬

‫ﺟﻠﻮﻳﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ‪ ١٩‬درﺟﻪ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﮐﺴﺮ ﮐﺮدن زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ از وﻗﺖ ﻓﺠﺮ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب‬

‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ(‪ .‬ﺣﺴﻦ ﺷﻮﻗﯽ اﻓﻨﺪﯼ هﺰار ﻏﺮادﯼ ﻳﮑﯽ از ﻣﺪرﺳﻴﻦ ﺑﺰرگ‬

‫در ﻣﺪرﺳﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤّﺪ ﻓﺎﺗﺢ‪ ،‬ﮐﻪ )رﺳﺎﻟﻪ ارﺗﻔﺎع( را ﮐﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ )ﮐﺪوﺳﯽ( ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬در ﻧﻬﻤﻴﻦ ﺑﺎب ﮐﺘﺎب ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫)اوﻗﺎت اﻣﺴﺎﮎ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﮐﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻳﻢ ﺑﺪون ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻴﺨﻮاهﺪ روزﻩ ﺑﮕﻴﺮد ﭘﺎﻧﺰدﻩ دﻗﻴﻘﻪ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻤﻘﺪار دو‬

‫زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮐﻪ ﺷﺮوع ﺑﻪ روزﻩ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬روزﻩ اش از ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪن ﻧﺠﺎت ﻣﻴﻴﺎﺑﺪ(‪ .‬دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ‪] ،‬ﺣﺴﻦ‬

‫‪22‬‬
‫ﺷﻮﻗﯽ اﻓﻨﺪﯼ هﺰارﻏﺮادﯼ[ ﺑﺮاﯼ ﻳﺎﻓﺘﻦ وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ ﺷﺮﻋﯽ اذاﻧﯽ‪ ،‬دو ﺑﺮاﺑﺮ زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ را از وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻏﺮوﺑﯽ ﮐﺴﺮ‬

‫ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ و ﺑﻴﺎن ﻣﻴﮑﻨﺪ ﮐﻪ‪ ،‬اﮔﺮ دو ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ ﻧﮕﺮدد‪ ،‬روزﻩ ﻓﺎﺳﺪ ﻣﻴﺸﻮد‪] .‬ﺑﺮاﯼ ﻳﺎﻓﺘﻦ وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ از وﻗﺖ ﻏﺮوﺑﯽ‪ ،‬ﻳﮏ‬

‫ﺗﻤﮑﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ وﻗﺖ ﻏﺮوﺑﯽ ﺑﻪ وﻗﺖ اذاﻧﯽ ﺗﻤﮑﻴﻦ دوم ﮐﺴﺮ ﻣﻴﮕﺮدد‪ [.‬در ﺟﺪاول اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﻴّﻪ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت اﺑﺮاهﻴﻢ‬

‫ﺣﻘّﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺷﻬﺮ ارﺿﺮوم ﺁﻣﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ و در ﮐﺘﺎب )هﻴﺌﺖ ﻓﻠﮑﻴّﻪ( ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺣﻠﻤﯽ اﻓﻨﺪﯼ ﻣﻄﺒﻮع در ﺳﺎل ‪ ١٣٠٧‬هﺠﺮﯼ ﻧﻴﺰ‬

‫دﻳﺪﻳﻢ ﮐﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ اوﻗﺎت ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻓﺠﺮ و ﻃﻠﻮع ﺑﻪ وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ‪ ،‬دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﺪار ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﻧﻴﺰ در ﮐﺘﺎب )هﺪاﻳﺔ اﻟﻤﺒﺘﺪﯼ ﻓﯽ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻻوﻗﺎت ﺑﺮﺑﻊ اﻟﺪّاﺋﺮﻩ( ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او در ﺳﺎل ]‪١٣٩٨‬م[ ‪٨٠١‬‬

‫هﺠﺮﯼ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬در اوﻗﺎت ﺑﻌﺪ از زوال‪ ،‬اوﻻ ً از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪا ً از اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ ﻋﺒﻮر ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬درﻳﻦ‬

‫اوﻗﺎت )در اوﻗﺎت ﺑﻌﺪ از زوال( ﺑﺮاﯼ ﻳﺎﻓﺘﻦ وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اوﻗﺎت ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﻋﺼﺮ‪،‬‬

‫ﻏﺮوب‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎق و ﻋﺸﺎء)ﺧﻔﺘﻦ( اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺿﻴﺎ ﺑﮏ در ﻗﺴﻤﺖ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ اﻳﻦ ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪) ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺑﻪ وﻗﺖ‬

‫زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﻇﻬﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ (.‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻳﮏ‬

‫وﻗﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻈﺮ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮد‪ ،‬هﻤﻴﺸﻪ ﻳﮏ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ‪ ،‬در ﻇﻬﺮ و ﺑﻌﺪ‬

‫از ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﻳﮏ وﻗﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻓﻘﻬﺎﯼ ﻏﺮوﺑﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪،‬‬

‫ﻳﮏ ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ اﻳﻦ ﺑﻪ وﻗﺖ اذاﻧﯽ‪ ،‬ﻳﮏ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اوﻗﺎت اذاﻧﯽ اﻳﻦ ﻧﻤﺎزهﺎ‪،‬‬

‫هﻤﺎﻧﻨﺪ اوﻗﺎت ﻏﺮوﺑﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ وﻳﺎ ﻏﺮوﺑﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ وﺳﻄﯽ و اذاﻧﯽ‬

‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬در ﺗﻘﻮﻳﻢ هﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اوﻗﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن رﻳﺎﺿﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن رﻳﺎﺿﯽ‪ ،‬اوﻗﺎت ﻣﺮﺋﯽ در دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ را ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻨﺒﻴﻪ‪ :‬ﻋﻠﻤﺎﯼ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺑﺪﺳﺖ ﺁوردن وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ اذاﻧﯽ از وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻏﺮوﺑﯽ‪،‬‬

‫ﺗﻤﮑﻴﻨﯽ را ﮐﻪ در وﻗﺖ ﻏﺮوب اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد از اﻳﻦ ﮐﺴﺮ ﮐﺮدﻩ و ﺑﺮاﯼ ﻳﺎﻓﺘﻦ وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ در وﻗﺖ زوال‪ ،‬زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ را‬

‫اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮدﻩ اﻧﺪ و ﺑﺎز هﻢ وﻗﺖ زوال ﻏﺮوﺑﯽ را ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ ﮐﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺗﻤﮑﻴﻦ در وﻗﺖ ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﺑﻪ‬

‫ﺗﻔﺎوت زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻴﺎن اﻓﻖ هﺎﯼ ﺷﺮﻋﯽ و ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺗﻤﮑﻴﻦ در وﻗﺖ ﻏﺮوب ﻣﺴﺎوﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ ﺗﻤﮑﻴﻦ‬
‫]‪[١‬‬
‫ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ‬ ‫در اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ هﻤﻪ ﻧﻤﺎزهﺎ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ ﺗﻤﮑﻴﻦ در اوﻗﺎت ﻏﺮوب و ﻃﻠﻮع ﻣﺴﺎوﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در )اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻮردﻳّﻪ(‬

‫ﮐﻪ‪) :‬اﺑﻦ ﺷﺎﻃﺮ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﺮاهﻴﻢ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب )اﻟـﻨـّﻔﻊ اﻟﻌﺎم(‪ ،‬رﺑﻊ داﻳﺮﻩ را ﮐﻪ در هﺮ درﺟﻪ ﻋﺮض ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻌﻤﺎل اﺳﺖ ﺗﻮﺿﻴﺢ‬

‫ﻣﻴﺪهﺪ‪ .‬او ﺑﺮاﯼ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﻣﻮﯼ در ﺷﺎم ﺳﺎﻋﺖ ﺷﻤﺴﯽ ﺑﻨﺎم )ﺑﺴﻴﻄﻪ( را ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در ‪ ٧٧٧‬هﺠﺮﯼ ﻗﻤﺮﯼ ]‪١٣٧۵‬م[ وﻓﺎت‬

‫ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬از ﺧﻠﻔﺎﯼ ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻐﺪادﯼ ﺑﻨﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺎﻋﺖ را در ﺳﺎل ‪ ١٢٩٣‬هﺠﺮﯼ ]‪١٨٧۶‬م[ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ‬

‫اﻳﻦ‪ ،‬ﮐﺘﺎب )ﮐﺸﻒ اﻟﻘﻨﺎع ﻋﻦ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﻮﻗﺖ ﻣﻦ اﻻرﺗﻔﺎع( را ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬

‫]‪ [١‬ﻣﺆﻝﻒ )ﺣﺪاﺋﻖ اﻝﻮردﻳﻪ( ﻋﺒﺪاﻝﻤﺠﻴﺪ ﺧﺎﻧﯽ ﻧﻘﺸﺒﻨﺪﯼ ﺧﺎﻝﺪﯼ وﻓﺎت در ﺁﺧﺮ ﻗﺮن ﺱﻴﺰدهﻢ هﺠﺮﯼ‪.‬‬
‫‪23‬‬
‫)اﻟﻤﺸﻴﺨﺔ اﻻﺳﻼﻣﻴّﻪ( ﮐﻪ ﻋﺎﻟﯽ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻋﻠﻤﺎﯼ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ در ﺗﻘﻮﻳﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎم )ﻋﻠﻤﻴّﻪ ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪ ﺳﯽ( ﺑﺮاﯼ ﺳﺎل‬

‫‪ ١٣٣۴‬هﺠﺮﯼ ]‪١٩١۶‬م[ ﺁﻣﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ و در ﮐﺘﺎب )اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺗﺮﮐﻴﻪ( رﺻﺪﺧﺎﻧﻪ ﻗﻨﺪﻳﻠﻠﯽ داﻧﺸﮕﺎﻩ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﺎ‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ١٩۵٨‬م و ﺷﻤﺎرﻩ ﺛﺒﺖ ‪ ١۴‬ﻣﯽ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﮐﻪ‪ ،‬در ﺣﻴﻦ ﺗﻌﻴﻴﻦ اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﻧﻤﺎزهﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب وارد ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫هﻴﺌﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﺎ ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﻋﻠﻤﺎﯼ ﺣﻘﻴﻘﯽ دﻳﻦ و ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ﻋﻠﻢ هﻴﺌﺖ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺸﺎهﺪﻩ ﻧﻤﻮدﻳﻢ ﮐﻪ اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﻧﻤﺎزهﺎ ﮐﻪ از‬

‫ﻃﺮف اﻳﻦ هﻴﺌﺖ ﻣﺎ در ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺻﺪ و ﺣﺴﺎﺑﻬﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل از ﻣﺪرن ﺗﺮﻳﻦ ﺁﻻت ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اوﻗﺎﺗﻴﮑﻪ ﻋﻠﻤﺎﯼ اﺳﻼم در‬

‫ﻃﻮل ﻗﺮﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب و ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎﻩ )رﺑﻊ داﻳﺮﻩ( ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﻳﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ دادن زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ ﺗﻤﮑﻴﻦ و ﻟﻬﺬا ﺗﻐﻴﻴﺮ‬

‫اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺟﺎﺋﺰ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫در دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻳﮏ روز وﺳﻄﯽ‪ ٢۴ ،‬ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ .‬در وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﻣﺜﻼ ً‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ دﺳﺘﯽ‬

‫ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﻪ زﻣﺎن هﺎ را اﻧﺪازﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ‪ ١٢‬ﻣﻴﺂﻳﺪ ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻴﮑﻪ در ﻓﺮداﯼ ﺁﻧﺮوز ﺑﻪ ‪ ١٢‬ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ٢۴ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﮐﺎﻣﻞ‬

‫ﻣﻴﮕﺬرد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ زﻣﺎن ﮐﺎﻣﻞ ‪ ٢۴‬ﺳﺎﻋﺘﻪ‪ ،‬ﻳﮏ )روز وﺳﻄﯽ( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻃﻮﻟﻬﺎﯼ روزهﺎﯼ وﺳﻄﯽ هﻤﻴﺸﻪ ﻳﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ‪،‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در وﻗﺖ زوال‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺳﺎﻋﺖ دﺳﺘﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ ‪ ١٢‬ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ ،‬ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ ﺗﺎ ﺑﻪ وﻗﺖ زوال ﻓﺮداﯼ ﺁﻧﺮوز ﻣﻴﮕﺬرد‪،‬‬

‫)روز ﺣﻘﻴﻘﯽ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻃﻮل اﻳﻦ روز‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺎﺑﻴﻦ ﮔﺬﺷﺘﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر در دو روز ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬در هﺮ‬

‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎر ﺑﺎر‪ ،‬ﻃﻮﻟﺶ ﺑﺎ ﻃﻮل روز وﺳﻄﯽ ﻣﺴﺎوﯼ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬در روزهﺎﯼ دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﻃﻮﻟﻬﺎﯼ روزاﻧﻪ اﻳﻦ دو‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار‬

‫ﺗﺤﻮّل روزاﻧﻪ »ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن« ﻓﺮق ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﻃﻮل )روز ﻏﺮوﺑﯽ(‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﺎﺑﻴﻦ دو ﻏﺮوب ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از‬

‫اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ اﺳﺖ‪) .‬روز اذاﻧﯽ(‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﺎﺑﻴﻦ دو ﻏﺮوب ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ ]ﭘﺸﺘﯽ[ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ ﻳﮏ ﻣﺤﻞ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻆ دﻳﺪﻩ ﺷﺪن اﻳﻦ ﻏﺮوب ﺑﻪ ‪ ١٢‬ﺁوردﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻃﻮل روز اذاﻧﯽ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﻮل روز‬

‫ﻏﺮوﺑﯽ ﻳﮑﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ وﻟﯽ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺑﻤﻘﺪار )زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﺑﻌﺪ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﻳﮏ روز ﻏﺮوﺑﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﮏ ﻏﺎﻳﺔ‬

‫اﻻرﺗﻔﺎع‪ ،‬وﻟﯽ در ﻳﮏ روز زواﻟﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﻪ دو ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮔﺸﺘﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ ،‬ازﻳﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬ﻃﻮل اﻳﻦ دو روز‬

‫ﺑﻤﻘﺪار ﻳﮑﯽ دو دﻗﻴﻘﻪ از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬از ﺳﺒﺐ اﻳﻦ ﻓﺮق هﺎ‪ ،‬هﺮ ﭼﻨﺪﻳﮑﻪ در ﺑﻴﻦ هﻤﻪ ﺳﺎﻋﺘﻬﺎﯼ روزهﺎﯼ ﻏﺮوﺑﯽ و‬

‫ﺣﻘﻴﻘﯽ ﭼﻨﺪ ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻓﺮق ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻓﺮق هﺎ ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط هﺎﻳﻴﮑﻪ در ﺗﻤﮑﻴﻦ هﺎ اﺗﺨﺎذ ﻣﻴﺸﻮد رﻓﻊ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ‬

‫ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬زﻣﺎن وﺳﻄﯽ و ﻳﺎ اذاﻧﯽ را ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ ﺣﻘﻴﻘﯽ و ﻏﺮوﺑﯽ را ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻴﺪهﺪ‪ .‬در هﺮ ﮐﺪام روزﯼ‪ ،‬در وﻗﺖ‬

‫ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ‪ ١٢‬ﻋﻴﺎر ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬در ﻓﺮداﯼ ﺁﻧﺮوز دوﺑﺎرﻩ ﻏﺮوب ﮐﺮدن ﮐﻨﺎرﻩ ﻋﻘﺒﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻓﻖ‬

‫ﺷﺮﻋﯽ ‪ ،‬از ﻃﻮل روز وﺳﻄﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ از ‪ ٢۴‬ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ از ﻳﮏ دﻗﻴﻘﻪ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻨﮑﻪ ﻃﻮل هﺎﯼ روز وﺳﻄﯽ و‬

‫ﺣﻘﻴﻘﯽ ]در ﻳﮑﺴﺎل ﭼﻬﺎر روز[ ﻳﮑﺴﺎن ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮق هﺎﻳﻴﮑﻪ در روزهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﮕﺮدد )ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫زﻣﺎن هﺎﯼ اذاﻧﯽ و ﻏﺮوﺑﯽ و ﻃﻮل هﺎﯼ روز و ﺷﺐ‪ ،‬هﻴﭻ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﻪ )ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن( ﻧﺪارد‪ .‬درازﻳﻬﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ و روز در‬

‫ﺳﺎﻋﺖ هﺎﯼ اذاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻃﻮل هﺎﯼ روز و ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺣﻘﻴﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ هﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻋﻴﺎرهﺎﯼ ]ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ[‪ ،‬هﺮ روز‬

‫در وﻗﺖ ﻏﺮوب‪ ،‬ﺑﻪ ‪ ١٢‬ﺁوردﻩ ﻣﻴﺸﻮد و ﻃﻮل روز ﺣﻘﻴﻘﯽ را ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻃﻮل روز وﺳﻄﯽ را‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫ﻋﻴﺎر دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ‪ ،‬هﺮ ﺷﺎم)ﻣﻐﺮب(‪ ،‬در وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‬

‫ﺑﻪ ‪ ١٢‬ﺁوردﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﺮ روز‪ ،‬در هﻨﮕﺎم ﻋﻘﺐ رﻓﺘﻦ وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺑﻪ ﭘﻴﺶ و در هﻨﮕﺎم ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻦ وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﮐﺸﻴﺪﻩ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻳﮏ ﻃﻮل روز اذاﻧﯽ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در روز اذاﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺗﻘﻮﻳﻢ )ﻣﻌﻴﺎ ِر اوﻗﺎت(‬

‫ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ١١٩٣‬هﺠﺮﯼ ]‪١٧٧٩‬م‪ [.‬در ارﺿﺮوم ﺁﻣﺎدﻩ ﺷﺪﻩ ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪) :‬در وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﮐﻪ ﻃﻮل ﺳﺎﻳﻪ ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺗﺮﻳﻦ‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮد ﻣﻴﺮﺳﺪ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ‪ ،‬از وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﮐﻪ در ﺗﻘﻮﻳﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﻤﻘﺪار زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﮐﺸﻴﺪﻩ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد(‪ .‬ﺟﻬﺖ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻋﻴﺎر دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﺑﻪ هﺮ ﮐﺪام از ﻳﮏ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ‬

‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وﻗﺖ اﻳﻦ ﻧﻤﺎز ﮐﻪ در ﺗﻘﻮﻳﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺁوردﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﻋﻴﺎر ﻧﻤﻮدن ﺳﺎﻋﺘﻬﺎﯼ اذاﻧﯽ و وﺳﻄﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺎﻣﺘﻬﺎﯼ‬

‫ﻗﺒﻠﻪ و )ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر( دو ﺧﻂ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ از ﻳﮏ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻴﮕﺬرﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﭼﻮﺑﯽ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺳﺎﻳﻪ ﭼﻮب‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ‬

‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﻻﯼ اوﻟﻴﻦ ﺧﻂ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ وﻗﺖ زوال و هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻻﯼ دوﻣﻴﻦ ﺧﻂ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺒﻠﻪ ﺁوردﻩ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در روزهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ اوﻗﺎت ﻏﺮوب ﮐﻤﺘﺮ از ﻳﮏ دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻴﺎر ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻩ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬در ﺷﻬﺮ‬

‫اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل در ﺷﺶ ﻣﺎﻩ ‪ ١٨۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ‪ ،‬در ﺷﺶ ﻣﺎﻩ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ‪ ١٨۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﮐﺸﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ‪،‬‬

‫ﻣﻘﺪارهﺎﯼ زﻣﺎن را‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ وﻗﺖ ﺷﺮوع روز اذاﻧﯽ اﻧﺪازﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ روز ﻏﺮوﺑﯽ ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ روز اذاﻧﯽ از روز ﻏﺮوﺑﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ )زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﺑﻌﺪ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺑﻪ وﻗﺖ اذاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺴﺮ‬

‫ﮐﺮدن ﺗﻤﮑﻴﻦ از اوﻗﺎت ﻏﺮوﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در ﺣﺴﺎب هﺎﯼ زﻣﺎن اذاﻧﯽ و ﻏﺮوﺑﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ‬

‫زﻣﺎن هﻴﭻ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﻤﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ در اﻃﺮاف ﻣﺤﻮر ﺧﻮد از ﻏﺮب ﺑﻪ ﺷﺮق ﮔﺮدش ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻞ هﺎﯼ ﺷﺮق‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻣﺤﻞ هﺎﯼ‬

‫ﻏﺮب‪ ،‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻣﻴﺒﻴﻨﻨﺪ‪ .‬اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز در ﺷﺮق ﭘﻴﺶ ﺗﺮ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ .‬ﺳﻴﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﻧﻴﻢ داﻳﺮﻩ ﻃﻮل ]ﻣﺮﻳﺪﻳﻦ[ ﻗﺒﻮل ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‬

‫از دو ﻗﻄﺐ زﻣﻴﻦ ﻣﻴﮕﺬرد و ﻧﻴﻢ داﻳﺮﻩ اﯼ ﮐﻪ از ﺷﻬﺮ ﻟﻨﺪن ﻣﻴﮕﺬرد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺒﺪأ ﻗﺒﻮل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﻦ دو ﻧﻴﻢ داﻳﺮﻩ ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ‪،‬‬

‫زاوﻳﻪ اﯼ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻳﮏ درﺟﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬هﻨﮕﺎم ﮔﺮدش ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻳﮏ ﺷﻬﺮ‪ ،‬در ﻳﮏ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﭘﺎﻧﺰدﻩ درﺟﻪ ﺑﻄﺮف ﺷﺮق‬

‫ﻣﻴﺮود‪ .‬از دو ﺷﻬﺮ ﮐﻪ در درﺟﻪ ﻋﺮض ﻳﮑﺴﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻪ و از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺑﻤﻘﺪار ﻳﮏ درﺟﻪ ﻃﻮل ﻓﺎﺻﻠﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬در ﺷﻬﺮﻳﮑﻪ در‬

‫ﺷﺮق ﻗﺮار دارد اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﭼﻬﺎر درﺟﻪ ﻗﺒﻞ ﺑﻮﻗﻮع ﻣﻴﭙﻴﻮﻧﺪد‪ .‬ﻣﺤﻞ هﺎﻳﻴﮑﻪ در روﯼ داﻳﺮﻩ ﻃﻮل ﻳﮑﺴﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮏ‬

‫وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﺸﺘﺮﮎ دارﻧﺪ‪ .‬اوﻗﺎت ﻇﻬﺮ و زوال ﻏﺮوﺑﯽ و اوﻗﺎت ﻧﻤﺎزهﺎﯼ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ درﺟﺎت ﻋﺮض ﺷﺎن از‬

‫ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ درﺟﺎت ﻋﺮض در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬اوﻗﺎت ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب‪ ،‬از وﻗﺖ زوال دور ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در زﻣﺴﺘﺎن‬

‫ﻧﺰدﻳﮏ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﻘﺪار هﺮ ﭼﻴﺰﯼ‪ ،‬از ﻳﮏ ﻣﺒﺪأ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺜﻸ از ﺻﻔﺮ ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ اﻧﺪازﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪارﯼ ﮐﻪ دورﺗﺮ از‬

