MERAK ET • KEŞFET• EĞLEN

İ
N
E
Y

60 SANİYEDE
DA İZAFİYET
VINCI’NİN TEORİMİ
KAVRAYIN!
HARİKA
MAKİNELERİ GÜNEŞİN İÇİNE
YOLCULUK
İKLİM
DEĞİŞİKLİĞİ
ROBOTLAR GELECEKTE
MESLEĞİNİZİ ELİNİZDEN
BİLGİSAYARLAR
KENDİ BAŞINA GERÇEK Mİ
Kendin Yap! ALABİLİR Mİ? DÜŞÜNEBİLİR Mİ?
VÜCUDUNUZ
HOLOGRAM KAÇ YAŞINDA
PROJEKTÖR

YAPAY ZEKA VE ROBOTLAR

DÜNYAYI NASIL DEĞİŞTİRECEK
FİYATI:
13.90 TL
Kasım 2018
Sayı: 01

GERÇEK HAYATTAN
HİDROJEN Mİ ELVEDA
BEYNİNİZİ
STAR WARS
KKTC 17.50 TL

ELEKTRİK Mİ KANDIRIN DÜNYA!

Benzin ve mazotun
tahtına hangisi oturacak
Aklınızı başınızdan
alacak optik illüzyonlar
Hayatımıza uzayda devam
etmek zorunda kalırsak... TEKNOLOJİLERİ
 hayaller-2018-mayis_HowitWork_22.5x29.7.tif.pdf 1 11/10/2018 14:52

CM

MY

CY

CMY

K
 SAYI 01

EDİTÖRDEN
MERAK ET • KEŞFET • EĞLEN

Merhaba Size!
Merak eden, araştıran, dünyayı daha iyi bir hale
getirmek isteyen ülkemizin aydınlık yüzleri, bu
dergi sizin için.

E
peydir hummalı bir çalışma içindeyiz. Yeni bir dergi, yeni bir heyecan ve
her şeyden önce umut demek. Ülkemizin bilime ve akılcı düşünceye
duyduğu ihtiyaç göz önüne alındığında How It Works gibi bir derginin,
daha fazlasını bilmek isteyen, bunun da fazlasını merak eden zeki insanımız
için harika bir kaynak olacağını düşünüyoruz.
6,5 yıl önce Popular Science dergisini Türkiye’de yayınlamaya
başladığımızda ülkemiz
insanının merak duygusu en büyük güvencemizdi. Zaman bizi yanıltmadı ve
Popular Science, gerek kâğıtta gerekse dijitalde Türkiye’nin en çok okunan
yayınlarından biri oldu. Bu başarı öyküsünden aldığımız cesaret, bizi daha
başka neler yapabiliriz sorusuyla baş başa bıraktı. Şu an ilk sayısını okumakta
olduğunuz How It Works dergisi ise bu sorunun cevabı olarak ortaya çıktı.
Sizi yeni bir arkadaşla tanıştırdığımız için çok mutluyuz. Bu arkadaş size yeni
boyutların kapılarını aralayacak, dünyadan hatta çok daha uzaklardan ilginç
haberler getirecek, şaşırtacak ve bilginize bilgi katacak. Dahası tüm bunları
yaparken sizi hiç sıkmayacağı gibi, zamanın nasıl geçtiğini de unutturacak.
Kısa bir süre sonra siz de fark edeceksiniz, How It Works en iyi
arkadaşlarınızdan biri olacak…
BİZE YAZIN
okur@howitworks.com.tr
howitworksturkiye
ÖDÜLLÜ ANKET @howitworksturkiye
ÖNERİLERİNİZ BİZİM İÇİN howitworks.com.tr
ÇOK ÖNEMLİ! Şahin Ekşioğlu
Sayfa 93 Yayın Yönetmeni

KATEGORİ BAŞLIKLARI
BİLİM
Çağdaş dünyanın
dikkat çeken bilimsel
uygulamaları
TARİH
Geçmişte yaşanan ÇEVRE
pek çok gizeme dair Gezegenimizin doğası
cevaplar mercek altında

TEKNOLOJİ
Modern mühendisliğin UZAY
sunduğu en harika
olanaklar ve icatlar Güneş sistemi içindeki
keşiflerden derin
uzaya...

ULAŞIM
Kara, hava ve deniz
yolculuklarındaki
en yeni gelişmeler
How It Works 003
İÇİNDEKİLER SAYI: 01/Kasım 2018

TEKNOLOJİ 60 Güneş’in Içinde

62 Thorne-Zytkow Yıldızları
14 Makinelerin Yükselişi
Yapay Zekâ ile ilgili 63 Beyazdelikler
gelişmelerden korkmalı mıyız?
64 Dünya’da Yaşamın
22 Star Wars Gerçek Olursa Öyküsü
28 Alışverişin Geleceği 65 Evrenin Genişlemesi

BİLİM ULAŞIM
66 Hidrojen Elektriğe Karşı
30 Zihin Oyunları
Fosil yakıtların üzerindeki
Beynimiz aynı anda milyonlarca 14
güneş batıyor. Alternatif
veriyi işliyor. Arada hatalar da
yakıtları mercek altına aldık.
olmuyor değil. Makinelerin
36 Vücudunuz kaç yaşında
72 Zırhlı Muharebenin
Geleceği
Yükselişi
38 Nükleer Reaktörün
74 Dünyanın En büyük
Içinde
Yolcu Uçağı
40 Mikroskobun Altındaki
Dünyalar TARİH
42 60 sn’de Izafiyet Teorisi
76 Da Vinci’nin Dehası
43 Peynir Böyle Yapılıyor Hem sanatçı hem bilim insanı
bu olağanüstü dehanın zihnine
ÇEVRE yakından bakın. 38
82 Ipek Yolu Nükleer
44 İklimsel Değişim
Yanılgıları
Reaktörün
İçinde
Küresel ısınma ve değişen
54
iklimlerle ilgili en yaygın 11
yanılgıyı açıklıyoruz. Uzay’daki
Geleceğiniz
52 Balarılarının Sırları

UZAY
54 Uzaydaki Geleceğiniz
Dünya bizim evimiz fakat acil
durumlar için bir B planı hiç
fena olmaz.

Sayfa 93

BÖLÜMLER 06 Küresel Bakış

Tüm dünyadan bilim ve
90 Soru&Cevap
Aklınıza takılan soruların ANKERİNTİZ
teknoloji haberleri cevapları burada. ÖNERİLE
12 İlginç Bilgiler 97 Gelecek Sayı BİZİM İÇİN
Bu ay öğrendiğimiz 10 ilginç
98 Şaşırtıcı Gerçekler
ÇOK ÖNEMLİ!
bilgi

86 Kendin Yap
Evde yapabileceğiniz harika
90 Soru&Cevap projeler

004 How It Works

KÜRESEL BAKIŞ
Yaşadığımız Dünya'dan haberler
Kutup ışıkları
Uzaydaki yüklü iyonlar ve elektron
parçacıkları Güneş’in kütleçekim
alanından kopup Dünya’ya yüksek hızla

Doğanın ışık gösterileri

Dünya’da en ilginç ışık gösterilerini yaratan canlıları ve
atmosfer koşullarını keşfedin
gelir. Bunların büyük kısmı Dünya’nın
manyetik alanına çarpıp seker ama bir
kısmı, Güney ve Kuzey Kutuplarındaki
zayıf noktalardan içeri süzülür. Burada,
Dünya atmosferindeki oksijen ve azot
atomlarıyla çarpışarak, foton adındaki
ışık parçacıklarını etrafa saçar.
Çarpışmanın atmosferin neresinde
gerçekleştiğine bağlı olarak, fotonlar
farklı renklerde gözükür.

Şimşek
Fırtına bulutlarındaki su damlacıklarıyla buz zerreleri
arasındaki çarpışmalar güçlü bir elektriksel alan
oluşturur, bu da atomları ayrıştırır. Artı yüklü protonlar
bulutun üstüne, eksi yüklü elektronlar ise bulutun altına
gider. En sonunda yük o kadar artar ki elektronlar
bulutun içindeki protonlara ya da artı yüklü toprağa
doğru bir anda akarak şimşek çakmasını meydana
getirir.

Biyoışır fitoplankton
Fitoplanktonların farklı türleri ışık
üretir ama bunlardan en yaygınları
dinoflagellatlardır. Sudaki avcı
hayvanların hareketi bir kimyasal
tepkimeyi tetikler ve lusiferin adlı
proteinin parlak mavi ışık
saçmasına neden olur. Bu olayın,
avcı hayvanlara karşı bir savunma
yöntemi olduğu düşünülüyor.

006 | How It Works

 Biyoışırlık aralarında mantarların da olduğu bir sürü farklı türde en az
BİLİYOR MUYDUNUZ?
50 kez evrimleşmiştir.

Işık sütunları
Gün içinde, üst atmosferdeki düz buz
kristalleri bazen Güneş’in ışınlarını
yansıtarak “Güneş sütunu” denen görüntüyü
oluşturur. Ne var ki sıcaklıklar sıfırın altına
düşünce bu buz kristalleri bazen yeryüzüne
daha yakın oluşur. Burada da evlerden ve
sokak lambalarından gelen ışığı kırarak ışık
sütunları oluştururlar.

Ateşböcekleri
Ateşböceğinin karnındaki hücreler lusiferin ve adenozin trifosfat
kimyasallarının yanı sıra lusiferaz enzimini barındırır. Bu
maddeler, böceğin karnındaki bir tüpten hücrelere sağlanan
oksijenle karışınca ışık yayar. Böcek, sinir hücrelerini ya da
oksijen akışını kullanarak ışığını yakıp söndürebilir. Genç
ateşböceği larvalarında bu ışık, avcı hayvanları böceğin toksik
kimyasallar içerdiğine dair uyarır. Yetişkin ateşböcekleriyse eş
seçerken bu ışıkları kullanır.

© Illustration by Nicholas Forder

Kandil böceği
Kandil böcekleri de biyoışır böceklerdir ve
tıpkı ateşböcekleri gibi ışık üretir. Türün
yalnızca dişileri ışık saçabilir ve bunu, uçan
erkeklerin ilgisini çekip onlarla çiftleşmek
için kullanırlar.

How It Works | 007


ÇEVRE
Küresel gerilemeye
rağmen küçük mercan
resifi toplulukları
gelişiyor
Bu toplulukların neden geliştiğini anlamak tehdit
altındaki ekosistemleri kurtarmamızı sağlayabilir
S
on 30 yılda gezegenimizdeki mercan
resiflerinin yaklaşık %50’si yok olduysa
da, yeni tarihli araştırmalar manzaranın
o kadar da karamsar olmayabileceğini
gösteriyor. Bütün şartlar aleyhlerine görünse
de bazı mercan gruplarının, varlıklarını tehdit
eden değişimlerden kaçtığı, onlara direnç
gösterdiği ya da kendilerini yeniden
toparladığı, bilim insanları tarafından
kanıtlandı. Bu dayanıklı ekosistemler,
diğerlerini ortadan kaldıran felaketlere,
örneğin ağarmaya, kasırgalara ve mercan yiyen
denizyıldızlarına başarıyla göğüs gerdi.
Çalışmanın yazarı ve Newcastle
Üniversitesinde Avrupa Araştırma Konseyi
araştırmacısı olan Dr. James Guest, bu sıra dışı
008 How It Works
Sağlıklı bir mercan
resifi, balıkları,
kabukluları ve içinde
yaşayan diğer
canlıları destekliyor
hayatta kalma öykülerinin ardındaki teorileri
kısa süre önce yaptığı basın açıklamasında
açıkladı. “Konumları hayatta kalmaya daha
müsait olduğu için olabilir. Söz gelimi mercan,
kasırgaların rotasının üstünde olmayan daha
derin sularda yer alabilir. Mercan toplulukları
kendilerini daha dayanıklı ve zarara karşı
dirençli kılan biyolojik ya da ekolojik özelliklere
sahip de olabilir. Bir diğer olasılık da resiflerin
daha hızlı toparlanmasını mümkün kılan
ekolojik süreçlerin iş başında olması.”
Mercan resifleri dünyanın her yerinde
büyük kayıplar verse de, dayanıklı olan
konumların, ölüm tehlikesiyle karşı karşıya
olan bölgelerin nasıl korunacağına ışık tutacağı
umuluyor.
Mercanların ya
şayabilmesi içi
de yaşaması n dokularının
gerekiyor. Faka içinde alglerin
bu organizmala t stres durum
rı dışarı atıyor unda mercanl
açlıktan ölüyo ve kendileri de ar
r. yavaş yavaş
Mercan resiflerinin
yok oluşuyla mücadele
Mercan resiflerini strese sokan etmenler
doğal ve insan kaynaklı olarak ikiye ayrılıyor.
Mercan resiflerini korumanın yolu, hasarı
sınırlamaktan, etkin yönetim taktiklerini
kullanmaktan ve okyanus ekosistemlerini
korumak amacıyla toplulukları işe dâhil
etmekten geçiyor.
Mercan resifleri yavaş büyüyor. Bir resifin
oluşması 10.000, tam olarak gelişmesiyse 30
milyon yıl sürebiliyor. O yüzden herhangi bir
hasarın ya da yok oluşun etkisi muazzam
olabilir. Trol avcılığı, patlayıcıyla balık avlama,
kasırgalar ve siklonlar, mercanları
parçalayarak ya da ezerek yok edebiliyor.
Daha az zararlı balıkçılık taktiklerinin
kullanılacağı, daha fazla korunmuş alanlar
belirleyerek bu ekosistemlerin korunmasına
yardımcı olabiliriz. Bir diğer koruma çabası da
genç mercanların yetiştirildiği mercan
çiftlikleri kurmak ve genç mercanları, çöküş
halindeki resiflere nakletmek.
Büyük Bariyer Resifi dünyanın en büyük mercan resifi ve
dünyanın en büyük biyoçeşitliliğe sahip habitatlarından biri.
 ARTIK POLİTİK HER ŞEYİN BAŞINA “JEO-”
TAKISINI GERİ GETİRMENİN ZAMANI

• Putin neden Kırım’a takıntılı?

• ABD’nin küresel güç olması kader miydi?
• Çin’in stratejik odağı neden dışarıya kayıyor?
• Avrupa bir gün gerçekten tam bir birlik olabilecek mi?
• Arap Baharı’nın Orta Doğu için anlamı neydi?

25 yıllık dış siyaset tecrübesine sahip gazeteci

Tim Marshall’ın onlarca ülkede çok satan kitabı
şimdi Türkçede.

“Coğrafyanın dünya liderlerinin kararları üzerindeki

etkisi üzerine sağlam tahliller içeren bir çalışma.”
Financial Times

“BİR AN SONRA NE OLACAĞINI DÜŞÜNEN

HERKESİN OKUMASI GEREKEN BİR KİTAP”.
Richard Thaler
2017 Nobel Ekonomi Ödülü Sahibi

Sinyal ve Parazit, yayımlandığı yıl kurgudışı

kategorisinde The New York Times çok satanlar
listesine girdi ve Amazon.com tarafından yılın en
iyi kurgu dışı kitabı seçildi.

Silver bu kitabında, kendisinin devrim yaratan

işlerinden örnekler de kullanarak tahmin bilimini
inceliyor ve gerçek bir sinyali, parazitli veri
evreninden nasıl ayırabileceğimizi araştırıyor.

/epsilonyayinevi
www.epsilonyayinevi.com online alışverişin yeni adresi
 BİLİM
Çıplak ayakla
gezmenin
faydaları
Yeni bir araştırmaya göre
ayağımıza giydiklerimiz
motor becerilerinin
gelişimini etkileyebiliyor
A
raştırmacılar, ayakları çıplak olarak daha
çok zaman geçiren çocukların sürekli
ayakkabı giyenlere kıyasla zıplama ve
denge konusunda daha iyi olduğunu ortaya
çıkardı.
Giderek artan sayıda kanıt, ayakkabıların
doğal hareketlerimizi etkilediğini gösteriyor.
Ama bu, biyomedikal değişikliklerin motor
becerisi üstünde etkisi olup olmadığını
inceleyen ilk araştırmaydı. Çalışmada yaşları
altı ile 18 arasında değişen toplam 810 adet
Güney Afrikalı ve Alman çocuk incelendi. Kırsal
ULAŞIM
Taşıtlardaki titreşim
uyku getiriyor
Düşük frekansta titreşmeye ayarlanan ve bir
otomobilin doğal titreşimini taklit eden sürüş
simülatörünün insanların uykusunu 15
dakikada getirebildiği görüldü. Avustralya’nın
Melbourne şehrindeki RMIT Üniversitesinden
araştırmacılar, otomobil üreticilerinin bu
bulguları dikkate alarak, titreşim önleyici
koltuklar geliştirmesini umuyor.
010 | How It Works
Çocukların fiziksel gelişimi için, çıplak ayakla
oyun oynamak çok önemli.
Western Cape (Batı Kap) bölgesindeki çocuklar
genelde çıplak ayakla geziyorlar, oysa Alman
çocuklar kentsel bölgelerde yaşıyor ve çoğu
zaman ayakkabıyla dolaşıyorlar.
İki bölgedeki araştırma ekipleri, çocukların
dengesini, depar atma becerisini ve durdukları
yerden ne kadar ileri sıçrayabildiklerini
araştırdı. Ayakkabısız gezen çocuklar tüm yaş
gruplarında denge ve sıçrama testlerinde çok
büyük fark attıysa da, farkın en bariz olduğu
grup 6-10 yaş arası çocuklardı. Ne var ki depar
testinde ayakkabılı çocuklar daha başarılı oldu.
BİLİM
İştah açıcı yiyecekler
beyni değiştiriyor
ABD’deki Beth Israel Diyakozluk Tıp
Merkezinden araştırmacılar, açık büfe yemek
öncesinde umami bakımından zengin et suyu
içmenin, yemek seçme aşamasında beynin daha
iyi disiplinle ilişkili kısmında etkinlik artışına
yol açtığını buldular. Umami beş temel tattan
biri ve iştah açıcı, etsi lezzetleri tarif etmekte
kullanılıyor.
Bu farkın konumdan (örneğin kapalı spor
salonu) ya da kullanılan ayakkabıların
türünden kaynaklanabileceği düşünülüyor.
Almanya’daki Jena Üniversitesinden Profesör
Astrid Zech bu bulguların önemini şöyle
açıkladı: “Beden eğitimi derslerinin, egzersiz ve
spor programlarının ve temel motor
becerilerini geliştirmeyi amaçlayan eğlence
aktivitelerinin çıplak ayakla yapılması daha
faydalı olabilir. Anne babalar da çocuklarının
evde çıplak ayakla zaman geçirmesini teşvik
edebilirler.”
TEKNOLOJİ
Elmas kuantum
devrimi
Bilim insanları kuantum bilgisini hem
depolayabilen hem de yollayabilen sentetik bir
elmas yarattılar. Kuantum belleği için daha
önceki elmas kullanma teşebbüslerinde, bu iki
işlemden sadece biri yapılabilmişti. Bu keşif
gelecekte kuantum internet geliştirmede rol
oynayabilir.
KÜRESEL BAKIŞ

1 BU AY
ÖĞRENDİĞİMİZ
İLGİNÇ BİLGİ

Kahve bardaklarının %99,75’i geri 1

dönüştürülmüyor
Her yıl milyarlarca kâğıt kahve bardağı kullanılıyor ama bunların yalnızca çok
küçük bir kısmı doğru düzgün geri dönüştürülüyor. Bu bardakların içi, hem bardağı
yalıtmaya hem de sıvının sızmasını önlemeye yarayan kâğıt ve plastik karışımı
bir maddeyle kaplı. Ne var ki bu kaplama yüzünden kahve bardaklarını geri
dönüştürmek çok zor ve bunu layığıyla yapabilen tesis sayısı da elle gösterilecek
kadar az. Daha kolay geri dönüştürülen bardak üretme çabaları süredursun, birçok
kahve zinciri, müşterileri kendi termoslarını getirmeye teşvik ediyor.

