ส ารพันความรู้ด้านพลังงาน

ดร.พิมพา ลิ้มทองกุล
ห้องปฏิบัติการวัสดุและงานระบบเพื่อใช้ประโยชน์ทางพลังงานไฟฟ้าเคมี
หน่วยวิจัยวัสดุสำหรับพลังงาน
• ศูนย์เทคโนโลยีโลหะและวัสดุแห่งชาติ
e-mail: pimpal@mtec.or.th

่
รู้จักแบตเตอรี
ตอนที่ 3
ใน ตอนทีแ่ ล้วได้นำเสนอข้อมูลเกีย่ วกับแบตเตอรีก่ รดตะกัว่ ทีพ่ บบ่อย ครัง้ นีข้ อเสนอเกีย่ วกับ
แบตเตอรี่แบบชาร์จไฟใหม่ได้ (rechargeable) ที่ได้รับการพัฒนาให้มีความจุพลังงานสูงกว่า
แบตเตอรี่กรดตะกั่วที่ใช้กันมาตั้งแต่ปี ค.ศ. 1859 จนถึงปัจจุบัน พัฒนาการของแบตเตอรี่ยุค
หลังมักอาศัยสารประกอบของโลหะประเภทอื่นที่ไม่ใช่ตะกั่ว เพื่อลดน้ำหนักของแบตเตอรี่ใน
ขณะทีม่ คี วามจุไฟฟ้ามากกว่าเดิม เช่น แบตเตอรีใ่ นกลุม่ สารประกอบโลหะนิกเกิล หรือแบตเตอรี่
ในกลุ่มสารประกอบลิเทียม เป็นต้น บทความนี้จะเน้นแบตเตอรี่ในกลุ่มโลหะและสารประกอบ
โลหะนิกเกิล
52 เมษายน - มิถนุ ายน 2558

ถาม : แบตเตอรี่นิกเกิลมีกี่ประเภท
ตอบ : แบตเตอรีใ่ นกลุม่ นีท้ ใ่ี ช้กนั มากมี 5 ประเภทดังนี้ (ประเภทที่ 1 และ 2 มีใช้มากกว่าประเภทอืน่ )
1) แบตเตอรี่นิกเกิล-แคดเมียม (Nickel-Cadmium, Ni-Cd หรือ NiCadTM)1
ใช้ในอุปกรณ์ไฟฟ้าและอิเล็กทรอนิกส์ทั่วไป เช่น ไฟฉายฉุกเฉิน แฟลชสำหรับกล้องถ่ายรูป
อุปกรณ์และเครื่องมือช่างแบบไร้สาย
2) แบตเตอรี่นิกเกิล-เมทัลไฮไดร์ด (Nickel-metal hybrid, Ni-MH)2
ใช้ในอุปกรณ์ไฟฟ้าและอิเล็กทรอนิกส์ทวั่ ไป เช่น อุปกรณ์สอื่ สารแบบไร้สาย หน่วยสำรองไฟฟ้า
(UPS) สำหรับสถานีส่ง คลื่นโทรศัพท์และโทรทัศน์ และรถยนต์ไฟฟ้า
3) แบตเตอรี่นิกเกิล-เหล็ก (Nickel-iron, Ni-Fe) หรือแบตเตอรี่เอดิสัน (Edison Battery)
ใช้ในอุปกรณ์ไฟฟ้าและอิเล็กทรอนิกส์ทั่วไป และรถยนต์ไฟฟ้า3
4) แบตเตอรี่นิกเกิล-สังกะสี (Nickel-Zinc, Ni-Zn)
ใช้ในอุปกรณ์ไฟฟ้าและอิเล็กทรอนิกส์ทว่ั ไป กล้องถ่ายรูป อุปกรณ์ และเครือ่ งมือช่างแบบไร้สาย
5) แบตเตอรี่นิกเกิล-ไฮโดรเจน (Nickel-Hydrogen, Ni-H2)
ใช้งานในอวกาศ เช่น ดาวเทียม