‫ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮوع ﮐﺮدن دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ از ﺻﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺁوردن ﻋﻴﺎرش ﺑﻪ ﺻﻔﺮ و ﻳﺎ ‪ ١٢‬اﻣﮑﺎن ﭘﺬﻳﺮ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﺮوع ﻳﮏ ﺣﺎدﺛﻪ ﻣﻌﻠﻮم‪) ،‬وﻗﺖ( اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬زﻣﺎن واﺟﺐ ﺷﺪن ﺻﺪﻗﻪ ﻓﻄﺮ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬در‬

‫اوﻟﻴﻦ روز ﻋﻴﺪ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻓﺠﺮ ﻃﻠﻮع ﻣﻴﮑﻨﺪ واﺟﺐ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﺎﻧﻴﮑﻪ ﻳﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺒﻞ اﻳﻤﺎن ﺁوردﻩ و ﻳﺎ ﺑﺪﻧﻴﺎ ﭼﺸﻢ ﮔﺸﻮدﻩ‬

‫‪25‬‬
‫و ﻳﺎ ﻳﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌﺪ وﻓﺎت ﻧﻤﻮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻳﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌﺪ اﻳﻤﺎن ﺁوردﻩ و ﻳﺎ ﺑﺪﻧﻴﺎ ﺁﻣﺪﻩ واﺟﺐ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻳﮏ وﻗﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻳﮏ ﻟﺤﻈﻪ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ زﻣﺎن ﻃﻮﻻﻧﯽ را در ﺑﺮ ﮔﻴﺮد‪ .‬در اﻳﻦ‬

‫ﺻﻮرت‪ ،‬اول و ﺁﺧﺮ اﻳﻦ وﻗﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪) .‬وﻗﺖ زوال ﺷﺮﻋﯽ( و )اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز( و )واﺟﺐ ﺑﻮدن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﺮدن( ﻧﻴﺰ‬

‫اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻴﺎرهﺎﯼ دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ زﻣﺎن ﻣﺤﻠﯽ ﺷﻬﺮهﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﻣﺸﺮق ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬از ﻋﻴﺎرهﺎﯼ دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ زﻣﺎن ﻣﺤﻠﯽ‬

‫ﺷﻬﺮهﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﻣﻐﺮب ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺖ ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ‪ ،‬در هﺮ ﺟﺎ‪ ،‬از وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ‬

‫ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﻌﺪ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻋﻴﺎرهﺎﯼ دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ زﻣﺎن ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ درﺟﺎت ﻃﻮل‪ ،‬از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ‬

‫ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز در دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ زﻣﺎن ﻣﺤﻠﯽ ﺟﺎهﺎﻳﯽ ﮐﻪ در روﯼ درﺟﻪ ﻋﺮض ﻳﮑﺴﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬

‫درﺟﺎت ﻃﻮل ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻴﮑﻨﺪ‪ .‬دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪ ،‬هﻢ در ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬هﻢ اﻵن‪ ،‬هﻤﻴﺸﻪ ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ‬

‫ﻣﮑﺎﻧﻬﺎﯼ هﺮ ﻣﺤﻞ در ارﺗﻔﺎع ﻣﺴﺎوﯼ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻣﺎن هﺎﯼ ﺗﻤﮑﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ هﺎ ﻳﮑﯽ دو دﻗﻴﻘﻪ از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮدﻩ‪ ،‬اوﻗﺎت‬

‫ﻧﻤﺎز ﺷﺮﻋﯽ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻳﮑﯽ دو دﻗﻴﻘﻪ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻟﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺪارهﺎﯼ اﺣﺘﻴﺎﻃﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت هﺎ‬

‫را از ﺑﻴﻦ ﻣﻴﺒﺮﻧﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن در هﻤﻪ ﺷﻬﺮهﺎﯼ ﻳﮏ ﮐﺸﻮر‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ زﻣﺎن وﺳﻄﯽ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﮐﻪ ﻋﻴﺎرهﺎﻳﺸﺎن ﻳﮑﺴﺎن ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در ﺷﻬﺮهﺎﻳﻴﮑﻪ در ﺑﺎﻻﯼ درﺟﻪ ﻋﺮض ﻳﮑﺴﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻪ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺸﻮرﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ‬

‫هﺎﯼ زﻣﺎن وﺳﻄﯽ )ﻣﺸﺘﺮﮎ( را اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ اوﻗﺎت ﻳﮏ ﻧﻤﺎز ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ درﺟﺎت ﻃﻮل دو ﺷﻬﺮﻳﮑﻪ در درﺟﻪ ﻋﺮض ﻳﮑﺴﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ دو ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت دﻗﻴﻘﻪ اﯼ اوﻗﺎت‬

‫ﻳﮏ ﻧﻤﺎز ﻣﻌﻴّﻦ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ را ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ‪ .‬ﺑﻄﻮر ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ درﺟﻪ ﻋﺮض ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در ﻣﺤﻞ‬

‫هﺎﻳﯽ ﮐﻪ در داﻳﺮﻩ ﻃﻮل ﻳﮑﺴﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻴﺎرهﺎﯼ دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﻣﺸﺘﺮﮎ و ﻣﺤﻠﯽ و اوﻗﺎت ﻇﻬﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬

‫ﻧﻤﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ارزش ﻣﻄﻠﻖ درﺟﻪ ﻋﺮض‪ ،‬ﭘﻴﺸﺮوﯼ )ﺑﻪ ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻦ( و ﻳﺎ ﭘﺴﺮوﯼ)ﺑﻪ ﻋﻘﺐ رﻓﺘﻦ( وﻗﺖ ﻳﮏ ﻧﻤﺎز‪ ،‬در ﻗﺒﻞ‬

‫از ﻇﻬﺮ و ﻳﺎ ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ ﺑﻮدن وﻗﺖ و ﻳﺎ در زﻣﺴﺘﺎن ﻳﺎ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﺮﻋﮑﺲ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺣﺴﺎب ﮐﺮدن اوﻗﺎت درﺟﺎت‬

‫دﻳﮕﺮ از اوﻗﺎت واﻗﻊ در ‪ ۴١‬درﺟﻪ‪ ،‬در ﺗﻌﺮﻳﻔﻨﺎﻣﻪ )رهﻨﻤﺎﯼ اﺳﺘﻌﻤﺎل( ﻣﺎ درﺑﺎرﻩ اﺳﺘﻌﻤﺎل )رﺑﻊ داﻳﺮﻩ( ﺑﻴﺎن ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ‬

‫درﺟﻪ ﻃﻮل ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در ﻣﺤﻞ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ در درﺟﻪ ﻋﺮض ﻳﮑﺴﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻴﺎرهﺎﯼ دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ و ﺗﻤﺎﻣﯽ‬

‫اوﻗﺎت در دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﺎهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻴﻦ دو داﻳﺮﻩ ﻃﻮل ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ هﻔﺖ و ﻧﻴﻢ درﺟﻪ از ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺷﻬﺮ ﻟﻨﺪن ﻣﻴﮕﺬرد‪ ،‬ﻗﺮار‬

‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﺷﻬﺮ ﻟﻨﺪن ﺑﻄﻮر ﻣﺸﺘﺮﮎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ‪) ،‬زﻣﺎن اروﭘﺎﯼ ﻏﺮﺑﯽ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ وﺳﻄﯽ‬

‫ﮐﻪ در ﺷﺮق‪ ،‬در ﺑﻴﻦ دو داﻳﺮﻩ ﻃﻮﻟﻴﮑﻪ ﻳﮑﯽ از هﻔﺖ و ﻧﻴﻢ درﺟﻪ و دﻳﮕﺮﯼ از ﺑﻴﺴﺖ و دو و ﻧﻴﻢ درﺟﻪ ﻣﻴﮕﺬرد اﺳﺘﻌﻤﺎل‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬از ﺳﺎﻋﺖ ﻟﻨﺪن ﻳﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﭘﻴﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ‪) ،‬زﻣﺎن اروﭘﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﺎهﺎﻳﻴﮑﻪ در ﺑﻴﻦ داﻳﺮﻩ هﺎﯼ‬

‫ﻃﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻳﮑﯽ از ‪ ٢٢،۵‬درﺟﻪ و دﻳﮕﺮﯼ از ‪ ٣٧،۵‬درﺟﻪ ﻣﻴﮕﺬرد‪ ،‬ﻗﺮار دارﻧﺪ‪) ،‬زﻣﺎن اروﭘﺎﯼ ﺷﺮﻗﯽ( اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫‪26‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬دو ﺳﺎﻋﺖ از ﺳﺎﻋﺖ ﻟﻨﺪن ﺟﻠﻮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ )ﺷﺮق ﻧﺰدﻳﮏ(‪) ،‬ﺷﺮق ﻣﻴﺎﻧﻪ( و )ﺷﺮق دور( ﮐﻪ در ﺷﺮق ﺗﺮ ﻗﺮار‬

‫دارﻧﺪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺳﻪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻋﺖ از زﻣﺎن ﻟﻨﺪن ﺟﻠﻮﺗﺮ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ روﯼ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ‪ ٢۴ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‬

‫ﮐﻪ هﺮ ﻳﮏ ازﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ هﺎ‪ ،‬از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻳﮑﯽ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺘﻔﺎوت هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻴﺎرهﺎﯼ ﻣﺸﺘﺮﮎ دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ زﻣﺎن ﻣﺤﻠﯽ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻞ‬

‫هﺎﯼ ﻳﮏ ﮐﺸﻮر ﮐﻪ ﺑﺮ روﯼ ﻳﮑﯽ از )ﻧﻴﻢ داﻳﺮﻩ هﺎﯼ ﻃﻮل ﺳﺮ ﺳﺎﻋﺖ( ﮐﻪ از درﺟﺎت ﭘﺎﻧﺰدﻩ و ﻣﺜﻠﻬﺎﯼ ﭘﺎﻧﺰدﻩ )ﻣﺜﻼ ‪،۴۵ ،٣٠‬‬

‫‪ ( . . . ،۶٠‬ﻣﻴﮕﺬرد‪ ،‬ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان )ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ( ﺁن ﮐﺸﻮر ﻗﺒﻮل ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﮐﻪ در ﺗﺮﮐﻴﻪ‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﻧﻴﻢ داﻳﺮﻩ ﻃﻮل ﺳﺮ ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٣٠‬درﺟﻪ اﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺷﻬﺮهﺎﯼ ازﻣﻴﺖ‪،‬‬

‫ﮐﻮﺗﺎهﻴﺎ‪ ،‬ﺑﻴﻠﻪ ﺟﻴﮏ و اﻟﻤﺎﻟﯽ ﻣﻴﮕﺬرد و اﻳﻦ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ اروﭘﺎﯼ ﺷﺮﻗﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ از دوﻟﺖ هﺎ‪ ،‬ﺑﻪ دﻻﻳﻞ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﻳﺎ‬

‫اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺗﺎﺑﻊ ﻧﻤﻴﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﺳﭙﺎﻧﻴﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ اروﭘﺎﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ را‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ‪ .‬در دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ زﻣﺎن ﮐﺸﻮرهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻋﻴﺎرهﺎﯼ ﺳﺎﻋﺘﻬﺎﯼ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺷﺎن از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در هﺮ‬

‫ﮐﺪام وﻗﺘﯽ‪ ،‬رﻗﻤﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺎﻋﺖ هﺎ را ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ‪ ،‬از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬رﻗﻢ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﮐﺸﻮرﯼ واﻗﻊ در‬

‫ﺷﺮق‪ ،‬از رﻗﻢ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﮐﺸﻮرﯼ واﻗﻊ در ﻏﺮب ]ﺟﻠﻮﺗﺮ[ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺮق ﺑﻴﻦ وﻗﺖ ﻳﮏ ﻧﻤﺎز ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﻳﮑﯽ از ﺷﻬﺮهﺎﯼ ﺗﺮﮐﻴﻪ و وﻗﺖ ﻳﮏ ﻧﻤﺎز ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ‬

‫ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮق ﺑﻴﻦ درﺟﻪ ﻃﻮل اﻳﻦ ﺷﻬﺮ و ‪ ٣٠‬درﺟﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ درﺟﻪ ﻃﻮل ﺷﻬﺮ از‪٣٠‬‬

‫ﺑﺎﻻ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮق‪ ،‬از ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﺴﺮ ﺷﺪﻩ و اﮔﺮ از ‪ ٣٠‬درﺟﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬وﻗﺖ اﻳﻦ ﻧﻤﺎز‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﺜﻸ‪ ،‬در اوﻟﻴﻦ روز ﻣﯽ‪ ،‬وﻗﺖ ﻳﮏ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﺷﻬﺮ ﻗﺎرص‬

‫)ﻳﮑﯽ از ﺷﻬﺮهﺎﯼ ﺗﺮﮐﻴﻪ( ‪ ٧‬ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺻﻔﺮ دﻗﻴﻘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺟﻪ ﻋﺮض ﺷﻬﺮ ﻗﺎرص ‪ ،۴١‬درﺟﻪ ﻃﻮﻟﺶ ‪ ۴٣‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ‬

‫اﻳﻦ درﺟﻪ ﻃﻮل‪ ،‬از ‪ ٣٠‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺤﻠﯽ ﻗﺎرص‪ ،‬از ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺟﻠﻮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺖ اﻳﻦ ﻧﻤﺎز در ﻗﺎرص ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬

‫ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ (١٣ × ۴ = ۵٢) ،‬دﻗﻴﻘﻪ ﻗﺒﻞ از ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٧‬ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ‪ ،‬در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۶‬و ‪ ٨‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮع وﻗﺖ زوال ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ ﺑﺎ وﻗﺖ ﻏﺮوﺑﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ هﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪١٢ ،‬‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع اﻳﻦ دو‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﺳﺎﻋﺖ ﻏﺮوﺑﯽ ‪ ١٢‬ﺻﺒﺢ ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ ﺗﺎ وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ اداﻣﻪ‬

‫ﻣﻴﻴﺎﺑﺪ و اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺄ ‪ ١٢‬ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﺎﻩ هﺎﯼ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻧﮕﺎﻩ ﮐﻨﻴﺪ! واﺣﺪهﺎﯼ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ و زﻣﺎن‬

‫ﻏﺮوﺑﯽ ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒﺄ ﻣﺴﺎوﯼ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (١‬وﻗﺖ زوال ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ ‪ +‬وﻗﺖ ﻏﺮوب ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ = ‪ ١٢‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع ﻧﺼﻒ ﻃﻮل روز ﺣﻘﻴﻘﯽ و‬

‫ﻧﺼﻒ ﻃﻮل ﺷﺐ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ١٢ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪:‬‬

‫)‪ (٢‬ﻧﺼﻒ ﻃﻮل ﺷﺐ ﺣﻘﻴﻘﯽ ‪ +‬وﻗﺖ ﻏﺮوب ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ = ‪ ١٢‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﺗﺴﺎوﯼ هﺎﯼ )‪ (١‬و )‪ (٢‬را ﺑﺎ هﻢ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﮐﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪27‬‬
‫)‪ (٣‬وﻗﺖ زوال ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ = ﻧﺼﻒ ﻃﻮل ﺷﺐ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ زوال ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ‪ ،‬از ‪ ١٢‬ﺻﺒﺢ‬

‫ﺳﺎﻋﺖ ﻏﺮوﺑﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺖ ‪ ١٢‬ﺻﺒﺢ ﻏﺮوﺑﯽ‪ ،‬از ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻧﺼﻒ ﻣﺪت روز ﺑﻌﺪ اﺳﺖ‪ .‬و‬

‫اﻳﻦ وﻗﺖ در زﻣﺴﺘﺎن ﻗﺒﻞ از وﻗﺖ ﻃﻠﻮع و در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻌﺪ از وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺖ اول روزﻩ و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ )ﺑﺎﻣﺪاد(‪ ،‬ﺑﺎ‬

‫وﻗﺖ ﻓﺠﺮ ﺻﺎدق ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ وﻗﺖ‪ ،‬از ﺁﻣﺪن ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻓﺠﺮ ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ ﻧﻴﺰ در وﻗﺖ ﻏﺮوب‬

‫از ‪ ١٢‬ﺷﺮوع ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬و ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ‪ ،‬از ﺁﻣﺪن ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻓﺠﺮ ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ‪ ،‬در ﻧﺼﻒ ﺷﺐ از‬

‫‪ ١٢‬ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﻧﺼﻒ ﺷﺐ از ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٢‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻧﺼﻒ ﻣﺪت ﺷﺐ ﺑﻌﺪ و ﻳﺎ از ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٢‬در وﻗﺖ‬

‫ﻏﺮوب ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﺪت ﺷﺐ ﺑﻌﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻧﺼﻒ ﻣﺪت روز‪ ،‬ﻗﺒﻞ از زوال ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ ‪ ١٢‬ﺳﺎﻋﺖ ﻏﺮوﺑﯽ ﺻﺒﺢ‪،‬‬

‫از ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٢‬در وﻗﺖ ﻏﺮوب ‪ ١٢‬ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌﺪ و ﻳﺎ از ‪ ١٢‬ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻧﺼﻒ ﻣﺪت روز‪ ،‬ﺑﻌﺪ و ﻳﺎ از وﻗﺖ زوال‬

‫ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻧﺼﻒ ﻣﺪت ﻧﻴﻢ ﺷﺐ‪ ،‬ﻗﺒﻞ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻴﺎن وﻗﺖ ‪ ١٢‬ﺻﺒﺢ و وﻗﺖ ﻃﻠﻮع‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻓﺮق ﻣﻴﺎن ﻧﺼﻔﻬﺎﯼ ﻃﻮل‬

‫هﺎﯼ ﺷﺐ و روز ﺗﻔﺎوت وﺟﻮد دارد‪ .‬هﻤﻪ اﻳﻦ ﺣﺴﺎﺑﻬﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺣﻘﻴﻘﯽ اﻧﺠﺎم دادﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬

‫ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺎن ﺧﻮرﺷﻴﺪ وﺳﻄﯽ و اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺧﻮاهﻴﻢ دﻳﺪ ﮐﻪ وﻗﺖ‬

‫زوال ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ‪ ،‬وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در ‪ ١‬ﻣﯽ‪ ،‬وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬

‫زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪ ۵ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ ‪ ۴‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۵٧‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﻣﺪﺗﻬﺎﯼ روز و ﺷﺐ هﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎوﯼ ﻣﻴﺒﻮد‪ ،‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬هﻤﻴﺸﻪ ﺷﺶ ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺒﻞ از زوال‪ ،‬ﻃﻠﻮع و ﺷﺶ‬

‫ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌﺪ از زوال‪ ،‬ﻏﺮوب ﻣﻴﮑﺮد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﺪت ﺷﺐ و روز ﻣﺴﺎوﯼ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﺎﻩ هﺎﯼ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﺑﻴﻦ اوﻗﺎت ﻏﺮوب‬

‫و زوال‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﺎهﻬﺎﯼ زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﺑﻴﻦ اﻳﻦ اوﻗﺎت‪ ،‬زﻣﺎن ﮐﻤﺘﺮﯼ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬

‫اﻳﻦ ﻓﺮق زﻣﺎﻧﯽ از ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬زﻣﺎن )ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ = ﻧﺼﻒ ﻓﺮق( ﮔﻮﻳﻨﺪ )ﺑﺮاﯼ دﻳﺪن ﺷﮑﻞ ‪ ٢‬اﻳﻨﺠﺎ را ﮐﻠﻴﮏ ﮐﻨﻴﺪ(‪ .‬اوﻗﺎت‬

‫ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬در ﻣﺎهﻬﺎﯼ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬از وﻗﺖ زوال‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻣﺠﻤﻮع ‪ ۶‬ﺑﺎ ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮدﻩ‪ ،‬در ﻣﺎهﻬﺎﯼ زﻣﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ‪،‬‬

‫از وﻗﺖ زوال ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻓﺮق ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ از ‪ ،۶‬ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ )ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ – ‪ (۶‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻋﺖ ‪١٢‬‬

‫ﺻﺒﺢ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻋﮑﺲ اﻳﻦ از وﻗﺖ زوال ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪] ،‬ﻳﻌﻨﯽ در ﻣﺎهﻬﺎﯼ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻓﺮق‬

‫ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ از ﺷﺶ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﺎهﻬﺎﯼ زﻣﺴﺘﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻣﺠﻤﻮع ﺷﺶ ﺑﺎ ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻴﺸﻮد[‪.‬‬

‫]‪[١‬‬
‫ﺑﺮاﯼ ﻳﺎﻓﺘﻦ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ و اوﻗﺎت ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ و وﺳﻄﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ژون ﻧﺎﭘﻴﺮ‬

‫)‪ (John Napier‬رﻳﺎﺿﻴﺪان اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﺎﭘﻴﺮ‪ :‬در ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﻳﻪ ﮐﺮوﯼ ]ﻣﺜﻸ‪ ،‬در ﺷﮑﻞ‬

‫دوم‪ ،‬در ﻣﺜﻠﺚ )ط ج ل([‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از زاوﻳﻪ ﻗﺎﺋﻤﻪ‪ ،‬ﮐﺴﻴﻨﻮس ‪ Cos‬ﻳﮑﯽ از ﭘﻨﺞ ﻋﻨﺼﺮ ]ﺳﻴﻨﻮس ‪ Sin‬ﻣﺘﻤﻢ ﺁن[ ﻣﺴﺎوﯼ‬

‫ﺿﺮﺑﻬﺎﯼ ﮐُﺘﺎﻧﮋاﻧﺖ هﺎﯼ ‪ Cot‬دو ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺠﺎور ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ ]ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ‪ Tan‬هﺎﯼ ﻣﺘﻤﻢ ﺁﻧﻬﺎ[ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻴﻨﻮس هﺎﯼ ‪ Sin‬دو‬

‫ﻋﻨﺼﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﺠﺎور ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﻴﮑﻦ ﻧﻪ ﺧﻮد دو ﺿﻠﻊ زاوﻳﻪ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺘﻤﻢ هﺎﯼ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب وارد ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ‬

‫]‪ [١‬ﻧﺎﭘﻴﺮ وﻓﺎت در ﺳﺎل ‪ ١٠٢۶‬هﺠﺮﯼ ]‪ ١۶١٧‬م‪[.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫]ﻋﺮض ‪ [Latitude‬ﻋﺮض ‪ [Declination] × Tan‬ﻣﻴﻞ ‪) = Tan‬ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ( ‪Sin‬‬

‫از اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب و ﻳﺎ ﺑﺎ ﺟﺪول ﻟﮕﺎرﻳﺘﻤﯽ‪ ،‬درﺟﻪ ﻗﻮس )ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ( و ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ‬

‫ارزش ﺁن‪ ،‬ﺑﺼﻮرت دﻗﻴﻘﻪ زﻣﺎن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺤﻞ ﺷﻬﺮﯼ در روﯼ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ و ﻣﺤﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ درﺳﻤﺎء‬

‫در ﻳﮑﯽ ﻧﻴﻢ ﮐﺮﻩ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ارزش ﻣﻄﻠﻖ زﻣﺎن ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﮐﻪ ﻳﮏ ﭼﻬﺎرم )ﭼﻬﺎر‬

‫ﻳﮏ( ﻃﻮل روز ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ اﻓﺰودﻩ ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ در ﺁن ﺷﻬﺮ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ .‬ﺑﻴﻦ وﻗﺖ زوال‬

‫و وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار زﻣﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ارزش ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ از ‪ ۶‬ﺧﺎرج ﮔﺮدد‪ ،‬وﻗﺖ‬

‫ﻃﻠﻮع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ ]ﻳﻌﻨﯽ از ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ[ و وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوب ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ وﻗﺖ ‪ ١٢‬ﺻﺒﺢ‪ ،‬از وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻓﺮﻗﻴﮑﻪ از ﺧﺎرج ﺷﺪن ارزش ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ از ‪۶‬‬

‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﻗﺒﻞ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ درﺟﺎت ﻣﻴﻞ روزاﻧﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﻳﻨﺠﺎ را ﮐﻠﻴﮏ ﮐﻨﻴﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺤﻞ هﺎﯼ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺷﻬﺮ در ﻧﻴﻢ‬

‫ﮐﺮﻩ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ارزش ﻣﻄﻠﻖ ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ﺑﻪ ‪ ۶‬اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺁن ﻣﺤﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ‬

‫و وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺁن ﻣﺤﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ از ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ ﮐﺴﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬

‫زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ در ﺁن ﻣﺤﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در ‪ ١‬ﻣﯽ ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ‪ ١۴+‬درﺟﻪ و ‪ ۵۵‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن ‪ +٣‬دﻗﻴﻘﻪ و درﺟﻪ ﻋﺮض اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪۴١+‬‬

‫‪ 14.55‬ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ]‪ [Privileg‬ﻓﺸﺎر دادﻩ‬ ‫=‪tan× 41 tan = sin arc×4‬‬ ‫درﺟﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ روﯼ ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ‪ ۵٣‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ٣٣‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ‪ ۵۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻮدﻩ و وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن زواﻟﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۶‬و ‪ ۵۴‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن زواﻟﯽ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۶‬و ‪ ۵١‬دﻗﻴﻘﻪ و ﻧﺴﺒﺖ‬

‫ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٨‬و ‪ ۵۵‬دﻗﻴﻘﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺘﻘﺪم ]ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ[ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٩‬و ‪ ۵۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻨﻬﺎ‬

‫ﻣﻘﺪار ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﮐﻪ دﻩ دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ .‬وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬

‫ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺘﻘﺪم ]ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ[ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٢٠‬و ‪ ۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺪت روز ﺣﻘﻴﻘﯽ ‪ ١٣‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۴٨‬دﻗﻴﻘﻪ و ﻣﺪت ﺷﺐ‪ ،‬ﻓﺮق اﻳﻦ از ‪٢۴‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ١٠ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ١٢‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ از ‪ ۶‬ﮐﻪ ‪ ۵‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ‬

‫ﻳﻌﻨﯽ از ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺣﻘﻴﻘﯽ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ وﻗﺖ زوال اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن‬

‫اذاﻧﯽ‪ ،‬از وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ ﺑﻤﻘﺪار زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ‪ ،‬ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ‪ ۴‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺖ ﻇﻬﺮ‬

‫ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪ ،‬از وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ ﺑﻤﻘﺪار زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ‪ ۵‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۶‬دﻗﻴﻘﻪ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬دو ﺑﺮاﺑﺮ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ ﮐﻪ ‪ ١٠‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ١٢‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺪت ﺷﺐ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻗﺒﻠﯽ )ﺷﺐ ﻗﺒﻞ( ﺑﻮدﻩ‪،‬‬

‫اﮔﺮ از اﻳﻦ‪ ٢٠ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ]دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻤﮑﻴﻦ[ ﺧﺎرج ﮔﺮدد‪ ٩ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵٢‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن‬

‫اذاﻧﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻌﺪﻳﻞ و ﺗﻤﮑﻴﻦ از ‪ ۵‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﮐﺴﺮ ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺮدد‪ ،‬وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺷﺮﻋﯽ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ‪ ۴‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵٧‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوت وﻗﺖ ﻇﻬﺮ اذاﻧﯽ از ‪ ،۶‬زﻣﺎن ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺣﺪاﮐﺜﺮ درﺟﻪ‬
‫‪29‬‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ٢٣ ،‬درﺟﻪ و ‪ ٢٧‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺣﺪاﮐﺜﺮ ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل در ﻓﺮﻣﻮل‪ ٢٢ ،‬درﺟﻪ ﻳﻌﻨﯽ‬
‫]‪[١‬‬
‫و در ﺑﻴﻦ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺗﺮﻳﻦ وﻗﺖ ﻏﺮوب و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺮﻳﻦ وﻗﺖ ﻏﺮوب‪ ١٧۶ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ﻓﺮق ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﮏ ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٢٨‬دﻗﻴﻘﻪ‬

‫ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻴﻦ اوﻗﺎت ﻃﻠﻮع ﻧﻴﺰ هﻤﻴﻦ ﻣﻘﺪار ﻓﺮق وﺟﻮد دارد‪ ،‬در ﺑﻴﻦ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺗﺮﻳﻦ روز و ﮐﻮﺗﺎﻩ ﺗﺮﻳﻦ روز‪ ٣۵٢ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ]‪۵‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵٢‬دﻗﻴﻘﻪ[ ﻓﺮق ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در ﻣﺤﻞ هﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روﯼ ﺧﻂ اﺳﺘﻮا ﻗﺮار دارﻧﺪ هﻤﻴﺸﻪ‪ ،‬وﻟﯽ در ‪ ٢١‬ﻣﺎرس )ﻣﺎرچ( و ‪ ٢٣‬ﺳﭙﺘﻤﺒﺮ در‬

‫ﻞ ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در ‪ ١‬ﺁورﻳﻞ )اﭘﺮﻳﻞ( ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ‪ ۴‬درﺟﻪ‬
‫هﺮ ﺟﺎ ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻳﻌﻨﯽ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﻣﻴ ِ‬

‫‪ ٢٠‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن )‪ (–۴‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ درﺟﻪ ﻋﺮض ﺷﻬﺮ وﻳﺎﻧﺎ ‪ ۴٨‬درﺟﻪ و ‪ ١۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ =‬

‫‪ CE/C 4.20‬ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺄ ‪١٩‬‬ ‫‪tan × 48.15‬‬ ‫‪tan = arcsin×4‬‬

‫و ﻧﻴﻢ دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( ]ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ[ ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ وﻳﺎﻧﺎ‪ ۶ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٣٣،۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد]‪.[٢‬‬

‫درﺟﻪ ﻃﻮل وﻳﺎﻧﺎ‪ ١۶ ،‬درﺟﻪ ‪ ٢۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ‪ ١‬درﺟﻪ ‪ ٢۵‬دﻗﻴﻘﻪ در ﺷﺮق داﻳﺮﻩ ﻃﻮل ﺷﺮوع ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺮار دارد‪،‬‬

‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﮐﻪ از ﻟﻨﺪن ﻳﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻠﻮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۶‬و ‪ ٢٧،۵‬دﻗﻴﻘﻪ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ درﺟﻪ ﻋﺮض ﭘﺎرﻳﺲ ‪ ۴٨‬درﺟﻪ ‪ ۵٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ اش ‪ ٢٠‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب(‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٣۴‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﻃﻮل ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ‪ ٢+‬درﺟﻪ و‪ ٢٠‬دﻗﻴﻘﻪ در ﺷﺮق‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٢۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﺳﺎﻋﺖ‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﻳﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻠﻮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ١٩ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٢۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد]‪ .[٣‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ درﺟﻪ ﻋﺮض ﻧﻴﻮﻳﻮرﮎ ‪ ۴١‬درﺟﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ اش ‪ ١۵‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٢٩‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻮل ﻧﻴﻮﻳﻮرﮎ‬

‫)‪ (–٧۴‬درﺟﻪ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻳﮏ درﺟﻪ در ﺷﺮق ﻧﻴﻢ داﻳﺮﻩ ﻃﻮل ﺷﺮوع ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ‬

‫ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﮐﻪ از ﻟﻨﺪن ]‪ [٧۵ ÷١۵ = ۵‬ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻋﺖ ﻋﻘﺐ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۶‬و ‪ ٢۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬درﺟﻪ ﻋﺮض دهﻠﯽ‬

‫‪ ٢٨‬درﺟﻪ و ‪ ۴۵‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ اش ‪ ٩،۵‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ اش ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ و‬

‫‪ ٢٣،۵‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻮﻟﺶ ‪ ٧٧‬درﺟﻪ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ‪ ٢‬درﺟﻪ در ﺷﺮق ﻧﻴﻢ داﻳﺮﻩ ﻃﻮل ﺷﺮوع ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ‬

‫ﻣﺸﺘﺮﮎ دهﻠﯽ ﮐﻪ از ﻟﻨﺪن ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻋﺖ ﺟﻠﻮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۶‬و ‪ ١۵،۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫درﺟﻪ ﻋﺮض ﺷﻬﺮ ﻃﺮاﺑﺰون‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ۴١ ،‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ درﺟﻪ ﻃﻮﻟﺶ ‪ ٣٩‬درﺟﻪ ‪ ۵٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ‬

‫‪ON14‬‬ ‫‪55‬‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ روز ‪ ١‬ﻣﯽ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ ‪tan × 41 tan = INV sin × 4 = INV‬‬

‫ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ﮐﺎﺳﻴﻮ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺮژﯼ ﻧﻮر ﮐﺎر ﻣﻴﮑﻨﺪ ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ روﯼ ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺎﺷﻴﻦ ‪ ۵٣‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ٣٣‬ﺛﺎﻧﻴﻪ دﻳﺪﻩ‬

‫]‪ [١‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻳﮏ درﺝﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺎوﯼ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر دﻗﻴﻘﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ‪ ٢٢‬درﺝﻪ را ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﺽﺮب ﻧﻤﻮدﻩ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺕﺒﺪﻳﻞ ﮐﻨﻴﻢ ‪ ٨٨‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﺪﺱﺖ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻳﻦ هﻢ ﻳﮏ ﺱﺎﻋﺖ و ‪ ٢٨‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫]‪ [٢‬اﮔﺮ ﺑﻪ ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﺗﻤﮑﻴﻦ و ‪ ۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن و ﻣﻘﺪار ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ﮐﻪ ‪ ١٩،۵‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ۶ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪٣٣،۵‬‬
‫دﻗﻴﻘﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪.‬‬
‫]‪ [٣‬در ﺱﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ در اوﻗﺎت ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ارزﺷﻴﮑﻪ ﺑﺎ ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺱﺖ‪ ١٢ ،‬اﺽﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺱﺒﺐ )‪(١٢+۶،٢۵=١٨،٢۵‬‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻝﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺱﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﺱﺎﻋﺖ ﺝﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﯽ ﻳﮏ ﺱﺎﻋﺖ ﺝﻠﻮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺱﺎﻋﺖ ‪ ١٩‬و ‪ ٢۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﺪﺱﺖ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪.‬‬
‫‪30‬‬
‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺗﻘﺮﻳﺒﺄ ‪ ۵۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب هﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻳﮑﺴﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬وﻗﺖ‬

‫ﻏﺮوب اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٧‬و ‪ ٠١‬دﻗﻴﻘﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ٣٩ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ﻗﺒﻞ از اﻳﻦ‪،‬‬

‫ﻳﻌﻨﯽ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۶‬و ‪ ٢٢‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬درﺟﻪ ﻋﺮض ﻣﮑّﻪ ﻣﮑﺮّﻣﻪ ‪ ٢١‬درﺟﻪ و ‪ ٢۶‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬درﺟﻪ ﻃﻮﻟﺶ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺮ ﻃﺮاﺑﺰون‪،‬‬

‫‪ ٣٩‬درﺟﻪ و ‪ ۵٠‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ اش ﺑﺮاﯼ روز ‪ ١‬ﻣﯽ‪ ٢۴ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ ﻏﺮوب ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ‬

‫در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۶‬و ‪ ٣١‬دﻗﻴﻘﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﻧﻴﻢ داﻳﺮﻩ ﻃﻮل ﺷﺮوع ﺳﺎﻋﺖ ﮐﻪ از ‪ ٣٠‬درﺟﻪ ﻣﻴﮕﺬرد ‪٣٩‬‬

‫دﻗﻴﻘﻪ ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ وﻗﺖ ﻏﺮوب ‪ ۵‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۵٢‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در روز ‪ ١‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ ]ﺗﺸﺮﻳﻦ ﺛﺎﻧﯽ[ ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ )‪ (–١۴‬درﺟﻪ ‪ ١۶‬دﻗﻴﻘﻪ‬

‫و ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن )‪ (١۶+‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ﺑﺮاﯼ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ ،۵١‬ﺑﺮاﯼ ﻣﮑّﻪ ‪ ٢٣‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬وﻗﺖ ﻏﺮوب ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ‬

‫ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ ۵‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٧‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻣﮑّﻪ ﻣﮑﺮّﻣﻪ ‪ ۴‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۵٢‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در روز ‪ ١‬ﻧﻮاﻣﺒﺮ‪ ،‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪١۵‬‬

‫دﻗﻴﻘﻪ ﻗﺒﻞ از اذان ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب(‪ ،‬اذان ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( ﻣﮑّﻪ ﻣﮑﺮّﻣﻪ را از رادﻳﻮ ﻣﻴﺘﻮان ﺷﻨﻴﺪ‪ .‬در ﺑﺎﻻ‪ ،‬در ﺣﺴﺎب هﺎﯼ اوﻗﺎت‬

‫ﻏﺮوب ﺑﺮاﯼ ﺷﻬﺮهﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪ]‪ .[١‬در دﺳﺘﮕﺎﻩ هﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ و اذاﻧﯽ‪ ،‬اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‬

‫ﺷﻬﺮهﺎﻳﻴﮑﻪ در درﺟﻪ ﻋﺮض ﻳﮑﺴﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬از ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻓﺮﻗﻬﺎﯼ ﺗﻤﮑﻴﻦ هﺎﻳﺸﺎن ﻣﺘﻔﺎوت اﻧﺪ‪.‬‬

‫وﻗﺖ زوال ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﻤﺴﯽ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬در هﺮ ﺟﺎ از رﻗﻢ ‪ ١٢‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﮐﻤﺘﺮ از‬

‫ﻧﻴﻢ دﻗﻴﻘﻪ در ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬در ﻇﺮف ﻳﮏ ﺳﺎل‪ ،‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل از رﻗﻢ ‪ ١٢‬ﺑﻤﻘﺪار ‪ ١۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﻗﺒﻞ و ﻳﺎ ‪ ١۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در هﻤﻪ‬

‫ﻧﻘﺎط ﺗﺮﮐﻴﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻔﺎوت ﻃﻮﻟﯽ درﺟﻪ ﻃﻮل اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﺎ ‪ ٣٠‬درﺟﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬از‬

‫اوﻗﺎت ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﻗﺒﻞ و ﻳﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اوﻗﺎت زوال در دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ هﺮ روز ﻳﮑﯽ دو دﻗﻴﻘﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬در دوران دوﻟﺖ‬

‫ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﻮﻗـﺖ هﺎﯼ ﻣﺎهﺮﯼ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻋﻴﺎر هﺎ را اﻧﺠﺎم ﻣﻴﺪادﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮاﯼ ﺑﻪ ﺁﺳﺎﻧﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﺁوردن ﻣﻘﺪار ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ً وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ در‬

‫ﺷﻬﺮ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل از ﺗﻘﻮﻳﻤﯽ ﮐﻪ از درﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺶ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ‪ ١۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﮐﺴﺮ ﮔﺮدد‪،‬‬

‫وﻗﺖ زوال ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﻤﺴﯽ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽ ﺁﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ وﻗﺖ زوال ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ در هﺮ ﺟﺎ‬

‫‪ ١٢‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮق زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو وﻗﺖ زوال‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ وﻗﺖ زوال ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ‪ ،‬از ‪ ١٢‬ﮐﻤﺘﺮ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن )‪ ،(+‬اﮔﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ )–( ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫]‪ [١‬ﺑﺮاﯼ هﺮ ﺷﻬﺮ ﻳﮏ زﻣﺎن ﺕﻤﮑﻴﻦ وﺱﻄﯽ ﻣﻮﺝﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺕﻤﮑﻴﻦ ﺑﺮاﯼ اﺱﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬وﺱﻄﯽ ‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ اﺱﺖ‪.‬‬
‫‪31‬‬
 ‫ﺗﻨﺒﻴﻪ ‪) :‬ن ف( در ﺣﺴﺎﺑﻬﺎﯼ ‪) + ۶‬ن ف(‪) ،‬ن ف( ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ اﻝﺠﺒﺮﯼ اﺱﺘﻌﻤﺎل ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪) .‬ن ف( در ﺕﺎﺑﺴﺘﺎن )‪ ،(+‬در زﻣﺴﺘﺎن)–( ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪) .‬ف د( = ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‬

‫ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در اوﻟﻴﻦ روز ﻣﺎرس)ﻣﺎرچ(‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن ‪ –١٣‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺖ زوال ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﻤﺴﯽ وﺳﻄﯽ‬

‫ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬در هﺮ ﺟﺎ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٢‬و ‪ ١٣‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ )ﭘﻴﺸﻴﻦ(‪ ،‬از اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻣﻘﺪار ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﻌﺪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﻸ‪ ،‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٢‬و ‪ ٢٣‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در هﺮ ﮐﺪام ﺟﺎﻳﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن درﺟﻪ ﻃﻮل اﻳﻨﺠﺎ‬

‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ و درﺟﻪ ﻧﻴﻢ داﻳﺮﻩ ﻃﻮل ﺷﺮوع ﺳﺎﻋﺖ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ،‬از وﻗﺘﻴﮑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ زﻣﺎن وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ و ﻳﺎ ﺑﻌﺪ ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﮔﺮ درﺟﻪ ﻃﻮل ﻳﮏ ﻣﺤﻞ در ﺗﺮﮐﻴﻪ از ‪ ٣٠‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ‬

‫اﻳﻦ ﺻﻮرت وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ در ﺁﻧﻘﺮﻩ ﺗﻘﺮﻳﺒﺄ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٢‬و ‪ ١١‬دﻗﻴﻘﻪ و در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٢‬و‬

‫‪ ٢٧‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺑﻪ اﻳﻦ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺼﻒ‬

‫ﻓﻀﻠﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺁوردﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻴﺎر دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﺮوز اﻧﺠﺎم دادﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺪار ارﺗﻔﺎع ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪) ،‬زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﺁن ﻣﺤﻞ را ﻣﻴﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺷﮑﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪:‬‬

‫‪ –١‬زﻣﺎن ﺑﻴﻦ وﻗﺖ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﻞ و وﻗﺖ دﻳﺪﻩ ﺷﺪن ﻏﺮوب از اﻓﻖ ﺣﺴﯽ‪) ،‬زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﺁن ﻣﺤﻞ‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪32‬‬
‫‪ –٢‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ ﮐﻪ در وﻗﺖ )در ﻟﺤﻈﻪ( ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ‪ ١٢‬ﻋﻴﺎر ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫ﺑﻪ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺁن وﻗﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ ﺑﺎ ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن‬

‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬زﻣﺎﻧﻴﮑﻪ ﻓﺮق ﻧﺘﻴﺠﻪ از ‪ ١٢‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ )زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﺁن ﻣﺤﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫‪ –٣‬ﻓﺮق وﻗﺖ ﻏﺮوب ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬از وﻗﺖ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪن ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ‬

‫ﻣﺤﻠﯽ ﻧﻴﺰ )زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﺁن ﻣﺤﻞ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫درﻳﻦ ﻣﻮرد ﻳﮏ راﻩ دﻳﮕﺮﯼ ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن )‪ (+‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮق ‪ ١٢‬از وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬

‫ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ در ﺗﻘﻮﻳﻢ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺪﻳﻞ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬و اﮔﺮ )–( ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻌﺪﻳﻞ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﺴﺮ ﮔﺮدد‬

‫)زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ( ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪.‬‬

‫در ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﻳﻦ‪) ،‬اﻻﻧﻮار( ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬ﺷﺮح )اﻟﻤﻘﺪﻣﺔ اﻟـﻌــ ّﺰ ﻳّـﻪ( ﻣﺎﻟﮑﯽ و )ﻣﻴﺰان اﻟﮑﺒﺮﯼ( ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪) :‬ﺑﺮاﯼ‬

‫ﺻﺤﻴﺢ ﺷﺪن ﻧﻤﺎز‪ ،‬اداﯼ ﺁن ﺑﻌﺪ از وارد ﺷﺪن وﻗﺘﺶ و داﻧﺴﺘﻦ اﻳﻨﮑﻪ )ﺁﮔﺎﻩ و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮدن ازﻳﻨﮑﻪ( در وﻗﺘﺶ ادا ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮط اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎﻟﻴﮑﻪ وﻗﺖ‪ ،‬وارد ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را )در ﻣﻮرد اﻳﻨﮑﻪ وﻗﺖ‪ ،‬وارد ﺷﺪﻩ ﻳﺎ ﻧﺸﺪﻩ( ﺑﺎ ﺷﮏ ادا‬

‫ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺑﻔﻬﻤﺪ ﮐﻪ در وﻗﺘﺶ ادا ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻤﺎزش ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬داﻧﺴﺘﻦ وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اذاﻧﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﻳﮏ‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﺎدل و واﻗﻒ ﺑﻪ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪﻩ اذان ﻋﺎدل ﻧﺒﺎﺷﺪ‪] ،‬و ﻳﺎ ﺗﻘﻮﻳﻤﯽ ﮐﻪ از ﻃﺮف‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻋﺎدل ﺁﻣﺎدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ در دﺳﺘﺮس ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ[‪ ،‬ﺧﻮدش وارد ﺷﺪن وﻗﺖ را ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﻨﺪ وهﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﮔﻤﺎن ﻗﻮﯼ‬

‫ﺑﻴﺎﺑﺪ ﺑﺎﻳﺪ ادا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪن ﻗﺒﻠﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﺳﻖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ ﻋﺎدل ﺑﻮدﻧﺶ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺷﻬﺎدت ﮐﺮدن ]ﮔﻔﺘﻦ[ اﻳﻦ‬

‫ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ ﮐﻪ از دﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﭘﺎﮎ‪ ،‬ﻧﺠﺲ‪ ،‬ﺣﻼل و ﺣﺮام‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺌﻠﻪ اذان ﺑﻮدﻩ ﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺗﺎﺑﻊ‬

‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻻزم ﻣﻴﺂﻳﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻴﺰﻳﮑﻪ ﺧﻮدش ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮدﻩ و ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎﺑﻊ ﺷﻮد(‪.‬‬

‫در هﺮ ﻣﻮﺳﻢ )اﺳﻔﺎر( ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﻣﺤﻴﻂ ﻧﻮراﻧﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ادا ﮐﺮدن ﺁن ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ‬

‫را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬در ﮔﺮﻣﺎﯼ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن دﻳﺮ ادا ﮐﺮدن وﻟﯽ در زﻣﺴﺘﺎن زود ادا ﮐﺮدن ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬هﻤﻴﺸﻪ زود )ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ورود‬

‫وﻗﺖ( ادا ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ]ﺧﻔﺘﻦ[ را ﺗﺎ ﺑﻪ وﻗﺖ رﺳﻴﺪن ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺖ از ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺐ‬

‫ﺷﺮﻋﯽ ﻳﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻦ ﻳﮏ ﻗﺴﻤﺖ از ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ زﻣﺎﻧﻴﮑﻪ از ﻏﺮوب ﺗﺎ ﻓﺠﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ دﻳﺮ ادا ﮐﺮدن ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از‬

‫ﻧﻴﻢ ﺷﺐ ﮔﺬاﺷﺘﻦ‪ ،‬ﺗﺤﺮﻳﻤﺄ ﻣﮑﺮوﻩ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ هﺎ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﺷﺎن را هﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا‬

‫ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ اش ﺗﻨﻬﺎ ادا ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬هﻤﻪ ﻧﻤﺎزهﺎ را ﺑﻪ ﻣﺤﺾ داﺧﻞ ﺷﺪن وﻗﺘﺶ ﺑﺎﻳﺪ ادا ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻔﯽ ﮐﻪ در‬