Akıllı telefon 2
bağımlılığı yalnızlığı
ve kaygıyı artırıyor
Akıllı telefonların sosyal yaşamımızı
iyileştirdiğini zannedebilirsiniz ama ABD’deki
San Francisco Eyalet Üniversitesinden
bilim insanları, aşırıya kaçan akıllı telefon
kullanımının sosyal bağlantılarımızı
olumsuz yönde etkilediğini ortaya koyuyor.
Araştırmacılar sosyal medya bağımlılarının
anksiyete bozukluğu, depresyon ve yalnızlığa
daha meyilli olduğunu da buldular.

Hızlı yazanlar daha

az hata yapıyor
Finlandiya’dan Aalto Üniversitesiyle
Ingiltere’den Cambridge Üniversitesinin
3
Kanada’da uzaylı gölleri var araştırması 200’den fazla ülkeden
168.000 kişinin klavye kullanma
Kuzey Kutbu’nun Kanada’ya ait kısmında, Jüpiter’in 4
hızını karşılaştırdı. Buna göre, en
uydusu Europa’nın buzlu yüzeyinin altında olduğu
hızlı klavye kullanıcıları daha az hata
düşünülene benzer iki adet buzulaltı gölü saptandı.
yapıyor ve parmağını bir tuştan tam
Yakın zamanda keşfedilen bu göller buzun 550-750
olarak kaldırmadan diğerine basıyorlar.
metre derinliğinde ve -10,5 Celsius sıcaklıkta sıvı halde
kalabildiklerine göre çok yüksek oranda tuz içeriyor.

012 How It Works www.howitworksdaily.com

 5
Çok fazla
oturmak beyne zararlı
45-75 yaşları arasında 35 yetişkin
üstünde yapılan araştırmada, ABD’deki
UCLA’den bilim insanları zamanının
büyük kısmını oturarak geçiren
insanlarda medyal temporal lobun
daha ince olduğunu, bunun da bilişsel
gerilemeyle ve hatta bunamayla ilişkili
olabileceğini buldular.
6 bulaştırabiliyor, o yüzden enfekte olmuş canlıların cazip gelmesi hastalığın
Hareketli kaşlar
evrimimize yardımcı
oldu
York Üniversitesinden bilim insanları,
hareketli kaşların ilk insanlarda
iletişim becerilerini geliştirmiş
olabileceğini öne sürdüler. Diğer
Hominin türlerinin alnı çok daha geniş
olsa da, modern insanın daha düz
bir alnı ve daha çarpıcı kaşları var.
Bunun da daha incelikli duyguları
dışa vurmamıza ve daha büyük
gruplar oluşturmamıza yardımcı
olduğu düşünülüyor.
7 bakterileri öldürebiliyor
Proteinler
diş çürüklerini
iyileştirebiliyor
Washington Üniversitesi
araştırmacılarının geliştirdiği yeni bir
prosedür, çürük tedavilerinde çığır
açabilir. Peptitlerin kullanıldığı biyojenik
bir formül sayesinde doğal diş oluşum
sürecini taklit etmek ve diş minesinin
© Getty
üstünü onarmak mümkün oluyor.
Sıtma, insanların sivrisineklere daha 8
çekici gelmesini sağlıyor
Yeni bir araştırma, plazmodyum parazitiyle enfekte olmanın vücut kokusunu
değiştirebildiğini ve insanı sivrisinekler için daha çekici hale getirdiğini
gösteriyor. Bu değişimin nasıl gerçekleştiği tam olarak bilinmese de, bu keşif,
yaşamı tehdit eden hastalıkların nasıl bu kadar kolay yayılabildiğini açıklamaya
yardımcı oluyor. Dişi anofel sivrisinekleri bu paraziti insanlara ve hayvanlara
yayılma olasılığını artırıyor.
Ofisinizin yüksekliği
kararlarınızı etkileyebiliyor
Miami Üniversitesinden araştırmacılar, ofisleri
daha yüksek katlarda olan yatırımcıların finansal
risk almaya daha meyilli olduğunu ortaya çıkardı.
Ekip, 3.000 serbest yatırım fonundan gelen bilgileri
analiz ettiklerinde fonun uçuculuğuyla (yani risk
oranıyla) şirketin kaçıncı katta bulunduğu arasında
küçük ama anlamlı bir ilişki saptadı. Daha yüksekte
olmanın, güç sahibi olma hissine bir bilinçdışı
doping sağladığı, bunun da insanların riskleri göz
ardı etmesine yol açabildiği düşünülüyor.
9
10
Grafenli çiviler
Isveç’teki Chalmers Teknoloji Üniversitesinden
bir ekip, implantları incecik bir grafen pulu
tabakasıyla kaplamanın, ameliyat sırasında
enfeksiyonu önlemeye yardımcı olabildiğini
buldu. Kalça protezi ameliyatı gibi implant
operasyonları sırasında meydana gelen
bakteriyel enfeksiyonlar daima riskli ve
implantın çıkarılmasına yol açabiliyor.
Araştırmacılar grafen pulların bakterileri
parçalayıp öldürdüğünü ve enfeksiyona göz
açtırmadığını keşfettiler.
How It Works 013
 TEKNOLOJİ
BEYİN NASIL
İNŞA EDİLİR?

BİR ROBOT
İŞİNİZİ YAPABİLİR Mİ?
BİLGİSAYARLAR
KENDİ BAŞINA
DÜŞÜNEBİLİR Mİ?

YAPAY ZEKÂ VE ROBOTİK DÜNYAYI

NASIL DEĞİŞTİRECEK?

014 | How It Works

 BİLİYOR MUYDUNUZ? Soğuk Savaş sırasında ABD hükümeti avantaj kazanmak için YZ araştırmalarına fon sağladı.

apay zekâ (YZ) denince birçoğumuzun yapabildiklerinin büyük bir aralığını temsil benzemiyor çünkü bunlara bir şeyi nasıl

Y aklına anında bir kıyamet senaryosu

gelir. Sonuçta hepimiz beyaz perdede
insanoğlunun elde edebileceğinden fazlasını ele
geçirmeye çalıştığını gördük ve sonuç hiç
değişmiyor. Gerçekten düşünebilen (duyarlı hale
gelip “uyanabilen”) bir makine yapmamız
insanlığın sonunu getirmeye yetiyor. Ya bu akıllı
makine, biz insanların bir şeyleri yapış tarzından
hoşlanmazsa? Ya kendince fikirleri varsa?
Yıllar boyunca birçok muhteşem bilimkurgu
eseri bu gibi düşüncelerin sonucunda ortaya
çıktı ama The Terminator’da betimlenenlerin
aksine, YZ’nin bize fayda sağlama potansiyeli,
zarar verme potansiyelinden büyük. Yine de
Stephen Hawking ve Elon Musk gibi saygın bilim
insanlarının ya da teknoloji uzmanlarının YZ’nin
potansiyel tehlikesine karşı uyarıları
düşünülürse hâlâ çekimser kalmanız anlaşılır bir
durum.
YZ’nin büyüleyici potansiyelini tümüyle
keşfetmek için öncelikle teknolojinin bu heyecan
verici alanına ilişkin birçok yanlış anlamayı
gidermeliyiz. Her şeyden önce, makineleri nasıl
zeki hale getirebildiğimizi ve makinelerin nasıl
düşündüğünü incelemeliyiz. “Yapay zekâ” terimi
1956’da türetildi ve bilgisayarların
etmekte kullanılıyor. Birçok teknoloji şirketi en
son ürünlerini tanıtırken yapay zekâ terimini
kullanmaya bayılsa da bu “zekâların” becerileri
arasında büyük uçurumlar var.
Her şeyden çok, yapay zekâ, havalı bilgisayar
programlarını anlatmak için kullanılan bir terim
olup çıktı. Ama bunlardan bazıları gerçekten
öğrenen bilgisayarlar. En karmaşık yapay zekâlar
şu anda borsalarla, bilimsel araştırma dünyasıyla
ya da gitgide daha karmaşık oyunlarla kısıtlı. Bir
şirketin değerini tahmin etmenin, genetik kod
kullanarak modeller inşa etmenin ya da
şampiyon bir oyuncu olmanın birbirinden
apayrı YZ’ler gerektirdiğini düşünebilirsiniz ama
aslında üçü de aynı basit mimariyi kullanarak
başarılabiliyor.
Gerçek YZ, makine öğrenimi ilkesiyle çalışıyor.
Bu yazımızda bu tür yapay zekâların farklı
türlerine bakacağız. Makine öğreniminden
faydalanan bilgisayar programları diğerlerine hiç
“‘Yapay zekâ’ terimi bilgisayarların
yapabildiği birçok şeyi anlatmak
için kullanılır oldu”
yapacaklarını söylemeniz gerekmiyor. Onun
yerine, gösteriyorsunuz. Diyelim ki beyin
taramalarındaki anormallikleri bulan bir
bilgisayar programı istiyorsunuz. Geleneksel bir
programda, kullanılabilecek çok katı ve ayrıntılı
bir kurallar kümesi yazmanız gerekir. Fakat
makine öğrenimi programlarına birkaç bin
normal beyin taraması, birkaç bin anormal beyin
taraması veriyorsunuz. Sonrasında program
anormallikleri tanımayı kendi kendine
öğreniyor.
Makine öğrenimi yönteminin geleneksel
programlama karşısında kesinlikle avantajları
var çünkü bilgisayar, kendisine atanan görevi
yapmada programcıdan daha iyi hale gelebiliyor.
En ilgi çekici olansa şu anda bilim insanlarının
bu tür programlar üzerinde çalışıyor olması.
Fakat bize günlük yaşantımızda yardım
edebilecek türden zekâlar yalnızca yarının
dünyasına ait değil. Hatta daha şimdiden yapay

Yapay beyinle tanışın Kimyasal iletişim

Nöronlar birbirlerine sinapslar
İnsanlar sinir ağlarının gücü sayesinde öğreniyor. aracılığıyla yolladıkları kimyasal Zincirleme tepkime
Makineler de aynısını yapabilir… sinyallerle iletişim kuruyor. Eğer kimyasal girdi
yeterince güçlüyse nöron
“ateşleniyor” ve sinyali
zincir boyunca taşıyor.
Duyusal bilgi
Duyularımız hiç
durmadan,
beynimizin
işlemesi gereken Girdi sayımı
devasa miktarda Tıpkı ateşlenen nöron gibi, bir
veri topluyor. düğüm de girdi verisini hesaplıyor
ve değer ancak bir eşiğin
üstündeyse “ateşleme” yapıyor.

Düşük düzey işlevsellik

Yapay sinir ağları, makine
öğreniminin birçok karmaşık
İşlem gücü türünün temelini oluşturuyor.
Gerek insanlar gerekse de
bilgisayarlar, sinir ağları için güçlü
işlemci donanımına sahipler.

Bilgisayarlı
görüş
Makineler veri
işlemeyi
kolaylaştırmak için
genelde görsel
© Thinkstock; Shutterstock

bilgiyi bir ızgara

üzerine aktarıyor.

Yapay sinapslar
Yapay sinir ağları sayısal
değer biçiminde sinyaller
göndererek iletişim
kuruyor.
How It Works | 015
 TEKNOLOJİ

YZ’nin
zekânın meyvelerini topluyoruz. Microsoft’un elimizdeki buna en benzer şey. Bu YZ, dünyanın
Cortana’sından Google ve Facebook’un mega en büyük Go oyuncusu Lee Sedol’u yenilgiye
hizmetlerine kadar, hepsinin arkasında bize
internette kılavuzluk eden bu akıllı programlar
uğratmak için derin sinir ağlarını kullandı. Bu,
yapay zekâ tarihinde bir dönüm noktası kabul
yükselişi
çalışıyor. Bu programlar ilgi alanlarımızı, neyi ediliyor zira Go oyununda kentilyonlarca hamle Yapay zekâlar işe dipten
sevip sevmediğimizi öğreniyor, reklamlarını ve olasılığı var ve bunların tümünü bir bilgisayara başlayıp bir anda yükselerek
şampiyonları yenen
tavsiyelerini hepimize göre ayarlıyor. Bu çok programlamak olanaksız. Onun yerine, AlphaGo makinelere dönüştüler.
akıllıca. Fakat yapabildikleri onca şeye karşılık, zeki olmak için tasarlandı. Kendine karşı
bunlar hâlâ bizim “dar YZ” dediğimiz şeyler. Yani, defalarca Go oynayıp kendi hatalarından ders 1936
tek bir görevi yerine getirmede bir insanın hiçbir çıkardı ve milyonlarca oyun alıştırması yaptıktan Ingiliz matematikçi
zaman olamayacağı kadar iyiler ama başka hiçbir sonra bir şampiyonla karşı karşıya geldi. Kazandı Alan Turing,
günümüzde bilgisayar
şey yapamıyorlar. da. bilimlerinin temeli
Yapay zekâ serüveninin bir sonraki aşaması, AlphaGo’nun muazzam bir potansiyeli var. sayılan “Evrensel
genel amaçlı YZ’yi yaratmak. İşlerin çok heyecanlı Yaratıcıları, programın becerilerini sağlık Makine” konulu
makinesini yayımladı.
ya da feci korkunç olduğu nokta da işte burası uzmanlarının emrine sunmayı, böylece YZ’nin
(kime sorduğunuza göre değişiyor). Genel amaçlı yaşam kurtarmaya yardımcı olmasını
yapay zekâ insan düzeyindeki zekâya günümüz umuyorlar. Dahası, AlphaGo’nun zengin öğrenme
YZ sistemlerinden çok daha yakın olacak çünkü yöntemi daha nice akıllı makinenin temeli
farklı problemleri öğrenip çözebilecek ve farklı olabilir.
görevlerin altından kalkabilecek. Şu anda bu düşe Bugünkü teknolojiyle bu çok yararlı ama kısıtlı 1950
Alan Turing insan
ulaşmaktan hâlâ çok uzağız ama Google YZ, yapabildiklerimizin en iyisi. Fakat genel zekâsıyla makine
DeepMind’ın AlphaGo ürünü şu an için amaçlı YZ’den insan düzeyinde zekâya zekâsını karşılaştırmak
için bir “taklit oyunu”
fikrini ortaya attı.
Günümüzde buna
Makineler nasıl öğreniyor Turing Testi diyoruz.

Kuralları okuyarak mı, alıştırma yaparak mı, 1950

kendi başlarına mı? Aslında üçü birden.
Denetimli
öğrenme
Bilgisayar programına ilk
olarak “eğitim” için bir
veri kümesi gösteriliyor.
Eğitim sırasında program
kendisine verilen kurallar
sayesinde öğreniyor.
Örneğin: Elmalar kırmızı
ya da yeşil olur,
portakallar ise turuncu.
Sonra program bu bilgiyi
uygulamaya geçiriyor.
Denetimsiz
öğrenme
Bunda da bilgisayar
programına bir veri
kümesi veriliyor ama
verinin ne anlama geldiği
söylenmiyor. Çok
miktarda bilgiyi (mesela
hayvan resimlerini) analiz
ettikten sonra, program
verilerdeki özellikleri ve
kalıpları tanımaya
başlıyor.
Pekiştirmeli
öğrenme
Google DeepMind’ın
AlphaGo’su bu yöntemle
Go şampiyonu oldu.
Programa ne yapmasını
istediğinizi söyleyip kendi
haline bırakıyorsunuz.
Amacına yaklaştıkça
kazandığı puan giderek
artıyor ve olumlu
eylemleri pekiştiriyor.
016 | How It Works
Bilimkurgu yazarı
Elma! Isaac Asimov, Ben,
Peki!
BU BİR PORTAKAL Robot kitabını
yayımladı. Bu kısa
BU NE?
öykü koleksiyonunda
Asimov, bir yapay
zekânın, yaratıcılarına
saldırmasını önlemek
üzere tasarlanmış Üç 1956
BU DA ELMA “Yapay zekâ” terimi
Robot Yasası’nı
özetledi. Bu eser, bir ilk kez Dartmouth
Üniversitesinin ev
nesil boyu robotikçilere
ve bilgisayar bilimcilerine sahipliği yaptığı bir
yaz konferansında
Yapay Zekâ yaratma
macerasında yol gösterdi. türetildi.
Daha önce hiç Demek ki
hayvan İKİ tür hayvan
görmedim… olmalı.
KAÇ TÜR HAYVAN
VAR?
1973
Olumlu tahminlere rağmen
YZ’nin ilerlemesi durakladı.
Hükümet danışmanları
makinelerin satrançta asla
“deneyimli amatör” düzeyinin
Ama bazıları
farklı renkte… ötesine geçemeyeceğini
savundu.
Yo, kaybettim.
Bir daha Pratik
yapmayacağım. mükemmelleştirir!
KAZANIRSAN ÖDÜL 1981
ALIRSIN. YZ belli görevler için
uzman bilgisayar
sistemleri kullanan
şirketler sayesinde paha
biçilmez bir ticari araca
dönüştü. Kimi şirketler
bu sayede milyonlarca
dolar kâra geçti.
DÜNYA ŞAMPİYONU!
Kazandım! Bana
ödül ver. Tekrar
yapacağım.
BİLİYOR MUYDUNUZ? MarI/O adlı sinir ağı, özellikle Super Mario Bros’un zor bölümlerini geçmek için tasarlanmış.

