Professional Documents
Culture Documents
Interwencje, Diagnoza, Terapia Dzieci - Ofiar Przemocy Seksualnej Z Doświadczeń Terapeutów Centrum Dziecka I Rodziny Fundacji Dzieci Niczyje
Interwencje, Diagnoza, Terapia Dzieci - Ofiar Przemocy Seksualnej Z Doświadczeń Terapeutów Centrum Dziecka I Rodziny Fundacji Dzieci Niczyje
1
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
1. Charakterystyka podopiecznych
Centrum Dziecka i Rodziny
Rozkład płci i wieku dzieci, które zo- Jak pokazuje tabela 2, dzieci trafiające
stały w analizowanym roku podopieczny- do Centrum najczęściej doświadczały ze
mi Centrum ze względu na doświadcze- strony dorosłych przemocy seksualnej anga-
nie wykorzystania seksualnego, przedsta- żującej dotyk oraz doprowadzane były do
wia tabela 1. współżycia seksualnego w formie penetracji
18 i więcej 1 4 5 6,7
Razem 14 60 74 100,0
1 W przypadku małych dzieci przebywających w domu dziecka prowadzone są konsultacje dla wychowawców
bądź rodzin zastępczych czy adopcyjnych. W przypadku dzieci z innych miast, po diagnozi sprawę przejmują
lokalne placówki często pozostając z Centrum w telefonicznym, konsultacyjnym kontakcie.
2
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
1.3. Sprawcy
Inne 10 13,2
Uwaga: Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż niektóre dzieci były ofiarami kilku form zachowań seksualnych.
3
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
Konsekwencją wykorzystywania sek- szło połowy ofiar. Miały one trwale obni-
sualnego może być wiele różnych zabu- żony nastrój, lub depresję lub charaktery-
rzeń funkcjonowania emocjonalnego i spo- zowały się trwale podniesionym pozio-
łecznego dzieci. W grupie podopiecznych mem aktywności w postaci zwiększonego
Centrum Dziecka i Rodziny rozpoznane niepokoju, nadruchliwości, tików, zabu-
zaburzenia charakteryzuje tabela 5. rzeń koncentracji.
Warto zwrócić uwagę na kategorię W kategorii „fobie, lęki i natręctwa”
„zmiany nastroju” identyfikowaną u prze- występowały np. natręctwa mycia ciała
Liczba form
Częstotliwość %
wykorzystania dziecka
1 42 55,3
2 20 26,3
3 7 9,2
4 3 3,9
5 1 1,3
6 2 2,6
7 1 1,3
Razem 76 100,0
Osoba Liczba %
Matka 8 10,5
Ojciec 30 39,5
Ojczym 5 6,6
Rodzeństwo 8 10,8
Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż niektóre dzieci były ofiarami więcej niż jednego sprawcy,
np. ojca i brata, ojca i dziadka, brata i kuzyna.
4
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
lub rąk, fobie społeczne. Podniesiony po- nania brzucha czy ramion i przedramion,
ziom lęku identyfikowany był głównie intensywne stosowanie używek, myśli
u ofiar wykorzystywania seksualnego, któ- i próby samobójcze.
re były jednocześnie ofiarami przemocy fi- Jako „zaburzenia rozwoju psychosek-
zycznej lub emocjonalnej ze strony spraw- sualnego” identyfikowane były zaburze-
ców wykorzystywania lub innych osób nia w rozwoju tożsamości psychoseksual-
w rodzinie. nej, maskowanie płci, nieadekwatna do
Do „zaburzeń psychosomatycznych” wieku erotyzacja, powielanie roli ofiary
zaliczane były zaburzenia snu, łaknienia, przemocy seksualnej, podejmowanie za-
wydalania – wtórne moczenie nocne, za- chowań seksualnych w grupach rówie-
parcia, wtórne zanieczyszczanie się, na- śniczych lub wobec innych dorosłych.
wracające nudności, bóle brzucha itp.
„Zachowania destrukcyjne” to przede 1.5. Rodziny ofiar
wszystkim przemoc wobec innych, uciecz- wykorzystania seksualnego
ki, wagarowanie, nasilona konfliktowość.