‫)ﮐﻨﻮز اﻟﺪﻗﺎﺋﻖ(]‪ [١‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ و ﺣﺎﮐﻢ]‪ [٢‬و ﺗﺮﻣﺬﯼ]‪ [٣‬ﺧﺒﺮ دادﻩ اﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‪) :‬ﺑﺎ ارزش ﺗﺮﻳﻦ ﻋﺒﺎدات‪ ،‬ﻧﻤﺎز ادا ﺷﺪﻩ‬

‫در ا ّو ِل وﻗﺘﺶ اﺳﺖ(‪ .‬در ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺮﻳﻔﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب )ﻣﺴﻠﻢ( ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮدﻩ و در ﺻﻔﺤﻪ ﭘﻨﺠﺼﺪ وﺳﯽ و هﻔﺖ ﮐﺘﺎب )ازاﻟﺔ‬

‫اﻟﺨﻔﺎ( ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﻮدﻩ ﺷﺪ‪) :‬زﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮاهﺪ ﺁﻣﺪ ﮐﻪ ﺁﻣﺮان‪ ،‬اﻣﺎم هﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺧﻮاهﻨﺪ ﮐﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از وﻗﺘﺶ‬

‫]‪ [١‬ﻣﺆﻝﻒ )ﮐﻨﻮز اﻝﺪﻗﺎﺋﻖ( ﻋﺒﺪاﻝﺮؤف ﻣﻨﺎوﯼ ﺷﺎﻓﻌﯽ وﻓﺎت در ﺱﺎل ‪ ١٠٣١‬هﺠﺮﯼ ]‪ ١۶٢٢‬م‪ [.‬در ﻗﺎهﺮﻩ‪.‬‬
‫]‪ [٢‬در ﺱﺎل ‪ ٣٢١‬هﺠﺮﯼ ﺕﻮﻝﺪ و در ﺱﺎل ‪ ۴٠۵‬هﺠﺮﯼ ]‪ ١٠١۴‬م[ در ﻧﻴﺸﺎپﻮر وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫]‪ [٣‬در ﺱﺎل ‪ ٢٠٩‬هﺠﺮﯼ ]‪ ٨٢۴‬م[ در ﺕﺮﻣﺬ ﺕﻮﻝﺪ و در ﺱﺎل ‪ ٢٧٩‬هﺠﺮﯼ ]‪ ٨٩٢‬م[ در ﺷﻬﺮ ﺑﻮغ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫‪33‬‬
‫ﺧﻮاهﻨﺪ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﻤﺎزت را در وﻗﺘﺶ ادا ﮐﻦ! ﺑﻌﺪ از ﺗﻮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺗﮑﺮار ادا ﮐﻦ! دوﻣﻴﻦ ادا ﮐﺮدﻧﺖ‬

‫ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﻴﺸﻮد(‪ .‬ﻋﺼﺮ و ﻋﺸﺎء را‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﻮل اﻣﺎم اﻋﻈﻢ ادا ﮐﺮدن ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎﻃﺎﻧﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺁﻧﮑﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻴﺪار ﺷﻮد‪ ،‬وﺗﺮ را ﺑﻌﺪ از‬

‫ﻋﺸﺎء ﻓﯽ اﻟﻔﻮر ﺑﺎﻳﺪ ادا ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از ﻋﺸﺎء ادا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺗﮑﺮار ﺑﺎﻳﺪ ادا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﮑﻪ ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻴﺪار ﺷﻮد‪ ،‬در ﺁﺧﺮ ﺷﺐ ﺑﺎﻳﺪ ادا‬

‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺣﻤﺪ ﺿﻴﺎ ﺑﮏ‪ ،‬در ﺻﻔﺤﻪ ‪ ١۵٧‬ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪" :‬در ﻳﮏ ﺑﻠﺪﻩ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع اﻟﺠﺒﺮﯼ وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﻳﮏ ﻧﻤﺎز ﻣﻌﻠﻮم‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺎ ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن ﺁﻧﺮوز‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ وﻗﺖ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن‬

‫اذاﻧﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻩ‪ ،‬و ﻳﮏ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ اﻳﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ ﺁن ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬

‫ﻣﺠﻤﻮع از ‪ ١٢‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻓﺰوﻧﯽ وﻗﺖ اذاﻧﯽ ﻣﻴﺸﻮد"‪ .‬ﻣﺜﻸ‪ ،‬اوﻟﻴﻦ روز ﻣﺎرس)ﻣﺎرچ(‪ ،‬ﺧﻮرﺷﻴﺪ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬

‫زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٨:٠٠‬ﻏﺮوب ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن در وﻗﺖ ﻏﺮوب )‪ (–١٢‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل وﻗﺖ‬

‫ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ۵ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۴۴‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪۶ ،‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٢۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﺮوب ﺁﻓﺘﺎب‪١٢] :‬ﺳﺎﻋﺖ =‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ – ‪ ۵‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۴۴‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ۶ +‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٢۶‬دﻗﻴﻘﻪ[ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻄﻮر‬

‫ﮐﻠﯽ‪:‬‬

‫زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺁن ﻣﺤﻞ – وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ ‪ +‬وﻗﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ در هﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ = وﻗﺖ‪،‬‬ ‫)‪(١‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‬

‫وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ ‪ +‬وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ = وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫)‪(٢‬‬

‫در دوﻣﻴﻦ ﺗﺴﺎوﯼ‪ ،‬اﮔﺮ وﻗﺖ ﻏﺮوب‪ ،‬وﺳﻄﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺖ زواﻟﯽ اﻳﮑﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﻧﻴﺰ وﺳﻄﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬از دوﻣﻴﻦ ﺗﺴﺎوﯼ‪:‬‬

‫وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ – وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ = وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻴﺰ‬ ‫)‪(٣‬‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ ﻏﺮوب در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬اﮔﺮ از وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ‪ ١٢‬اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻌﺪ ﮐﺴﺮ ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬

‫هﺮ ﭼﻨﺪﻳﮑﻪ در ﺗﺴﺎوﯼ هﺎﯼ )‪ (٢‬و )‪ ،(٣‬اوﻗﺎت زواﻟﯽ‪ ،‬هﻤﻴﺸﻪ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ‪ ،‬در ﺣﻴﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ وﻗﺖ‬

‫ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺑﻪ وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ و دوﺑﺎرﻩ در ﺗﺒﺪﻳﻞ وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﺪﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ،‬هﻤﺎن ﻳﮑﯽ رﻗﻢ هﺎ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ و ﺑﻌﺪا ً‬

‫ﮐﺴﺮ ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﻬﺎﻳﻴﮑﻪ ﺑﺪون ﺗﺒﺪﻳﻞ وﻗﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﯽ اﻧﺠﺎم دادﻩ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ هﻤﺎن ﻳﮑﯽ ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﻣﻴﺪهﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪:‬‬

‫وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ ‪ +‬وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ = وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ‬ ‫)‪(۴‬‬

‫وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ – وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ = وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‬ ‫)‪(۵‬‬

‫‪34‬‬
‫در اوﻟﻴﻦ روز ﻣﺎرس)ﻣﺎرچ( ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‪ ،‬وﻗﺖ ﻏﺮوب‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺗﺴﺎوﯼ ﭘﻨﺠﻢ‪ (١٨ – ١٨ = ٠) ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ‬

‫زﻣﺎن اذاﻧﯽ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٢‬ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ در اوﻟﻴﻦ روز ﻣﺎرس)ﻣﺎرچ(‪ ،‬وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ١۵ ،‬ﺳﺎﻋﺖ‬

‫‪ ٣۴‬دﻗﻴﻘﻪ و ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻏﺮوب ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪:‬‬

‫]‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ – ‪ ١۵‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٣۴‬دﻗﻴﻘﻪ = ‪ ٩‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٣۴‬دﻗﻴﻘﻪ[‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺎز ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ ﺁﻧﺮوز در ‪ ١٠‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۵٢‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺗﺴﺎوﯼ )‪ ١٠ :(۴‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۵٢‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ١۶ = ۶ +‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۵٢‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ‪ ۴‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۵٢‬دﻗﻴﻘﻪ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در روز اول رﻣﻀﺎن ‪ ١۴٠٢‬ﻗﻤﺮﯼ ﮐﻪ ﻣﺼﺎدف ﺑﻪ روز ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ ‪ ٢٣‬ژون)ﺟﻮن( ‪ ١٩٨٢‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻧﺴﺒﺖ‬

‫ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﭘﻴﺪا ﮐﻨﻴﻢ‪ :‬ﺁﻧﺮوز در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻇﻬﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ در‬

‫ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۴‬و ‪ ٣٢‬دﻗﻴﻘﻪ و ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن )‪ (–٢‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺖ ﻏﺮوب اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٧‬و ‪ ٢٨‬دﻗﻴﻘﻪ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻓﺮق اﻳﻦ از ‪ ١٢‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٧‬و ‪ ٣٨‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﻤﺴﯽ وﺳﻄﯽ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٩‬و ‪ ۴٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎ ن ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺗﺮﮐﻴﻪ ﻧﻴﺰ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٩‬و ‪۴۴‬‬

‫دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﯽ )ﻣﺘﻘﺪم( در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٢٠‬و ‪ ۴۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ از وﻗﺖ ﻏﺮوب‬

‫ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ هﺎﯼ ﺳﻮم و ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬رﻗﻤﯽ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ازﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ‪ ١٢‬و ﻳﺎ ‪ ٢۴‬زﻳﺎد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﺣﻤﺪ ﺿﻴﺎ ﺑﮏ‪،‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ هﺎ را اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ‪ +‬وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ = وﻗﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ ‪. . .‬‬ ‫)‪(۶‬‬

‫و‬

‫وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ – وﻗﺖ اذاﻧﯽ = وﻗﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ‪ . . .‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﮑﻨﺪ‪.‬‬ ‫)‪(٧‬‬

‫ﺳﺮ ﻣﻨﺠﻢ ﻣﺼﻄﻔﯽ اﻓﻨﺪﯼ‪ ،‬در ﺗﻘﻮﻳﻢ ﺟﻴﺒﯽ ﺳﺎل ‪ ١٣١٧‬ﻗﻤﺮﯼ ]‪١٨٩٩‬م‪ [.‬ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ اوﻗﺎت زواﻟﯽ و‬

‫ﻏﺮوﺑﯽ ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬از وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﮐﺴﺮ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﻓﺮق ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬از وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ‬

‫ﺳﺎﻋﺖ دﻳﮕﺮ ﮐﺴﺮ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از وﻗﺖ ﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﮐﺴﺮ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﻓﺮق ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬

‫ﻇﻬﺮ ﺳﺎﻋﺖ دﻳﮕﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﺜﻸ‪ ،‬وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ دوازدهﻤﻴﻦ روز ژون)ﺟﻮن( ﺳﺎل ‪ ١٩٨٩‬ﻣﻴﻼدﯼ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن‬

‫اذاﻧﯽ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۶‬و ‪ ٢٢‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺖ ﻇﻬﺮ در ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۴‬و ‪ ٣٢‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت‪١٠] ،‬ﺳﺎﻋﺖ و‪١٠‬دﻗﻴﻘﻪ = ‪– ۶،٢٢‬‬

‫‪ [١۶،٣٢‬اﺳﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ از ‪١٢‬و‪ ١۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﮐﻪ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﺴﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬

‫زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ در ﺳﺎﻋﺖ ‪٢‬و ‪ ۴‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪35‬‬
‫ﺑﺮاﯼ ﻳﺎﻓﺘﻦ وﻗﺖ ﺁﻣﺪن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﺷﺮوع وﻗﺖ ﻳﮏ ﻧﻤﺎز ﻣﻌﻠﻮم‪ ،‬اوﻷ )ﻓﻀﻞ داﺋﺮ = ﻓﺮق زﻣﺎﻧﯽ( ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﺑﺮاﯼ روز‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﺎﺑﻴﻦ وﻗﺖ زوال و ﻧﻘﻄﻪ اﻳﮑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻗﺮار دارد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﺑﺮاﯼ‬

‫ﺷﺐ‪ ،‬زﻣﺎن ﺑﻴﻦ ﻧﺼﻒ ﺷﺐ و ﻧﻘﻄﻪ اﻳﮑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻗﺮار دارد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ زاوﻳﻪ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ )ح( ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬از ﻓﺮﻣﻮل‬

‫ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوﯼ‪ :‬ﺑﺎ ﻣﺴﺎوات‬

‫ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻘﺪار )م(؛ ﻧﺼﻒ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﻘﺪارهﺎﯼ زاوﻳﻪ ﺳﻪ ﻗﻮس اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺿﻠﻊ ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوﯼ ﺗﻘﺎﺑﻞ‬

‫ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺜﻠﺚ ﮐﺮوﯼ در ﺷﮑﻞ ﻳﮑﻢ ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ارﺗﻔﺎع در ﺑﺎﻻﯼ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﺎﺷﺪ )‪ (+‬و اﮔﺮ در زﻳﺮ ﺁن ﺑﺎﺷﺪ )–( اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻋﻼﻣﺖ هﺎﯼ ﻣﻴﻞ و ارﺗﻔﺎع ﺑﺮ‬

‫ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﻣﺘﻀﺎد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻤﻢ ﻣﻴﻞ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺗﻔﺎوت ﺁن از‪ ٩٠‬درﺟﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع ﺁن ﺑﺎ ‪ ٩٠‬درﺟﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫اﮔﺮ در ﻓﺮﻣﻮل ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ارزش )م( ﺑﻪ ﺟﺎهﺎﻳﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ و ﺳﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪:‬‬

‫در اﻳﻨﺠﺎ زﻣﺎن زاوﻳﻪ )ح(‪ ،‬از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر )از زوال( ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﻧﺪازﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ‬

‫] ‪ = φ – δ‬ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ – ﻋﺮض ﺑﻠﺪﻩ = ﻣﺘﻤﻢ ﻏﺎﻳﻪ در وﻗﺖ زوال = ∆ [‪ ،‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫]‪[١‬‬
‫ارﺗﻔﺎع ﺳﻤﺖ اﻟﺮّأس – ‪) = ٩٠‬ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع ﻧﻘﻄﻪ ﺳﻤﺖ اﻟﺮّأس در ﺳﻤﺎء ( = ‪ Z = Zenit‬ﺑﻮدﻩ‪ ،‬زاوﻳﻪ )ﻓﺊ زوال(‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻣﻴﺎن دو ﻧﻴﻢ ﺧﻂ ﮐﻪ از ﺑﺎﻻﯼ ﭼﻮب ﺑﻪ ﻧﻘﺎط زوال و ﺳﻤﺖ درﺳﻤﺎء ﻣﻴﺮود ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻤﻪ ارزﺷﻬﺎ ﺑﺎ‬

‫ﻋﻼﻣﺘﻬﺎﻳﺸﺎن اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬

‫در روز ‪ ١٣‬ﺁﮔﻮﺳﺖ )اﮔﺴﺖ( در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬ﻋﺼﺮ اول را‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ وﻗﺖ اول ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺣﺴﺎب ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ‬

‫ﻳﮏ ﭼﻮب ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪﯼ ﻳﮏ ﻣﺘﺮ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪] :‬در ﻳﮏ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﻳﻪ‪ ،‬دو زاوﻳﻪ ﺣﺎدﻩ )ﮐﻮﭼﮏ( ﻣﺘﻤﻢ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫)ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ( زاوﻳﻪ اﯼ ﮐﻪ ﻳﮏ ﺿﻠﻌﺶ ‪ ١‬ﺳﺎﻧﺘﯽ ﻣﺘﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬درازﯼ ﺿﻠﻊ ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ را ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ‪ .‬زاوﻳﻪ ﺣﺎدّﻩ )ﮐﻮﭼﮏ( ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬

‫در زﻣﻴﻦ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ‪[ .‬‬

‫ﻃﻮل ﻇﻞ ﻋﺼﺮ اول = ﻓﺊ زوال ‪) = ١ +‬ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع ﻋﺼﺮ(‪ ١ = tan‬ز ‪Tan‬‬

‫]‪ [١‬ﮐﻮﺕﺎهﺘﺮﻳﻦ درازاﯼ ﺱﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻓﯽ زوال ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫∆ ‪) = Tan‬ﻣﺘﻤﻢ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع(‪ = Tan‬ﻓﺊ زوال‪ ،‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﻋﻼﻣﺘﻬﺎﯼ ﻋﺮض ﺑﻠﺪﻩ ﺑﺎ ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ ﻣﺜﻞ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ هﺮ دو در ﻳﮏ ﻧﻴﻢ ﮐﺮﻩ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻤﻢ‬

‫ﻋﺮض ﺑﺎ ﻣﻴﻞ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬اﮔﺮ ﻋﻼﻣﺖ هﺎﻳﺸﺎن ﺑﺮ ﻋﮑﺲ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در ﻧﻴﻢ ﮐﺮﻩ هﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻴﻞ ﮐﺴﺮ‬

‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ‪ ،‬درﺟﻪ )ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع( ﺧﻮرﺷﻴﺪ در وﻗﺖ زوال ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺘﻤﻢ ﻋﺮض ﺑﻠﺪﻩ و ﻣﻴﻞ از ‪ ٩٠‬درﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت زﻳﺎدﮔﯽ از ‪ ،٩٠‬ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﻣﻴﺸﻮد و ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬در ﻃﺮف ﺷﻤﺎل ﺳﻤﺎء ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﻋﺮض و ﻣﻴﻞ در ﻳﮏ‬

‫ﺟﻬﺖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﻣﻴﻞ از درﺟﻪ ﻋﺮض ﮐﺴﺮ ﮔﺮدد و اﮔﺮ در ﺟﻬﺖ دﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺘﻤﻢ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع )∆(‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫‪ ۶٣‬درﺟﻪ ‪ ۵٠‬دﻗﻴﻘﻪ = ‪ ١۴‬درﺟﻪ ‪ ۵٠‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ۴٩ +‬درﺟﻪ = ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع‬

‫‪ ٢۶) = ١. ۶٩١٣٨‬درﺟﻪ ‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ( ‪) = log tan‬ﻓﺊ زوال( ‪log‬‬

‫‪ ٠، ۴٩١٣‬ﻣﺘﺮ = ﻓﺊ زوال‬

‫‪) = ٠، ١٧٣۵٧‬ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع( ‪ log tan‬و ‪) = ١، ۴٩١٣‬ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع( ‪ ١ = tan‬ز ‪tan‬‬

‫‪ 1.4913 arc tan‬ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ =‬ ‫و ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ در ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ‪ ،Privileg‬ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫ﺑُﻌ ِﺪ ﺳﻤﺖ = ‪ ١‬ز = ‪ ۵۶‬درﺟﻪ و ‪ ٩‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ دو ﺑﺮاﺑﺮش ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪) ،‬ح( = ‪ ۵٧‬درﺟﻪ و ‪ ۴٨‬دﻗﻴﻘﻪ و زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫‪ ٢٣١.٢‬دﻗﻴﻘﻪ ﺳﺎﻋﺘﯽ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻋﺼﺮ اول روز ‪ ١٣‬ﺁﮔﻮﺳﺖ‪ ،‬زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ = ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵١‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ در وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎ ً وﻗﺖ ﻋﺼﺮ اول ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ‬

‫و ‪ ۵١‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ‪ ،‬از وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ درﻳﻦ ﻣﺪت ﺳﺎﻳﻪ ﭼﻮب ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻗﺪ ﺧﻮدش‬

‫دراز ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﻴﮑﻪ از وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﺷﺮﻋﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ﺷﺮﻋﯽ )ﻋﺼﺮ اول( ﻣﻴﮕﺬرد‪ ،‬ازﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ از زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‪،‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺁن ﻣﺤﻞ ﺑﻌﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن )‪ (–۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ وﺳﻄﯽ در‬
‫‪37‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١۶‬و ‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎﯼ ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ،‬وﻗﺖ ﻏﺮوب ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ ﮐﻪ ‪٧‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٢‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﺴﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‪ ،‬وﻗﺖ ﻋﺼﺮ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪ ٨ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۵٨‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ‬

‫زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ و وﻗﺖ ﻇﻬﺮ اذاﻧﯽ را ﻳﻌﻨﯽ وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ را ﮐﻪ ‪ ۵‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٧‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﺟﻤﻊ‬

‫ﮐﻨﻴﻢ ﻧﻴﺰ‪ ،‬هﻢ وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ‪ ،‬و هﻢ وﻗﺖ ﻋﺼﺮ اول ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬زﻳﺮا‪،‬‬

‫وﻗﺖ ﻋﺼﺮ اول ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ از وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ هﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻤﻘﺪار زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﻌﺪ هﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﺷﺮﻋﯽ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪ ،‬از اﻳﻦ وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻤﻘﺪار زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﻗﺒﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ‪ ،‬اوﻗﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﻧﻤﺎزهﺎﯼ ﻇﻬﺮ‪،‬‬

‫ﺷﺎم)ﻣﻐﺮب( و ﻋﺸﺎء)ﺧﻔﺘﻦ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺎ اوﻗﺎت ﺣﻘﻴﻘﯽ اﻳﻦ ﻧﻤﺎزهﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ‬

‫ﺷﺪﻩ ﻳﮑﺴﺎن ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫راﻩ دﻳﮕﺮﯼ ﺑﺮاﯼ ﻳﺎﻓﺘﻦ ارﺗﻔﺎع ﻋﺼﺮ اول اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬هﺮ روز ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ و وﻗﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ در اﻳﻦ ارﺗﻔﺎع‪ ،‬درازﯼ ﺳﺎﻳﻪ ﭼﻮب ﻳﮏ ﻣﺘﺮﯼ‪ ،‬اﻧﺪازﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﺷﺪﻩ و ﻳﺎ ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻨﺼﻮرت‬

‫ﺟﺪول )ارﺗﻔﺎع ‪ -‬درازﯼ ﺳﺎﻳﻪ( ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در روز ‪ ١٣‬ﺁﮔﻮﺳﺖ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ‪ ۶۴‬درﺟﻪ‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬درازﯼ ﺳﺎﻳﻪ در ﺟﺪول )‪ (٠،۴٩‬ﻣﺘﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺳﺎﻳﻪ در ﻋﺼﺮ اول )‪ (١،۴٩‬ﻣﺘﺮ و ارﺗﻔﺎع ‪ ٣۴‬درﺟﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺟﺪول‬

‫)ارﺗﻔﺎع ‪ -‬درازﯼ ﺳﺎﻳﻪ( در ﺁﺧﺮ )ﺗﻘﻮﻳﻢ ﺳﺎل( ‪ ١٩٢۴‬ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪] .‬ﺑﺮاﯼ دﻳﺪن ﺟﺪول ارﺗﻔﺎع هﺎﯼ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﺮاﯼ‬

‫هﺮ درﺟﻪ ﻋﺮض ﮐﻠﻴﮏ ﮐﻨﻴﺪ‪[.‬‬

‫وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ﺛﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺎ هﻤﺎن ﻳﮑﯽ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬وﻟﯽ در اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫ﺳﺎﻳﻪ ﻋﺼﺮ ﺛﺎﻧﯽ = ﻓﺊ زوال ‪) = ٢ +‬ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع ﺷﻤﺲ( ‪ 2 = tan‬ز‪tan‬‬

‫‪ ۶٨‬درﺟﻪ و ‪ ٨‬دﻗﻴﻘﻪ = ﺑُﻌﺪ ﺳﻤﺖ = ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع = ‪ 2‬ز ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬از اﻳﻨﺠﺎ‪:‬‬