geçeceğimiz için, gitgide daha güçlü
bilgisayarlara gereksinim duyacağız ve henüz
insan beyninin işlem gücüne kafa tutabilecek bir
şey icat edemedik.
Ama bu güçlüğe meydan okumasaydık insan
olamazdık ve şu anda bile bilim insanları son
derece güçlü olma potansiyeline sahip yepyeni
bilgisayarlar üzerinde çalışıyor. Kuantum
bilgisayarı denen bu aygıtlar, doğanın “tekinsiz”
özelliklerinden faydalanarak şaşırtıcı biçimlerde
iş görüyor. Kuantum bilgisayarlarının hesaplama
yapma hızı dudak uçuklatıyor.
Sıradan bir bilgisayarla bir kuantum
bilgisayarını karşılaştırmanın iyi bir yolu, bir
labirentin ortasını düşünmek. Amaç bu
Cümle kurmak
Fonemler düzenlenince yazılım cümleyi
oluşturuyor. En doğru tahminde bulunmak için,
sözcükleri bir zincirin halkaları gibi art arda
diziyor ve en olası sözcük sırasını bulmak için
istatistiksel analizden yararlanıyor.
Bana
%40
Bir
labirentten kaçmaksa normal bir bilgisayar doğru
yolu bulup kaçana dek yolları teker teker
deneyecektir. Fakat bir kuantum bilgisayarı
bütün yolları aynı anda deneyebiliyor. Bu da çok
daha hızlı ve güçlü olduğu anlamına geliyor. Bu,
sofistike bir yapay zekâyla bir araya getirildiğinde
kuantum bilgisayarlarının insan beynininkine
denk, hatta belki de daha büyük bir güç elde
edebileceğini gösteriyor. Kuantum hesaplama
labirentinin dışında bizi nelerin beklediğini hayal
bile edemiyoruz. Kendi bilişsel becerilerimizi
aşan bir süper zekâ bile yaratabiliriz. Bu kulağa
hem heyecanlı hem de korkutucu geliyor ama bu
olası gelecek konusunda çok da endişe etmeye
gerek yok. Elbette yapay zekâları dikkatli biçimde
Anlam belirleme
Öğrenme kısmı işte burada devreye
giriyor. Bağlama göre, cümleyi birden
farklı biçimde yorumlamak olanaklı
olabilir. Program, isteğinizi yanlış
yorumlasa bile, hatalarından ders
çıkarabilmek için bu veriyi saklıyor.
Taksi
Çağır
Quick, Draw!
Sinir ağlarının ve makine öğreniminin gücünden
yararlanan kod yazarları ve tasarımcılar,
Google’ın YZ temelli web deneyleri için bir yığın
yaratıcı program geliştirdiler. Bunlardan biri, bir
insan piyanistle anında doğaçlama düet
yapabiliyor! Ama bunların belki de en eğlenceli
olanı Quick, Draw! adındaki program. Program,
en anlaşılmaz karalamalarınızın bile ne
olduğunu doğru olarak tahmin edebiliyor.
Oyunu oynarken, size sözcüklerle anlatılan
bir nesneyi çizmeniz için 20 saniye tanınıyor.
Ardından sinir ağı, sizin alelacele yaptığınız
karalamalara bakarak bunun ne olduğunu
tahmin etmeye çalışıyor. Şekilleri tanımlamak
bizim için kolay olsa da aynısı bilgisayarlar için
söylenemez. Beş farklı kişi gergedanı beş farklı
şekilde çizer, o yüzden Quick, Draw! hepsini
tanımayı öğrenmek zorunda. Bunu da
kataloglanmış çizimlerin bir koleksiyonunu
kullanıp kendini eğiterek, belli bir çizimde
hepimizin kullandığı ortak özellikleri tanımayı
öğrenerek yapıyor.
Quick, Draw!
Oyununu
quickdraw.
withgoogle.com
adresinden
oynayabilirsiniz.

© WIKI/ Joe Mabel/ Chemical Heritage Foundation; Google; Thinkstock

%50

Yapay asistanlar
Durağı Durak ara,
ara, taksiyi YA taksi çağır
Akıllı sanal asistanlar çağır DA
YZ ile hayatlarımızı nasıl
kolaylaştırıyor?

Mesafe: Mesafe:
4km 5km
Taksi çağırmak
Program neyi talep ettiğinizden
emin olunca daha geniş bir
ağda arama yapmaya
Radyo dalgaları başlayabiliyor. Talebinizde
En iyi sanal asistanlar ses anahtar sözcükler kullanarak
tanıma yazılımlarıyla aramayı gereksinimlerinize
donatılıyor. Bu sistemde göre uyarlayabiliyorsunuz.
bir ses yakalama aygıtı, Ardından asistan isteğinizi
konuşmanızın ses yerine getiriyor.
dalgalarını kaydediyor.
Ardından bunlar buluta
yollanıyor ve dalgalar
çözümlenerek fonemlere
(ses birimlerine)
dönüştürülüyor. HIW Taksi
yolda

“Henüz insan beyninin

Bana bir taksi işlem gücüne rakip olacak
çağır lütfen
bir şey icat edemedik”

WWW.HOWITWORKSDAILY.COM How It Works | 017

 TEKNOLOJİ

Kılavuz
1.8m Valkyrie uzay keşiflerinde öncülük
etmek, ortamları insanlara

İleri robotik hazırlamak için tasarlanmış.

Yapay zekâ sistemleri bir gün bu Kamera gözler

gelişmiş insansı robotlarda kendine ASIMO yüz tanıma
yer bulacak mı? yazılımıyla insanları ayırt
edebiliyor ve farklı nesneleri
1.5m
Valkyrie ayırmayı öğrenebiliyor.
1.9m
Değiştirilebilir uzuvlar
Valkyrie’nin kolları birkaç Güç kaynağı
dakikada sökülüp yerine yeni ASIMO’nun sırt
birimler monte edilebiliyor. çantasındaki 51,8
voltluk pil, robotun
bağımsız hareket
etmesini sağlıyor.
1.2m

Görüş açısı
Valkyrie’nin kafasındaki
kameralara ek olarak gövdesinde,
kollarının ön kısmında, dizlerinde
ve ayaklarında da kameraları var.

90cm

Basitleştirilmiş eller
Üç parmak ve bir başparmak, Asimo
bilek hareketlerine izin veren
aktüatörlere bağlı.
1.3m
Marifetli eller
Bilek ve parmaklardaki
yüksek hareket düzeyi,
ASIMO’nun bardağa su
60cm doldurmasına ve
taşımasına izin veriyor.
İnsan boyutlu
Robotun bir versiyonu 188
cm uzunlukta ve 136 kg
ağırlıkta, yani ortalama
astronottan biraz iri.
Hünerli parmaklar
ASIMO’nun parmakları
hassas hareketler
yapabiliyor ve dokunduğu Koşan adam
nesnenin sertliğini Gelişmiş iki ayaklı robotik
30cm anlayabiliyor. teknolojisi sayesinde saatte 9
km’yi bulan hızlarda
koşabiliyor, futbol topunu
Denge gösterisi Dâhili zekâ tekmeleyebiliyor ve
Bilgisayar bilimcileri Yapay zekâ, ASIMO’nun basamaklardan tırmanabiliyor.
Valyrie’ye farklı yüzeylerdeki hareketlerine yardımcı
engebeleri aşmayı öğretiyor. oluyor ve yeni bilgiler
öğrenmesini sağlıyor.

Bilinci ölçmek
Birçok bilim insanı için yapay zekânın nihai amacı,
bilinci yaratmak. Ama yarattığımız şey gerçekten mi
bilinçli yoksa öyle mi davranıyor, bunu nasıl
bileceğiz? Bu hâlâ yanıtını bulmaya çalıştığımız bir
soru ve felsefeciler bunun neden böyle zor olduğunu
anlatmak için düşünce deneylerinden yararlanıyor.
YZ konusunda en ünlü deneylerden biri de Mary’nin
Odası adında.
Şimdi şöyle bir varsayımsal senaryo düşleyelim.
Mary siyah beyaz bir odada yaşıyor. Odadan hiç
çıkmamış ve hatta bilgisayarı bile siyah beyaz. Fakat
Mary’nin çok şiddetli bir tutkusu var. Renk hakkında
bilgi edinmeye bayılıyor. Mary kendisi hiç renk
görmemiş ama hayal edebileceğiniz her tonla ilgili
tüm teknik ayrıntıları biliyor. Bir gün Mary’nin
odasının kapısı açılıyor ve Mary dışarı çıktığında
dünyayı ilk kez renkli olarak görüyor. Şimdi, renk
hakkında her şeyi bilen Mary bunu yeni bir şey olarak
mı deneyimler? Yoksa renge dair her şeyi bildiği için
sıradan bir şey olarak mı görür? Rengi görmenin renk
hakkında bilgi edinmekten farklı olacağı bariz. Ama
öyleyse, beynimizi bire bir taklit eden bir bilgisayar
inşa etmekle bilinçli bir makine yaratmış
olmayabiliriz.

018 | How It Works

 NASA’nın Curiosity adlı Mars keşif aracı, kendi kaya numunelerini seçmesini
BİLİYOR MUYDUNUZ?
sağlayan özelleştirilmiş bir YZ ile donatılmış

programladığımız sürece. Ne yazık ki bu, tümüyle rahatlayabileceğimiz

Süper bir yapay zekâ tek başına bize karşı anlamına gelmiyor. Diyelim ki bir gün süper zekâ
1990
Bilim insanı Rodney tehdit oluşturmuyor, en azından düşündüğümüz yarattık ve Mars’ı dünyalaştırarak bize uygun bir
Brooks sinir bilimdeki şekilde değil. Kurgulardaki birçok kıyamet eve dönüştürmesini emrettik. Bizim kendi
gelişmelerden
senaryosunda YZ bizim gibi düşünür ve hatta başımıza bulmamızın asırlar alacağı çözümler
esinlenerek, yapay sinir
ağları yaratmanın bazen bizim gibi hisseder. YZ’ler bizim yaratabilir ve düşlerimizi gerçekleştirmemize
potansiyel faydalarını hırslarımızı, özgürlük ve üstünlük arzumuzu yardımcı olabilir. Fakat Mars’ı dünyalaştırmanın
savundu.
paylaşır. Ama gerçekte durum öyle olmayacak. en iyi yolunun Dünya’nın atmosferini ve
Bir bilgisayarın zihni bizlerinkinden farklı çalışır kaynaklarını alıp oraya nakletmek olduğuna da
ve çok zeki bir yapay beyin için bile aynısı karar verebilir. Bu durumda, yapay zekâ bize
1997 söylenebilir. zarar verse bile aslında kendisine verdiğimiz
IBM’in inşa ettiği Deep Blue
En akıllı organizmanın yiyecek zincirinin emri yerine getiriyor olacaktır. İnsanlığın
adlı makine dünya satranç
şampiyonu Garry Kasparov’u tepesine tırmanmayı arzu edeceği hemen yıldızlara ulaşmasıyla soyunun tükenmesi
yenilgiye uğrattı. Kimileri için, aklımıza geliyor, sonuçta biz de oraya öyle çıktık. arasındaki farkı belirleyecek şey, yapay zekânın
Deep Blue’nun stratejik eylem
Ama bilgisayarlar evrimsel gelişimin ürünleri ondan beklentilerimizi açık seçik anlamasını
becerisi ve saniyede 200
milyon adede kadar hamleyi değiller ve bu yüzden de bizimle ortak noktaları sağlamak olabilir.
değerlendirebilmesi, YZ’nin çok az. Bizim tüm isteklerimiz ve YZ ile ilgili ikinci tehdit daha yakın. Bu da bir
gerçek gücünün göstergesi.
gereksinimlerimiz genetik planımızdan miras başka güçlüğün üstesinden gelmek için YZ’nin
Bazıları ise buna daha çok
olduğunu, Deep Blue’nun kalma ve şansımız var ki (belki bu makinelerin gücünden faydalanıyor: şifre kırma. Eğer
yalnızca çok belirli işlerde de yararına) onlar bu arzulardan yoksun yetenekli bir yapay zekâ yanlış ellere geçerse
bilgisayarların verimini
olacaklar. Bunu kavramak kolay değil, sonuçta parolayla korunan her türden programı kırmak
ortaya koyduğunu iddia
ediyor. kendi perspektifimizin dışındaki bir şeyi hayal için eğitilebilir. Bu da çok dikkat etmemiz
etmek çok zordur. Ama bir bilgisayar sadece gereken bir konu. Fakat tüm bu potansiyel
programını yerine getirmek için var olacak ve sorunlara rağmen yapay zekâ yaşamımızı iyi
2008
Google’ın ses tanıma yazılımı, programı da biz neyi emredersek o olacak. O yönde değiştirebilir.
yapay sinir ağlarını kullanarak yüzden, bu konuda endişe duymamız yersiz. Akıllı, becerikli ve tümüyle hedefine adanmış
doğruluk oranını %80’in
üzerine çıkardı.
“Bilimkurguda YZ bizim gibi düşünüyor ve
2011
IBM’in bir makinesi daha hatta bazen bizim gibi hissediyor”
tarihe adını yazdırdı ve
Watson, ABD bilgi yarışması
Jeopardy’yi kazandı. Bu YZ
için tam bir dönüm noktası ve DİĞER AKILLI ROBOTLAR
satrançta kazanan bir
bilgisayar
programlamaktan çok
daha zor. Karmaşık
soruları ve
bulmacaları çözmek
için, Watson
desenleri tanıyacak
biçimde eğitildi ve sinir
ağları kullanılarak
tasarlandı.

2014
Eugene Goostman adlı bir
program, makine “zekâsını”
ölçen Turing testinin bir Cosmo NAO
çeşitlemesini başarıyla Bu küçük eşlikçi robot Bu küçük insansı robot © NASA, Honda Robotics; SoftBank Robotics; WIKI/ Jahooly
geçti. karakter sahibi ve kişiliğini 58 cm yükseklikte ama
YZ ile zenginleştiriyor. şirin ve dost canlısı bir
Çevresiyle etkileşime arkadaş olarak
2016 giriyor, oyun oynuyor, tasarlanmış. Tıpkı daha
Google DeepMind’ın AlphaGo’su, sinirleniyor. Hepsi de büyük insansı akrabaları
Go oyununun büyük ustası Lee robotik ve makine öğrenimi gibi yürüyüp etrafını
Sedol’u yendi. IBM’in Deep sayesinde. algılayabiliyor.
Blue’sundan farklı olarka,
AlphaGo tüm mümkün
hamlelerin bilgisayara
programlandığı bir “kaba
güç” yaklaşımı
kullanamıyor. Onun
yerine, kendi kazanma Sphero BB-8 Droid
stratejisini geliştirene Uzaklardaki bir galakside bulunan droid kadar zeki olmasa
kadar makine öğrenimi da, Sphero’nun ürettiği BB-8 akıllı bir küre. Uygulama
yöntemiyle kendi aracılığıyla kullanılsa da, özerk davranabiliyor ve kişiliğini
kendine milyonlarca maç sizinle kurduğu etkileşim sayesinde geliştirebiliyor.
oynayıp alıştırma yapıyor.

How It Works | 019

 TEKNOLOJİ
bir ekip üyesi, ister insan olsun ister başka bir şey,
her grubun yararınadır. Bu amaç doğrultusunda,
YZ pek yakında aralarında iletişimin, ticari
havacılığın, tıbbın ve ileride askeri savunma ile
uzay keşfinin de bulunduğu birçok sektörde
bizimle omuz omuza çalışıp yardım edebilir.
Hatta YZ o kadar yararlı olabilir ki, işimizi
bizden çok daha verimli yapıp bazılarımızın
yerine geçebilir. Buna siz de dâhilsiniz. Kim bilir,
belki gelecekte tümüyle akıllı makinelerin
araştırdığı, yazdığı ve kontrol ettiği bir How It
Works dergisini okuyor olacaksınız. Birçok
uzman, yapay zekânın yükselişinin birçok
çalışma alanında büyük değişiklikleri
beraberinde getireceğini söylüyor. Ama o nihai
soruya gelindiğinde her kafadan farklı ses
yükseliyor: Acaba bilinçli bir YZ üretebilecek
miyiz?
Günümüzde Cozmo gibi akıllı ve şirin
dostlarımız var. Oyun oynamaya bayılan ufacık
bir robot bu. Kazanınca seviniyor, kaybedince
ağlıyor ve tüm bu sırada son derece tatlı olmayı
sürdürüyor. İyi bir başlangıç ama ileride bir gün
gerçekten his sahibi dostlarımız olacak mı? Kendi
başına düşünebilen, kendi inisiyatifini kullanarak
gerçeklerin farkına varabilen ve “Düşünüyorum,
öyleyse varım!” diyen bir yapay zekâya
Bilimkurgu, Kurgu eserleri YZ’nin gerçek geleceğiyle
gerçekliğe karşı kıyaslanınca nasıl duruyor?
Blade Runner
Bu distopik gelecekte adına replikant denen sentetik
insanlar yaratılmış. Insandan farksız olan bu varlıklar,
kısa olan ömürlerini uzatmak için, tasarım hataları
yüzünden yaratıcılarına saldırıyor.
Ex Machina
Günümüzdekine çok benzer bir dünyada, dâhi bir
programcı, şirketinin arama motorunun gücünden
yararlanarak insansı bir YZ geliştiriyor. Onun bilincini
test etmek isterken de cinayet işlemesine yol açıyor.
020 | How It Works
kavuşabilecek miyiz? YZ’nin karşısındaki nihai
sınav bu olurdu ve böyle bir sınavı hazırlamak da
tıpkı bilinçli bir şey mi yoksa bilinçli gibi
davranan bir şey mi yarattığımız sorusuna yanıt
bulmak kadar zor.
Düşünen bilgisayar alanının büyük öncüsü
Alan Turing, bundan yarım yüzyılı aşkın süre
önce, günümüzde yapay zekâyı ölçmede hâlâ
mihenk taşı olarak kullanılan bir test tasarladı.
Turing Testi, temelde, bir grup jürinin bir
bilgisayar ağı üzerinden bir insanla ya da
bilgisayar programıyla konuşması üzerine
kurulu. Testin bir varyasyonunda, jüridekilerden
en az %30’u, beş dakikalık bir sohbetin ardından
karşısındaki bilgisayar programının gerçek bir
insan olduğuna ikna olursa yapay zekâ “zeki”
kabul ediliyor.
Çok etkileyici bir durum ama bunu 2014
yılında Eugene Goostman adındaki program
başardı ve insan jürilerin %33’ünü, kendisinin 13
yaşında bir erkek çocuğu olduğuna inandırdı.
Fakat zeki olmakla bilinçli olmak arasında dağlar
“Akıllı sayılan bir robot, bilinçli
olmayabilir”
Teknoloji olanaklı mı?
Terminator
Amerika’nın savunma ağını devralan yapay zekâ
insanlığı tehdit olarak algılayıp yok etmeye çalışıyor.
Terminator’lar (siborglar) insan direnişine sızıp yok
etmeyi hedefliyor.
I, Robot
Isaac Asimov’un 1950’lerdeki bilimkurgu öykülerinden
ilham alan I, Robot filmi, zeki insansı robotların her yerde
olduğu bir yakın geleceği anlatıyor. Sırf meta olarak
görülen robotların da ruhları olabileceği ortaya çıkıyor.
kadar fark var; o yüzden de bilinci ölçmek için
Turing Testi’ni kullanmamız olası görünmüyor.
Bu da üstesinden gelmemiz gereken bir diğer
güçlük zira bilinç sahibi bir varlık yaratıp
yaratmadığımızı nasıl belirleyebileceğimizi
bilmiyoruz.
Gerçekte, gelecekteki makine dostlarımızı
yaratsak bile, onların gerçekten bilinçli olup
olmadıklarını asla bilemeyebiliriz. Fakat aradaki
farkı anlayamayacağımız kadar bize benzer
olduktan sonra fark eder mi? Şunu rahatlıkla
söyleyebiliriz. Yapay “yaşam” yaratmayı
başardığımızda, bugün bildiğimizden çok farklı
bir dünya bulacak karşısında. Evi olarak bildiği
gelecek, birçok işin ve toplumun önemli
konumlarının makineler tarafından yönetildiği
bir yer olacak. Belki de YZ gerçekten bizi
yönetecek ama sandığımız şekilde değil. Yapay
zekâ çağı çoktan başladı ve bu alandaki
ilerlemelerin hızlanmasından başka hiçbir şey
görmeyeceğiz. Merak edilen tek şey, bu gelişimin
bizleri nasıl etkileyeceği.
Olanaklı Değil
Westworld
Westworld eşi olmayan bir eğlence parkı. Ziyaretçiler
Vahşi Batı’ya giderek sentetik insansılarla etkileşime
giriyorlar. Filmin televizyon dizisinde bu insansılar,
anılarına kavuştuktan sonra gerçek bilinç kazanıyorlar.
2001: A Space Odyssey
2001 yılı çoktan geçmiş olabilir ama bu filmdeki YZ ile
gelecekte karşılaşabiliriz. Bilinçli yapay yaşam, insanlığı
ele geçirmek ve evrimin bir sonraki basamağında onun
yerine geçmek için mücadele veriyor.
BİLİYOR MUYDUNUZ? Uzmanlar, önümüzdeki 20 yıl içinde işlerin %35’ini YZ’nin ele geçireceğini tahmin ediyor.