W kategorii „zespołu stresu pourazo- Jednym z ważnych czynników ryzyka
wego” identyfikowane były wtargnięcia, wykorzystania seksualnego w dzieciń-
czyli nawracające obrazy przemocy, wraz stwie jest nieobecność jednego z rodzi-
z grupą zaburzeń wymienianych w innych ców lub wychowywanie się w rodzinie
kategoriach. zrekonstruowanej poprzez powtórny zwią-
„Zachowania autodestrukcyjne” to naj- zek małżeński matki (Finkelhor, Browne
częściej samookaleczenia w postaci naci- 1986). Jak pokazuje tabela 6, jedynie
Objawy Liczba %
Zaburzenia rozwoju
11 14,5
psychoseksualnego
Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż niektóre dzieci były ofiarami więcej niż jednego sprawcy,
np. ojca i brata, ojca i dziadka, brata i kuzyna.
5
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
połowa objętych badaniem ofiar przemo- powodem rozpadu rodziny były rozwody
cy seksualnej pochodziła z rodzin peł- i śmierć rodzica. Blisko 10% dzieci żyło
nych. 33,8% dzieci wychowywało się w rodzinach zrekonstruowanych.
w rodzinach niepełnych. Najczęstszym
Status rodziny %
Niepełna
– rozwód 19,7
Zrekonstruowana 9,9
Zastępcza 4,2
Inne 1,4
2.1. Zgłoszenie
6
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
2.2. Interwencja,
postępowanie diagnostyczne, terapia
7
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
8
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
ciała dziecka lub zdiagnozowanie choro- jeżeli badanie zlecone jest przez instytucje
by wenerycznej, do ujawnienia seksual- wymiaru sprawiedliwości.
nych zachowań wobec dziecka dochodzi
czasami na drodze relacjonowania przez Pomoc
dziecko – według jego mniemania nor- Oddziaływania terapeutyczne wobec
malnych – kontaktów z osobą dorosłą lub dzieci w tym wieku najczęściej ograni-
starszą wiekiem. Znacznie trudniej do- czają się do:
chodzi do ujawnienia takich sytuacji, je-
żeli dziecko jest zastraszone przez spraw- – uwolnienia ich z poczucia winy i wsty-
cę – oddziaływania terapeutów skierowa- du, jeżeli zdiagnozowane są takie stany,
ne na wzrost poczucia bezpieczeństwa – zwolnienia ich z odpowiedzialności za
dziecka oraz wydłużenie czasu diagnozy to, co się stało, jeżeli myślą, że to one
przynoszą pozytywne efekty. Ich uzyska- są złe (jest to bardzo częsta sytuacja),
nie jest łatwiejsze, jeżeli sprawcą jest oso- – edukacji w zakresie dobrego i złego
ba spoza kręgu rodzinnego dziecka. dotyku i możliwości ujawniania niedo-
Już u dzieci w wieku 3–4 lat obserwu- brych tajemnic.
je się dążenia do ochrony sprawcy, nawet
Odpowiedzialność za dalszy rozwój
jeżeli w kontaktach z nim dziecko doznało
dziecka i jego bezpieczeństwo spoczywa
bólu i cierpienia. Jeśli sprawcą jest rodzic
na rodzinie lub opiekunach.
lub opiekun, dziecko stara się być lojalne
Opiekunowie dziecka są informowani
wobec niego i zachować tajemnicę, jeżeli
o możliwych zaburzeniach w jego zacho-
zostało do niej zobligowane.
waniach i o tym, jak należy w takich sytu-
Oprócz słownego opisu przez dziecko
acjach postępować, aby nie pogłębiać ura-
sytuacji związanej z przekraczaniem
zów dziecka i pomagać mu na nowo bu-
w jakiejkolwiek formie granic jego ciała
dować np. zdrowe granice z dorosłymi
lub opisu uczestniczenia przez nie w sy-
i dziećmi. Dostają ponadto informacje
tuacjach związanych z zachowaniami
o etapach rozwojowych kryzysowych dla
seksualnymi innych osób, do diagnozy
dziecka będącego ofiarą przemocy seksual-
służą wskaźniki sugerujące wykorzysta-
nej, w których może pojawić się potrzeba
nie seksualne np. erotyzacja dziecka nie-
pomocy terapeutycznej zarówno dziecku,
zgodna z wiekiem rozwojowym, zaburze-
jak i jego najbliższym.