‫‪ ٩۶‬درﺟﻪ و ‪ ٩‬دﻗﻴﻘﻪ = )م( و ‪ ٧٣‬درﺟﻪ و ‪ ۴٣‬دﻗﻴﻘﻪ = )ح( ‪،‬‬

‫زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ‪ ۴‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵۵‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺼﺮ ﺛﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ‬

‫در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ ۵‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫در وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻋﺼﺮ اول‪:‬‬

‫)∆‪ = Arc tan (١ + tan‬ﺑُﻌﺪ ﺳﻤﺖ = ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع = ‪ 1‬ز ‪ ،‬و ﺑﺮاﯼ ﻋﺼﺮ ﺛﺎﻧﯽ‪:‬‬

‫‪38‬‬
 ‫ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ هﺎﯼ )∆‪ = Arc tan (٢ + tan‬ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع = ‪ 2‬ز‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع ]ز[ را و ﺳﭙﺲ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ را ﻣﻴﺘﻮان ﺣﺴﺎب‬

‫ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ∆‪ ،‬ﻓﺊ زوال ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺖ ﺑﺎ ‪ ١‬و ﻳﺎ ‪ ٢‬ﺟﻤﻊ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬زاوﻳﻪ اﯼ ﮐﻪ ﺗﺎﻧﮋاﻧﺘﺶ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻳﮑﻮن ﻣﺴﺎوﯼ اﺳﺖ‪،‬‬

‫ﺑﺮاﯼ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ارزش )ز( اﺳﺖ‪.‬‬

‫ل ﻧﻤﺎز ﺧﻔﺘﻦ)ﻋﺸﺎء(‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ‪ ١٧‬درﺟﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ‬
‫در وﻗﺖ ﻋﺸﺎء او ِ‬

‫)‪ (– ١٧‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﻣﺘﻤﻢ ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ ﺑﺎ ‪ ٩٠‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ ١١٣‬درﺟﻪ ‪ ٢۵‬دﻗﻴﻘﻪ و )‪ ۵٠‬درﺟﻪ ‪ ۵٣‬دﻗﻴﻘﻪ = ح( و زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٢۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت وﻗﺖ‬

‫ﺧﻔﺘﻦ)ﻋﺸﺎء( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ از وﻗﺖ ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت اﻳﻦ از ‪ ،١٢‬ﺑﺮاﯼ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ١٠ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺿﺎﻓﻪ‬

‫ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬زﻳﺮا‪ ،‬هﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻌﺪأ ﺟﺪا ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﻴﺰ از اﻓﻖ هﺎ ﺑﻌﺪأ ﺟﺪا ﺧﻮاهﺪ‬

‫ﺷﺪ‪.‬‬

‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻔﺘﻦ )ﻋﺸﺎء( در ‪ ١٣‬ﺁﮔﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ ‪ ٨‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۴۶‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ‪٨‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد]‪ .[١‬زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‪ ،‬از وﻗﺖ ﻇﻬﺮ اذاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﺴﺎوﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﺴﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‪،‬‬

‫ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬و ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪ ،‬ﻳﮏ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎﯼ اﻳﻨﮑﻪ‬

‫ﺗﻤﮑﻴﻦ‪ ،‬اول اﺿﺎﻓﻪ و ﺑﻌﺪ ﮐﺴﺮ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب وارد هﻢ ﮐﺮدﻩ ﻧﺸﻮد ﻧﻴﺰ‪ ،‬وﻗﺖ ﻋﺸﺎء اول ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬

‫زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ اذاﻧﯽ و ﻏﺮوﺑﯽ‪ ١ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۴٢‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫در ‪ ١٣‬ﺁﮔﻮﺳﺖ )اﮔﺴﺖ(‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺳﻔﻴﺪﯼ اﻳﮑﻪ ﺑﻪ ﺁن ﻓﺠﺮ ﺻﺎدق ﻣﻴﮕﻮﺋﻴﻢ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻃﻠﻮع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از‬

‫اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻣﺠﻤﻮع زاوﻳﻪ ازﺗﻔﺎع ﺑﺎ ‪ ١٩‬درﺟﻪ‪ ،‬در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺷﻤﺲ از )‪ (–١٩‬درﺟﻪ‬

‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ ١١٢‬درﺟﻪ و ‪ ٢۵‬دﻗﻴﻘﻪ و )‪ ۴٧‬درﺟﻪ ‪ ٢۶‬دﻗﻴﻘﻪ = ح( و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ ‪ ١۵‬ﺷﺪﻩ‪ ،‬زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ‬

‫اﻳﻦ‪ ،‬زﻣﺎن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺐ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺐ ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ زﻣﺎن ﻓﻀﻞ‬

‫داﺋﺮ‪) ،‬وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ( ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬از اﻳﻦ‪ ١٠ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬زﻳﺮا‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ازﺗﻔﺎع )‪ (–١٩‬درﺟﻪ ﺗﺎ‬

‫]‪ [١‬ﺑﻪ ‪ ٨‬ﺱﺎﻋﺖ و ‪ ٣۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﮐﻪ ﺕﻔﺎوت ﻓﻀﻞ داﺋﺮ از ‪ ١٢‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﺱﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﺕﻤﮑﻴﻦ اﺽﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ٨،۴۶ ،‬ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻝﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ‬
‫ﺕﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن ‪ –۴‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ۵٨‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺽﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد و ‪ ٨‬ﺱﺎﻋﺖ و ‪ ۵١‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﺪﺱﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ .‬ﺑﺪﻝﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﻃﻮل اﺱﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ ٢٩‬درﺝﻪ ﺑﻮدﻩ و ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ‬
‫‪ ٣٠‬درﺝﻪ در ﻏﺮب ﻃﻮل اﺱﺘﺎﻧﺪارد ﻗﺮار دارد و ﺕﻔﺎوت ﻃﻮﻝﯽ ﻳﮏ درﺝﻪ اﯼ ‪ ۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺑﻪ )‪ ، (٨،۵١‬ﭼﻬﺎر دﻗﻴﻘﻪ اﺽﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺱﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ )‪ ،(٨،۵۵‬ﻳﻌﻨﯽ ‪ ٨‬ﺱﺎﻋﺖ و ‪ ۵۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ از ﻓﺎﺻﻠﻪ اش ﺗﺎ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ و ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ اش‪ ،‬ﺑﻪ اﻓﻖ هﺎ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ از ﻣﺮﮐﺰش ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ‬

‫ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ٣ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٩‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ‬

‫ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ]ﺑﻪ ‪ [۵ :٠٧‬ﮐﻪ ﻣﺴﺎوﯼ ﺑﻪ ﻧﺼﻒ درازﯼ ﺷﺐ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ و ‪ ٢٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ‬

‫ﮔﺮدد‪) ،‬وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ( ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪ ٧ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۵٧‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰﯼ ﺷﺪﻩ ﮐﺎﺳﻴﻮ – ‪fx‬‬

‫‪ ،3600p‬ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ‪ ٨‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۵٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ اﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت وﻗﺖ ﻓﺠﺮ از وﻗﺖ زوال اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺗﻔﺎوﺗﺶ از ﻧﻴﻤﻪ‬

‫ﺷﺐ‪ ،‬اﻳﻦ‪ ،‬از ‪ ١٢‬ﮐﺴﺮ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‪ ،‬ﺑﺎز هﻢ ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻔﻨﺎﻣﻪ )رهﻨﻤﺎﯼ اﺳﺘﻌﻤﺎل( )رﺑﻊ داﻳﺮﻩ(‬

‫ﻧﻈﺮ ﺑﻴﺎﻧﺪازﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺎﺑﻴﻦ وﻗﺖ ﻓﺠﺮ و وﻗﺖ ﻃﻠﻮع )ﺣﺼﻪ ﻓﺠﺮ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺎ ﺑﻴﻦ وﻗﺖ ﺷﻔﻖ و وﻗﺖ ﻏﺮوب )ﺣﺼّﻪ ﺷﻔﻖ(‬

‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ اوﻗﺎت ﻓﺠﺮ و ﺷﻔﻖ از وﻗﺖ ﻇﻬﺮ اذاﻧﯽ ]ﻳﻌﻨﯽ از ﻧﺼﻒ ﺷﺐ[ ﮐﺴﺮ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬و ﻳﺎ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﻧﺼﻒ‬

‫ﻓﻀﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺘﻤﻢ هﺎﯼ ﻓﻀﻞ داﺋﺮهﺎﻳﺸﺎن در ﻣﺎهﻬﺎﯼ زﻣﺴﺘﺎن اﺿﺎﻓﻪ‪ ،‬در ﻣﺎهﻬﺎﯼ از ﻣﺘﻤﻢ هﺎﯼ ﻓﻀﻞ داﺋﺮهﺎﻳﺸﺎن ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﮐﺴﺮ‬

‫ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺎن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺮدد‪ ،‬اﻳﻦ زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ ﺣﺼّﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ارﺗﻔﺎع هﺎﯼ اوﻗﺎت ﺷﻔﻖ و ﻓﺠﺮ ﻋﻼﻣﺖ )–(‬

‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻀﻞ داﺋﺮهﺎﻳﺸﺎن‪ ،‬از ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺐ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫اﺣﻤﺪ ﺿﻴﺎ ﺑﮏ ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪) :‬ﻋﻠﻤﺎﯼ اﺳﻼم ﺧﺒﺮ دادﻩ اﻧﺪ ﮐﻪ‪ ،‬وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ‪ ،‬هﻨﮕﺎم ﭘﺨﺶ ﺷﺪن ﺳﻔﻴﺪﯼ در روﯼ ﺧﻂ اﻓﻖ‬

‫ﻇﺎهﺮﯼ ﻧﺒﻮدﻩ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اوﻟﻴﻦ وﻗﺖ دﻳﺪﻩ ﺷﺪن ﺳﻔﻴﺪﯼ ﺑﺮ روﯼ اﻓﻖ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ (.‬وﻟﯽ ﺑﻌﻀﯽ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ اروﭘﺎﻳﯽ‪» ،‬هﻨﮕﺎم ﺗﻤﺎم ﺷﺪن ﭘﺨﺶ‬

‫ﺳﺮﺧﯽ در روﯼ اﻓﻖ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﻔﻴﺪﯼ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬وﻗﺖ ﻓﺠﺮ اﺳﺖ« ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﮐﻪ در )‪ (–١۶‬درﺟﻪ‬

‫در زﻳﺮ اﻓﻖ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ‪ .‬از ﺳﺎل ‪ ١٩٨٣‬ﺑﻪ اﻳﻨﻄﺮف‪ ،‬دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﺗﻬﻴﻪ ﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺗﻘﻮﻳﻢ‪ ،‬اوﻗﺎت اﻣﺴﺎﮎ‬

‫را‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻴﺮوﯼ ازﻳﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ اروﭘﺎﻳﯽ‪ ،‬از )‪ (–١۶‬درﺟﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻴﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﻴﮑﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻘﻮﻳﻢ هﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻃﻌﺎم ﺳﺤﺮﯼ را‪،‬‬

‫ﺗﺎ ﺑﻪ ‪ ١۵‬اﻟﯽ ‪ ٢٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻌﺪ از وﻗﺘﻬﺎﻳﻴﮑﻪ ﻋﻠﻤﺎﯼ اﺳﻼم ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻣﻴﺨﻮرﻧﺪ‪ .‬روزﻩ هﺎﯼ اﻳﻨﺎن ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬در ﺻﻔﺤﺎت اول و‬

‫ﺁﺧﺮ ﺗﻘﻮﻳﻢ ﺟﻴﺒﯽ اﺣﻤﺪ ﺿﻴﺎ ﺑﮏ )ﺗﻘﻮﻳﻢ ﺿﻴﺎ( ﮐﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ ١٩٢۶‬ﻣﻴﻼدﯼ‪ ١٣۴۴ ،‬ﻗﻤﺮﯼ و ‪ ١٣٠۵‬ﺷﻤﺴﯽ ﻧﺸﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‪) :‬از ﻃﺮف هﻴﺌﺖ ﻣﺸﺎورﻩ رﻳﺎﺳﺖ اﻣﻮر دﻳﻨﯽ ﺗﺪﻗﻴﻖ ﺷﺪﻩ و ﺑﺎ ﺗﺼﺪﻳﻖ رﻳﺎﺳﺖ ﺟﻠﻴﻠﻪ ﻃﺒﻊ ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ(‪ .‬در‬

‫اﻣﻮر دﻳﻨﯽ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎزﯼ را ﮐﻪ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﻋﻠﻢ هﻴﺌﺖ )ﻧﺠﻮم( و ﻋﻠﻤﺎﯼ اﺳﻼم ﺗﺼﺪﻳﻖ ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ داد‪ .‬اﻟﻤﺎﻟﻴﻠﯽ ﺣﻤﺪﯼ‬

‫ﻳﺎزﻳﺮ‪ ،‬در ﺑﻴﺴﺖ و دوﻣﻴﻦ ﺟﻠﺪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ )ﺳﺒﻴﻞ اﻟﺮﺷﺎد(‪ ،‬اﻳﻦ ﺧﺼﻮص را ﻣﻔﺼﻸ ﺑﻴﺎن ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ هﺮ ﻟﺤﻈﻪ در ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﻴﻞ در هﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ‬

‫ﺣﺴﺎب وارد ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﺜﻸ‪:‬‬

‫‪40‬‬
‫در ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ روز ‪ ۴‬ﻣﯽ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬درﺳﺘﯽ ﻋﻴﺎر ﺳﺎﻋﺖ ﺧﻮد را ﺗﺪﻗﻴﻖ ﺑﮑﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﻟﻨﺪن در ‪ ٠٠:٠٠‬ﻳﻌﻨﯽ‬

‫در اﺑﺘﺪاﯼ ﺁﻧﺮوز )در ﻧﺼﻒ ﺷﺐ روز ﻗﺒﻠﯽ( ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ‪ +١۵‬درﺟﻪ ‪ ۴٩‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ارﺗﻔﺎع ﻇﺎهﺮﯼ ﮐﻨﺎرﻩ‬

‫ﺑﺎﻻﻳﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ رﻳﺎﺿﯽ ﺑﺎ ﺁﻟﺖ )رﺑﻊ داﻳﺮﻩ( اﻧﺪازﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﺷﺪﻩ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺑﺮاﯼ ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮ ﺷﻤﺲ ‪ ١۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﮐﺴﺮ‬

‫ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮﻳﻦ اﻧﮑﺴﺎر هﻮا ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ اﻳﻦ ارﺗﻔﺎع ﻧﻴﺰ ازﻳﻦ ﮐﺴﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﺤﻞ ﺣﻘﻴﻘﯽ‬

‫ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ درﺳﻤﺎء ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫اﻳﻦ ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻸ در ﻟﺤﻈﻪ اﻳﮑﻪ ‪ ۴٩+‬درﺟﻪ ‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ زواﻟﯽ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﻣﺎ اﮔﺮ در ﺳﺎﻋﺖ ‪٢‬‬

‫و ‪ ٣٨‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ را ﺳﺮﻳﻌﺄ ﻣﻴﻨﻮﻳﺴﻴﻢ‪ .‬ﻣﻴﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ روز ﻣﯽ ‪ +١۶‬درﺟﻪ و ‪ ۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ‪ ٢۴‬ﺳﺎﻋﺘﻪ‬

‫ﻣﻴﻞ‪ ١٧ ،‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺎ ‪ ٢‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٣٨‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻌﺪ از زوال ﺑﻮدﻩ و زﻣﺎن در ﻟﻨﺪن ﻳﮏ ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۵۶‬دﻗﻴﻘﻪ از‬

‫ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻋﻘﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻴﻦ ﻧﺼﻒ ﺷﺐ در ﻟﻨﺪن و وﻗﺖ اﻧﺪازﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﺷﺪن ارﺗﻔﺎع در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‬

‫‪ ١٢،٧‬ﺳﺎﻋﺖ = ‪١٢‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۴٢‬دﻗﻴﻘﻪ =‪ ١‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۵۶‬دﻗﻴﻘﻪ – ‪٢‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٣٨‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ١٢ +‬ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار زﻣﺎن‪،‬‬

‫ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﻞ‪ ٩ ،‬دﻗﻴﻘﻪ = ‪ (١٧÷٢۴) × ١٢،٧‬ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در ﺗﻌﻴﻴﻦ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﻧﻴﺰ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎﯼ ﻣﻴﻞ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب داﺧﻞ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ‬

‫اﻳﻨﮑﻪ ﻣﻴﻞ در ﻣﺎﻩ ﻣﯽ در اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻴﻞ‪ +١۵ ،‬درﺟﻪ و ‪ ۵٨‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮاﯼ ﻳﺎﻓﺘﻦ درﺟﻪ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‪ ،‬ﺗﺴﺎوﯼ‪:‬‬

‫ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎﺑﻬﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪.‬‬

‫و از اﻳﻨﺠﺎ )‪ ٣٧‬درﺟﻪ و ‪ ٢۶‬دﻗﻴﻘﻪ = ح( ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ‪ ١۵‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﺑﺼﻮرت زﻣﺎن‪٢ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و‬

‫‪ ٣٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﻤﺴﯽ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺑﺪﺳﺖ ﺁوردن اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫‪CE/C15.58‬‬ ‫‪cos x 41cos =MS49.10‬‬ ‫‪sin – 15.58‬‬ ‫‪sin x 41 sin=÷MR=arccos x‬‬

‫‪4= ...‬‬

‫‪41‬‬
‫ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب )‪ (Privileg‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺎﻃﺮﯼ )ﺑﺎﻟﺘﯽ( ﮐﺎر ﻣﻴﮑﻨﺪ ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﻮد؛ ﺑﺮ روﯼ ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ‪ ١۴٩،٧‬دﻗﻴﻘﻪ‬

‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در روز ‪ ۴‬ﻣﯽ ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن )‪ (+٣‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن وﺳﻄﯽ ﻣﺸﺘﺮﮎ ‪ ٢‬ﺳﺎﻋﺖ ‪٣١‬‬

‫دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ [١].‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺎ ‪ ٧‬دﻗﻴﻘﻪ ﺟﻠﻮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫رﻗﻢ هﺎ در ﺳﻮﻣﻴﻦ ﺗﺴﺎوﯼ ح ‪ ،cos‬ﺑﺼﻮرت ﻣﻄﻠﻖ )ﺑﺪون ﻋﻼﻣﺖ( ﺑﻪ ﺣﺴﺎب وارد ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺤﻞ ﻳﮏ‬

‫ﺷﻬﺮ در روﯼ ﮐﺮﻩ زﻣﻴﻦ و ﻣﺤﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ درﺳﻤﺎء در ﻧﻴﻢ ﮐﺮﻩ ﻳﮑﺴﺎن ﻗﺮار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻋﻼﻣﺖ ﻋﺮض ﺑﻠﺪﻩ و ﻣﻴﻞ‬

‫ﺷﻤﺲ ﻳﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﺑﺎﻻﯼ اﻓﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در روزهﺎ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ )–( ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﮐﺴﺮ ﻓﺮﻣﻮل ﺑﺎﻻﻳﯽ‬

‫ﻗﺮار دارد‪ ،‬وﻟﯽ در ﺷﺐ هﺎ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ )‪ ،(+‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻨﺼﻮرت ]ﻳﻌﻨﯽ ﻋﻼﻣﺖ ﻋﺮض ﺑﻠﺪﻩ و ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ ﺑﺮ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻀﺎد‬

‫ﺑﺎﺷﺪ‪ [.‬ﺑﺮ ﻋﮑﺲ اﻳﻨﻬﺎ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻓﻀﻞ داﺋﺮﯼ ﮐﻪ ﺑﺪﻳﻨﺼﻮرت ﺑﺪﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬اﮔﺮ روز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﺎﺑﻴﻦ وﻗﺖ ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر‬

‫و ﻣﺤﻠﻴﮑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﺎﺑﻴﻦ ﻧﺼﻒ ﺷﺐ و ﻣﺤﻠﻴﮑﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻗﺮار دارد‪،‬‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬هﻤﺎن ﻳﮑﯽ ﻓﺮﻣﻮل را هﻤﻴﺸﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ )–( ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﮐﺴﺮش ﻗﺮار دارد ﻧﻴﺰ ﻣﻴﺘﻮان‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﮐﺮد‪ .‬دراﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ هﻤﻪ رﻗﻢ هﺎ ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ هﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب وارد ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد و )ح( اﻳﮑﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬هﻤﻴﺸﻪ از ﻧﺼﻒ‬

‫اﻟﻨﻬﺎر ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﻧﺪازﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ را ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ دو ِم ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫‪CE/C49.10‬‬ ‫‪sin–15.58‬‬ ‫=‪MS sinx 41sin = ÷MRcos ÷41cos = arc cos ÷15‬‬

‫ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ‪ Privileg‬ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ روﯼ ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب )‪ ٢‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٢٩‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ۴۴،۵٩‬ﺛﺎﻧﻴﻪ( ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪﻩ‪،‬‬

‫زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒﺄ ‪ ٢‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٣٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮاﯼ ﺗﺼﺤﻴﺢ ارﺗﻔﺎع ﻇﺎهﺮﯼ ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺨﺘﻪ )رﺑﻊ داﻳﺮﻩ( ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻓﻖ رﻳﺎﺿﯽ اﻧﺪازﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‪،‬‬

‫ازاﻳﻦ‪ ،‬اﻧﮑﺴﺎر هﻮاﯼ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻳﻦ و ﻧﺼﻒ ﻗﻄﺮ ﻇﺎهﺮﯼ ﺷﻤﺲ ﮐﺴﺮ و اﺧﺘﻼف ﻣﻨﻈﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺣﻘﻴﻘﯽ‬

‫ﻣﺮﮐﺰش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در ﮐﺘﺎب )رﺑﻊ داﻳﺮﻩ( اﺣﻤﺪ ﺿﻴﺎ ﺑﮏ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬اوﻗﺎت اﺻﻔﺮار و اﺷﺮاق‬

‫ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺪﻗﻴﻖ ﮐﺮدن درﺳﺘﯽ ﻋﻴﺎر ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل در روز ‪ ١١‬ژاﻧﻮﻳﻪ)ﺟﻨﻮرﯼ( وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﻴﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ وﻗﺖ )اﺷﺮاق( را ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ‪ :‬اﻳﻦ وﻗﺖ‪ ،‬وﻗﺖ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﺪن‬

‫ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺸﺘﯽ ]ﭘﺎﻳﻴﻦ[ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻃﻮل ﻧﻴﺰﻩ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬درﻳﻦ وﻗﺖ ارﺗﻔﺎع ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ‪۵‬‬

‫درﺟﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ )‪ (–٢١‬درﺟﻪ و ‪ ۵٣‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻞ روز ﺑﻌﺪﯼ )‪ (–٢١‬درﺟﻪ و ‪ ۴۴‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﻞ ﻳﮏ‬

‫روزﻩ ‪ ٩‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﻴﺪ‪ ٨ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌﺪ از ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد و ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ زﻣﺎن در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ٢ ،‬ﺳﺎﻋﺖ‬