Danışman Sanatçı Mühendisler ve

En içten duygularınızı bir Eli kolu mantıkla bağlanmış bir araştırmacı bilim
makineyle tartışmakta makinenin asla insandan üstün insanları
zorlanıyorsanız o zaman olamayacağı konu, sübjektif Yapay ağlar ve makine öğrenim
kesinlikle yalnız değilsiniz. yaratıcılık. Gerçekte insanlar neyin programları daha şimdiden
Danışmanlık, hemşirelik ve iyi sanat olduğu ve neden bundan mühendislerin ve araştırmacı
bakım gibi empati gerektiren hoşlandığımız konusunda hâlâ bilim insanlarının sağ kolu
alanlardaki meslekler yakın uzlaşabilmiş değil, o yüzden bir olduysa da, yakın zamanda bu
gelecekte yapay zekâ makineyi sanatçı olması için meslek erbaplarının yerine
karşısında güvende. eğitmek kolay iş olmayacak. geçmeleri mümkün gözükmüyor.
Bu disiplinler hâlâ belli bir düzey
yaratıcılık ve soyut düşünme
becerisi gerektiriyor ki
Bilgisayar programcısı makineler henüz ikisini de
Bir bilgisayar programının diğer edinmeyi başaramadı.
bilgisayar programlarını yazması
ilk bakışta mantığa ters gibi dursa
da gerçekleşebilir. Tüm
programların zeki olması
gerekmiyor ve basit kodlardaki
hataları bulup düzeltebilen bir YZ
inanılmaz faydalı olabilir.

GÜVENLİ

YAPTIĞINIZ
HER ŞEYİ
Fabrika işçisi
Becerikli bir robot kolu ya da insansı
robotu yapay zekâyla donatarak, şirketler YZ DAHA İYİ
YAPABİLİYOR.
makinelere farklı görevleri yaptırabilir.
Özelleşmiş donanımları kullanmaya
gelene kadar işçiler daha bir süre
güvende olacak gibi görünüyor.

İşiniz, yapay zekâ sahibi tarafından elinizden

alınacak mı?

RİSKLİ

Hava trafik denetçisi

Uçakların güvenli ve verimli biçimde Nükleer reaktör
uçmasını sağlamak önemli bir görev ve operatörleri
YZ ile GPS sistemlerinin ortaklığı şu anda Nükleer güç santrallerinin
test ediliyor. Bu, günümüz radar kontrolünü makinelere vermek
sistemlerinin ve hava trafik korkutucu gelse de, tümüyle
kontrolörlerinin sonunu getirebilir. otomatik reaktörlerin birçok
avantajı olabilir. Bir YZ, santrali
gece gündüz gözlemleyebilir ve
insanlar da tehlike potansiyel
Çevirmen içeren radyasyondan uzak
Ses tanıma yazılımları durmuş olur.
yetmezmiş gibi, şimdi de
sesleri doğrudan yabancı
dilde yazılı metinlere
dönüştüren sinir ağları
geliştirildi. Çevirmenler
Memurlar
Yönetimsel roller her geçen gün
birkaç yıl içerisinde
bilgisayarların eline geçiyor ve YZ alanındaki
kendilerini mevcut yapay
ilerlemeler bu hızla devam ederse yakında
zekânın gerisinde
tüm memur pozisyonları makinelerin eline
bulabilirler.
geçebilir. Önümüzdeki yıllarda bu durum
© Alamy

birden çok sektörde gerçekleşebilir.

How It Works | 021

 TEKNOLOJİ

GERÇEK HAYATTAN

STAR WARS TEKNOLOJİLERİ

HAYATIMIZI
DEĞIŞTIREBILECEK
FÜTÜRIST BILIMKURGU
TEKNOLOJISI

S
tar Wars serisi “çok eski zamanlarda, çok
uzaklarda bir galakside” geçse de, George
Lucas’ın evreni film üzerinde gördüğümüz en
ileri teknolojilerden bazılarını barındırıyor. Kendimize
ait bir BB-8’i hepimiz isteriz ve ışın kılıçları da herkesin
hayalini kurduğu silah olmayı sürdürüyor.
Birçok şirket, filmlerde gördüğümüz droidlere,
hologramlara ve lazer silahlarına çok benzer yeni
icatlar peşinde koşuyor. Bu heyecan verici gelişmeler
filmlerdeki teknolojinin gerçekliğe dönüşmesine az
kaldığının müjdecisi.
Biyonik uzuvlar, protez alanını hızla geliştiriyor.
Lazer silahları savaşın cephesini değiştirebilir ve
hologramlar tüm iletişim alanında çığır açabilir. Fakat
bu icatların tümü de Star Wars’ta gördüklerimizi
andırmıyor. Söz gelimi, çekici ışın gerçek hayatta daha
küçük olacak ve uzay gemilerini yakalamak değil de
cerrahlar tarafından ameliyatlarda kullanılacak. Bu
makalede, Star Wars filmlerinde gördüğünüz gerçek
teknolojileri okuyacaksınız.

022 | How It Works

BİLİYOR MUYDUNUZ? Macar-İngiliz fizikçi Dennis Gabor ilk hologramla 1971’de Nobel Fizik Ödülü kazandı.

HOLOGRAMLAR Gerçek hayatta ve

bilimkurguda hologram
Star Wars’taki hologramlarla şu an
Hologram teknolojisinin yaygınlaşmasına az kullandıklarımız arasındaki farklar.
kaldı. Bu, iletişimin bir sonraki adımı olabilir. Görüntüleme yüzeyi
GERÇEK Işık nesneden
Star Wars’taki gibi gelişmiş bir holografik dönüştürüyor. Mekanizma, insan vücudunun
saçılmıyor, onun yerine
projeksiyon teknolojisine henüz ulaşamadıysak görünümünü en ince ayrıntısına kadar yakalayıp şeffaf ve yansıtıcı bir
da son yıllarda önemli hamleler yapıldı ve çok yeniden oluşturabiliyor. Hâlbuki Microsoft’un yüzeyden yansıyor.
yakında gezegenin herhangi bir yerinden Kinect ürünü yalnızca iskelete odaklanıyordu.
holografik mesajlar iletmek olanaklı Microsoft, uzun mesafe iletişimde
olacak.
Holografik bir görüntü bir
Kendi devrim yaratabilecek bu teknolojiye
“holoportation” adını veriyor.
nesneyi, izleyenin özel gözlük hologram Işık yansıması
Bölünen huzmeler
takmasına gerek bırakmadan üç projektörünü aynalardan yansıyarak
boyutlu olarak gösterebilir.
Holografik görüntü oluşturmak yap hologram oluşturuyor.

için bir lazerden gelen ışık iki SAYFA 86

Yandan görülemiyor
huzmeye (yani demete) ayrılır: bir Hologramı görebilmek
referans huzmesi ve bir de nesne huzmesi. için belli bir açıdan
bakmalısınız.
Referans huzmesi hiçbir engelle karşılaşmadan
holografik filme ulaşırken, nesne huzmesi
BILIMKURGU
nesnenin düzensiz biçimi sayesinde saçılır. Iki
huzme filmde tekrar birleştiklerinde etkileşime Ilk Star Wars filminde sanal
girer ve nesneye has bir dalga deseni oluşturur. taşlarla hologram satranç
oynanıyordu.
Bu desen film üzerine kaydedilir ve nesnenin
holografik versiyonu elde edilmiş
olur.
360 derece bakış
Microsoft HoloLens bu basit ilkeyi Görüntüleme yüzeyi
daha da ileri götürerek gerçek olmadığından
zamanlı hareket eden holografik bilimkurgudaki hologramlar
her açıdan görülebiliyor.
projeksiyonlar oluşturuyor. Firma bu
buluşu, artırılmış gerçeklik ve sanal
gerçeklikten ayırmak için “karma Farklı tür
gerçeklik” (mixed reality) terimini hologramlar
kullanıyor. Kullanıcılar özel bir başlık Holografik Star Wars’taki
Insanlar yeni holografik projektörler hologramlar optik
takıyor ve HoloLens dijital görüntüleri Star Wars’ta ışık bir kanunlarına bağlı
teknolojiyle birbirlerinin
bir dizi 3B kamera sayesinde gerçeğe evine sanal ziyaretler görüntüleme yüzeyinden kalmaları gerekmediği
gerçekleştirebilir. değil hologramın ve ışığın doğal özelliği
kendisinden geliyor. değiştirilebildiği için çok

Akustik daha esnek.

çekici ışın Huzme kuvveti

Mevcut teknoloji bu 3 mm’lik
strafor topu gibi bezelye Akustik güç alanı
ÇEKİCİ
Yüksek genlikli ses Ses dalgalarının gücü
IŞINLAR
büyüklüğündeki nesneleri
dalgaları küçük havada tutmaya yetiyor. topu havada tutmada
cisimleri nasıl ya da döndürmede
hareket ettiriyor? kullanılıyor. Ölüm Yıldızı’nın çekici ışını düşman uzay
gemilerini yakalamak için kullanılıyordu.
Frekans Kısa süre önce bunun çok daha küçük
ölçekli olsa da gerçek bir versiyonu
© Asier Marzo, Bruce Drinkwater and Sriram Subramanian; Disney

Dalgaların frekansı
insanların işitemeyeceği yapıldı. Ultrasonik dalgalar hoparlörden
40 KHz olarak geçirilerek akustik hologram üretiliyor
ayarlanıyor. ve dalgaların yoğunluğu, bunların
nesneleri hareket ettirmesine izin
veriyor. Ancak bu “çekici ışın” Millenium
Hoparlörler Falcon gibi büyük nesneleri değil, boyu
64 adet minyatür hoparlör, ancak birkaç milimetrelik şeyleri
yüksek genlikli ses dalgısı hareket ettirmeyi amaçlıyor. Bu ultrason
üretiyor. teknolojisi ileride tıpta büyük rol
oynayabilir, mikrocerrahi araçlarının
vücutta kesi yapmadan kullanılmasına
ya da ilaçların vücudun belli bir
noktasına taşınmasına yarayabilir.

How It Works | 023

 TEKNOLOJİ
Baş

DROIDLER
Kubbe biçimli
başın vücudun her
yanında serbestçe
BB-8 nasıl Star Wars
dolaşmasını
sağlayan manyetik
çalışıyor? droidleri
YZ, akıllı robot rulmanları var. Popüler droidin iç
işleyişine ilişkin birçok
Star Wars evreninin
droid sınıfları:
alanında bizi ne kadar fan teorisi var

ileriye taşıyabilir? Gövde

Star Wars filmlerinde piyade savaş Küresel gövde
BB-8’e eski
robotlarından tutun da şirin BB-8’e kadar her astromek droidlerine
biçim ve büyüklükte droid bulunuyor. kıyasla hız avantajı
Dünyadaki robotlar ise onlar kadar zeki değil sağlıyor. 1. SINIF
Tıp
ama robotik yapay zekâda çıtayı yükselten Bunlar hastalıkları ve
gelişmeler gerçekleşiyor. Örneğin insansı Asimo yaralanmaları tedavi eden
duyguları ve eylemleri anlayabiliyor. PIBOT ise droidler. Cerrahi robotları
Anakin’in hayatını
uçak kullanmayı öğrenebiliyor. Robotlar uzay kurtararak onu Darth
keşfinde de bize yardımcı olacak; örneğin Vader’a dönüştürdüler.
NASA’nın SPHERE ve Robonaut2 robotları
Elektronik kontrol
UUI’deki mikroyerçekimi ortamında çalışmak sistemi
üzere tasarlandı. Robotlar giderek daha fazla Her yöne dönebilen
Motorlu kol tekerleklere bağlı dört adet
sorumluluk alıyor ve ileride insanlara daha az BB-8’in iç inde droidi her
motor, BB-8’in tıpkı bir Segway
bağımlı olacak. Böylece C-3PO ya da R2-D2 yöne hareket ettirebilen
gibi hareket etmesini sağlıyor.
küresel bir mafsal var.
düzeyinde YZ sahibi robotlar görebileceğiz. 2. SINIF
Teknik
Bu sınıftaki droidler uzay
Gerçek hayattaki 2 gemilerini ve iç sistemlerini
onarmak için. Sevgili
droidler astromek R2-D2 de
onlardan biri.
Bu son derece gelişmiş
droidler, özel görevlerde
kullanılıyor
4
3

1 3. SINIF
Protokol
5 C-3PO’nun bir zamanlar
dediği gibi, bu droidlerin
uzmanlık alanı
“insan-siborg ilişkileri”.
Genelde yardımcı olarak
1 AEODRS 2 DA VINCI CERRAHİ 3 PEPPER 4 KUKA KR 5 NASA CURIOSITY kullanılıyorlar.
Bomba imha robotu SİSTEMİ Duygu okuyucu 1000 TITAN MARS KEŞİF ARACI
Küçük, sağlam ve Robotik cerrahi En gelişmiş robotlardan Robot kol Robot kâşif
insansız bu robot, asistanı biri olan insansı Pepper, Bu aygıtlar 1 tonu bulan Kızıl Gezegen’in keşfinde
bombaları güvenli Insan elinden daha arkadaş olmak için ağırlıkları kaldırıp büyük rol oynayan bu robot,
biçimde etkisiz hale hareketli elleri sayesinde tasarlanmış. Insanlarla yükleyecek kadar Dünya’ya fotoğraf yolluyor
getirip taşıyabiliyor. Bir bu robot, cerrahların normal biçimde etkileşim kuvvetli ve genelde ve kendi içindeki
askerin sırt çantasına hassas operasyonlar kurup duyguları yüz otomobil üretiminde laboratuvarda Mars’tan
rahatça sığabilen araç, yapmasını sağlıyor. ifadesinden okuyabiliyor. kullanılıyor. topladığı kaya numunelerini 4. SINIF
hayat kurtarıyor. analiz edebiliyor. Savaşçı
Savaş droidleri galaksideki
pis işleri yapıyor ve
güvenlik robotundan ve
İLERİ BİYONİK askerden ödül avcısına
kadar türleri var.
Star Wars filmlerinde hem Anakin hem de Elektronik aygıt ön kolda, geriye kalan sinir
Luke, yaptıkları ışın kılıcı düellolarında sağ uçlarına bağlanıyor ve böylece elin doğal
ellerini yitirdikleri için biyonik uzuvlar hareketlerini yeniden oluşturabiliyor.
taşıyorlar. Newcastle Üniversitesince Parmak ucu algılayıcıları, kullanıcının sıcak
yürütülen yeni bir araştırma projesi, ve soğuk, sert ve yumuşak arasındaki farkı
uzuvlarını kaybedenler için biyonik el anlamasını; gözlük, top ya da meyve gibi
üretiyor. Mevcut uzuv protezleri genelde nesneleri kırmadan ya da düşürmeden
“fiş ve priz” tarzında ve kullanıcının belli tutabilmesini sağlıyor. Beyin ile el 5. SINIF
kasları kullanmayı öğrenmesini arasındaki iki yönlü iletişim gerçek zamanlı Işçi
gerektiriyor. Bu yeni teknoloji, yapay oluyor ve tıpkı doğal bir uzuvdaki gibi içalgı Bunlar temizlik ve bakım
uzuvların tıpkı gerçek bir el gibi, hem (propriyosepsiyon) yani vücudun uzvun gibi işlerde, özellikle de lav
basıncı hem de sıcaklığı algılamasını konumunu algılaması gerçekleşiyor. Dr Kianoush Nazarpour’un tasarladığı gezegeni Mustafar gibi
mümkün kılıyor. duyarlılığı artırılmış biyonik el tehlikeli yerlerde
kullanılıyor.