ภาพที่ 1 แบตเตอรี่นิกเกิลประเภทต่างๆ

1 NiCad ที่ใช้เรียกแบตเตอรี่ NiCd แท้จริงแล้วเป็นเครื่องหมายการค้าของ SAFT Corporation

2 แบตเตอรีน่ ิกเกิลเมทัลไฮไดร์ดที่ใช้กับรถยนต์ไฮบริด โตโยต้า พรีอุส (Toyota Prius) มีสารประกอบของโลหะ
หายาก ได้แก่ แลนทานัม (La) นีโอดิเมียม (Nd) เพรซีโอดิเมียม (Pr) และซาแมเรียม (Sm) มากที่สุดในโลก
โดยรถรุ่นนี้ หนึ่งคันอาจมีธาตุโลหะหายากอยู่ถึง 10-48 กิโลกรัมเลยทีเดียว! [1]
3 ใน ค.ศ. 1899 วาล์เดอมาร์ ยังเนอร์ (Waldemar Jungner) นักวิทยาศาสตร์ชาวสวีเดนผู้คิดค้นแบตเตอรี่ Ni-Cd
ยัง คิดค้นแบตเตอรี่ Ni-Fe ด้วย แต่การใช้งานไม่แพร่หลาย จนกระทั่งเอดิสัน (Thomas Edison) ได้พัฒนา และ
นำมาใช้เป็นแบตเตอรีส่ ำหรับรถยนต์ไฟฟ้าสมัยแรกๆ เพราะมีความจุพลังงานมากเป็นสองเท่า แต่ใช้เวลาชาร์จไฟ
น้อยกว่าแบตเตอรี่กรดตะกั่วสองเท่า [2]
 เมษายน - มิถนุ ายน 2558 53

ภาพที่ 2 แบตเตอรี่นิกเกิล-เหล็กหรือแบตเตอรี่เอดิสันที่ใช้ในรถไฟฟ้ายุคแรกๆ แทนแบตเตอรี่กรดตะกั่ว

ถาม : แบตเตอรี่นิกเกิลแต่ละประเภทมีความเหมือนหรือต่างกันอย่างไร
ตอบ : แบตเตอรี่ในกลุ่มนิกเกิลมีความเหมือนกันที่ขั้วบวก กล่าวคือ ทำจากสารประกอบนิกเกิลออกซี
ไฮดรอกไซด์ (NiOOH) เพื่อรับประจุลบขณะใช้งาน ส่วนที่ต่างกันคือ วัสดุที่เป็นขั้วลบ
ตารางที่ 1 แสดงวัสดุที่ใช้ทำขั้วของแบตเตอรี่ในกลุ่มนิกเกิล (ในสถานะที่ชาร์จไฟแล้ว) จะเห็นว่า
วัสดุขั้วบวกของแบตเตอรี่ในกลุ่มนี้ทำจาก NiOOH ทั้งหมด แต่วัสดุที่ใช้เป็นขั้วลบต่างกัน ดังนั้น
ปฏิกิริยาที่เกิดขึ้นก็จะให้ค่าความต่างศักย์ที่ไม่เท่ากัน

ตารางที่ 1 แสดงวัสดุและค่าความต่างศักย์ของเซลล์แบตเตอรี่นิกเกิลชนิดต่างๆ
ประเภทของแบตเตอรี่
วัสดุขว้ั บวก วัสดุขว้ั ลบ อิเล็กโทรไลต์ โวลต์/เซลล์
นิกเกิล
Ni-Cd NiOOH Cd KOH 1.2
Ni-MH NiOOH M-H KOH 1.2
Ni-Fe NiOOH Fe KOH 1.40
Ni-Zn NiOOH Zn KOH 1.65
Ni-H2 NiOOH H2(g) KOH 1.2
54 เมษายน - มิถนุ ายน 2558

ตารางที่ 2 เปรียบเทียบสมบัติของแบตเตอรี่นิกเกิลประเภทต่างๆ (ดัดแปลงมาจากเอกสารอ้างอิง 3)

ประเภทของแบตเตอรีน่ กิ เกิล
สมบัติ หน่วย
Ni-Cd Ni-MH Ni-Fe Ni-Zn Ni-H2
ความจุพลังงานต่อ Wh/Kg 10-40 45-110 30 60-110 64
น้ำหนัก
ความจุพลังงานต่อ Wh/L 15-100 170-430 55 110-360 105
ปริมาตร
กำลังไฟฟ้า ปานกลาง-สูง สูง ต่ -ปานกลาง สูง ปานกลาง
ประสิทธิภาพ % 70-90 66 65-80
การเก็บ/ปล่อยประจุ
(Charge/discharge
efficiency)
อัตราการสูญเสีย %/เดือน 5-15 15-30 20-40 20 สูงมาก
ประจุระหว่างไม่ใช้งาน
(Self discharge rate)
อายุการใช้งาน ปี 5-25 5-10 8-25 - -
อายุการใช้งาน ครัง้ 500-10000 500-1000 2000-4000 900 1500-6000
แรงดันของแบตเตอรี่ โวลต์ 1.2 1.2 1.2 1.65 1.4
(Nominal cell voltage)
ช่วงอุณหภูมใิ ช้งาน o
C -50 ถึง 70 -20 ถึง 65 -10 ถึง 45 -20 ถึง 50 0 ถึง 50