nia psychosomatyczne, czasami obserwo-
Nasilone zaburzenia zachowania, np.
wane przez terapeutę dopiero po dłuż-
snu, wymagają włączenia lekarza w pro-
szym kontakcie z dzieckiem. Wystąpienie
ces terapii dziecka.
kilku takich wskaźników stanowić może
dowód na potwierdzenie hipotezy o nad- Diagnoza i pomoc dzieciom
użyciu dziecka. Wskaźniki te są widoczne w wieku 5–7 lat
w zachowaniach dziecka np. w kontakcie
z określonymi osobami, np. postać wujka Diagnoza
powoduje silną reakcję emocjonalną.
Materiał taki nabiera sensu i jednoznacz- W tej kategorii wieku diagnoza jest
ności w połączeniu z danymi na temat sy- znacznie ułatwiona, gdyż terapeuta ma
tuacji, w jakich dziecko uczestniczyło. do dyspozycji więcej technik diagnostycz-
Wskaźniki symptomatyczne dla przemocy nych. Oprócz wymienionych wyżej do-
seksualnej pochodzą więc zarówno z ba- chodzą: rysunek postaci ludzkiej, rysunek
dania dziecka i kontaktu z dzieckiem, jak drzewa, rysunek rodziny oraz inne rysun-
i z materiału zebranego od opiekunów ki tematyczne. Wzrastają też możliwości
dziecka. Czasami są też zawarte w mate- ekspresji werbalnej i pozawerbalnej
riale zamieszczonym w aktach sprawy, dziecka. W jego zabawach tematycznych
9
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
lub projekcyjnych pojawiają się treści bo- kiem utrzymywany jest dłużej, jeżeli ma
gato ilustrujące świat jego przeżyć. Bar- ono zeznawać w sądzie, co najczęściej
dziej diagnostyczne stają się wytwory przywraca urazy dziecka i stwarza ko-
plastyczne dziecka, które często odzwier- nieczność dalszej opieki i wsparcia.
ciedlają jego urazowe doświadczenia. Oprócz pracy z dzieckiem nad jego
Wzrostowi wiarygodności przekazów wyjściem z poczucia winy, wstydu, odpo-
werbalnych dzieci w tym wieku, z uwagi wiedzialności, poniżenia, zdrady, zepsu-
na dobrą na ogół orientację w czasie, cia, zbrukania, zabrania czegoś ważnego
znajomość mapy ciała itp., towarzyszy czy przywiązania do seksualnego charak-
silniejsze poczucie wstydu, winy, upoko- teru kontaktu ze sprawcą, ważna jest pra-
rzenia, zdrady oraz dziwności i niesto- ca nad granicami budowanymi przez
sowności podejmowanych wobec nich dziecko zarówno z dziećmi, jak i dorosły-
zachowań. Dla wielu dzieci uczucia te mi. Ważna jest także pomoc w przezwy-
mają blokujący wpływ na ujawnienie ciężeniu lęku przed ponownymi urazami
kontaktów seksualnych. Obawiają się, oraz poczucia, że jest inne, co może po-
ponieważ przewidują – na ogół trafnie wodować unikanie dalszych kontaktów
– konsekwencje dla sprawców i rodziny. tak ważnych dla każdego dziecka zwłasz-
Bywa, że chronią swój związek ze spraw- cza w następnym etapie jego rozwoju.