024 | How It Works

BİLİYOR MUYDUNUZ? İnsansı robot Pepper da C-3PO gibi farklı dillerde konuşabiliyor

KARA KIZAKLARI
Havada duran araçlarla
Tatooine tarzı yolculuk
Aero-X, Luke Skywalker’ın kara kızağını
(landspeeder) andıran yepyeni ve coşku verici
bir icat. Iki kişilik aygıt tıpkı bir motosiklet gibi
kullanılıyor. Arama kurtarma operasyonlarının
yanı sıra çiftçilik ve hayvancılık düşünülerek
tasarlanmış. Malloy Aeronautics’in Hoverbike’ı
da ona benzer bir başka ürün. Çok iddialı olan
bu projenin 3.000 metreyi bulan irtifada
havada durabilmesi bekleniyor. Hoverbike,
konsolundan gelen komutları motorlara iletmek
için elektrik sinyalleri kullanan bir telli uçuş
sistemine sahip olacak. Iki araç da uçmak için
pervane kullansa da, başka teknolojileri
kullanan tasarımlar da var. Manyetik levitasyon
ya da maglev daha şimdiden bir dizi ülkede tren
raylarında kullanılıyor ve zemine yerleştirilen
güçlü elektromıknatıslar aracı yukarı iterek
düşük sürtünmeyle gitmesini sağlıyor.
Malloy Aeronautics’in
Hoverbike’ı dünyanın
ilk uçan motosikleti
olarak tanımlanıyor.
UZMANLARA SORUN
Hava bisikletine ilişkin ayrıntılı bilgi
edinmek için Aerofex’le konuştuk
Aero-X nasıl çalışıyor?
Aero-X motosikletin tekerlekleri gibi arka arkaya
ama yere paralel olacak biçimde duran iki adet
fan kullanıyor. Bu düzenek aracı havalandırıyor,
ileri itiyor ve pilotun bisiklet üstündeymişçesine
denge sağlayıp uçmasına izin veriyor.
Nasıl kullanılacak?
Daha çok alçak irtifalı ve iş amaçlı olarak. Örneğin
çiftçilik, boru hattı ve tren rayı kontrolü ya da
patlamamış mühimmatların etkisiz hale getirilmesi
gibi özel görevler. Eğlence ve hava yarışları için de
çok popüler olacak.
Neden Aero-X tasarımında rotor bıçakları
kullandınız?
Araç kanalların içinde rotor bıçakları kullanıyor
çünkü bunlar kaldırma kuvveti oluşturmada çok
etkili. Rotorlar davranışı çok iyi bilinen, güvenilir
bir teknoloji. Kanalların içindeyken güvenliler ve
aşağı sapan hava akımı kontrol edilebiliyor.
Rotor bıçakları havada duran araçlar için en iyi
teknoloji mi? Diğer teknolojileri de araştırıyor
musunuz?
Diğer havada durma teknolojilerini de düşündük
ama hepsinin dezavantajları var. Jet motorları
geçmişte denendi ama çıkardıkları gürültü ve
akımın aşağı sapması, düşük irtifalarda
dayanılacak gibi değil. Manyetik levitasyon da
etkili ama hem çok enerji gerektiriyor hem de
yüzeyin özel olarak hazırlanmasını. O yüzden bizim
amaçlarımız için uygun değil.
Bu teknolojiyi başka araçlarda ya da makinelerde
kullanmak olanaklı mı?
Şu anda ürün ilaçlama için daha küçük, robotik bir
versiyonunu geliştiriyoruz. Su üstünde yol alması
için de benzer bir alet geliştirmemiz talep edildi.
Dronların büyüdükçe daha güvenli olması için
Aero-X teknolojisine başvurulacağını düşünüyoruz.
Star Wars’taki kara kızağından ne farkı var?
Kara kızağı, motorunu durdursanız bile havada
asılı kalıyor. Aero-X’in ise havalanması için
pilotunun olması lazım. Onun dışında pek bir farkı
yok.
Havada duran araçların geleceğini nasıl
görüyorsunuz?
Yerden 4,5 metre kadar yüksekte hareket eden
yepyeni bir araç sınıfı göreceğiz. Bunlar otomobile
benzemeye başlayacak ve yüzeye yakın taşımaya
yeni bir katman getirecekler. Ilk başta devriyeler
ve acil durumlar için kullanılacak, sonra taksi
hizmetlerine ve yolcu taşımaya yayılacaklar.
Otomobilleri ortadan kaldırmak yerine, onların
eksiklerini giderecekler.

Kontrol
Aero-X’i kullanmayı
“Aero-X eğlence ve
öğrenmek yalnızca bir hafta
sürüyor. Ek güvenlik için
hava yarışları için
isteğe bağlı hava yastıkları
ve bir de devrilme önleyici
çok popüler
Aero-X olacak.”

© Disney; Newcastle University; 2016 Intuitive Surgical, Inc; SoftBank Robotics; Northrop Grumman Corp.; Malloy Aeronautics
çubuğu var.

Tıpkı motosiklet gibi

kullanılan düşük irtifalı Yapı
uçan bisiklet Karbon fiber kompozit yapısı aracı
hafif ama sağlam kılıyor. Aero-X’in
suda hareket etmesi için altına duba
Ekstralar takmak mümkün.
Hoverkrafta yük
taşımak için römork
bağlanabiliyor. Ayrıca
telefon ve tablet şarj
etmek için USB
portları var.

Yerden yüksekte
Aero-X, dönen karbon fiber Fan koruması
pervaneleri sayesinde yerden Havanın daha verimli akışını Dikey kaldırma
3 metre havalanabiliyor ve sağlamak ve engellerden zarar Araç piste ihtiyaç duymaksızın dikey
saatte 72 km hıza erişebiliyor. görmesini önlemek için rotorlar olarak havalanıyor ve standart
kanalların içinde hareket ediyor. benzinle 75 dakika havada kalabiliyor.

How It Works | 025

 TEKNOLOJİ Lazer saldırısı gözle
görülmeyebiliyor.
Hedef, hasar alana
kadar vurulduğunu

LAZER SİLAHLARI
anlamıyor bile.

Güçlü ışık ışınları fırlatan silahlar

yakında cephelerde boy gösterebilir
ABD ordusu 2010 yılında USS Ponce gemisinden ateşlenen bir yönlü enerji silahıyla
gökyüzündeki dört adet dronu düşürerek lazer silahlarının kullanılabileceğini
göstermişti. Lazer silahları bir yere kadar füzelerin yerini alabilir. Şu anda Stryker
zırhlı kara araçlarında ve havada, AC-130 silahlı uçaklarında da lazerler test ediliyor.

Lazerli silah
sistemi (LaWS)
ABD Deniz Kuvvetleri’nin yeni enerji silahı, Hedef takip algılayıcısı
botları batırabiliyor ve dronları düşürebiliyor. LaWS hareketli hedeflere
kilitlenip takip yardımı sunarak,
ısı güdümlü füzelerin hedeflerini
Radyo frekans bulmasını sağlayabiliyor.
algılayıcısı
Hassas menzil verisi, hedefin
uzaklığını ve hızını belirliyor.

Kullanım
Silah şu anda ABD
Donanması’na ait
USS Ponce gemisine
monte edilmiş halde.

LaWS, Star
Wars’taki lazer
silahlarına benziyor.

Fiber optik kablolar Huzme yönlendirici

Aygıtın kabloları
güvertenin altında saklı ve
gemide güç olduğu sürece,
sınırsız sayıda atış
yapabiliyor.
Silahın namlusu hareketli bir
kundak tarafından hareket
ettirilebiliyor ve manevra becerisi,
en hızlı gemilerin bile ondan
kaçamayacağı anlamına geliyor.
Lazer huzmeleri
Altı adet lazer huzmesi aynı anda
ateşleniyor. Bunlar hedefi yok
edecek kadar güçlü ama sadece
etkisiz hale de getirebiliyor.

BİR X-WING NASIL Boeing X-48B’nin uçan kanat tasarımı

ÇALIŞIRDI?
X-Wing’inkinden çok da farklı değil

Asiler Birliği’nin yıldız savaşçısının alışılmadık biçimi,

gerçek hayatta olsa havalanıp havalanamayacağı
sorusunu da beraberinde getiriyor. X-Wing pek
aerodinamik yapılı değil ve kanatlardaki motorlar da
silahlar da çok ağır; bu da Dünya’da uçuracak olsak çok
miktarda istenmeyen sürtünmeye yol açacak demektir.
Bunu demişken, kanatlar işe yararlığı kanıtlanmış olan
çift kanat tasarımına da benziyor.
Gerçek hayattaki bir X-Wing, ancak bilgisayar
kontrolünde olduğu sürece uçabilir. Bilgisayar desteği
olmadan kullanmak çok zor olurdu. X-Wing’in kuyruğu
olmadığından pilot havada stabiliteyi sağlamakta
“Gerçek hayatta
zorlanırdı. Geleneksel uçaklarda basınç merkezi ağırlık
merkezinin gerisindedir, bu da uçuş rotasının düz
bir X-Wing
kalmasına yardım eder. Fakat X-Wing’in tasarımı öyle
değil. Şu anda Kırmızı Filo savaşçılarına en yakın
ancak bilgisayar
tasarım, uçan kanat tasarımlı Boeing X-48B’de var. kontrolünde uçabilir”

026 | How It Works

BİLİYOR MUYDUNUZ? LaWS atış başına 1 dolarlık maliyete sahip. Isıya duyarlı bir füzenin maliyeti ise 1 milyon dolar

IŞIN KILIÇLARI Gerçek hayatta

ışın kılıcı
Birçok Star Wars hayranı kendi Jedi silahına yapılabilir mi?
sahip olmanın hayalini kuruyor Bu galaktik kılıcı
yapmak için çok
Bilim insanları efsanevi ışın kılıcını yol açıyor. Bunun potansiyel dezavantajı, uğraşmak gerek
yaratmanın iki yolunu önerdiler. Bunlardan lazerin kolayca geri yansıtılabilmesi. Yani
biri, maddenin dördüncü hali olan plazmayı rakibinizin tek yapması gereken yanında bir
kullanmak. Plazma, atomların eksi yüklü ayna taşımak. O zaman kendi kılıcınızı kolayca Plazma ışını
elektronlar ve artı yüklü iyonlar olmak üzere size karşı kullanabilir. Plazmanın yoğunlaştırılarak
ayrıştığı, iyonlaşmış bir gaz. Teoride bu süper TEC Torch ise tıpkı ışın kılıcı gibi, maddeleri bir huzmeye
dönüştürülmesi lazım. Bu
ısınmış madde metali kesebiliyor ama bunun kolayca kesebilen taşınabilir bir kesici. Energetic da plazma parçacıklarını
için akıllara durgunluk verecek miktarda enerji Materials & Products firmasının ürettiği alet, kontrol eden manyetik
gerek ve elinizde tutamayacağınız kadar da 2.800 Celsius sıcaklıkta yanan termit kartuşları alanlarla elde edilebilir.

sıcak. içeriyor. Bu, çeliği tereyağı gibi kesmek için

Bir diğer fikir de lazer kullanmak. Harvard ve yeterli. TEC Torch bir iki saniye içinde kapı Katı çekirdek
MIT’den bilim insanları fotonların birbirleriyle menteşelerini, kilitleri ve zincirleri kesebiliyor Plazma ışın kılıçları
etkileşime girmeye ikna edilebileceğini ortaya ve arama kurtarma operasyonlarında askerin birbirlerinin içinden
rahatça geçer. Bunu
çıkardı. Bir vakum odasında, neredeyse mutlak ve polisin çok işine yarayabilir. önlemek için katı bir
sıfıra varan bir sıcaklıkta rubidyum atomlarıyla
TEC Torch
çekirdek kullanılabilir
birbirlerine bağlanırlarsa birleşerek molekül ama bu durumda
materyalin aşırı
oluşturabiliyorlar. Bu da lazerlerin birbirlerinin Bu termal kesme aygıtı, çeliği saniyeler içinde yüksek sıcaklığa
içinden geçmek yerine gerçekten çarpışmasına eriten yoğun ısı patlamalarına yol açıyor. dayanabilmesi lazım.

Uç nokta
TEC Torch maddeleri Şu anda bir lazeri
erime noktasının ya da plazmayı
üstüne çıkararak belli bir noktada
aşındırıyor. durdurmanın
makul bir
yöntemi
bulunmuyor.

Isı patlaması
Metal buharının her bir
patlaması yalnızca iki saniye Açma ve
sürse de, metal kilitleri, kapama
zincirleri ve menteşeleri Eğer katı bir
kesmeye yetiyor. çekirdek
kullanılacaksa ışın
kılıcı filmlerdeki
Kullanım alanları gibi açılıp
Ateşleme TEC Torch kurtarma kapanmayacaktır.
Düğmeye basılınca metallerle görevlerinde kapalı
metal oksitlerin tutuşabilir bölgelere kolayca ulaşmak
karışımını içeren termit için askeri operasyonlarda
kartuşu ateşleniyor. kullanılabilir. Su altında da Pil
© Disney; NASA/Boeing; WIKI; Illustration by Jo Smolaga; Energetic Materials & Products, Inc
işe yarıyor. Mevcut piller bir
plazma ışın kılıcını
çalıştıramaz. Bu
sorun karbon
nanotüpler gibi
süper materyallerle
LASERSABER çözülebilir.

Işın kılıcına çok benzeyen bir elektronik aygıt

daha şimdiden piyasada. LaserSaber adlı bu
ürün 80 santimetrelik polikarbonat bıçaktan
ve alüminyum alaşımlı bir kabzadan oluşuyor. El yakıyor
Lazerin enerjisi tüm bıçağa eşit olarak Plazmanın aşırı
dağıtılıyor ve hatta tıpkı filmdeki gibi “açılma” sıcaklığı yüzünden
ve “kapanma” efekti de oluşuyor. Bunun için, kılıç tutulamayacak
tüpün içinde manyetik kuvvetle havada duran kadar ısınacaktır.
bir metal küre var. LaserSaber açılınca küre Bir soğutma
tüp boyunca ilerliyor ve en yukarıdaki tertibatı
mıknatısa gelip sabitlenerek bıçağa sabit bir Lazerin kendisi çok kuvvetli olduğundan düşünülebilir ama
uç oluşturuyor. LaserSaber’i kullanırken gözlük takmak gerekiyor. bu da taşınmayacak
kadar büyük olur.

How It Works | 027

 TEKNOLOJİ

Alışverişin geleceği
Amazon Go’nun akıllı marketi, sırada, kuyrukta beklemeyi
tarihe gömüyor
Müşteriler, şu ana

A
mazon, çevrimiçi hizmetleriyle kadar 5 tanesi
alışveriş yapma tarzımızda açılan Amazon Go
mağazalarına
devrime yol açtı ama perakende
girerken
satış devi, siber uzayın dışındaki telefonlarını
alışverişin de bir geleceği olduğuna okutuyor.
inanıyor. 2016’nın Aralık ayında ilk somut
Amazon Go marketi ABD’nin Seattle
kentinde hizmete girdi. Fakat diğer
dükkânlardan farklı olarak burada
istediğinizi alıyor, sonra kasa kuyruğunda
dakikalarca beklemeden ödemenizi
yapıyorsunuz.
Hayır, sakın kendi ödemenizi yaptığınız
kasalardan söz ettiğimizi sanmayın; bu
gelecekten fırlamış markette Amazon’un
3
“elini kolunu sallayarak çıkma teknolojisi”
dediği ileri teknolojili bir güvenlik sistemi
var. Bilgisayarlı görüşten faydalanan
yüzlerce kamera, marketin her açıdan
görülmesini, makinelerin önlerinde ne
olduğunu “anlamasını” ve nesnelerin ne 9
olduğunu tanımasını sağlıyor. Böylece,
dükkân yalnızca alışverişçiyi değil, onun
satın aldığı her şeyi de tanıyabiliyor. Sonra
bunlar bir sanal alışveriş sepetine
ekleniyor ve müşteri marketten çıkarken
hepsinin bedeli hesabından düşülüyor.
Bu sistem, bir ürünü alıp (mesela
içindekilere bakmak için) tekrar raftaki
yerine koyduğunuzu anlayacak kadar da
akıllı. Bu da geleceğin marketinin
sayısız saptama aygıtıyla ve
muhtemelen raflardaki ağırlık ölçerlerle
donatılması sayesinde gerçekleşiyor.
Marketteki sayısız algılayıcının topladığı
bilgiler tıpkı Amazon Echo’nun sesleri
tanıması gibi, bulut üstünde çalışan
makine öğrenimi sayesinde gerçekleşiyor
ve teknoloji şirketinin devasa veri
merkezlerinin gücü kullanılarak satın
aldıklarınızın bedeli hesaplanıyor. Ancak
süreç yüzde yüz otomatik değil.
Sahne arkasında hâlâ Tavandaki sayısız kamera ve
algoritmaları eğiten ve ürünleri algılayıcı, müşterilerin
alışverişini takip ediyor.
tanıyıp tanımadıklarını kontrol
eden insan çalışanlar var. İnsanlar
taze yiyecekler hazırlamak,
boşalan stokları doldurmak ve 1
alkollü içki alan müşterilerin yaş
sınırı dolayısıyla kimliklerini
kontrol etmek için de bu
marketlerde çalışmayı sürdürüyor.

028 How It Works

BİLİYOR MUYDUNUZ? Amazon, önümüzdeki 10 yıl boyunca bu mağazaların sayısını 2000 adete çıkarmayı planlıyor

Alışverişte al ve çık devri “Yüzlerce kamera,

Amazon’un süper zeki marketleri kasada bekleme adımını ortadan kaldırıyor marketi her açıdan
Giriş Akıllı gözetim Stressiz alışveriş izliyor”
1 Alışverişe başlarken
telefonunuzdaki Amazon
2 Yüzlerce kamera
(geleneksel RGB merceklerin
3 Raflardaki basınçlı
plakalar bir ürünü satın
Go uygulamasını, girişteki yanı sıra derinlik ölçen mı aldınız, bakıp yerine
turnikelerden birine kameralar da var) mi koydunuz, anlıyor.
okutuyorsunuz. Bir müşterilerin hareketlerini
algılayıcı, uygulamanızın bilgisayarlı görüş sayesinde
size has QR kodunu okuyor. takip ediyor.

4
7 2

Yeni nesil barkodlar

4 Bazı ürünler, özellikle de taze
sandviç ve salatalar kameraların
kolayca tanıması için noktalı kodlarla
etiketlenmiş.

Kasa kuyruğu yok

5 Alışverişinizi bitirdiniz mi hiçbir
şey yapmadan çıkıp gidiyorsunuz.
Çıkarken telefonu tekrar okutmanız
bile gerekmiyor.

Anında ödeme
6 Siz çıktığınız anda banka
hesabınızdan para çekiliyor ve Amazon
Go uygulamanıza elektronik fatura
yollanıyor.

Geniş ürün seçeneği

8
7 Popüler markaların yanı sıra,
mağazada Amazon Hazır Yemekleri
gibi firmanın kendi ürettiği şeyler de
var.

Yüzde yüz otomatik değil

5
8 Kasiyer olmasa da, markette taze
gıda hazırlayan ve rafları dolduran
personel çalışıyor.