ถาม : เหตุใดจึงไม่ค่อยพบแบตเตอรี่ประเภท Ni-Cd ในปัจจุบัน

ตอบ : บทความตอนที่ 2 ได้นำเสนอตลาดของแบตเตอรี่ Ni-Cd ว่ามีมูลค่าต่ำกว่า 2% ของแบตเตอรี่
ใหม่ทั้งหมดและมีปริมาณการใช้งานลดลงอย่างต่อเนื่อง ทั้งนี้เพราะความเป็นพิษของแคดเมียมที่
ส่งผลต่อร่างกายหากได้รับเข้าไปในปริมาณมาก เด็กที่ได้รับสารแคดเมียมมากเกินไปจะส่งผลต่อ
พัฒนาการทางสมอง ส่วนผู้ใหญ่ทำให้เป็นโรคอิไต-อิไต (itai-itai) ซึ่งมีอาการผิดปกติต่างๆ ได้แก่
กระดูกอ่อน ไตและตับถูกทำลาย สายตาบกพร่อง เป็นมะเร็ง และการเจริญพันธุบ์ กพร่อง (เป็นหมัน)
สหภาพยุโรปจึงบังคับใช้ EU Batteries Directive 2006/66/EC กล่าวคือ ห้ามใช้แบตเตอรี่
ที่มีส่วนประกอบของแคดเมียมมากกว่า 0.002% ตั้งแต่ ค.ศ. 2006 ยกเว้นแบตเตอรี่ที่ใช้กับไฟ
และสัญญาณฉุกเฉิน อุปกรณ์การแพทย์ และอุปกรณ์และเครือ่ งมือช่างแบบไร้สาย และกำลังร่าง
ระเบียบห้ามใช้งานแบตเตอรี่ Ni-Cd เพิม่ เติมสำหรับอุปกรณ์และเครือ่ งมือช่างแบบไร้สาย ซึง่ คาดว่า
จะห้ามใช้ภายใน ค.ศ. 2016 [4]
 เมษายน - มิถนุ ายน 2558 55

ภาพที่ 3 พิษของแคดเมียม
เนือ่ งจากแคดเมียมเป็นพิษจึงมีการคิดค้นแบตเตอรีป่ ระเภทอืน่ เช่น Ni-MH มาทดแทน นับตัง้ แต่
ค.ศ. 1990 ที่แบตเตอรี่ Ni-MH เข้าสู่ตลาด [5] ปริมาณการใช้แบตเตอรี่ Ni-Cd ก็ลดลงมาก
ส่วนประเทศไทยยังไม่มีการห้ามนำเข้าและใช้งานแบตเตอรี่ Ni-Cd จึงยังพอเห็นบ้าง แต่ก็ลด
น้อยลงตามแนวโน้มของโลกที่ใช้และผลิตน้อยลง
10,000
9,000
Li-ion
Rechargeable Battery Market value (in M S/yr)

8,000
NiMH
7,000
NiCd
6,000
5,000
4,000
3,000
2,000
1,000
0
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008F
2009F

ภาพที่ 4 สถิติมูลค่าของแบตเตอรี่แบบชาร์จไฟใหม่ได้ประเภท Ni-Cd, Ni-MH และ Li-ion

โดย ค.ศ. 2008-2009 เป็นการคาดการณ์
ถาม : แบตเตอรี่ Ni-MH และ Ni-Cd แตกต่างกันอย่างไร ถ้าเปลี่ยนมาใช้
แบตเตอรี่ Ni-MH แทน Ni-Cd ได้หรือไม่
ตอบ : แบตเตอรี่ Ni-MH นอกจากจะมีความเป็นพิษน้อยกว่าแบตเตอรี่ Ni-Cd ทีน่ ำ้ หนักเท่ากันแล้ว ยังมี
ความจุไฟฟ้าสูงกว่าประมาณร้อยละ 30 ด้วย อย่างไรก็ดี แม้แบตเตอรี่สองประเภทนี้จะมีแรงดัน
56 เมษายน - มิถนุ ายน 2558

เท่ากัน แต่แบตเตอรี่ Ni-MH บางแบบไม่สามารถให้กระแสไฟในอัตราที่สูงเท่าแบตเตอรี่ Ni-Cd