‫]‪ [١‬ﺑﺪﻝﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ‪ ،‬ﺕﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن ‪ +٣‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﺪد‪ ،‬از ‪ ٢‬ﺱﺎﻋﺖ و ‪ ٣٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﮐﺴﺮ ﻣﻴﮕﺮدد و ‪ ۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از ﺕﻔﺎوت ﻃﻮﻝﯽ اﺱﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺁن اﺽﺎﻓﻪ‬
‫ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد و ‪ ٢‬ﺱﺎﻋﺖ و ‪ ٣١‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﺪﺱﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪.‬‬
‫‪42‬‬
‫ﺟﻠﻮﺗﺮ از ﻟﻨﺪن ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﻞ ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺘﻪ‪ ٢ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در اﻳﻦ ﻣﺎﻩ‪ ،‬ﻣﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ارزش ﻣﻄﻠﻖ در ﺣﺎل ﮐﻢ‬

‫ﺷﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻴﻞ در زﻣﺎن اﺷﺮاق )‪ (–٢١‬درﺟﻪ و ‪ ۵١‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫‪ON5sin–21‬‬ ‫‪51‬‬ ‫‪sin x 41 sin = ÷ 21‬‬ ‫‪51‬‬ ‫=‪cos ÷ 41cos = INVcos÷15‬‬

‫‪INV‬‬

‫ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ﮐﺎﺳﻴﻮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺪون ﺑﺎﻃﺮﯼ ﮐﺎر ﻣﻴﮑﻨﺪ ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ روﯼ ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ‪ ۴‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪٧‬‬

‫دﻗﻴﻘﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺗﻔﺎوت اﻳﻦ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ از وﻗﺖ زوال ]از ‪ [١٢‬ﮐﻪ ‪٧‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵٣‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺖ اﺷﺮاق ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺗﻌﺪﻳﻞ )‪ (– ٨‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ‪ ٨‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ]‪.[١‬ﺑﻪ‬

‫ﻣﻘﺪار ‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﺗﻘﻮﻳﻢ هﺎ ‪ ٨،١۵‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‪ ،‬از وﻗﺖ ﻇﻬﺮ اذاﻧﯽ ]از‪٧‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵‬دﻗﻴﻘﻪ[ ﮐﺴﺮ ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ اﺷﺮاق ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ١۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﻴﺪ ﺑﺎ‬

‫اﺣﺘﻴﺎﻃﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اوﻗﺎت ﺿﺤﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬وﻗﺖ ﺿﺤﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻘﻮﻳﻢ هﺎ‪،‬‬

‫ﺑﺪون ﺧﺎرج ﮐﺮدن ﺗﻤﮑﻴﻦ‪ (٣،١۵) ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪) .‬ﮐﺪوﺳﯽ( در ﺁﺧﺮ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ‪) :‬از دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ‪،‬‬

‫درزﻣﺴﺘﺎن دو ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ در ﻣﺎهﻬﺎﯼ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن دو ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪﻩ و ﻣﺘﻤﻢ ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪﻩ و‬

‫ﺑﻪ ‪ ۶‬اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﮐﺴﺮ ﮐﺮدن‪ ،‬دو ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﮔﺮدد و ﺑﻪ ﺟﺎﯼ‬

‫اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدن‪ ،‬ﮐﺴﺮ ﮔﺮدد و ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﺁﻣﺪﻩ ﺑﻄﻮر اﺣﺘﻴﺎط ﻳﮏ ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ )ﺿﺤﯽ(‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬

‫اﺷﺮاق ﻣﻴﺸﻮد‪ (.‬رﺳﺎﻟﻪ ارﺗﻔﺎع ﮐﺪوﺳﯽ در ﺳﺎل ‪ ١٢۶٨‬هﺠﺮﯼ ]‪١٨۵١‬م‪ [.‬ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﮑﺮارا ً در ﺳﺎل ‪ ١٣١١‬هﺠﺮﯼ ﻧﻴﺰ ﻃﺒﻊ‬

‫ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﻗﺖ )اﺻﻔﺮار ﺷﻤﺲ( در هﻤﺎن روز )در ‪ ١١‬ژاﻧﻮﻳﻪ = ﺟﻨﻮرﯼ( وﻗﺖ ﻧﺰدﻳﮏ ﺷﺪن ﮐﻨﺎرﻩ ﺟﻠﻮﻳﯽ )ﭘﺎﻳﻴﻦ( ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬

‫ﺑﻪ ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﺑﻠﻨﺪﯼ ﻳﮏ ﻧﻴﺰﻩ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ وﻗﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ارﺗﻔﺎع ‪ ۵‬درﺟﻪ اﯼ از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ‬

‫ﺑﻮدﻩ‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎﻃﺄ ‪ ۴٠‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ اﺻﻔﺮار‪ ١۶ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌﺪ از ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﻣﻴﺸﻮد و ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ زﻣﺎن در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬از‬

‫زﻣﺎن راﻳﺞ در ﻟﻨﺪن ‪ ١‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۵۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﺟﻠﻮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﻣﻴﻞ در اﻳﻦ وﻗﺖ‪ ،‬از ﻣﻴﻞ در ﻧﺼﻒ ﺷﺐ‪ ۵ ،‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ١۶،۵‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﮐﻤﺘﺮ ‪،‬‬

‫ﻳﻌﻨﯽ )‪ (–٢١‬درﺟﻪ و ‪ ۴٧‬دﻗﻴﻘﻪ و )‪ (۴٣،۵‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﮐﻠﻴﺪ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰﯼ ﺷﺪﻩ ‪ CASIO‬را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺎﻃﺮﯼ‬

‫‪P1 5 RUN 21‬‬ ‫‪47‬‬ ‫)ﺑﺎﻟﺘﯽ( ﮐﺎر ﻣﻴﮑﻨﺪ ﺑﻄﺮف راﺳﺖ ﺑﺎز ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ ‪RUN 41 RUN‬‬

‫‪ 43.5‬ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﺑﺴﻬﻮﻟﺖ ‪ ۴‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٧‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ٢٠،٨٧‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد و ﮐﻠﻴﺪ ﺑﺴﺘﻪ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ در وﻗﺖ زوال‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺖ اﺻﻔﺮار ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺧﻮد ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﻣﻴﺸﻮد و ﻧﺴﺒﺖ‬

‫ﺑﻪ زﻣﺎن وﺳﻄﯽ‪ ۴ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ١۵‬دﻗﻴﻘﻪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ ‪ ۴‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ١٩‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﺑﺎ وﻗﺖ‬

‫ﻇﻬﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪ ١١ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٢٩‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬وﻗﺖ اﺻﻔﺮار ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬اﮔﺮ ازﻳﻦ ﻳﮏ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ‬

‫]‪ [١‬ﺑﺪﻝﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺕﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن )‪ (–٨‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﺪد ﺑﺎ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ )ﺑﺎ ‪ ٧‬ﺱﺎﻋﺖ و ‪ ۵٣‬دﻗﻴﻘﻪ( ﺝﻤﻊ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد و ﻓﺮق ﻃﻮﻝﯽ ﮐﻪ ‪ ۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫اﺽﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﻧﺸﺪﻩ‪ (٨،٠۵) ،‬ﺑﺪﺱﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪.‬‬
‫‪43‬‬
‫ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ اﺻﻔﺮار ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪ ١١ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ١٩‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ از ﻣﺠﻤﻮع وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺑﺎ وﻗﺖ‬

‫ﻃﻠﻮع ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ اذاﻧﯽ و ﻳﺎ ﻣﺤﻠﯽ و ﻳﺎ وﺳﻄﯽ ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ،‬وﻗﺖ اﺷﺮاق ﮐﻪ در ﺗﻘﻮﻳﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻤﮑﻴﻦ‪ ،‬ﮐﺴﺮ‬

‫ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ اﺻﻔﺮار ﺷﻤﺲ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﺎﺑﻴﻦ اﺻﻔﺮار و اوﻗﺎت ﻏﺮوب‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﺗﻔﺎوت ﻣﺎﺑﻴﻦ اﺷﺮاق و اوﻗﺎت ﻃﻠﻮع‬

‫ﺑﻮدﻩ‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎﻃﺄ ‪ ۴٠‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮاﯼ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰﯼ ﮐﺮدن ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ﮐﺎﺳﻴﻮ ‪ ،fx–3600 P‬ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﺎﻧﻨﺪ روش ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ زﻳﺮ‬

‫ﻓﺸﺎر دادﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫‪MODE‬‬ ‫=‪P1 ENTsin – ENT Kin 1sin x ENT Kin3sin= ÷Kout 1cos÷Kout3cos=INVcos÷15‬‬

‫‪INV‬‬ ‫‪MODE‬‬

‫در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل در روز ‪ ١‬ﻓﻮرﻳﻪ)ﻓﺒﺮورﯼ( اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ‪ :‬ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ )‪ (–١٧‬درﺟﻪ و ‪ ١۵‬دﻗﻴﻘﻪ و ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن‬

‫)‪ (–١٣‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ٣١‬ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ])ﻣﺘﻤﻢ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع(‪ = tan‬ﻓﺊ زوال[ و ]ﻣﻴﻞ – ﻋﺮض ﺑﻠﺪﻩ = ﻣﺘﻤﻢ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع[ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ :‬از ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ هﺎﯼ‬

‫])ﻣﻴﻞ – ﻋﺮض(‪) = [١+ tan‬ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع ﻋﺼﺮ اول(‪ tan‬و‬

‫])ﻣﻴﻞ – ﻋﺮض(‪) = [+٢ tan‬ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع ﻋﺼﺮ ﺛﺎﻧﯽ(‪ tan‬ارﺗﻔﺎع هﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫‪ CE/C 41 – 17.15‬ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب )‪(Privileg‬‬ ‫= ‪= tan + 1 = arc tan MS 90 – MR‬‬

‫ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﻋﺼﺮ اول‪ ٢٠ ،‬درﺟﻪ و ‪ ۵۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪأ‪ ،‬ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫‪20.55‬‬ ‫‪sin – 17.15‬‬ ‫= ‪MS sin x41 sin = ÷ MR cos ÷ 41 cos = arc cos ÷ 15‬‬

‫ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﺪﻩ زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‪ ٢ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۴٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﺗﻤﮑﻴﻦ‬

‫اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ ﻋﺼﺮ اول ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ٢ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵٠‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن وﺳﻄﯽ‪ ٣ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۴‬دﻗﻴﻘﻪ‪،‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ٣ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٨‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ اذاﻧﯽ ]ﺑﻪ ‪ ٧‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٣‬دﻗﻴﻘﻪ[‬

‫اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ ﻋﺼﺮ اول ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ اذاﻧﯽ و ﻏﺮوﺑﯽ‪ ٩ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۴٣‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫‪CE/C41– 17.15‬‬ ‫ﺑﺮاﯼ ارﺗﻔﺎع وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ﺛﺎﻧﯽ ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ – ‪= tan + 2 =arc tan MS 90‬‬

‫=‪MR‬‬

‫ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﺪﻩ‪ ١۵ ،‬درﺟﻪ و ‪ ٢٨‬دﻗﻴﻘﻪ و ﺑﺮاﯼ زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫‪44‬‬
‫‪15.28‬‬ ‫‪sin – 17.15‬‬ ‫= ‪MS sin x 41 sin = ÷ MR cos ÷ 41 cos = arc cos ÷ 15‬‬

‫ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﺪﻩ‪ ٣ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٢١‬دﻗﻴﻘﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ﺛﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٣١‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬

‫زﻣﺎن وﺳﻄﯽ ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۴۵‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۴٩‬دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ اذاﻧﯽ و ﻏﺮوﺑﯽ‬

‫‪ ١٠‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٢۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ روز ‪ ١٣‬ﺁﮔﻮﺳﺖ را ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اوﻟﻴﻦ ﺷﮑﻞ ﺗﺴﺎوﯼ ﺷﻤﺎرﻩ )‪ (٣‬ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫‪،CE/C 19 sin + 14.50‬‬ ‫= ‪MS sin x 41 sin = ÷ MR cos ÷ 41 cos = arc cos ÷ 15‬‬

‫‪ Privileg‬ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‪ ٣ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ از اﻳﻦ‪ ١٠ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ‬

‫ﻧﺼﻒ ﺷﺐ اﺿﺎﻓﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﺮاﯼ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ٣ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ اﻳﻦ زﻣﺎن ﻓﻀﻞ‬

‫داﺋﺮ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ وﻗﺖ ﻓﺠﺮ ﺻﺎدق ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ]ﻳﻌﻨﯽ از ﺻﻔﺮ)‪ [(٠‬ﮐﺴﺮ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ ،‬اﮔﺮ از ‪ ١٢‬ﮐﺴﺮ ﮔﺮدﻳﺪﻩ ‪١٠‬‬

‫دﻗﻴﻘﻪ ﺗﻤﮑﻴﻦ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ ﻋﺸﺎء ﺛﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻸ ‪ ٩‬ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‪ ،‬ﺑﻪ وﻗﺖ‬

‫ﻇﻬﺮ اذاﻧﯽ ]ﺑﻪ ‪ ۵‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٧‬دﻗﻴﻘﻪ[ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﻣﺴﺎوﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ و ‪ ٢٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﮐﺴﺮ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ٧ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪۵٧‬‬

‫دﻗﻴﻘﻪ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪﻩ‪ ،‬وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ اذاﻧﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫در ‪ ١٣‬ﺁﮔﻮﺳﺖ وﻗﺖ ﻋﺸﺎء اول را ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ‪ .‬ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰﯼ ﺷﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﮐﺎﺳﻴﻮ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺎﻃﺮﯼ )ﺑﺎﻟﺘﯽ(‬

‫ﮐﺎر ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ :‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫‪P1 17‬‬ ‫‪RUN 14‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪RUN 41 RUN‬‬

‫ﻓﺸﺎر دهﻴﻢ‪ ٨ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ٣۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در وﻗﺖ زوال ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﺗﻤﮑﻴﻦ‬

‫اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ ﻋﺸﺎء اول‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ٨ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۴۶‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ‪ ٨ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪۵۵‬‬

‫دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد]‪ .[١‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ اذاﻧﯽ‪ ۵ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٧‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻋﺸﺎء اذاﻧﯽ ‪ ١٣،۴٣‬ﻳﻌﻨﯽ ‪ ١،۴٣‬ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫وﻗﺖ ﻋﺼﺮ ‪ ١٣‬ﺁﮔﻮﺳﺖ را ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺟﺬر ﻣﺮﺑﻊ دار ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب اﻟﮑﺘﺮوﻧﻴﮑﯽ )ﮐﺎﺳﻴﻮ( ﮐﻪ ﺑﺪون‬

‫‪ ON 26‬ﻓﺸﺎر‬ ‫‪10‬‬ ‫ﺑﺎﻃﺮﯼ )ﺑﺎﻟﺘﯽ( ﺑﺎ ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﮐﺎر ﻣﻴﮑﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﺣﺴﺎب ﮐﻨﻴﻢ‪ :‬ﺑﺮاﯼ ﻓﺊ زوال ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ ‪tan‬‬

‫دادﻩ ﺷﻮد ﺑﺮ روﯼ ﺻﻔﺤﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ ‪ ۴٩١٣،٠‬ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﻣﺘﻤﻢ ارﺗﻔﺎع ﻋﺼﺮ اول ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫‪ ON 1.4913 INV tan INV‬ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﻮد‪ ۵۶ ،‬درﺟﻪ و ‪ ٩‬دﻗﻴﻘﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ )م(‪ ،‬ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫‪ 75‬ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﻮد‪ ٩٠ ،‬درﺟﻪ و ‪ ٩‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ٣٠‬ﺛﺎﻧﻴﻪ‬ ‫‪10‬‬ ‫‪+ 49 + 56‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪= ÷ 2 = INV‬‬

‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﻳﺎﻓﺘﻦ )ح(‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ‬

‫]‪ [١‬ﺑﺪﻝﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺕﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن )‪ (–۴،۵٨‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ رﻗﻢ ﺑﻪ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ اﺽﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺕﻔﺎوت ﻃﻮﻝﯽ ﮐﻪ ‪ ۴‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﻧﻴﺰ اﺽﺎﻓﻪ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪٨،۵۵ ،‬‬
‫ﺑﺪﺱﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ‪.‬‬
‫‪45‬‬
‫‪ON15sin x 41‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪sin ÷ 75‬‬ ‫‪10‬‬ ‫= ‪sin÷49sin‬‬ ‫‪INVsin x 2÷15=INV‬‬

‫ﻓﺸﺎر دهﻴﻢ‪ ،‬زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‪ ٣ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵١‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ارﺗﻔﺎع ﻋﺼﺮ اول ‪ ٣٣‬درﺟﻪ و ‪ ۵١‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﻳﺰﯼ ﺷﺪﻩ ﮐﺎﺳﻴﻮ ‪ fx–3600P‬ﮐﻪ ﺑﺎ‬

‫‪P1 33‬‬ ‫‪51‬‬ ‫‪RUN 14‬‬ ‫‪50‬‬ ‫ﺑﺎﻃﺮﯼ )ﺑﺎﻟﺘﯽ( ﮐﺎر ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ ‪RUN 41 RUN‬‬

‫ﻓﺸﺎر دادﻩ ﺷﻮد‪،‬ﺑﺮاﯼ ﻋﺼﺮ اول )ح( = ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵١‬دﻗﻴﻘﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫اوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ اداﯼ ﻧﻤﺎز در ﺁن وﻗﺖ ﺗﺤﺮﻳﻤﺄ ﻣﮑﺮوﻩ ﻳﻌﻨﯽ ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ وﻗﺖ )زﻣﺎن ﮐﺮاهﺖ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﺿﻬﺎﯼ ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ در اﻳﻦ ﺳﻪ وﻗﺖ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬اداﯼ ﻧﺎﻓﻠﻪ هﺎ درﻳﻦ ﺳﻪ‬

‫وﻗﺖ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺤﺮﻳﻤﺎ ً ﻣﮑﺮوﻩ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﻓﻠﻪ هﺎﻳﻴﺮا ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺳﻪ وﻗﺖ ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺴﺦ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در‬

‫زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﻗﻀﺎ ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ وﻗﺖ‪ :‬وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ و وﻗﺘﻴﮑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺮ ﺑﺎﻻﯼ داﻳﺮﻩ ﻧﺼﻒ‬

‫اﻟﻨﻬﺎر‪] ،‬در وﻗﺖ زوال[ ﻳﻌﻨﯽ در وﺳﻂ روز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ از وﻗﺖ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪن‬

‫ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از ﺧﻂ اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺧﺸﻨﺪﮔﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﺣﺪﯼ ﺑﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﻧﺘﻮان ﻧﮕﺎﻩ‬

‫ﮐﺮد ﻳﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ )وﻗﺖ ﺿﺤﯽ( ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در وﻗﺖ ﺿﺤﯽ ارﺗﻔﺎع ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ‪ ۵‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﮐﻨﺎرﻩ ﭘﺎﻳﻴﻦ‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ از اﻓﻖ ﻣﺮﺋﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻗﺪ ﻧﻴﺰﻩ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺖ ﺿﺤﯽ‪ ،‬از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺄ ‪ ۴٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬زﻣﺎن ﻣﺎﺑﻴﻦ اﻳﻦ‬

‫دو وﻗﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ زﻣﺎن ﻣﺎﺑﻴﻦ اوﻗﺎت ﺿﺤﯽ و ﻃﻠﻮع‪) ،‬زﻣﺎن ﮐﺮاهﺖ( اﺳﺖ‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ وﻗﺖ ﺿﺤﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اداﯼ دو رﮐﻌﺖ )ﻧﻤﺎز‬

‫اﺷﺮاق( ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻤﺎز )ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ( ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻧﻤﺎز ﻋﻴﺪ ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ وﻗﺖ ادا ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬

‫ﻧﻴﺰ ﻣﺪت زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﻳﮏ هﻮاﯼ ﺑﺮّاق ﺑﺪون دود و ﻏﺒﺎر از وﻗﺖ ﺷﺮوع ﺑﻪ زردﯼ ﮔﺮاﻳﻴﺪن ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻳﺎ ﺟﺎهﺎﻳﻴﮑﻪ‬

‫ﻧﻮر ﻣﻴﺂﻳﺪ ﺑﻪ ﺁن اﻧﺪازﻩ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﮕﺎﻩ ﮐﺮدن ﺷﻮد ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ اداﻣﻪ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ وﻗﺖ‪ ،‬زﻣﺎن‬

‫)اﺻﻔﺮار ﺷﻤﺲ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در هﻨﮕﺎم ﺣﺴﺎب ﮐﺮدن اوﻗﺎت اﺷﺮاق‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ و اوﻗﺎت اﺻﻔﺮار‬

‫ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻩ ﻧﺸﺪﻩ‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬در اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﻳﻦ و در ﺣﺎﺷﻴﻪ )ﻣﺮاﻗﯽ اﻟﻔﻼح( ﺗﺤﺘﺎوﯼ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اداﯼ ﻧﻤﺎز در وﺳﻂ روز ﺑﻤﻌﻨﯽ‬

‫ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﺮدن رﮐﻌﺖ اول و ﻳﺎ رﮐﻌﺖ ﺁﺧﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ وﺳﻂ روز ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻃﻮرﻳﮑﻪ در ﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﮐﺮدﻳﻢ‪ ،‬در هﻨﮕﺎم ﺣﺴﺎب ﮐﺮدن اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب داﺧﻞ ﮐﺮدن ارﺗﻔﺎع هﺎﯼ ﻇﺎهﺮﯼ‬

‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻄﻮط اﻓﻖ ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪﯼ هﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻳﮏ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ارﺗﻔﺎﻋﻬﺎﯼ ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ‬

‫ﺛﺎﺑﺖ ﺁن ﻣﺤﻞ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب داﺧﻞ ﮐﺮد‪.‬‬

‫‪46‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ‪ ،‬وﻗﺖ زوال ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﺎﺑﻴﻦ دو وﻗﺘﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ درﻳﻦ دو وﻗﺖ‪ ،‬ﮐﻨﺎرﻩ هﺎﯼ ﺟﻠﻮﯼ و ﭘﺸﺘﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﻈﺮ‬

‫ﺑﻪ اﻓﻖ هﺎﯼ ﺷﺮﻋﯽ در ﻣﺤﻞ هﺎﯼ ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب‪ ،‬در ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬دو ﺑﺮاﺑﺮ زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ در ﺁن‬

‫ﺷﻬﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ‪ ١‬ﻣﯽ‪ ،‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل در وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﻣﺮﮐﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺣﻘﻴﻘﯽ )‪= ۶٣،٩٢‬‬

‫‪ (۴٩ + ١۴،٩٢‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ارﺗﻔﺎع‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﻖ هﺎﯼ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﮐﻪ از ﺁﻧﺠﺎ ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻳﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎن‬

‫ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ارﺗﻔﺎع )‪ =٠‬ح( دﻗﻴﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬هﻤﻴﺸﻪ و در هﺮ ﺟﺎﯼ در ﺳﺎﻋﺖ‬

‫‪ ١٢‬اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮوع وﻗﺖ زوال ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎﻋﻴﮑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ در ﻣﺤﻞ ﻃﻠﻮع ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺳﺎﻋﺖ ‪١٢‬‬

‫ﺑﻤﻘﺪار زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﻗﺒﻞ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎﺗﻤﻪ وﻗﺖ زوال ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﻧﻈﺮﺑﻪ اﻓﻖ ﺷﺮﻋﯽ در ﻣﺤﻞ ﻏﺮوب ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫از وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﻤﻘﺪار زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ ﺑﻌﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬وﻗﺖ زوال ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮاﯼ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ١٠ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ﻗﺒﻞ از ﺳﺎﻋﺖ ‪١٢‬‬