Arkadaşlarla alışveriş
6 9 Bir müşteri, telefonu okuttuktan
sonra girmelerine izin vererek iki kişiyi
yanında getirebiliyor ama bu kişilerin
aldıkları her şey müşterinin hesabına
yazılıyor.
© Getty; Illustration by Nicholas Forder

Kalabalık kontrolü
10 10 Kabaca 167 metrekarelik
Seattle marketinde aynı anda en çok 90
müşteri bulunabiliyor. Bunun nedeni
marketin takip teknolojisinin sınırları
değil, yangın emniyeti kanunları.
How It Works 029
 BİLİM
ENVIRONMENT

ZİHİN
OYUNLARI
Her zaman gördüklerinize ve hissettiklerinize inanmamanız
gerektiğini gösteren akıllara zarar illüzyonları keşfe çıkın

G
ünlük hayatınızda beyniniz, etrafınızdaki
dünyayı duyularınız aracılığıyla sürekli
algılar. Beynin aldığı kesintisiz bilgi akışı
altından kalkılacak gibi değildir, o yüzden de beyin
gördüklerinizi ya da hissettiklerinizi basitleştirmek
için kestirmelere sapar, en muhtemel yorumları
seçer. Bu da her şeye aynı anda odaklanmak
yerine, önemli olan şeylere eğilmeyi mümkün
hale getirir. Beyin aynı zamanda geleceği tahmin
etmekte çok iyidir. Bu sayede fiziksel olarak bir şeyi
görmek ve dokunmakla, gözlerinizden ya da
uzuvlarınızdan gelen bu sinyalleri alıp işlemek
arasındaki zaman farkını telafi eder. Ne var ki bu
tahminler ve kestirmeler beyninizin
kandırılmasını da kolaylaştırır.
İnsanlar binlerce yıldır zihni aldatmanın yeni
yollarını keşfediyor. Mesela optik illüzyon
örneklerine Taş Devri mağara resimlerinde bile
rastlanıyor. Eski Yunan filozofu Aristo, günümüzde
şelale etkisi dediğimiz bir illüzyona göndermede
bulunarak “duyularımıza güvenebiliriz ama
kolayca aldatılabilirler” diyordu. Bir şelaleyi
izlerken farkına varmıştı ki, gözlerini hareketli
sudan hareketsiz kayalara kaydırdığında kayalar
sanki suyun akışının ters yönünde hareket
ediyordu. Artık “hareket art etkisi” diye bilinen bu
durum, beyindeki kimi nöronları hareketi
algılarken yorulmasıyla oluşuyor. Taşlara
baktığınızda diğer nöronlar yorgun nöronları telafi
etmek için aşırı çalışıyor ve bu da hareket
illüzyonuna yol açıyor.
Beynin illüzyonlara nasıl tepki verdiğini
incelemek, artık Aristo’nun gününe kıyasla çok
daha kolay. İşlevsel manyetik rezonanslı
görüntüleme (fMRI) yöntemi, belli imgeleri ya da
durumları deneyimlediğimiz sırada kafamızın
içinde neler olup bittiğini analiz etme ve beynin
tepkilerini gerçek zamanlı araştırma fırsatı tanıyor.
Bununla birlikte bazı illüzyonlara verdiğimiz
tepkiler hâlâ gizemini koruduğu için, daha
keşfedilecek çok şey var.
Işık giriyor

Nasıl görüyoruz?
Gözünüzdeki mercekler bir nesneden
yansıyan ışığı retinaya odaklıyor.

Göz küreleri, beyne çevrenin üç boyutlu, renkli
ve hareketli görüntülerini oluşturma olanağı
vererek dünyaya açılan pencerelerimiz oluyor.
Gözlerimiz tıpkı birer fotoğraf makinesi gibi.
Işık, bir mercekten geçerek giriyor, sonra retina
adındaki bir tür algılayıcının üstüne odaklanıyor.
Kaslarımız merceği düzleştirerek uzaktaki
nesnelere ya da merceği kalınlaştırarak
yakındaki nesnelere odaklandıkça, gözlerimiz
fotoğraf makinesi gibi zum da yapabiliyor.
Işık, retinaya düşünce buradaki ışığa duyarlı
hücreler yani çubuklar ve koniler tarafından
algılanıyor. Çubuklar karanlıkta görüşten
sorumlu ve siyah beyaz görmemize izin veriyor.
Koniler ise aydınlık ortamlarda detayları ve
renkleri algılamamızı sağlıyor. Işıkla temas
eden çubuk ve koni hücrelerindeki kimyasal
maddeler değişiyor ve beyne elektriksel bir
sinyal yolluyor.
Her bir gözden gelen bilgi burada Sinyal yollama
karşılaştırılıp birleştiriliyor ve böylece çevrenizin Retinadaki ışığa duyarlı
yeterince derinliğe ve kontrasta sahip bir hücreler ışık sinyallerini
imgesi oluşturulabiliyor. Tüm bu süreç elektrik sinyallerine
saniyenin yüzde biri kadar sürüyor ve dünyayı dönüştürüyor.
neredeyse gerçek zamanlı görmemize izin
veriyor. Beyne giriş
Elektrik sinyalleri

İnsan gözü Sinirler optik sinirden

Baş aşağı buluşuyor beyne gidiyor.
Retina, ışık sinyallerini Iki optik sinir kesişince
Işık dalgalarını çevremize ait baş aşağı olacak iki gözden gelen
görüntülere nasıl dönüştürüyoruz? biçimde algılıyor. sinyaller birleşiyor.
© Thinkstock; Getty; WIKI; Illustration by Art Agency

Işık kırılıyor Sinyaller

Göz küresinin kavisli Beyin gücü Iki gözün sol tarafından
merceği, ışığı göze Beyin, elektrik gelen sinyaller beynin
girdiği sırada kırıyor. sinyallerini görüntüye sol yanına gidiyor (tersi
dönüştürüp ters de geçerli).
çeviriyor.

030 | How It Works

 Yılın En İyi İllüzyonu yarışması 2005’ten bu yana düzenleniyor ve bilim
BİLİYOR MUYDUNUZ?
insanlarının yeni illüzyonlar saptamasına yardımcı oluyor.

“İnsanlar binlerce yıldır zihni aldatmanın

yeni yollarını keşfediyor.”

How It Works | 031

 BİLİM
ENVIRONMENT

Büyüklük illüzyonları
Bağlamın nesnelerin gerçek boyutunu nasıl
gizleyebildiğini keşfedin Ponzo
Yan yana duran iki nesneye baktığınızda, aynı
boyda olup olmadıklarını ya da birinin diğerinden
illüzyonu
Sarı doğrulardan hangisi Ebbinghaus illüzyonu
büyük olup olmadığını muhtemelen kolayca
daha uzun? Bağlamın algıyı nasıl
anlayabilirsiniz. Ne var ki bazı optik illüzyonlarda etkilediğinin bir örneği.
her zaman doğru yanıtı bulamayabilirsiniz. Bunun
nedeni, beynimizin çoğu zaman bir nesnenin
Boyutları Beyin aldanıyor
boyutuyla ilgili karar verirken civardaki diğer hesaplamak Beyin aşırı telafide bulunarak
nesneleri dikkate almasıdır. O yüzden de bağlam, Beyin, uzaktaki nesnenin üstteki doğrunun daha uzun
yakındakiyle aynı algılanmasını sağlıyor.
zihnimizi kolayca yanıltabilir.
görünebilmesi için,
Örneğin bu sayfanın sağ üstündeki Ebbinghaus aslında daha uzun olması
illüzyonuna bakalım. Birçok kişi sağdaki turuncu gerektiğine karar veriyor.
dairenin soldakinden büyük olduğunu söyleyecektir Uzakta
Birleşen paralel çizgiler
ama aslında iki daire de tastamam aynı büyüklükte.
beyni, üstteki doğrunun
Beyin, turuncu dairelerin büyüklüğünü belirlerken daha uzakta olduğuna
mavi daireleri de hesaba katar. Soldaki mavi daireler inandırıyor.
daha büyük olduğundan, soldaki turuncu daire de
göze daha küçük görünür.
Bağlam, beynimizin derinlik algısıyla da
oynayabilir, böylece nesnelerin olduklarından daha
Gerçekte
yakın ya da uzak olarak algılanmasına yol açabilir. Iki sarı doğru da
Bu da buradaki Ponzo illüzyonunda görüldüğü aslında tamamen
aynı uzunlukta.
üzere, nesnelerin boyutlarını nasıl algıladığımızı
etkiler.

Ekran titreşimi Kontrast illüzyonları

Bir LCD ekranı video kamerayla kaydederseniz
ekranın titreştiğini fark edersiniz. Bunun
nedeni, ekranın gerçek hayatta gerçekten de
titreşmesi ama gözlerimizin aldanarak sürekli
bir görüntü olduğunu zannetmesidir. Kamera
kayıt yaparken durağan kareleri hızla kaydeder,
sonra bunları birbirine ekleyerek hareketli bir
görüntü oluşturur. Öte yandan gözlerimiz
beynimize sürekli bilgi yollar ve titreşimin yol
açtığı boşlukları da ekrandan gelen ışığın art
görüntüsüyle doldurur.
© WIKI; Thinkstock
Bağlam, yalnızca nesnelerin büyüklüklerini değil
renklerini nasıl algıladığımızı da etkiler. Bu resimdeki
tüm yeşil kareler aynı tonda ama soldakiler
sağdakilerden daha koyu görünüyor. Çünkü soldaki
yeşil kareler daha açık bir arka planın üstünde yer
alıyor. Bu da kontrastı artırarak karelerin Bu kontrast illüzyonunda
çevresinden daha koyu algılanmasına yol açıyor. Bu A ve B kareleri aslında grinin
eşzamanlı kontrast illüzyonunun, retinadaki ışığa aynı tonunda.
duyarlı hücrelerin yan yana duran iki farklı rengi
algılayışından kaynaklandığı düşünülüyor. Işık daha
parlak bir arka plandan yansıyıp hücrelere çarpınca,

bitişikteki hücrelerin sinyal vermesi engelleniyor. Bu güçlü bir sinyal oluşturmasına, bu yüzden de daha
da soldaki yeşil karelerden yansıyan ışığın daha karanlık görünmesine neden oluyor.

LCD ekranlar parlaklıklarını denetlemek için Sarı arka plan üstündeki yeşil kareler, mavi
gücü sürekli açıp kapatır. üstündekilerden daha koyu görünüyor.

032 | How It Works

 Dikey çizgilerden oluşmuş bir kare, yatay çizgilerden oluşmuş bir kareden
BİLİYOR MUYDUNUZ?
daha kısa ve geniş görünür.

“Beyinlerimiz bağlam
çerçevesinde kolayca
aldatılabilir”

Hareket illüzyonları
Beynimiz durağan bir görüntünün
hareketli olduğuna nasıl aldanıyor?
Bu resmin küçük bir bölümüne odaklanırsanız
muhtemelen durağan bir desen göreceksiniz.
Ama görüntüye bir bütün olarak bakarsanız
canlandığını, adeta nabız gibi attığını fark
edeceksiniz. Bu periferik kayma illüzyonu,
aydınlığı ve karanlığı algılama şeklimizin yanı
sıra, gözlerimizin hızlı hareketinin bir sonucudur.
Beyin görüntüdeki açık ve koyu renkli
bölümlerin birleşiminin altından kalkamaz,
kalkamayınca da harekete duyarlı kısımları
etkinleşerek gerçek bir hareket sezmiş gibi tepki
verir. Beyinlerimiz açık renkleri koyu renklerden
daha çabuk algılayabildiği için, desen ortadaki
açık renkli kısma hareket ediyormuş gibi görünür.
Adına seğirme dediğimiz hızlı ve
saptanamayan göz hareketleri bu etkiyi
güçlendirir. Gözünüz bu küçücük hareketlerden
birini her yaptığında, retinaya giden imge
yenilenir ve beyni yine aşırı bilgiye boğar.
Seğirmeler durunca beyin duruma ayak
uydurmaya fırsat bulur ve hareket illüzyonu
azalarak sona erer.

How It Works | 033

 BİLİM
ENVIRONMENT
Kıyafetlerin
üstündeki yatay
çizgiler, gözlerimizin

Vücudu
insanların vücut
biçimini
algılayışını
etkiler
Ayna terapisi
kandırmak
Beyni kandırarak sahte vücut kısımlarının sahibi
olduğuna inandırmak, hayalet uzuv ağrısı çeken
hastalara yardımcı oluyor. Hayalet ağrı, kesilmiş
ya da felçli bir uzuvdaki ağrı hissi. Etkilenen
uzvu bir aynanın arkasına koyup etkilenmemiş
Beyninizi kandırmak fiziksel diğer uzvu hareket ettirerek beyni, yansımanın
gerçekten hareketli bir uzuv olduğuna
acıyı hafifletebilir ya da inandırmak mümkün. Bu da hastanın hayalet
uzvu zihinsel olarak hareket ettirmesine,
olmayan acılar yaratabilir sözgelimi acı verici bir konumdan kurtararak
rahatlatmasına izin veriyor. Illüzyonun işe

Plastik el illüzyonu yaramasının altında, beynin görsel geribildirimi

dokunsal geribildirimden daha öncelikli sayması
var. Böylece, hareketin gözlenmesi beyinde
Zihninizi, sahte bir elin size ait olduğuna inandırın
gerçek hareketle ilgili süreçleri tetikliyor.

Gözlerine inan
Beyin için görsel girdiler,
dokunsal girdilerden
önceliklidir. O yüzden de
gördüğü elin size ait
olduğuna inanır.

Ayna terapisi, beyni bir uzvun yansımasını gerçek

olduğuna ikna ediyor.

1 Elinizi saklayın
Masaya bir kitabı ters olarak koyun, bir elinizi de
göremeyeceğiniz biçimde kitabın altına yerleştirin. Plastik
2 Dokunmaya başlayın
Bir arkadaşınız, gerçek elinizin ve sahte elin orta
parmaklarını aynı anda okşamaya başlasın. Bir iki dakika
eli omzunuzla aynı hizada olacak biçimde önünüze koyun.
Kendi kolunuzu ve sahte elin “kolunu” kumaşla
sonra gerçek elinizin artık var olmadığını, sahte elin
gerçek eliniz olduğunu hissedeceksiniz.
Azalan acı
örterseniz illüzyona katkıda bulunursunuz. Beynin görsel girdiyi dokunsal girdiden daha
öncelikli sayma eğilimi, acı deneyimini manipüle
etmeye olanak tanıyor. Oxford Üniversitesinden
araştırmacıların yürüttüğü çalışmada, sağ
kollarındaki kronik ağrıdan yakınan
katılımcılardan, kollarına bir yandan dürbünle
bakmaları, bir yandan da kollarını oynatmaları
istendi. Sonra aynı şeyi, dürbünün tersiyle
bakarak tekrarladılar. Kollarını daha yakından
gören katılımcıların tümü de acının arttığını,
kollarını daha küçük ve daha uzakta
gördüklerindeyse acının ve hatta şişkinliğin bile
azaldığını bildirdiler. Bu illüzyonun tam olarak
nasıl işlediği bilinmiyor. Bir teoriye göre, kolu
büyütmek dokunma hissini hassaslaştırıyor. Bir
başka açıklama da uzvu “küçülterek” beynin
sahiplik hissinin zayıflatıldığı, böylece acıya
karşı duyarsızlaştırıldığı.

Uzvun reddi
Beyinde, elinizin hareketlerini
denetleyen elektrik sinyalleri
zayıflayarak, elinizin artık orada
olmadığını hissettirecek.

3 Acı verin
Arkadaşınız plastik ele çekiçle
vursun. Beyniniz görsel ve fiziksel bilgiyi
Vücut illüzyonları,
ampütelerin hayalet
birleştirip sahte eli sahiplenince bir uzuv ağrısını Dürbünün fiziksel acıyı azalttığı kanıtlandı.
anlığına acı duyacaksınız. hafifletmeye
yardımcı olabilir.

034 | How It Works

 Plastik el illüzyonu, doktorların anoreksiya gibi vücut algısının
BİLİYOR MUYDUNUZ?
çarpıldığı hastalıkları araştırmasına yardımcı oluyor.

Pinokyo illüzyonu 1 Gözünüzü

bağlayın
Bu illüzyon sayesinde devasa uzunlukta bir Bir iskemleye oturun ve
burnunuz olduğunu deneyimleyebilirsiniz etrafınızı görmemek için
gözünüzü bağlayın.

3 Burunları tutun 2 Bir yardımcı

Bir elinizle kendi bulun
burnunuzu, diğer elinizle Bir arkadaşınız ya da
önünüzdeki kişinin aile bireylerinden biri
burnunu tutun. tam önünüzde bir
iskemleye otursun.

5 Hangi burun 4 Okşamaya

Bir süre sonra, iki elinizin başlayın
de aynı buruna Iki burnu da aynı anda,
dokunduğunu benzer hareketlerle hafif
hissedeceksiniz. hafif okşayın.
Plastik el illüzyonu beyinlerimizi kandırarak
yapay bir uzvu “sahiplenmemize” ve
kabullenmemize yol açabiliyor.
Başarı oranı
Bu illüzyon insanların
%50’sinden fazlasında Beyin aldanıyor
işe yarıyor. Yani hiçbir şey Görsel girdi olmayınca
hissetmeyebilirsiniz de. beyin burnun konumunu

© WIKI; Thinkstock; Getty; Illustrations by Art Agency

sırf dokunma hissiyle
belirliyor.

Uzun burun
Kolunuzu uzattığınız için,
beyniniz, burnunuzun
çok uzun olduğunu
zannediyor. Müller Lyer illüzyonu aynı uzunlukta olan
ama bazısı diğerlerinden daha uzun
görünen üç ok kullanıyor.

“Beyin, görsel
geribildirimi dokunsal
geribildirimden öncelikli
sayıyor”
How It Works | 035
 BİLİM
ENVIRONMENT

VÜCUDUNUZ
KAÇ GÖZ
YAŞINDA? MERCEĞİ
Siz bu cümleyi okuyana kadar
vücudunuz 2 milyon yeni 80+
alyuvar hücresi üretmiş olacak
YIL
V
ücudunuzda 37,2 trilyon hücre bulunuyor.
Mercek (lens) gözünüzün ışığı retinaya
Beyninizde 86 milyar nöron, teninizde odaklayan kısmıdır. Büyük oranda
izolasyon sağlayan 50 milyar yağ hücresi ve fibröz dokudan ve sudan oluşmuştur
kanınızın her milimetreküpünde 4-6 milyar hücre ama siz yaşadıkça yaşamaya devam
eden bir hücre katmanı da içerir.
var. Fakat hücreler ölümsüz değil. Onlar da
yaşlanıyor, yıpranıyor ve vücudunuz onları
yenilemek için sürekli bir yarış içinde. Alyuvarların
ömrü yalnızca üç ay kadar; her gün 50 milyon deri
hücresi dökülüp gidiyor ve sperm hücrelerinin ömrü
üç ila beş günle sınırlı. Aslında kaç yaşında
olduğunuzu öğrenmek için okumaya devam edin.

YANAĞINIZIN MİDE ÇEPERİ TROMBOSİT EPİDERMAL

İÇİ 2-9 gün 10 gün HÜCRELER
3 saat 10–30 gün

Tükürükteki yanak çeperi hücreleri
üstünde yapılan araştırmalar
bunların neredeyse her 2,7 saatte
bir yenilendiğini gösterdi.
Kalın bir mukus tabakası mide
çeperindeki hücreleri koruyor
ama yine de haftada en azından
bir kez yenilenmeleri gerekiyor.
Megakaryosit denen büyük hücreler,
adına trombosit denen küçük
parçaları üretiyor ve bunlar da kan
damarlarındaki delikleri tıkıyor.
Ömürleri yalnızca on gün kadar.
Cildinizin dışında 18 ila 23 katman
halinde ölü deri bulunuyor. Yeni
hücreler aşağıdan geliyor ve birkaç
hafta içinde yüzeye kadar ulaşıyor.