(น้อยกว่าประมาณ 4 เท่า) ทำให้กำลังไฟฟ้าอาจไม่พอสำหรับอุปกรณ์ที่เคยใช้แบตเตอรี่ Ni-Cd
มาก่อน อีกทั้งอาจมีอายุการใช้งานสั้นกว่าประมาณ 3 เท่า และมีอัตราการสูญเสียประจุขณะ
ไม่ได้ใช้งาน (self discharge) มากกว่าถึงเท่าตัว ทำให้ค่าใช้จ่ายในการใช้งานแบตเตอรี่ Ni-MH
ตลอดอายุการใช้งานสูงกว่าแบตเตอรี่ Ni-Cd ประมาณ 3 ถึง 4 เท่า นอกจากนี้ แบตเตอรี่
ทัง้ สองยังมีอตั ราการชาร์จไฟทีแ่ ตกต่างกันทำให้ไม่สามารถใช้เครือ่ งชาร์จชนิดเดียวกันได้ กล่าวคือ
แบตเตอรี่ Ni-MH ไม่สามารถรับกระแสครั้งละมากๆ เท่าแบตเตอรี่ Ni-Cd จึงต้องใช้เครื่องชาร์จ
ที่ใช้เวลานานกว่า [6]
การที่แบตเตอรี่ Ni-MH ไม่มีสมบัติที่สามารถทดแทนแบตเตอรี่ Ni-Cd ได้ทั้งหมดจึงไม่แนะนำ
ให้ใช้แบตเตอรี่ Ni-MH แทนแบตเตอรี่ Ni-Cd ในเครื่องใช้ไฟฟ้าชนิดเดียวกัน กล่าวคือ ถ้าจะใช้
แบตเตอรี่ Ni-MH ก็จำเป็นต้องออกแบบอุปกรณ์ใหม่ให้เหมาะสม ส่วนการใช้งานที่ต้องการกำลัง
ไฟฟ้าสูง เช่น เครื่องมือช่างแบบไร้สาย หรือไฟฉุกเฉินก็ยังคงใช้แบตเตอรี่ Ni-Cd อยู่บ้าง แม้จะ
มีการออกแบบอุปกรณ์สมัยใหม่ให้ใช้แบตเตอรี่ลิเทียมไอออนแทนแบตเตอรี่ Ni-Cd แล้วก็ตาม
ถาม : แบตเตอรี่ Ni-Cd และ Ni-MH หมดเร็วทัง้ ๆ ทีช่ าร์จไฟไว้เต็มตลอด และมัก
อธิบายว่า เนือ่ งจากแบตเตอรีพ่ วกนีม้ ี “ความจำ” หมายความว่าอย่างไร?
ตอบ : แบตเตอรี่ประเภทนิกเกิลอาจหมดเร็วทั้งที่ชาร์จเต็มอยู่ตลอด ซึง่ พบบ่อยกับการใช้งานในครัวเรือน
เนือ่ งจากมักนำแบตเตอรีท่ ย่ี งั ใช้ไม่หมดไปชาร์จไฟก่อน ยกเว้นในอุปกรณ์บางประเภท และทีว่ า่ กันว่า
แบตเตอรี่มี “ความจำ” ตามที่เข้าใจกันทั่วไปนั้นหมายความว่า แบตเตอรี่จำได้ว่าครั้งก่อนได้ให้
พลังงานไปเท่าไร ครั้งต่อมาก็จะเปลี่ยนสภาพตัวเองให้มีความจุเท่าที่เคยใช้ไป ในภาษาอังกฤษ
เรียกพฤติกรรมนี้ว่า Memory Effect ซึ่งเกิดขึ้นจริงในแบตเตอรี่ประเภทนิกเกิล พฤติกรรมนี้
เกิดจากความจุพลังงานของแบตเตอรี่ถูกจำกัดโดยระดับไฟในแบตเตอรี่ท่เี หลืออยู่ก่อนที่จะชาร์จไฟ
กล่าวคือ ความจุจะเหลือเพียงระดับที่ใช้ไปก่อนการชาร์จไฟเท่านั้น ดังนั้น หากไม่ได้ใช้งานจน
ใกล้หมดอยู่เป็นประจำจะทำให้ดูเหมือนว่าความจุของแบตเตอรี่ลดลงกว่าเดิมมาก
ถาม : สาเหตุที่ทำให้แบตเตอรี่มี “ความจำ” ที่ไม่พึงประสงค์คืออะไร สามารถ
ป้องกันหรือแก้ไขได้หรือไม่?
ตอบ : สาเหตุที่แบตเตอรี่มี “ความจำ” ที่ไม่พึงประสงค์เกิดจากการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างจุลภาคของ
ขั้วบวกและขั้วลบในส่วนที่ไม่ถูกใช้งานเป็นระยะเวลานาน โดยปกติขนาดของผลึกที่ขั้วจะมีขนาด
เล็กทำให้มพี นื้ ผิวโดยรวมทีจ่ ะทำปฏิกริ ยิ าให้เกิดไฟฟ้านัน้ มาก การทีส่ ว่ นหนึง่ ของแบตเตอรีไ่ ม่ได้ถกู
ใช้งานก่อนการชาร์จไฟจะเกิดการโตของเกรนทำให้ขนาดผลึกใหญ่ขนึ้ ส่งผลให้พนื้ ผิวโดยรวมของขัว้
ลดลง การเกิดปฏิกิริยาที่ก่อให้เกิดไฟฟ้ายากขึ้นเนื่องจากมีความต้านทานทางไฟฟ้าสูงขึ้น และเกิด
การเสื่อมสมรรถนะของแบตเตอรี่ส่วนนั้นในที่สุด
การป้องกันไม่ให้แบตเตอรี่เกิด Memory Effect คือ ไม่ควรใช้แบตเตอรี่ไปชาร์จไฟไป ควรใช้
แบตเตอรีจ่ นหมด หากทำเช่นนีไ้ ม่ได้ทกุ ครัง้ ก็ให้ใช้แบตเตอรีจ่ นหมดอย่างน้อยเดือนละครัง้ เพือ่ ให้
ขนาดของผลึกในขั้วบวกคงสภาพที่ใกล้เคียงเดิม ส่วนวิธีแก้ไขที่นิยมคือ อาศัยอุปกรณ์ที่สามารถ
ดึงกระแสไฟจนแบตเตอรี่มีศักย์ไฟฟ้าที่ต่ำกว่าปกติ หรือประมาณ 0.4-0.6 โวลต์ต่อเซลล์เพื่อให้
ผลึกใหญ่ที่เกิดที่ขั้วนั้นแตกตัวและมีขนาดเล็กลง ปัจจุบันมีการพัฒนาเพื่อลดการเกิด Memory
Effect ในแบตเตอรี่ประเภท Ni-MH โดยบริษัทซันโย/พานาโซนิค (Sanyo/Panasonic) ภายใต้
ยี่ห้อ Eneloop [7]
 เมษายน - มิถนุ ายน 2558 57