‫ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن )‪ (+٣‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪاﯼ زﻣﺎن زوال ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﺸﺘﺮﮎ‪١١ ،‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵١‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬اﻧﺘﻬﺎﯼ ﺁن ‪ ١٢‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ١١‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻧﻤﻴﺒﻴﻨﻨﺪ‪) ،‬وﻗﺖ ﻇﻬﺮ( ﮐﻪ در ﺗﻘﻮﻳﻢ‬

‫هﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ وﻗﺖ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬زﻣﺎن ﺑﻴﺴﺖ دﻗﻴﻘﻪ اﯼ ﮐﻪ در ﻣﺎﺑﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬وﻗﺖ زوال ﻳﻌﻨﯽ )وﻗﺖ‬

‫ﮐﺮاهﺖ( ﺑﺮاﯼ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻴﺸﻮد‪] .‬ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪ ...‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ )ﺷﻤﺎﺋﻞ اﻟﺸﺮﻳﻔﻪ( ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ اﻓﻨﺪﯼ ﻧﻈﺮ ﺑﻴﺎﻧﺪازﻳﺪ![‬

‫ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ‪ ،‬در اوﻗﺎت ﻃﻠﻮع و ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ ارﺗﻔﺎع )ح( ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺻﻔﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺻﻔﺤﻪ ‪ ١٩٩‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺳﻮم‪:‬‬

‫]ح ‪ [– tan φ x tan δ = cos‬ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ روز اول ﻣﯽ )‪ = – ٠،٢٣‬ح ‪ ،(cos‬درﺟﻪ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ‪ ١٠٣،۴‬و )‪۶‬ﺳﺎﻋﺖ و‬

‫‪ ۵۴‬دﻗﻴﻘﻪ = ح( و وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﺣﻘﻴﻘﯽ ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵۴‬دﻗﻴﻘﻪ و ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ﻣﺤﻠﯽ ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵١‬دﻗﻴﻘﻪ‪،‬‬

‫ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵۵‬دﻗﻴﻘﻪ‪ ،‬وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ ‪ ٧‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ۵) .‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۶‬دﻗﻴﻘﻪ = ح – ‪= ١٢‬‬

‫وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ(‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ وﺳﻄﯽ ‪ ۵‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٣‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﻳﺎﻓﺘﻦ وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬از‬

‫اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ‪ ١٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ ﻣﻴﮕﺮدد و ‪ ۴‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵٣‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴﺂﻳﺪ ﮐﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ‪ ۴‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪۵٧‬‬

‫دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ وﻗﺖ ﻇﻬﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ ‪ ۵‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۶‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ از اﻳﻦ ]و ﻳﺎ از ﻣﺠﻤﻮع ‪۵‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵٧‬دﻗﻴﻘﻪ ﺑﺎ ‪ [١٢‬زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﮐﺴﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ و هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ از اﻳﻦ دو‬

‫ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﺴﺮ ﮔﺮدد وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ ‪ ٩‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۵٢‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ زﻣﺎن‬

‫ﻏﺮوﺑﯽ و وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺷﺮﻋﯽ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ زﻣﺎن اذاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﺑﺎ وﻗﺖ زوال ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﻏﺮوﺑﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ )‪١٢‬‬

‫= ‪ (۵،٠۶ + ۶،۵۴‬ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر در ﻳﮏ ﺛﺎﻧﻴﻪ ‪ ٣٠٠٠٠٠‬ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﻴﻦ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ وﺳﻄﯽ ﻳﮑﺼﺪ و ﭘﻨﺠﺎﻩ‬

‫ﻣﻴﻠﻴﻮن ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻮر از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ در ‪ ٨‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ٢٠‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﻴﺮﺳﺪ‪ ٨ .‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ٢٠‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺑﻌﺪ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪،‬‬

‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻣﻴﺘﻮان دﻳﺪ‪ .‬دو ﻧﻮع زﻣﺎن و دو ﻧﻮع وﻗﺖ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ :‬اوّﻟﻴﻨﺶ‪ ،‬زﻣﺎن )رﻳﺎﺿﯽ( ﺑﻮدﻩ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﻣﺮﮐﺰ‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ وﻗﺖ زوال و ﻳﺎ ﺑﻪ وﻗﺖ ﻏﺮوب ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﺮﺳﺪ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬دوّﻣﻴﻨﺶ‪ ،‬زﻣﺎن )ﻣﺮﺋﯽ( ﺑﻮدﻩ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺁﻣﺪن ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬
‫‪47‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ دو وﻗﺖ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ رؤﻳﺖ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬زﻣﺎن ﻣﺮﺋﯽ از زﻣﺎن رﻳﺎﺿﯽ‪ ٨ ،‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ٢٠‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺑﻌﺪ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺑﻪ وﻗﺖ رﻳﺎﺿﯽ ﻳﮏ ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ٨ ،‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ٢٠‬ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬وﻗﺖ ﻣﺮﺋﯽ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ از اﻳﻦ ‪ ٨‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ٢٠‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﮐﺴﺮ ﮔﺮدد وﻗﺖ ﻣﺮﺋﯽ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ﺳﺎﻋﺘﻬﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﻨﺪ‪ .‬اوﻗﺎت ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ و هﻤﻪ‬

‫ﻧﻤﺎزهﺎ و ‪ ١٢‬ﺑﻮدن دﺳﺘﮕﺎهﻬﺎﯼ ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬اوﻗﺎت ﻣﺮﺋﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺁﺳﻤﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻴﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ هﺎ‪ ،‬اوﻗﺎت رﻳﺎﺿﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺴﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ‪.‬‬

‫در ﺣﻴﻦ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺁﻧﺮوز ادا ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻗﻮل اﻣﺎم اﺑﻮﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬در روز ﺟﻤﻌﻪ در‬

‫هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ]در ﺣﻴﻦ زوال[ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اداﯼ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﮑﺮوﻩ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻮل‪ ،‬ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻪ‬

‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﯼ ﺟﻨﺎزﻩ اﯼ ﮐﻪ از ﻗﺒﻞ ﺁﻣﺎدﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺳﺠﺪﻩ ﺗﻼوت و ﺳﺠﺪﻩ ﺳﻬﻮ ﻧﻴﺰ ﺟﺎﺋﺰ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬درﻳﻦ اوﻗﺎت‪ ،‬اداﯼ ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزﻩ‬

‫ﺑﺮاﯼ ﺟﻨﺎزﻩ اﯼ ﮐﻪ ﺁﻣﺎدﮔﯽ اش در اﻳﻦ اوﻗﺎت ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﺋﺰ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ دو وﻗﺖ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ اداﯼ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﮑﺮوﻩ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺻﺒﺢ از ﺳﻔﻴﺪ ﺷﺪن ﻓﺠﺮ ﺻﺎدق ]ﻣﺤﻞ ﻓﺠﺮ[‪ ،‬ﺗﺎ هﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ ادا ﮐﺮدﻩ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از اداﯼ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( اداﯼ‬

‫ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﮑﺮوﻩ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬روز ﺟﻤﻌﻪ هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ اﻣﺎم ﺑﻪ ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺎﻻ ﺷﻮد‪ ،‬و در ﺣﻴﻦ اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﻮذن‪ ،‬در ﻧﻤﺎزهﺎﯼ دﻳﮕﺮ در ﺣﻴﻦ‬

‫ﻧﻤﺎز ﮔﺬاردن اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﻓﻠﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺷﺮوع ﮐﺮدن ﻣﮑﺮوﻩ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺷﺮوع ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻣﮑﺮوﻩ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ دور از ﺻﻒ و ﻳﺎ در ﻋﻘﺐ ﺳﺘﻮن ادا ﮐﺮد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﺑﺎﻻ ﺷﺪن اﻣﺎم ﺑﻪ ﻣﻨﺒﺮ‬

‫ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮐﺎﻣﻞ ادا ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪.‬‬

‫در ﺣﻴﻦ اداﯼ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻃﻠﻮع ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻤﺎز ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬در ﺣﻴﻦ اداﯼ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬اﮔﺮ‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻏﺮوب ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻤﺎز ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از اداﯼ ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب(‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺑﺎ هﻮاﭘﻴﻤﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﺮب رﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪،‬‬

‫اﮔﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( را ﺗﮑﺮار ادا ﻣﻴﮑﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﺬهﺐ ﺣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻴﺪان ﻋﺮﻓﺎت و در ﻣﺰدﻟﻔﻪ‪ ،‬ﻻزم ﻣﻴﺂﻳﺪ ﮐﻪ ﺣﺠﺎج دو ﻧﻤﺎز را ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺬهﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ‪،‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن دو ﻧﻤﺎز‪ ،‬در ﺳﻔﺮ‪ ،‬در ﺑﻴﻤﺎرﯼ‪ ،‬در هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ زن‪ ،‬ﻣﺎدر ﺷﻴﺮدﻩ وﻳﺎ در ﻣﺴﺘﺤﺎزﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻋﺬرهﺎﯼ ﺑﺎﻃﻞ ﮐﻨﻨﺪﻩ‬

‫وﺿﻮ‪ ،‬و ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ وﺿﻮ و ﺗﻴﻤﻢ ﻣﺸﻘﺖ ﻣﻴﮑﺸﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﻴﮑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮر ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ و ﮐﺎر ﮐﻨﻨﺪﻩ در زﻳﺮ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﮐﻪ در‬

‫ﻓﻬﻤﻴﺪن وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺎﺟﺰ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣﺎﻟﺶ‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺶ و از ﻧﺎﻣﻮﺳﺶ در ﺣﺮاس ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻴﺸﺘﺶ ﺿﺮر‬

‫ﺧﻮاهﺪ ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﺟﺎﺋﺰ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺟﺪا ﺷﺪن از ﮐﺎرﺷﺎن ﺑﺮاﯼ اداﯼ ﻧﻤﺎز ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻤﺎزهﺎﻳﺸﺎﻧﺮا ﺑﻪ ﻗﻀﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎ‪،‬‬

‫در ﻣﺬهﺐ ﺣﻨﻔﯽ ﺟﺎﺋﺰ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ روزهﺎ‪) ،‬ﻣﺬهﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ( را ﺗﻘﻠﻴﺪ ﮐﺮدﻩ‪) ،‬ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮدﻩ( ادا ﮐﺮدن اﻳﻨﻬﺎ ﺟﺎﺋﺰ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در هﻨﮕﺎم ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن‪ ،‬ﻇﻬﺮ را ﻗﺒﻞ از ﻋﺼﺮ و ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( را ﻗﺒﻞ از ﻋﺸﺎء )ﺧﻔﺘﻦ( ادا ﮐﺮدن‪ ،‬در هﻨﮕﺎم اﻳﺴﺘﺎدﻩ‬

‫‪48‬‬
‫ﺷﺪن ﺑﻪ اوﻟﻴﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﻧﻴﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬هﺮ دو را ﭘﯽ در ﭘﯽ ادا ﮐﺮدن‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﻔﺴﺪهﺎ و ﻓﺮض هﺎﯼ وﺿﻮ‪،‬ﻏﺴﻞ‬

‫و ﻧﻤﺎز ﮐﻪ در ﻣﺬهﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﻻزم و ﺿﺮورﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪] .‬ﺑﺮاﯼ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ‬

‫ﮐﻠﻴﮏ ﮐﻨﻴﺪ‪[.‬‬

‫در ﺻﻔﺤﻪ ‪ ،١٨۵‬زاوﻳﻪ اﻧﺤﻄﺎط )ط( ﻳﮏ ﻣﺤﻞ ﻣﺮﺗﻔﻊ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ زاوﻳﻪ‪:‬‬

‫)ﯼ = ﺑﻠﻨﺪﯼ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﺘﺮ( ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺣﺮوف ﮐﻪ در ﭘﺎﻳﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬رﻗﻤﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺸﺎر دادن ﺑﻪ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ‪ Privileg‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻮر‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﮐﺎر ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ ،‬در هﺮ ﺟﺎﯼ از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ )ح( ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫] ح = زﻣﺎن ﻓﻀﻞ داﺋﺮ از ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎر ﺑﻪ ﺑﻌﺪ[‬

‫ﻋﻼﻣﺖ ارﺗﻘﺎع )‪ ،(h‬در ﺷﺐ هﺎ )–( ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺎت ﻋﺮض ‪ φ‬و ﻣﻴﻞ ‪ δ‬ﻧﻴﺰ در ﻧﻴﻢ ﮐﺮﻩ ﺟﻨﻮﺑﯽ )–( ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫وﻗﺖ اﻣﺴﺎﮎ اذاﻧﯽ‪] :‬ﺳﺎﻋﺖ = )‪) – (١÷ ٣‬ح( – ﻇﻬﺮ‪ [١٢ +‬و وﻗﺖ ﻋﺸﺎء )ﺧﻔﺘﻦ(‪] :‬ﺳﺎﻋﺖ = ‪ – ١٢‬ﻇﻬﺮ ‪) +‬ح([‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در هﺮ ﺟﺎ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ‪ CASIO‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻃﻮر ﺑﺼﻮرت ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪:‬‬

‫‪ = H‬زاوﻳﻪ ﻓﻀﻞ داﺋﺮ‪ = S ،‬ﻃﻮل ﺳﺮ ﺳﺎﻋﺖ‪ = T ،‬ﻃﻮل‪ = E ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ‪ = N ،‬ﺗﻤﮑﻴﻦ‪.‬‬

‫ارزﺷﻬﺎﯼ ‪ H،S،T‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ درﺟﻪ؛ ارزﺷﻬﺎﯼ ‪ E،N‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫‪ H‬و ‪ ،N‬در ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﺮ )–(‪ ،‬در ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ )‪ (+‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺪت ﺗﻤﮑﻴﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺮف ‪ N‬ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬هﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ در ﺑﺎﻻ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺣﺴﺎب ﻣﻴﺸﻮد و ﻳﺎ ﺑﺮاﯼ ﻣﺤﻞ هﺎﻳﯽ‬

‫ﮐﻪ درﺟﻪ ﻋﺮض ﺁﻧﻬﺎ ﮐﻤﺘﺮ از ‪ ۴۴‬درﺟﻪ و ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﺁن ﮐﻤﺘﺮ از ‪ ۵٠٠‬ﻣﺘﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ دﮐﻤﻪ هﺎﯼ زﻳﺮ ﺑﺼﻮرت ﺳﺎﻋﺖ‬

‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮ روﯼ ﺻﻔﺤﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ‪ ،‬ﺳﺎﻋﺖ ﺻﻔﺮ و ارﻗﺎم دﻗﻴﻘﻪ و ﺛﺎﻧﻴﻪ دﻳﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫‪49‬‬
‫در هﺮ ﮐﺪام روزﯼ و در ﺟﺎهﺎﻳﻴﮑﻪ ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ و ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن و درﺟﻪ ﻋﺮض ‪ °۴١‬درﺟﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻓﻀﻠﻪ‪ ،‬ﻓﻀﻞ‬

‫داﺋﺮ و اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﻟﺰوم ﺑﻪ هﻴﭻ ﺣﺴﺎب و ﻣﻌﺎدﻟﻪ و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ )رﺑﻊ داﻳﺮﻩ( ﺑﺎ ﺳﻬﻮﻟﺖ و ﺑﻄﻮر ﺳﺮﻳﻊ‬

‫ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬رﺑﻊ داﻳﺮﻩ و راهﻨﻤﺎﯼ اﺳﺘﻌﻤﺎل از ﺁن‪ ،‬از ﻃﺮف ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﮐﺎﻣﭙﻴﻮﺗﺮ]ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ‬

‫ذﮐﺎ[ دﻳﺴﮏ ﺧﺎﻟﯽ وﺻﻞ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬دﻳﺴﮏ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﺪﻩ را از ﮐﺎﻣﭙﻴﻮﺗﺮ ﺧﺎرج ﮐﺮدﻩ‪،‬‬

‫ﺳﺎﻟﻬﺎ ﻣﻴﺘﻮان ﻧﮕﻬﺪارﯼ ﮐﺮد‪ .‬دﻳﺴﮏ ﺗﺮﺗﻴﺐ دادﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎﻣﭙﻴﻮﺗﺮ ﻧﺼﺐ ﮔﺮدﻳﺪﻩ‪ ،‬درﺟﻪ ﻃﻮل و ﻋﺮض ﻳﮏ ﺷﻬﺮ اﮔﺮ ﺑﻪ‬

‫دﺳﺘﮕﺎﻩ دادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬هﻤﻪ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﻳﮑﺮوزﻩ وﻳﺎ ﻣﺎهﺎﻧﻪ وﻳﺎ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺁن ﺷﻬﺮ را‪ ،‬در ﻳﮏ ﺛﺎﻧﻴﻪ در ﺻﻔﺤﻪ اش ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﺪ‪ .‬ﻳﺎ‬

‫اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺮ روﯼ ﮐﺎﻏﺬ ﺑﺼﻮرت ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻴﺪهﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎﻏﺬ‪ ،‬ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﻓﺎﮐﺲ )ﻧﻤﺎﺑﺮ( ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻠﻔﻦ وﺻﻞ ﺷﺪﻩ در ﭼﻨﺪ ﺛﺎﻧﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺁن‬

‫ﺷﻬﺮ ﻣﻴﺘﻮان ﻓﺮﺳﺘﺎدﻩ ﺷﻮد‪.‬‬

‫]در ﻣﺬاهﺐ ﻣﺎﻟﮑﯽ و ﺷﺎﻓﻌﯽ در ﺣﻴﻦ ﺳﻔﺮ‪ ،‬در ﺑﻴﻤﺎرﯼ و در ﭘﻴﺮﯼ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﭘﻴﺸﻴﻦ )ﻇﻬﺮ( ﺑﺎ ﻋﺼﺮ و ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب(‬

‫ﺑﺎ ﺧﻔﺘﻦ )ﻋﺸﺎء( ﻣﻴﺘﻮان ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻳﮑﯽ از ﺁن دو‪ ،‬در وﻗﺖ دﻳﮕﺮﯼ ﻣﻴﺘﻮان ادا ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪[.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز‬

‫در )اﻟﻔﻘ ُﻪ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﺬاهﺐ اﻻرﺑﻌﻪ( ﻣﻴﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ؛ ) در ﻣﺬهﺐ ﻣﺎﻟﮑﯽ‪ ،‬در ﺳﻔﺮ‪ ،‬در ﺑﺎران ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬در ﺗﺎرﻳﮑﯽ‪ ،‬در ﺷﺐ هﺎﯼ‬

‫ﮔﻞ ﺁﻟﻮد و در ﻋﺮﻓﺎت و ﻣﺰدﻟﻔﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﺑﺎ ﻋﺼﺮ و ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( ﺑﺎ ﻋﺸﺎء )ﺧﻔﺘﻦ( ﺟﻤﻊ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد(‪ .‬ﮐﻢ ﺑﻮدن ﺳﻔﺮ‬

‫از ﺳﻪ روز ]از هﺸﺘﺎد ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ[ ﻧﻴﺰ ﺟﺎﺋﺰ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻤﻊ‪ ،‬در ﺳﻔﺮ ﺑﺤﺮﯼ ﺟﺎﺋﺰ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در هﻮاﯼ ﮔِﻞ ﺁﻟﻮد و ﺑﺎراﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء‬

‫)ﺧﻔﺘﻦ( را هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا ﮐﺮدن ﺟﺎﺋﺰ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬وِﺗﺮ را در وﻗﺘﺶ ادا ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬در ﺷﺎﻓﻌﯽ‪،‬‬

‫ﺑﺮاﯼ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن‪ ٨٠ ،‬ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑﻮدن ﺳﻔﺮ ﻻزم ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫هﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﺟﻤﻊ در ﺣﻨﺒﻠﯽ‪ ،‬در ﺳﻔﺮ هﺸﺘﺎد ﮐﻴﻠﻮﻣﺘﺮﯼ و در اﺣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ در ﺑﺤﺚ اوﻗﺎت ﻧﻤﺎز ﺑﻴﺎن ﮐﺮدﻳﻢ ﺟﺎﺋﺰ اﺳﺖ‪،‬‬

‫در ﺳﺮﻣﺎ‪ ،‬در زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﺑﺎران‪ ،‬در ﮔِﻞ و در ﻃﻮﻓﺎن‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء )ﺧﻔﺘﻦ( ﺑﺎ ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﺟﺎﺋﺰ‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﻴﻦ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺳﻨﺖ هﺎ ادا ﮐﺮدﻩ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬در هﻨﮕﺎم ﺷﺮوع ﺑﻪ اوﻟﻴﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﻧﻴﺖ ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫‪50‬‬
‫ﺁﻧﺎﻧﻴﮑﻪ در زﻣﺎن وﻇﻴﻔﻪ و ﮐﺎر ﺑﺮاﻳﺸﺎن اداﯼ ﻧﻤﺎزهﺎﯼ ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ و ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( در وﻗﺖ هﺎﻳﺸﺎن اﻣﮑﺎﻧﭙﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺬهﺐ‬

‫ﺣﻨﺒﻠﯽ را ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻧﻤﻮدﻩ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ و ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( را ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء )ﺧﻔﺘﻦ( ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪ ﺧﻮد را‬

‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﺮﮎ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ از وﻇﻴﻔﻪ ﺟﺪا ﮔﺮدد‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻇﻠﻢ هﺎ و ﮐﻔﺮهﺎﻳﯽ ﻣﻴﺸﻮد ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺶ اﻧﺠﺎم ﺧﻮاهﺪ داد‪ .‬در ﻣﺬهﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ‬

‫ﻓﺮض وﺿﻮ ﺷﺶ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ :‬ﺷﺴﺘﻦ روﯼ هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ داﺧﻞ دهﺎن و ﺑﻴﻨﯽ ‪ ،‬ﻧﻴﺖ‪ ،‬ﺑﺎزوهﺎ را ﺷﺴﺘﻦ‪ ،‬هﺮ ﺟﺎﻧﺐ ﺳﺮ را‪ ،‬ﮔﻮﺷﻬﺎ را و‬

‫ﭘﻮﺳﺖ ﺑﺎﻻﻳﻴﺶ را ﻣﺴﺢ ﮐﺮدن ]ﻣﻮﻳﯽ راﮐﻪ ﺁوﻳﺰان ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺴﺢ ﮐﺮدﻩ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬در ﻣﺬهﺐ ﻣﺎﻟﮑﯽ ﻣﻮهﺎﯼ ﺁوﻳﺰان ﻧﻴﺰ ﻣﺴﺢ ﮐﺮدﻩ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد[‪ .‬ﺷﺴﺘﻦ ﭘﺎهﺎ‪ ،‬هﻤﺮاﻩ ﺑﺎ اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﯼ ﭘﻬﻠﻮﻳﯽ اش‪ ،‬ﺗﺮﺗﻴﺐ ]ﻧﻮﺑﺖ[‪ ،‬ﻣﻮاﻻت ]ﺷﺘﺎب[ ﻓﺮض ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ذ َﮐَـﺮْ )ﺁﻟﺖ‬

‫ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ( ﺧﻮد و ﺑﻪ ﭘﻮﺳﺖ ﻳﮑﯽ از هﺮ ﮐﺪام زن ﺑﺎ ﺷﻬﻮت ﻟﻤﺲ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﺿﻮ ﻓﺎﺳﺪ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ زن ﺑﻪ ﺟﻠﺪ او ﻟﻤﺲ ﻧﻤﺎﻳﺪ هﺮ‬