SPERM 3–5 gün SEREBRAL

NÖRONLAR
Yetişkin erkekler sürekli olarak sperm üretiyor.
Bu hücreler yumurta arayışı içinde üç ila beş
gün sağ kalabiliyor.

80+
yıl
YUMURTALAR Tüm vücudun
kendini yedi yılda
50+ bir yenilediğini
yıl duymuşsunuzdur
ama beyin
Kadınlar tüm hücreleri biz ölene
yumurta hücreleri
hazır olarak
AKCİĞER ÇEPERİ kadar aynı kalıyor.

doğuyorlar ama 8 gün

menopoz Akciğerlerin nazik çeperi yalnızca tek bir
sonrasında hücre kalınlığında ve bir haftadan biraz
yumurtlama fazla dayanıyor.
gerçekleşmiyor.
036 | How It Works WWW.HOWITWORKSDAILY.COM
 Birçok doku ve organ yetişkin kök hücre barındırıyor. Bunlar her dokuya
BİLİYOR MUYDUNUZ? uygun yeni hücreler üretebiliyor.

VÜCUDUNUZUN YAŞINA
GENEL BAKIŞ
KALINBAĞIRSAK SEREBRAL NÖRONLAR
80+ YIL

ÇEPERİ MERCEK YANAK

80+ YIL ÇEPERI
3 SAAT

3–4 gün Bağırsak çeperi vücudun kendini

TROMBOSIT
10 GÜN
AKCIĞER
ÇEPERI
en hızlı yenileyen dokularından biri. 8 GÜN
Görevi, sindirilen gıdalardaki suyu
emmek. Her üç dört günde bir EPIDERMAL
kendini yeniliyor. HÜCRELER
10-30 GÜN
KARACIĞER
HÜCRELERI
6-12 AY

PANKREAS
HÜCRELERI
12 AY

İNCEBAĞIRSAK KALINBAĞIRSAK
ÇEPERI

ÇEPERİ
MIDE ÇEPERI
3-4 GÜN 2-9 GÜN
INCEBAĞIRSAK

2–4 gün
Incebağırsak çeperi, sindirilmiş gıdalardan
ÇEPERI
2-4 GÜN

besin maddelerini emiyor ve iki ila dört

günde bir yenileniyor.
YUMURTALAR
50+ YIL

INCEBAĞIRSAĞI BELLEK T VE
B HÜCRELERİ KEMIK

KAPLAYAN
SPERM HÜCRELERI
60 yıl 3-5 GÜN
T ve B hücreleri bağışıklık 2 HAFTA-25
sisteminin bir parçası. Enfeksiyon YIL

HÜCRELER geçtikten sonra bile, aynı

patojenin tekrar saldırması

VÜCUTTAKI EN
olasılığına karşılık yıllarca
vücutta kalıyorlar. NÖTROFILLER BELLEK T VE B
5 GÜN HÜCRELERI

HIZLI BÖLÜNEN
60 YIL

HÜCRELERDEN
Pankreastaki beta hücreleri ensülin
üretiyor. Ömürleri tam olarak bilinmese
12 AY de, bilim insanları bu hücrelerin bir
PANKREAS yıldan biraz uzun yaşadığını düşünüyor.
HÜCRELERİ
Karaciğer hücreleri normalde 200-300
gün dayanıyor ama ihtiyaç olursa hızla
KARACİĞER 6–12 AY bölünebiliyor. Karaciğerin %75’ini
HÜCRELERİ alsanız bile yeniden büyüyor.

KEMİK Kemik özümseyen osteoklastlar iki hafta, kemik

HÜCRELERİ 2 HAFTA-25 YIL yapan osteoblastlar üç ay, kemiği devam ettiren
osteositler 25 yıl yaşayabiliyor.

NÖTROFİLLER
5 GÜN
Nötrofil adlı akyuvarlar enfeksiyon anında olay mahalline ilk
gelen hücreler. Ömürleri bir haftadan az.

How It Works | 037

 BİLİM
ENVIRONMENT

Nükleer reaktörün içinde Sizewell B, İngiltere’de basınçlı su

reaktörü kullanan tek nükleer
enerji santrali

Atomları bölerek nasıl elektrik üretiyoruz?

N
ükleer fizyonun gücü ilk olarak İkinci
Dünya Savaşı’nda yıkıcı atom bombasının
icadıyla anlaşıldı. Fakat savaş sona
erdikten, dünya bu inanılmaz enerjinin
salıverilmesine tanık olduktan sonra tüm
dikkatler nükleer tepkimeleri güç kaynağı olarak
kullanmaya odaklandı.
Günümüzde nükleer enerjiyi uzay
sondalarından denizaltılara kadar hemen her şeye
güç sağlamada kullanıyoruz. Birçok ülkede evler
bile nükleer güç kullanıyor çünkü ABD ve
İngiltere’de kabaca her beş konuttan birinin
enerjisi nükleer santraller tarafından üretiliyor.
Tıpkı diğer elektrik üretim yöntemleri gibi,
nükleer enerji santralleri de türbinleri döndüren
su buharını üretmek için ısı enerjisinden
yararlanıyor. Bu, şu anda elektrik üretmenin
birincil yöntemi olan fosil yakıtı yakmaya çok
benzer bir süreç, ama sera gazı salımı ona kıyasla
çok daha az.
Nükleer güç santrallerinde kullanılan yakıt,
uranyumun kararlı olmayan bir biçimi ve atom
ikiye bölündüğünde ısı enerjisi açığa çıkarıyor.
Nükleer santrallerdeki gibi kontrollü ortamlarda
bu ısıyı verimli enerji üretimi için kullanmak
olanaklı. Ortaya çıkan radyoaktif atıklar ve
Çernobil’de 1986’da, Fukuşima’da 2011’de
meydana gelen türden kazalar hâlâ birçok insanın
nükleer güce şüpheyle bakmasına yol açıyor.
Bununla beraber modern santral tasarımları,
radyoaktif parçacıkların dış materyallerle temasını
en aza indiren güvenlik önlemleri içeriyor.
Radyoaktif atıkları geri dönüştürmek için de yeni
teknikler geliştiriliyor ve bu yüzden önde gelen
bazı bilim insanları, nükleer fizyonu en çevreci
elektrik üretim yöntemlerinden biri sayıyorlar.

Elektrik
Nükleer enerji santralleri Türbin Jeneratörler, dönen

nasıl çalışıyor?
Tepkimenin ısısının ürettiği türbinlerin kinetik enerjisini
buhar, bir türbini döndürüyor. elektriğe dönüştürüyor
Nükleer enerjiyi nasıl elektriğe dönüştürüyoruz?

Reaktör
Uranyum atomları burada bölünüyor. Tepkime, Soğutma kulesi
buhar jeneratöründeki bir soğutucuyu (genelde Fazla ısı, temiz su buharı
su) ısıtan termal enerjiyi üretiyor. olarak salıveriliyor.

Fizyon Serbest nötronlar uranyum atomlarını

parçalayarak açığa hem ısı enerjisinin hem de
nasıl olur? daha fazla nötronun çıkmasını sağlar.

Bir atom, nötron ve proton içeren bir

çekirdekten ve etrafında dönen
elektronlardan oluşur. Atomların iki ya
da daha fazla parçaya bölünmesine
fizyon diyoruz.
Nükleer fizyonda uranyum atomlarının
çekirdekleri serbest bir nötronla
çarpışarak bölünür. Bu, çekirdeğin
bölünmesine ve iki farklı atom
oluşturmasına yol açar. Bu süreçte de
açığa enerji ve daha fazla nötron çıkar.
© Thinkstock; Shutterstock

Bu nötronlar da diğer uranyum

atomlarıyla çarpışır ve zincirleme
tepkime dediğimiz şey gerçekleşir. Yakıt
kaynağı tükenene kadar nötronlar ve
enerji açığa çıkmaya devam eder.

038 | How It Works

BİLİYOR MUYDUNUZ? 1 kg nükleer yakıtın fizyonu, 1 kg kömür yakmanın 1 milyon katından fazla enerji açığa çıkarır.
Reaktör nasıl
çalışır?
Nükleer çekirdekler güvenli
ve verimli olacak biçimde
tasarlanmıştır.
Koruyucu
Kalın çelik ve betondan
yapılmış bir bina, çekirdeği ve
buhar jeneratörlerini korur,
radyasyon sızıntısını önler.
Basınç kabı
Sağlam bir çelik kap,
reaktör çekirdeği ve
soğutucuyu barındırır.
Yakıt çubukları
Yakıt çubuklarındaki
uranyum atomları, aralarında
nötron aktarımı yaptıkça ısı
enerjisi açığa çıkarır.
“Nükleer enerji, denizaltılardan
uzay sondalarına kadar her
şeye güç sağlamak
için kullanılıyor”
İkincil devre
Ikincil soğutucu buhara
dönüşerek reaktörden çıkar
ve türbinleri döndürür.
Kontrol çubukları
Nötronları özümseyen
materyaller, nükleer tepkime
hızını düzenlemede kullanılır.
Buhar jeneratörü
Yüksek basınçlı birincil
soğutucu, buhar
jeneratöründeki
tüplerden geçerek,
tüplerin dışındaki ikincil
soğutucuyu ısıtır.
Nötron yansıtıcılar
Bunlar nötronları reaktör
çekirdeğine geri yansıtır.
Birincil devre
Birincil soğutucu, yakıt
hücrelerinin ürettiği enerjiyle
ısınır ama aşırı yüksek basınç
altında tutulduğundan
kaynamaz.
How It Works | 039
 BİLİM

Mikroskop altındaki
dünyalar
Yakın çekim görüntüler çevremizdeki gizli dünyayı gözler önüne seriyor
Fazlası için

E
n sıradan nesnelere bile yakından
baktığımızda, varlığından hiç haberdar Uluslararası Bilim
Yara bandı
olmadığımız bir güzellikle karşılaşabiliriz. Fotoğrafları yarışması Antibakteriyel özellikleriyle
(IISE) ödülleri Kraliyet yaraların iyileşmesine
Bu nefes kesici sırları gün yüzüne çıkarmak için yardımcı olduğu için,
Fotoğrafçılık Derneği
Kraliyet Fotoğrafçılık Derneği kamuoyuna, tarafından yapışkan bantların lifleri
bilim adına ellerine geçen her şeyi düzenleniyor ve arasında gümüş teller
sponsorluğunu kullanılıyor.
fotoğraflamaları çağrısında bulundu.
Siemens yapıyor.
Uluslararası Bilim Fotoğrafları yarışmasına www.rps.org.
bilim insanları, öğrenciler ve hatta ilkokul adresinden kazanan
öğrencileri bile fotoğraflar yollayarak atom altı fotoğrafları görebilir,
yeni yarışmalara nasıl
parçacıklardan uzak galaksilere kadar her şeyin katılacağınızı
akıllara durgunluk veren görüntülerini öğrenebilirsiniz.
paylaştılar. İşte bu büyüleyici görüntülerden
birkaçı.

Sinir
reseptörleri
Çekirdeğinde duyu siniri
bulunan eş merkezli incecik
hücreler, iki adet Pacinian
yuvarı oluşturuyor. Bunlar
avuç içinde ve ayak
tabanındaki deride yer
alarak basınç saptıyorlar.

Kumsal
Birçok tropik kumsalın kumu,
mercanların ve diğer omurgasız
deniz canlılarının mikroskobik
kalıntılarını içeriyor.

Tırtılın soluk
borusu
Bu ipekböceği tırtılı gibi
omurgasızların akciğerleri
yoktur. Onun yerine trake
sistemlerini oluşturan ve
ağacı andıran bir tüp ağı
sayesinde hava alınır ve
böylece vücuttaki her
hücreye oksijen taşınır.

040 | How It Works

 Deniz minarelerinin dişleri götit denen ve taşları kesecek kadar
BİLİYOR MUYDUNUZ?
sağlam, demir bazlı bir maddeden oluşur.

Deniz
minaresi dişi
Fotoğrafta siyah renkte
görünen deniz minaresi
dişleri, insanın şimdiye
kadar gördüğü en dayanıklı
doğal materyaller arasında.

Limon otu
Maviye boyanınca 100x
büyütmede limon otunun
en ince detayları bile
seçilebiliyor.

Denizhıyarı derisi
Denizhıyarının derisindeki küçücük
kemik parçaları, mikroskop altında birer
gemi çıpası gibi görünüyor.

© Royal Photographic Society/ Dr Jeffrey Kerr/ Kelvin John Archer/ Dr David Maitland/ Stephen Gschmeissner

Hindistan cevizi
gövdesi
Bir Hindistan cevizi ağacı
gövdesinin kesiti, vasküler
dokudan oluşan üç “suratı” ve
su taşıyan odunsu dokuları (yani
gözleri) gösteriyor.

How It Works | 041

 BİLİM

Genel
görelilik
N ’I N
EINS TEIKU R AMINI
EVRENYALIM
KAVR A

kuramı Albert
Einstein
1879-1955
Einstein, bu genel
kuramı hayat boyu
ARKA PLAN
Albert Einstein 1905’te özel görelilik
Uzay-zamanın bükülmesi süren araştırmalarının
meyvesi olarak görüyordu.
Uzayda hareketin ve ışığın izlediği yolun açıklaması Kuram 1915’te yayımlanınca
kuramını yayımlayarak ışığın vakum Einstein neredeyse bir gecede
(boşluk) ortamındaki hızının ve ünlendi ve 1921’de Nobel Fizik
ivmelenme durumunda değilken
Kavisli uzay-zaman
Uzay-zamanı, Güneş gibi büyük Ödülü’nü kazandı. Ömrü
gözlemlendiğinde fizik kanunlarının boyunca 300’den fazla bilimsel
kütleli nesnelerin etkisiyle bükülen
sabit olduğunu öne sürdü. Her şeyin bir makale yayımlayan Einstein,
düz bir yüzeye benzeterek
başka şeye göre hareket halinde dünyanın uzay, zaman ve
canlandırmak mümkün. Tıpkı
olduğunu kanıtladı ama bu yalnızca maddeye bakışını değiştirdi.
trambolinin üstüne konmuş bir
özel durumlarda geçerliydi; hızlanan
bowling topu gibi.
ya da yavaşlayan gözlemcileri
kapsamıyordu. Einstein bu kuramını
evrendeki her şeyi kapsayacak biçimde Yıldız konumu
geliştirmek ve bir genel görelilik Dev kütleli nesnelerin
kuramı oluşturmak için kolları sıvadı. kütleçekimi ışığı da büküyor
ve yıldızların konumunun
Dünya’dan gözlemlendiğinde

K ISACA
kaymasına yol açıyor.

Isaac Newton’un birinci hareket

yasasına göre nesneler kendilerine
etkiyen harici bir kuvvet olmadıkça
hızlanmazlar. Ancak Einstein
serbest düşüş halinde kendimizi
ağırlıksız hissettiğimizi, yani yere
doğru hızlansak da herhangi bir
kuvvet hissetmediğimizi fark etti.
Böylece, yerçekimi olarak
deneyimlediğimiz şeyin, devasa
kütleli nesnelerin uzay-zamanı
bükmesinin sonucu olduğuna karar
verdi. Bu da Dünya’nın yörüngesini
belirleyen şeyin daha önce sanıldığı
gibi, kütleçekim tarafından Güneş’e
Gezegensel yörünge
Uzaydaki nesneler mümkün Karadelikler
çekilmesi olmadığını kanıtladı. Aşırı büyük kütleli cisimler
olan en doğrudan rotayı
Bükülen uzay-zaman, gezegenimizi uzay-zamanı o kadar çok
izliyor. Bu da uzay-zamanda,
yıldıza doğru en kestirme yoldan büküyor ki onlardan hiçbir
dev kütleli bir cismin
gitmeye zorluyordu. şey –ışık bile– kaçamıyor.
etrafında kavisli bir yol
anlamına geliyor.

GENEL GÖRELİLİK DÜNYAYI NASIL DEĞİŞTİRDİ?

ÖZET
Genel görelilik kuramı, yerçekiminin
uzay-zamanın eğimi tarafından
oluşturulduğunu ve nesneleri
çekmediğini, onları mümkün olan en
kısa yolda ilerlemeye zorladığını
kanıtlıyor.
042 | How It Works
• EINSTEIN, YERÇEKIMININ KAYNAĞININ
GIZEMINI ÇÖZMÜŞ, UZAY-ZAMANIN
BÜKÜLMESINDEN KAYNAKLANDIĞINI
AÇIKLAMIŞTI.
• UZAY-ZAMANIN AŞIRI YOĞUN NESNELERIN
ETRAFINDA SONSUZ MIKTARDA BÜKÜLDÜĞÜ,
BÖYLECE UZAY-ZAMANIN DOKUSUNDA
KARADELIK ADIYLA BILINEN DELIKLER
OLUŞTUĞU KEŞFEDILDI.
• EINSTEIN, GENEL GÖRELILIK SAYESINDE
YERÇEKIMININ IŞIĞIN YOLUNU BÜKTÜĞÜNÜ VE
DÜNYA’DAN GÖZLEMLENDIĞINDE YANLIŞ
KONUMLARDA GÖRÜLMESINE YOL AÇTIĞINI
ISPATLADI.
• GENEL GÖRELILIK DENKLEMLERI EVRENIN
GENIŞLEMEKTE OLDUĞUNUN KANITLANMASINA
YARDIMCI OLDU VE BÜYÜK PATLAMA
KURAMININ GELIŞTIRILMESININ ÖNÜNÜ AÇTI.
 PEYNİR YAPIMI
Bu enfes süt ürününün, sütten tabağınıza kadarki yolculuğunu keşfedin

1 Sütle başlıyor
Süt ısıtılıyor, sonra sütü asitleştirmek ve
laktozu (bu bir şeker) laktik aside
dönüştürmek için peynir kültürü ekleniyor.
2 Koagülasyon
Ineklerde doğal olarak bulunan peynir mayası (rennet) 3 Kesmik ve peynir altı suyu
Kesmik kesiliyor ve sıkıştırılarak peynir altı suyu elde
gibi bir pıhtılaştırıcı ekleniyor ve süt böylece yoğunlaşarak ediliyor. Kesmiğin nasıl kesildiği peynirin cinsini belirliyor.
katı (kesmik) ve sıvı (peynir altı suyu) bölümlere ayrılıyor. Mesela çedarda kesmikler üst üste diziliyor.