ภาพที่ 5 สาเหตุ “ความจำ” ที่ไม่พึงประสงค์ของแบตเตอรี่ประเภทนิกเกิลและวิธีการแก้ไข

ฉบับหน้าผูเ้ ขียนจะนำเสนอข้อมูลเกีย่ วกับแบตเตอรีแ่ บบชาร์จไฟใหม่ได้ ทีใ่ ช้กนั มากในขณะนีค้ อื แบตเตอรี่

ประเภทลิเทียมไอออน

เอกสารอ้างอิง
1. Tim Folger, “The Secret Ingredients to Everything”, National Geographic Magazine, June 2011.
2. http://en.wikipedia.org/wiki/Nickel%E2%80%93iron_battery
3. Linden’s Handbook of Batteries 4th edition, ed. T.B. Reddy, McGraw-Hill, 2011 pp. 15.10-15.11
4. OJ L 266, 26.9.2006, p. 1., as last amended by Directive 2008/103/EC (OJ L 327, 5.12.2008, p. 7–8)
5. https://www.batteryuniversity.com
6. https://www.servocity.com/html/nicad_vs__nimh_batteries.html#.VOG8qS4po2I
7. http://en.wikipedia.org/wiki/Eneloop

ภาพประกอบ
แบตเตอรี่นิกเกิลประเภทต่างๆ
http://en.wikipedia.org/wiki/Nickel%E2%80%93cadmium_battery
http://powerupplus.cdu.edu.au/textImages/digcamera3.html
http://www.hi-tronics.ca/shop/batteries/aa-nickel-zinc-nizn-rechargeble-battery/
http://global.rakuten.com/en/store/mutsuura/item/10259881/
http://ironedison.com/iron-edison-usa-series-nickel-iron-nife-battery
แบตเตอรี่เอดิสัน:
http://blogs.wsj.com/ideas-market/2012/07/02/edisons-battery-reborn/
http://electrical4u.com/nickel-iron-batteries-or-edison-batteries/
อันตรายของแคดเมียม:
http://media.cleveland.com/world_impact/photo/cadmium-hazardjpg-417b5d675d1518db.jpg
สัดส่วนตลาดแบตเตอรี่ Ni-Cd, Ni-MH และ ลิเทียมไอออน:
http://static.seekingalpha.com/uploads/2008/11/20/saupload_hai_bb_chart2.png
Memory Effect:
http://www.nipron.com/product_info/encyclopedia/5_3.htm