cą ze względu na psychologiczne i mate- Skrócenie procesu interwencji praw-
rialne gratyfikacje, jakimi są przez niego nej, zwłaszcza dla dzieci w wieku 5–7 lat,
obdarzane. Zbudowanie dobrej relacji mogłoby podnieść wagę ich zeznań. Po
dziecka z terapeutą, wzbudzenie u dziec- roku bądź dłuższym okresie od ustania
ka zaufania i przekonania, że po ujawnie- przemocy, dzieci pozostające w terapii
niu terapeuta pokieruje jego sytuacją tak, „domykają” urazowe przeżycia i koncen-
aby zminimalizować koszty, jakie przewi- trują się na aktualnym życiu. Wchodząc
dywało dziecko, zwiększa szansę, że dzie- w kolejne etapy intensywnego jeszcze
ci zdecydują się przełamać opór i ujaw- w tym wieku rozwoju, zapominają co by-
nić czasami długo noszoną tajemnicę. ło ich udziałem w przeszłości.
W tej grupie wieku dziewczynki ła- Dla utrwalenia się efektów terapii
twiej i szybciej, licząc czas od nawiązania ważna jest wspierająca dziecko i rozu-
kontaktu z dzieckiem, ujawniają przypad- miejąca jego trudności postawa rodziców
ki przemocy, zwłaszcza kiedy sprawca jest lub opiekunów. Dlatego równolegle
spoza rodziny. U chłopców ten proces trwa z pracą z dzieckiem trwają w Centrum
dłużej. Zarówno chłopcy, jak i dziewczyn- wspierająco-terapeutyczne kontakty z ro-
ki w tym wieku mogą odtwarzać w kon- dzicami lub opiekunami dziecka.
taktach z rówieśnikami adresowane
uprzednio do nich zachowania seksual- Diagnoza i pomoc dzieciom
ne, co niejednokrotnie stanowi przesłan- w wieku 8–12 lat
kę do podejmowania procedury diagno-
stycznej i ewentualnie interwencyjnej. Diagnoza
W tej grupie pacjentów wzrasta liczba niającymi ich życie po to, aby poszuki-
osób, które same zgłaszają się po po- wać obszary zdrowego funkcjonowania
moc do Centrum. Równie często jak i wzmacniać je, a ponadto odnajdywać
u 12–15-latków, zgłaszane są zgwałcenia mocne strony dziecka, aby mogło pora-
dokonywane zarówno przez osoby doro- dzić sobie z przeżytą traumą. Po ujawnie-
słe, jak i tylko trochę starsze od swych niu wykorzystania czy przemocy, po
ofiar. Ważnym elementem pomocy jest uwolnieniu się od tajemnicy, i po izolacji
wspieranie dziecka i rodziny oraz pomoc od sprawców dziecko powinno nauczyć
prawna w procedurach związanych z po- się nowych, konstruktywnych zasad bu-
stępowaniem karnym lub opiekuńczym. dowania relacji z innymi ludźmi, a fakt
Ofiarom przemocy seksualnej z tej kate- przeżycia krzywdzenia seksualnego nie
gorii wieku, oprócz terapii indywidual- powinien stanowić głównego czynnika
nej, proponuje się udział w grupie tera- regulującego funkcjonowanie dziecka.
peutycznej2. Innym powodem analizowania wraz
Terapia ofiar przemocy seksualnej z pacjentem różnych sfer jego funkcjono-
w tym wieku dotyczy często ich związ- wania jest poszukiwanie wpływu skut-
ków seksualnych, gdyż charakterystyczne ków przeżytych doświadczeń na rozmaite
jest to, że wchodzą one wcześniej niż ich sfery życia. Utrwalone poczucie inności czy
rówieśnicy w takie związki oraz to, że mniejszej wartości, będące efektem dozna-
związki te są z reguły bardzo trudne, de- nej traumy, może mieć wpływ na niepodej-
strukcyjne, pełne napięć i kryzysów. Oso- mowanie wielu aktywności ważnych dla
by uczestniczące w procesie terapii gru- rozwoju i osiągnięcia satysfakcji w życiu.