‫ﭼﻨﺪﻳﮑﻪ اﺣﺴﺎس ذوق هﻢ ﺑﮑﻨﺪ وﺿﻮ ﻓﺎﺳﺪ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬هﺮ ﭼﻴﺰﻳﮑﻪ از ﭘﻮﺳﺖ ﺧﺎرج ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﺷﺪ وﺿﻮ را ﻓﺎﺳﺪ ﻣﻴﺴﺎزد‪.‬‬

‫ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﺷﺘﺮ ﻧﻴﺰ ﻓﺎﺳﺪ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺬر ﺑﻮدن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻨﻔﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻏﺴﻞ‪ ،‬ﺷﺴﺘﻦ دهﺎن‪ ،‬ﺑﻴﻨﯽ و ﻣﻮهﺎ و ﺑﺎز ﮐﺮدن‬

‫ﻣﻮهﺎﯼ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﺮاﯼ ﻣﺮدهﺎ ﻓﺮض اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎز ﮐﺮدن ﻣﻮهﺎﯼ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺟﻨﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﺑﻮدﻩ ﺑﺮاﯼ ﺣﻴﺾ ﻓﺮض‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﺗﺸﻬﺪ و ﺑﻪ دو ﺟﺎﻧﺐ ﺳﻼم دادن ﻧﻴﺰ ﻓﺮض اﺳﺖ‪(.‬‬

‫زﻣﺎﻧﻬﺎﯼ ﮐﺮاهﺖ‬
‫اوﻗﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ﺁن اداﯼ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﺤﺮﻳﻤﺄ ﻣﮑﺮوﻩ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺣﺮام اﺳﺖ ﺳﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ وﻗﺖ‪) ،‬زﻣﺎن ﮐﺮاهﺖ( ﮔﻔﺘﻪ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻓﺮض هﺎﯼ ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ در اﻳﻦ ﺳﻪ زﻣﺎن‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎﻓﻠﻪ هﺎ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺤﺮﻳﻤﺄ ﻣﮑﺮوﻩ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﺎﻓﻠﻪ هﺎ را ﻓﺴﺦ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬در زﻣﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﻀﺎ ﮐﺮد‪ .‬اوﻟﻴﻦ زﻣﺎن از اﻳﻦ ﺳﻪ زﻣﺎن‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اوﻗﺎت ﺻﺒﺢ‪ ،‬از‬

‫هﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ‪ ۴٠ ،‬دﻗﻴﻘﻪ اداﻣﻪ ﻣﻴﻴﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺁﺧﺮ اﻳﻦ زﻣﺎن )وﻗﺖ ﺿﺤﯽ( و )وﻗﺖ اﺷﺮاق( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫دوﻣﻴﻦ زﻣﺎن ﮐﺮاهﺖ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁن زﻣﺎن ﺧﻮرﺷﻴﺪ در زوال ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﻮﻣﻴﻦ زﻣﺎن ﮐﺮاهﺖ‪ ۴٠ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ﻗﺒﻞ‬

‫از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ از وﻗﺖ ﻃﻠﻮع‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ از وﻗﺘﻴﮑﻪ ﮐﻨﺎرﻩ ﺑﺎﻻﻳﯽ ﺧﻮرﺷﻴﺪ از‬

‫ﺧﻂ اﻓﻖ ﻣﺮﺋﯽ ﺷﺮوع ﺑﻪ دﻳﺪﻩ ﺷﺪن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﺪﻧﺶ ﺑﻪ ﺣﺪﯼ ﮐﻪ ﻧﺘﻮان ﻧﮕﺎﻩ ﮐﺮد اداﻣﻪ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ از‬

‫وﻗﺖ ﻃﻠﻮع ﺗﺎ ﺑﻪ )وﻗﺖ ﺿﺤﯽ( ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺁﺧﺮ زﻣﺎن ﮐﺮاهﺖ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در زوال ﺑﻮدن ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻗﺮار داﺷﺘﻦ ﺧﻮﺷﻴﺪ در‬

‫داﺧﻞ داﻳﺮﻩ اﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ داﺋﺮﻩ‪ ،‬داﺋﺮﻩ ﻣﺤﻞ زوال ﺷﺮﻋﯽ درﺳﻤﺎء ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ زﻣﺎن ﻣﺎﺑﻴﻦ دو وﻗﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ دو‬

‫وﻗﺖ‪ ،‬از وﻗﺖ زوال ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻣﺎن ﺗﻤﮑﻴﻦ اول و ﺑﻌﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل‪ ،‬از وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ‪ ٢٠ ،‬دﻗﻴﻘﻪ‬

‫‪51‬‬
‫ﻗﺒﻞ ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻤﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ زﻣﺎن از وﻗﺖ ﺷﺮوع ﺑﻪ زردﯼ ﮔﺮاﻳﻴﺪن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﺣﺪﯼ‬

‫ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﻧﮕﺎﻩ ﮐﺮد ﺗﺎ هﻨﮕﺎم ﻏﺮوب ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻘﺪار اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﻣﺤﻞ هﺎﻳﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﮐﻪ ]درﺟﻪ ﻋﺮﺿﺶ[ ‪ ۴١‬درﺟﻪ‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﺑﻴﻦ ‪ ٣٧‬دﻗﻴﻘﻪ ﺗﺎ ‪ ۴٢‬دﻗﻴﻘﻪ در ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻄﻮر وﺳﻄﯽ ‪ ۴٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ وﻗﺖ اول اﻳﻦ زﻣﺎن )اﺻﻔﺮار‬

‫ﺷﻤﺲ( وﻳﺎ )وﻗﺖ ﮐﺮاهﺖ( ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در ﺣﻴﻦ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺁﻧﺮوز ادا ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺗﺎ‬

‫وﻗﺖ اﺻﻔﺮار ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺗﺤﺮﻳﻤﺄ ﻣﮑﺮوﻩ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻗﻮل اﻣﺎم اﺑﻮﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در روز ﺟﻤﻌﻪ در ﺣﻴﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﺳﻤﺖ اﻟﺮأس ]در ﻟﺤﻈﻪ زوال[‪ ،‬اداﯼ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﮑﺮوﻩ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻗﻮل ﺿﻌﻴﻒ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮاﯼ ﺟﻨﺎزﻩ اﯼ ﮐﻪ از‬

‫ﻗﺒﻞ ﺁﻣﺎدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪﻩ ﺗﻼوت و ﺳﺠﺪﻩ ﺳﻬﻮ ﻧﻴﺰ ﺟﺎﺋﺰ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺟﻨﺎزﻩ اﻳﮑﻪ در اﻳﻦ اوﻗﺎت ﺁﻣﺎدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اداﯼ ﻧﻤﺎز‬

‫ﺟﻨﺎزﻩ در اﻳﻦ اوﻗﺎت ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫دو وﻗﺖ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁن وﻗﺘﻬﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اداﯼ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﮑﺮوﻩ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺻﺒﺢ از ﺳﻔﻴﺪ ﺷﺪن ﻓﺠﺮ ﺻﺎدق ]ﻣﺤﻞ ﻓﺠﺮ[‪ ،‬ﺗﺎ‬

‫هﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻧﺎﻓﻠﻪ دﻳﮕﺮﯼ ادا ﮐﺮدﻩ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از اداﯼ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻧﻤﺎز ﺷﺎم‬

‫)ﻣﻐﺮب( اداﯼ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺗﺤﺮﻳﻤﺄ ﻣﮑﺮوﻩ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬روز ﺟﻤﻌﻪ هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ اﻣﺎم ﺑﻪ ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺎﻻ ﺷﻮد و در ﺣﻴﻦ اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﻮذن‪ ،‬در‬

‫ﻧﻤﺎزهﺎﯼ دﻳﮕﺮ در ﺣﻴﻦ ﻧﻤﺎز ﮔﺬاردن اﻣﺎم‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺷﺮوع ﮐﺮدن ﻣﮑﺮوﻩ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺷﺮوع ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎز‬

‫ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻣﮑﺮوﻩ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ دور از ﺻﻒ و ﻳﺎ در ﻋﻘﺐ ﺳﺘﻮن ادا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از‬

‫ﺑﺎﻻ ﺷﺪن اﻣﺎم ﺑﻪ ﻣﻨﺒﺮ‪ ،‬ﺷﺮوع ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮐﺎﻣﻞ ادا ﮐﺮدﻩ ﺷﻮد‪.‬‬

‫در ﺣﻴﻦ اداﯼ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻃﻠﻮع ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻤﺎز ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ .‬در ﺣﻴﻦ اداﯼ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ اﮔﺮ‬

‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻏﺮوب ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻤﺎز ﺻﺤﻴﺢ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از اداﯼ ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب(‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ﺑﺎ هﻮاﭘﻴﻤﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻏﺮب رﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪،‬‬

‫اﮔﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( را ﺗﮑﺮار ادا ﻣﻴﮑﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ روزﻩ اش را ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ‬

‫از ﻋﻴﺪ ﻗﻀﺎ ﻣﻴﮑﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﺬهﺐ ﺣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻴﺪان ﻋﺮﻓﺎت و در ﻣﺰدﻟﻔﻪ‪ ،‬ﻻزم ﻣﯽ ﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﺣﺠﺎج دو ﻧﻤﺎز را ﺟﻤﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺬهﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ‪،‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن دو ﻧﻤﺎز در ﺳﻔﺮ‪ ،‬در ﺑﻴﻤﺎرﯼ‪ ،‬در هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ زن‪ ،‬ﻣﺎدر ﺷﻴﺮدﻩ وﻳﺎ در ﻣﺴﺘﺤﺎزﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻋﺬرهﺎﯼ ﺑﺎﻃﻞ ﮐﻨﻨﺪﻩ‬

‫وﺿﻮ‪ ،‬و ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ وﺿﻮ و ﺗﻴﻤﻢ ﻣﺸﻘﺖ ﻣﻴﮑﺸﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﻴﮑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮر ﻧﺎﺑﻴﻨﺎ و ﮐﺎر ﮐﻨﻨﺪﻩ در زﻳﺮ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﮐﻪ در‬

‫ﻓﻬﻤﻴﺪن وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺎﺟﺰ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣﺎﻟﺶ‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺶ و از ﻧﺎﻣﻮﺳﺶ در ﺣﺮاس ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻴﺸﺘﺶ ﺿﺮر‬

‫ﺧﻮاهﺪ ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﺟﺎﺋﺰ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺟﺪا ﺷﺪن از ﮐﺎرﺷﺎن ﺑﺮاﯼ اداﯼ ﻧﻤﺎز ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻤﺎزهﺎﻳﺸﺎﻧﺮا ﺑﻪ ﻗﻀﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺁﻧﻬﺎ‪،‬‬

‫در ﻣﺬهﺐ ﺣﻨﻔﯽ ﺟﺎﺋﺰ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ در اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ روزهﺎ‪) ،‬ﻣﺬهﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ( را ﺗﻘﻠﻴﺪ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﻇﻬﺮ را ﺑﺎ ﻋﺼﺮ و ﻳﺎ ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( را ﺑﺎ ﻋﺸﺎء )ﺧﻔﺘﻦ( ﺗﻘﺪﻳﻢ‬

‫و ﺗﺄﺧﻴﺮ ﮐﺮدﻩ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮدن اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﺎ هﻢ ادا ﮐﺮدن اﻳﻦ اﺷﺨﺎص ﺟﺎﺋﺰ‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در هﻨﮕﺎم ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن‪ ،‬ﻇﻬﺮ را ﻗﺒﻞ از ﻋﺼﺮ و ﺷﺎم )ﻣﻐﺮب( را ﻗﺒﻞ از ﻋﺸﺎء )ﺧﻔﺘﻦ( ادا ﮐﺮدن‪ ،‬در هﻨﮕﺎم اﻳﺴﺘﺎدﻩ‬

‫ﺷﺪن ﺑﻪ اوﻟﻴﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﮐﺮدن ﻧﻴﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬هﺮ دو را ﭘﯽ درﭘﯽ ادا ﮐﺮدن‪ ،‬ﻣﻔﺴﺪهﺎ و ﻓﺮض هﺎﯼ وﺿﻮ‪،‬ﻏﺴﻞ و ﻧﻤﺎز را ﮐﻪ‬

‫در ﻣﺬهﺐ ﺣﻨﺒﻠﯽ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﺁﻣﻮﺧﺘﻦ و ﺑﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺗﺎﺑﻊ ﺷﺪن ﻻزم و ﺿﺮورﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪول ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن )ﺧﻮرﺷﻴﺪ ‪ ١٩٨۶‬ﻣﻴﻼدﯼ(‬

‫زﻣﺎن اوﻧﻴﻮرﺳﺎل )ﮔﺮﻳﻨﻮﻳﭻ( ﺳﺎﻋﺖ ‪(UT) ٠‬‬

‫وﻗﺖ زوال‪] ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن – زﻣﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ درﺟﻪ ﻃﻮل‪ ،‬ﺷﺮق – وﻳﺎ ﻏﺮب ‪) = ١٢ h +‬ﺑﺼﻮرت زﻣﺎن ﮔﺮﻳﻨﻮﻳﭻ = ‪[(UT‬‬

‫زﻣﺎن وﺳﻄﯽ – زﻣﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ = ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن‬

‫‪53‬‬
 ‫ﺟﺪول ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ )ﺧﻮرﺷﻴﺪ ‪ ١٩٨۶‬ﻣﻴﻼدﯼ(‬

‫زﻣﺎن اوﻧﻴﻮرﺳﺎل )ﮔﺮﻳﻨﻮﻳﭻ( ﺳﺎﻋﺖ ‪(UT) ٠‬‬

‫ﺗﺬﮐﺮ‪ :‬اﻳﻦ ارزش هﺎ ﺑﺮاﯼ ﺳﺎﻟﻬﺎﯼ ) ‪ =٠،١،٢،٣، ...‬ن( ن‪ ١٩٨۶ + ۴‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ن‪ ١٩٨٧ + ۴‬ارزﺷﻬﺎﯼ ‪۶‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ن‪ ١٩٨٨ + ۴‬ﺗﺎ ﻣﺎرس )ﻣﺎرچ( ارزﺷﻬﺎﯼ ‪ ١٢‬ﺳﺎﻋﺖ ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬از ﻣﺎرس )ﻣﺎرچ( ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ارزﺷﻬﺎﯼ ‪١٢‬‬

‫ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌﺪﯼ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ن‪ ١٩٨٩ + ۴‬ارزﺷﻬﺎﯼ ‪ ۶‬ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻌﺪﯼ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﺜﻸ ﺑﺮاﯼ )‪ (٠‬ژاﻧﻮﻳﻪ )ﺟﻨﻮرﯼ( ‪٣١) ١٩٨٩‬‬

‫دﺳﻤﺒﺮ ‪:(١٩٨٨‬‬

‫' ‪ = –٢٣ ° ٠٧' – (–٢٣ ° ٠٧ ' – (–٢٣ ° ٠٣ ')) × ۶ ÷٢۴ = – ٢٣ ° ٠۶‬ﻣﻴﻞ ‪ ،‬ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫اوﻟﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺑﻊ داﻳﺮﻩ را‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺁﻟﺖ )دﺳﺘﮕﺎﻩ( اﺳﻄﺮﻻب را ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ را اﻧﺪازﻩ ﮔﻴﺮﯼ ﮐﺮدﻩ‬

‫اﺳﺖ اﺑﺮاهﻴﻢ ﻓﺰارﯼ ﺑﻐﺪادﯼ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪) .‬زﻳﺞ ﻓﺰارﯼ( و )ﻋﻤﻞ ﺑﺎﻻﺳﻄﺮﻻب( و )ﮐﺘﺎب اﻟﻤﻘﻴﺎس اﻟﺰّوال( و دﻳﮕﺮ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻳﺶ ﺑﺴﻴﺎر‬

‫ب( ا ُﺳﺒﻮع ﻏﺮﻧﺎﻃﯽ ﮐﻪ در ‪ ۴٢۶‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬

‫ﺑﺎ ارزش ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ ٨٠٣] ١٨٨‬م‪ [.‬وﻓﺎت ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪) .‬ﮐﺘﺎب اﻻﺳﻄﺮﻻ ِ‬

‫و ﮐﺘﺎب )هﺪاﻳﺔ اﻟﻤﺒﺘﺪﯼ( ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﺑﻐﺪادﯼ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ ١٣٩٨] ٨٠١‬م‪ [.‬در ﻣﺼﺮ وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ ارزش ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪54‬‬
‫ارزﺷﻬﺎﯼ ﺑﺎﻻﻳﯽ در ﻟﻨﺪن در ﺳﺎﻋﺖ ﺻﻔﺮ ﺁﻧﺮوز‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در ﺳﺎﻋﺖ ‪) ٢۴‬در ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺐ( روز ﻗﺒﻠﯽ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ‬

‫زﻣﺎن و درﺟﻪ ﻃﻮل ﻣﺮﺑﻮط‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻗﺒﻮل ﮔﺮدﻳﺪﻩ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﮐﺮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﺜﻸ ﺑﺮاﯼ ﻳﮏ وﻗﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ‬

‫)اﺳﺘﺎﻧﺪارد( ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ )و( ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬و ﻣﻴﻞ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ )‪ (δ‬ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮل ‪ / ١۵) / ٢۴‬س – و(‬

‫× )‪ δ = δ١ + (δ٢ – δ١‬ﺣﺴﺎب ﮐﺮدﻩ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ‪ δ١ ،‬و‪ ، δ٢‬ﺑﺘﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﻴﻞ ﺁﻧﺮوز و ﻓﺮداﻳﺶ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬س = درﺟﻪ ﻃﻮل‬

‫اﺳﺘﺎﻧﺪارد )ﺳﺮ ﺳﺎﻋﺖ ﮐﺸﻮر( ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ هﺎﻳﺶ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ارﺗﻔﺎع هﺎﯼ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﺮاﯼ هﺮ درﺟﻪ ﻋﺮض‬

‫ﻣﺜﻸ؛ ﺑﺪﻟﻴﻞ اﻳﻨﮑﻪ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل در ‪ ٢‬ﻓﻮرﻳﻪ )ﻓﺒﺮورﯼ( ﻣﻴﻞ ﺷﻤﺲ ‪ –١۶‬درﺟﻪ و ‪ ۴٨‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع‪ ٣٢) ،‬درﺟﻪ و‬

‫‪ ١٢‬دﻗﻴﻘﻪ = ‪ –١۶‬درﺟﻪ و ‪۴٨‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ ۴٩ +‬درﺟﻪ( ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎهﺘﺮﻳﻦ ﺳﺎﻳﻪ ﭼﻮب ﻋﻤﻮد ﻳﮏ ﻣﺘﺮﯼ‪ ١،۵٨ ،‬ﻣﺘﺮ و ﺳﺎﻳﻪ ﻋﺼﺮ‬

‫‪ ٢،۵٨‬ﻣﺘﺮ و ارﺗﻔﺎع ﻋﺼﺮ ‪ ٢١‬درﺟﻪ و ‪ ٢٠‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻓﻀﻞ داﺋﺮ ﺑﺘﻮﺳﻂ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب‪ ٢ ،‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۴١‬دﻗﻴﻘﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫وﻗﺖ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ اذاﻧﯽ ‪ ٩‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ۴٢‬دﻗﻴﻘﻪ و ﺑﺎ ﺳﺎﻋﺖ ﻣﺸﺘﺮﮎ ‪ ٣‬ﺳﺎﻋﺖ و ‪ ٠٩‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬زﻳﺮا‪ ،‬ﺗﻌﺪﻳﻞ زﻣﺎن ‪–١٣‬‬

‫دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ٣٩‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪون اﺳﺘﻌﻤﺎل از ﺟﺪول ﻓﻮق ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻪ اﺷﺎرات‬

‫‪55‬‬
‫‪ 90 – 32.12‬ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ‪ ،Privileg‬ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﻓﺸﺎر‬ ‫= ‪= tan + 1 = arc tan MS 90 – MR‬‬

‫دادﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ارﺗﻔﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﻋﺼﺮ اول‪ ٢١ ،‬درﺟﻪ و ‪ ٨‬دﻗﻴﻘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻳﺎ اﻳﻨﮑﻪ در رﺑﻊ داﻳﺮﻩ‪ ،‬هﻨﮕﺎﻣﻴﮑﻪ ‪ ، hayt‬در روﯼ‬

‫ﻗﻮس ارﺗﻔﺎع ﺑﻪ رﻗﻢ ﻏﺎﻳﺔ اﻻرﺗﻔﺎع ﺁوردﻩ ﺷﻮد‪ ،‬رﻗﻤﯽ ﮐﻪ در ﻗﻮس ‪) hayt‬ﻇﻞ ﻣﺒﺴﻮط( ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬درازﯼ ﺳﺎﻳﻪ ﻓﺊ زوال‬

‫ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﺟﺪول ﺗﻤﮑﻴﻦ‬

‫ﺟﺪول ﺗﻤﮑﻴﻨﻴﮑﻪ از ﺻﻔﺮ درﺟﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﺼﺖ درﺟﻪ ﻋﺮض و ﺑﺎ ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻣﺘﺮ ﺗﻔﺎوت‪ ،‬ﺗﺎ اﻧﺪازﻩ ارﺗﻔﺎع ﭘﻨﺠﺼﺪ ﻣﺘﺮ‬

‫ﺣﺴﺎب ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫رﻗﻤﻬﺎﻳﻴﮑﻪ در ﺟﺪول از ﺻﻔﺮ ﻣﺘﺮ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭘﻨﺠﺼﺪ ﻣﺘﺮ از ﭼﭗ ﺑﻪ راﺳﺖ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪﻩ و ﺑﺎ رﻧﮓ ﻧﺎرﻧﺠﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪﻩ و‬

‫در اوﻟﻴﻦ ﺳﻄﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ارﺗﻔﺎع هﺎ را ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﻨﺪ‪ .‬رﻗﻢ هﺎﻳﻴﮑﻪ از ﺻﻔﺮ درﺟﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﺼﺖ درﺟﻪ ﺑﻮدﻩ و در ﭼﭗ‪ ،‬در‬

‫اوﻟﻴﻦ ﺳﺘﻮن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬از ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪﻩ و ﺑﺎ رﻧﮓ ﻧﺎرﻧﺠﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ ،‬درﺟﺎت ﻋﺮض را ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪهﻨﺪ‪ .‬رﻗﻢ‬

‫هﺎﻳﻴﮑﻪ در ﻧﻘﺎط ﻗﻄﻊ اﻳﻦ دو ارزش‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در ﻧﻘﺎﻃﻴﮑﻪ اﻳﻦ دو ارزش ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ را ﻗﻄﻊ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﻨﺪ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻨﺲ دﻗﻴﻘﻪ و‬

‫ﻼ ﺑﺮاﯼ ارﺗﻔﺎع ‪ ٢۵٠‬ﻣﺘﺮ و ‪ ٢‬درﺟﻪ ﻋﺮض‪ ،‬ﻣﺪت ﺗﻤﮑﻴﻦ ‪ ۶‬دﻗﻴﻘﻪ و ‪ ٢۵‬ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺟﺪول ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﺎ رﻧﮓ‬
‫ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜ ً‬

‫ﻧﺎرﻧﺠﯽ ﻧﺸﺎن دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﺪول ﺗﻤﮑﻴﻦ‬

‫‪56‬‬
 ‫ارﺗﻔﺎع )ﻣﺘﺮ(‬

‫ارﺗﻔﺎع‪ :‬ﻣﻘﺪار ﺑﻠﻨﺪﯼ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﻳﮏ ﻣﺤﻞ از ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﺁن ﻣﺤﻞ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪57‬‬