powej korzystają jednocześnie z indywi- Ujawnienie przemocy seksualnej wy-
dualnych sesji z terapeutami, którzy pro- stępującej w rodzinie często stwarza bar-
wadzili je przed przystąpieniem do gru- dzo trudną i zupełnie nową dla danej ro-
py. Zdarza się, że do tych działań dołą- dziny sytuację. W celu zapewnienia
czają się sesje rodzinne, kiedy wymaga dziecku bezpieczeństwa czasami jest ko-
tego sytuacja danego dziecka. nieczna natychmiastowa interwencja,
w wyniku której rodzina na czas postępo-
* wania przygotowawczego i procesowego
Najczęstszym celem oddziaływań tera- musi znaleźć dla siebie nowe miejsce po-
peutycznych wobec dzieci wykorzystywa- bytu, zabezpieczyć środki do życia i przy-
nych seksualnie, realizowanym w tracie gotować kolejne kroki postępowania. Aby
całego procesu terapeutycznego, jest re- mogła to zrealizować, niezbędna jest po-
dukcja poczucia winy, wstydu i odpowie- moc wielu służb i profesjonalistów. Waż-
dzialności za zdarzenia, które były ich na jest koordynacja ich działań. Zadania
udziałem. Ważny udział w utrzymywaniu takie podejmują uruchamiane przez Cen-
się takich stanów ma stopień seksualnego trum zespoły interdyscyplinarne bądź też
rozbudzenia dziecka. Im jest on silniejszy, terapeuta koordynuje kolejno podejmo-
a dziecko młodsze, tym dłużej utrzymują wane przez rodzinę kroki, które związane
się zarówno zaburzone seksualne zacho- są z pracą różnych służb – pomocy spo-
wania dziecka, które wynikają z wcią- łecznej, instytucji wymiaru sprawiedli-
gnięcia go w seksualność dorosłych, jak wości, służby zdrowia itp. Tabela 7 przed-
i towarzyszące im poczucia wstydu i winy. stawia rozkład częstotliwości różnych
W kontaktach terapeutycznych z ofia- działań podejmowanych w 2000 r. w Cen-
rami przemocy seksualnej ważne jest zaj- trum w procesie pomocy dzieciom wyko-
mowanie się wszystkimi wątkami wypeł- rzystywanym seksualnie.
2 Opis pracy grupy terapeutycznej dla ofiar przemocy seksualnej będzie tematem artykułu w kolejnym numerze
kwartalnika.
13
Sobolewska / Interwencje, diagnoza, terapia dzieci - ofiar przemocy seksualnej
Jak widać, najwięcej ofiar uczestniczyło lano pomocy w badanym roku – tylko
w terapii indywidualnej. W opisywanym w 6 przypadkach ubiegano się dla nich
roku pod opieką Centrum było 9 osób go- o pomoc socjalną. Potwierdza to ustalenia
towych do udziału w terapii grupowej, badawcze mówiące, iż zła sytuacja eko-
uruchomiono więc jedną grupę terapeu- nomiczna rodziny nie jest czynnikiem ry-
tyczną. Na drogę postępowania sądowe- zyka wykorzystywania seksualnego dziec-
go skierowano 26 przypadków wykorzy- ka (Finkelhor, Baron 1986).
stywania dzieci, w tym 18 do sądów kar- W ramach wspierania rodzin z proble-
nych, a 8 do rodzinnych. W 11 przypad- mem przemocy seksualnej, uruchamiane
kach rodziny nie były w stanie zapewnić są w Centrum doraźne formy pomocy
dzieciom bezpieczeństwa i musiano umie- w postaci finansowania pomocy adwokata,
ścić je w placówkach opiekuńczo-wych- opłacania dzieciom pobytu na obozach,
owawczych, takich jak dom dziecka, bursa refundacji kosztów leczenia, dofinanso-
szkolna, hostel. Warto podkreślić samo- wywania podręczników szkolnych itp.
dzielność finansową rodzin, którym udzie-
Literatura
Finkelhor D., Baron L. (1986), High-Risk Children, w: Sourcebook on Child Sexual
Abuse, Sage Publications, London.
Pospiszyl I. (1994), Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa.
Lew-Starowicz Z. (2000), Seksuologia sądowa, PZWL, Warszawa.
14