4 Peynirin şekillenişi
Kesilen kesmikler bazen tekrar ısıtılıyor ve
doğru kıvama gelmesi için yeniden kesiliyor, sonra
her şey yuvarlak kalıplara dökülüyor.
5 Tuz katılıyor
Tuz, peyniri hem koruyor hem de lezzet katıyor. Tuz,
doğrudan kesmiğe katılabildiği gibi, kalıptan çıkan
6 Olgunlaştırma
Peynir, kontrollü ortamlarda olgunlaştırılıyor. Bu,
peynirin kabuk tutmasını, belli bir kıvama ve lezzete
peynirlerin tuzlu suda bekletilmesi de mümkün. kavuşmasını sağlıyor.

7 Farklı yöntemler
Olgunlaştırma süresi
peynirin türüne göre
değişiyor. Ricotta gibi taze
peynirler anında
tüketilebiliyor ama brie gibi
peynirlerin bir ay kadar
olgunlaştırılması
gerekebiliyor.

© Thinkstock

How It Works | 043

 ÇEVRE
İKLİMSEL
DEĞİŞİM
EFSANELERİNİ
ÇÜRÜTÜYORU Z
İKLİMSEL DEĞİŞİMLE İLGİLİ EN YAYGIN
11 YANILGIYA YANITLAR
İ
klimsel değişim, zamanımızın en önemli
bilimsel ve siyasi güçlüklerinden biri.
Küresel ortalama sıcaklık 1880’den bu
yana 0,8 Celsius derece yükseldi. Son
yirmi yılın on yılı, şimdiye dek
kaydedilmiş en sıcak yıl rekorunu kırdı.
Küresel deniz düzeyi geçtiğimiz yüz yılda 17
cm yükseldi ve 2013’te atmosferdeki
karbondioksit miktarı milyonda 400 parça
gibi yeni bir zirveye ulaştı. Dünya değişiyor,
bilim insanlarıysa kaygılı.
Asıl endişe uyandıran şey değişimin niteliği
değil, hızı. Geçtiğimiz 100 yıl içinde sıcaklık
artışının hızı neredeyse ikiye katlandı. Bu da bir
şeylerin yolunda gitmediğinin kanıtı. Eğer yaşam
tarzımızı değiştirmezsek karbondioksit düzeyi
044 | How It Works
önümüzdeki birkaç yüzyıl içinde milyonda 1.500
parçaya yükselebilir. Bunu takiben buzlar
eriyecek, deniz düzeyi yükselecek, hava durumu
ve çevre değişecek ve tüm bunların etkileri
binlerce yıl boyunca hissedilecek.
Fakat henüz en beterini görmedik. Buzullar
çekilmeye başlıyor, Kuzey Kutbu buz örtüsü
inceliyor ve hayvanlar daha şimdiden
ortamlarındaki değişime ayak uydurmaya
başladılar bile. Fakat günlük hayat birçoğumuz
için değişmedi ve hâlâ yanıt bekleyen sayısız soru
var.
Bilim insanları gezegeni gözlemlemeye ve
iklimdeki değişimin olası etkilerini modellemeye
çalışıyorlar. Dünyaya doğrultulmuş uydular
fotoğraf çekiyor, ölçüm yapıyor ve yerdeki bilim
insanları da şu anda olanları, geçmişte nelerin
olduğunu ve gelecekte olacak olanları öğrenmek
için araştırmalar yürütüyorlar.
Bu veriler yığıldıkça hükümetler harekete
geçmeye çalışıyor. Alanın içindeki uzmanlardan
aldıkları tavsiyelerle iklimsel değişimin gezegen
için teşkil ettiği riski azaltmaya çabalıyorlar.
Şimdiden kolları sıvarsak insan eseri iklimsel
değişimin zararını bir nebze geri döndürebiliriz.
Ne var ki atılması gereken adımlar fedakârlık
gerektiriyor ve ne olacağını bilemeden harekete
geçmeye mecbur olmak, birçoklarına kendini
kötü hissettiriyor.
Sorun şu ki, tek bir gezegenimiz var. Eğer durup
iklimsel değişimin etkilerini görmeyi beklersek iş
işten geçmiş olabilir.
 Kayıtlar tutulmaya başladığından beri yaşanan en
BİLİYOR MUYDUNUZ?
sıcak üçüncü Ocak ayı 2017’deydi.

“KÜRESEL ISINMA DİYE

BİR ŞEY YOK ÇÜNKÜ Y A N
HAVA ARTIK DAHA LIŞ

SOĞUK!”
New York gibi şehirlerde yaşanan
dondurucu soğuklar küresel ısınma
konusunda kafaları karıştırıyor.

2016 kışında güney Avrupa’da sıcaklık -10’un
altına indi ve ılıman havaya alışkın ülkeler
kalın bir kar tabakasına gömüldü. Okyanusun
diğer tarafındaki ABD’de Ulusal Okyanus ve
Atmosfer Kurumu NOAA, 20. yüzyılın son
yarısındaki aşırı şiddetli kar fırtınası sayısının,
ilk yarısındakinin iki katı olduğunu bildirdi. Bu
kutup havalarının karşısında, şüphecilerin
iklimin ısındığına inanmaması pek şaşırtıcı
değil. Fakat iklim ayrı, hava durumu ayrı şeyler.
Hava durumu, atmosferin kısa süreli
durumunu anlatsa da iklim, uzun vadeli.
Kuzey Kutbu’nun etrafında polar vorteks ya
da kutup girdabı denen ve soğuk havayı
hapseden dairesel rüzgârlar var. Girdabın
uçları, ekvatordan sıcak hava getiren jet
akımıyla etkileşime giriyor ve bu da kışın daha
soğuk havayı hapsediyor. Ancak Kuzey Kutbu
üzerinde hava basıncında meydana gelen artış
ya da jet akımında oluşan kesintiler, dondurucu
havanın güneye inmesine yol açıyor.
Genel olarak küresel sıcaklıklar artıyor ve
bugün, 1880 yılına göre havalar 1 derece daha
sıcak. Hava akımlarındaki dalgalanmalar Kuzey
Amerika’ya, Avrupa ve Asya’ya soğuk havanın
inmesine yol açsa da, ortalama sıcaklık ve
dolayısıyla endişeler artıyor.

Kutup rüzgârı Kutup girdabı

Rüzgârlar Dünya’nın
Jet akımı
Güneyden gelen
Kutup girdabı ve jet akımı dönüş yönünde ve sıcak havayla
iklimsel değişimden nasıl kutupların etrafında kuzeyden gelen
etkileniyor? dönüyor. soğuk hava
karşılaşınca hızla
Isınmanın etkisi hareket eden rüzgâr
Kuzey Kutbu daireleri oluşuyor.
ısındıkça jet akımı
kararsızlaşıyor ve bu
da kışların
soğumasına yol
açıyor.

Soğuk hava

© NASA; SPL; Thinkstock

Jet akımı zayıflarsa ya
Kar yağışı Alçak basınç da kesintiye uğrarsa
Jet akımının iniş ve çıkışları, Alçak basınç alanları, kutup Kuzey Kutbu’ndaki
Kuzey Amerika, Avrupa ve havasının Kuzey Kutbu’ndan soğuk hava aşağıdaki
Asya’ya sızarak beraberinde sızarak aşağılara inmesine kıtalara iniyor.
dondurucu soğukları getiriyor. neden oluyor. Bu NASA uydu görüntüsünde 2010 kışında Ingiltere’nin
tamamının karla kaplandığı görülüyor.

“BİLİM İNSANLARI İKLİMSEL DEĞİŞİM
KONUSUNDA HEMFİKİR DEĞİL”
Dünya giderek ısınıyor. Bağımsız örgütlerin 100 yılı
aşkın süredir tuttuğu sıcaklık kayıtları gezegenin
ısınmakta olduğunu ortaya koyuyor. Asıl tartışma
konusu bu artışa neyin sebep olduğu ve bu noktada
iklim bilimciler bizi işaret ediyor.
“Küresel iklimsel değişim” ve “küresel ısınma” gibi
sözler üzerinden, yayımlanmış araştırmaları kapsayan
çalışmalar yapıldı. Bu makaleler de bilim insanlarının
iklimsel değişimi kabul edip etmediğini ve sebep
olarak neyi gösterdiğini bulmak için analiz edildi. Bu
bağımsız araştırmalardan yedi adedinin sonuçları
YA N
LIŞ
2016’da yayımlandı ve hepsi bir araya
getirildiğinde çıkan sonuç, makale yayımlayan
iklim bilimcilerin %90 ila %100’ünün, küresel
ısınmanın insan kaynaklı olduğuna inandığı.
Ulusal Bilim Akademileri’nin ve Birleşmiş
Milletler’le çalışan yüzlerce kişilik IPCC
(Hükümetler Arası Iklimsel Değişim Paneli) üyelerinin
80 ülkeden elde ettiği sonuçlar da bunu destekliyor.
Itiraz etmek çok güç. Insanlığın, hiç zaman yitirmeden
hatasını kabullenmesi gerek. sıcaklığı, 1951-1980 arasına kıyasla daha yüksek
Haritanın kırmızı kısımları, 2000-2009 arasındaki olan bölgeleri gösteriyor.

How It Works | 045

 ÇEVRE
L IŞ
AN
“BUGÜN GÖRDÜĞÜMÜZ Y

İKLİMSEL DEĞİŞİMLER Insan etkinliği gezegenin doğal

TÜMÜYLE DOĞAL”
Dünya eskiye kıyasla daha sıcak. Hatta çok daha
sıcak. Jeolojik kayıtlar gezegenin uzak
geçmişteki durumunu gözler önüne serebiliyor
ve Erken Eosen Dönemi’nde (bundan 54-48
milyon yıl önce) sıcaklıklar bugüne kıyasla 14
derece daha sıcaktı. Hava o kadar sıcaktı ki iki
kutuptaki buz örtüsü tümüyle erimişti.
Güneş etrafındaki yörüngemiz düzgün değil
ve yıldızımıza yaklaşıp uzaklaştıkça
gezegenimizin iklimi etkileniyor. Bunun buz
çağlarının başlangıcıyla da bağlantısı bulundu.
Güneş’in parlaklığı zaman zaman değişerek
bazen daha fazla enerji yaymasına yol açıyor,
volkanik püskürtmeler de Dünya’nın
ısınmasını hızlandırıyor. Atmosferi,
birer battaniye görevi üstlenen
karbondioksit ve metan gazlarıyla
dolduruyoruz.
atmosferini karbondioksitle (bu, her şeyi
ısıtıyor) ya da ışığı engelleyen parçacıklarla (bu
da her şeyi soğutuyor) dolduruyor. Bu
faktörlerin hepsi de Dünya’nın sıcaklığını
değiştiriyor ve gelecekte de değiştirmeye devam
edecek. Ne var ki şu anda olup bitenler bundan
farklı.
Son yıllarda sıcaklıklar hızla yükseliyor. İnsan
etkisini göz ardı eden sofistike küresel sıcaklık
modelleri, 1950’lere kadar gözlemlediğimiz
düzenleri yeniden oluşturabiliyor ama bu
tarihten sonra olanları açıklayamıyor. İşin içine
insanların yaratmakta olduğu emisyonları
katınca bir anda taşlar yerli yerine oturuyor.

Doğa, insanlara karşı İnsan faktörleri

En büyük insan faktörü, sera
NASA’nın Goddard Enstitüsü iklimsel değişimin Tüm faktörler
gazı emisyonları. Gaz Gözlemlenen
sebeplerini saptamak üzere veri topluyor
üretimimizdeki artış, küresel
sıcaklıkta gördüğümüz artışa
Gözlemlenen sıcaklık Insan
aynen uyuyor.
Her şey Yüzey sıcaklığı oynuyor ama faktörleri
1880’den bu yana 0,8 Celsius
Doğal faktörler ve insan faktörleri yüzey
arttı ve günümüzde tırmanışta.
SICAKLIK

sıcaklığındaki değişimlerin sorumlusu.

Fakat sera gazı emisyonları olmasa çok
farklı bir manzarayla karşılaşacaktık. Diğer insan faktörleri
Ormanların kesilmesi, ozon
kirliliği ve aerosollar sıcaklığı
hafifçe artırıp azaltıyor.

Doğal

Doğal faktörler
Dünya’nın yörüngesi, Güneş ve volkanik
püskürmeler, Dünya’nın sıcaklığını etkiliyor.
Ama üçünü toplasak da şu anda
gördüklerimizi açıklamaya yetmiyor. ZAMAN

Sıcaklık artışı şiddetli hava

olayları riskini artırıyor.

“ŞİDDETLİ HAVA KOŞULLARI YA N

LIŞ
DOĞRUDAN İKLİMSEL
DEĞİŞİMDEN KAYNAKLANIYOR”
Uç noktadaki hava durumları hiç son birkaç yılda
manşetlerde gördüğümüz kadar sık yaşanmamıştı.
Örneğin ABD’de ısı dalgalarının görülme sıklığı Alaska
gibi soğuk eyaletlerde bile artıyor. Kış fırtınaları
çoğalıyor, şiddetleniyor ve ani sel baskınlarında düşen
yağmur miktarı artıyor. Kuzey Atlantik Okyanusu’ndaki
fırtınaların da yoğunluğu, sıklığı ve süresi arttı. Ancak
tüm bunları doğrudan iklimsel değişime bağlamak zor.
2014’te NOAA dünyanın çeşitli yerlerinden uç
noktada 16 hava olayını inceleyip bir rapor yayımladı.
Insan etkinliğiyle ısı dalgaları arasında bir bağlantı
saptandıysa da, kıtlıkların, şiddetli yağışların ya da
fırtınaların insandan etkilendiğine dair bir iz
bulunamadı. Küresel sıcaklık artışı, uç noktalardaki
hava olaylarında da artışı beraberinde getiriyor ve
gelecekte bu tür olayların yaygınlaşmasını
bekleyebiliriz. Fakat henüz, her gördüğümüz büyük
fırtınada faturayı iklimsel değişime kesemiyoruz.

046 | How It Works

 BİLİYOR MUYDUNUZ? 2014, 2015 ve 2016, kayıtların tutulmaya başlamasından bu yana en sıcak yıl rekorunu kırdı

YA N
“SORUN CO2 “HAYVANLAR LIŞ
İKLİMSEL
DEĞİL METAN” DEĞİŞİME AYAK
UYDURABİLİR” Yaşamın ortaya çıkışından bu yana Dünya’nın sıcaklığı
büyük değişiklikler gösterdi. Eosen dönemi bugünden

L IŞ 14 Celsius daha sıcaktı ve son buzul çağında ortalama

AN
sıcaklık bugünkünden dört derece düşüktü.

Y Türler iklimsel değişimden kaçmak için alışkanlıklarını

Sera gazları söz konusu olduğunda tüm
gözler karbondioksite dönüyor. Sanayi
devriminden bu yana atmosferdeki CO2
miktarı artışta ama küresel ısınmadan
sorumlu tek gaz bu değil. Metan, sıcaklığı
hapsetmede 30 kat daha etkili.
Bu küçük molekül, organik
materyallerin ayrışmasıyla ortaya çıkıyor
ve atmosfere, fosil yakıtlarının üretimi
ve taşınması sırasında karışıyor. Metan;
bitki ve hayvan kalıntılarının
değiştirebilir, yuvalarını taşıyabilir, hatta evrimleşebilir
bile. Örneğin iki benekli uğurböcekleri kırmızı üstüne
siyah ya siyah üstüne kırmızı olabilir. Benek sayısında bir
değişiklik olmasa da, daha serin kalmalarını sağladığı
için uğurböcekleri artık çoğunlukla kırmızı üstüne siyah
benekli. Pembe somonlar sular ısındığı için artık
yumurtadan daha erken çıkıyor.
Quino damalı benek
çürümesiyle oluşuyor ve domuz ya da kelebeğiyse daha yüksek
rakımlı yerlere taşınıyor.
inek gibi hayvanlar tarafından her gün Fakat bu türden hızlı
üretiliyor. Fakat küresel ısınmanın asıl çözümler her tür için
sebebi değil. mümkün değil. Iklimsel
değişim hızla
Atmosferde CO2 miktarıysa çok daha gerçekleşiyor ve evrim
fazla ve sürekli daha fazlası üretiliyor. maalesef yavaşlığıyla biliniyor.
CO2, ABD’de 2014’te yapılan sera gazı Birçok tür değişen dünyaya ayak
uydurmakta zorlanıyor.
emisyonlarının %81’ini oluşturdu. Metan
gazının oranıysa yalnızca %11. Ayrıca Örneğin altın karakurbağasının
metanın aksine, CO2 varlığını yüzlerce, soyunun tükenişi, iklimsel
değişime bağlanıyor.
hatta binlerce yıl sürdürebiliyor.

“İklim sisteminin ısındığına ilişkin “İKLİMSEL DEĞİŞİM

bilimsel kanıtlar şüpheye yer bırakmıyor”
Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli’nden
BİR KOMPLO
TEORİSİ!”
“CO2’NİN FAZLASI İYİ Karşı çıkması en zor olan efsane bu. Birçok
insan, iklim uzmanlarının sunduğu her türden

BİR ŞEY ÇÜNKÜ BİTKİLER

kanıt karşısında otomatikman şüpheci
davranıyor. Iklimsel değişim sadece

IŞ
bilimle değil, aynı zamanda siyasetle
L
KULLANIYOR” AN
ilişkili. Dünya’nın işleyiş tarzını
değiştirmek zor olacak ve
Y araştırmaların direnişle
karşılanmasında şaşılacak bir şey yok.
Karbondioksit, fotosentezin önemli bir bileşeni.
YA N Bunun bir nedeni de araştırmacıların hâlâ
Bitkiler güneş ışığının gücünü kullanarak LIŞ bir şeyleri kılı kırk yararcasına incelemesi de
değil. Konuyla ilgili bildiklerimiz her geçen gün
karbondioksitle suyu birleştiriyor ve şeker
gelişiyor ve değişiyor. Gerçek şu ki IPCC, NASA,
oluşturuyor, böylece dolaylı yoldan, neredeyse NOAA ve 80’i aşkın ülkenin katıldığı Ulusal Bilim
gezegendeki her canlı için enerji sağlıyor. Akademileri gibi saygın kurumlar iklimsel değişimin
Karbondioksit olmasaydı bizler de olmazdık. gerçekleştiği konusunda hemfikir. Bilimin ortak
kararı, Iklimsel değişimin büyük olasılıkla insan
Atmosferdeki karbondioksit miktarının artışı, etkinliği kaynaklı olduğu. Akciğer kanseriyle sigara
bitkilerin büyümesini teşvik ediyor ama iklimsel arasındaki ilişki kanıtlandığında da bunu çürütmek
değişim bağlamında bakarsak bu iş o kadar kolay için ilk uğraşanlar tütün şirketleri olmuştu. Şimdi de
fosil yakıtları sanık durumunda.
değil. Stanford Üniversitesi üç yıl süren bir deney
yaparak, gezegenimiz tahmin edildiği gibi
Iklimi korumak için tasarlanmış
© NASA; Thinkstock; WIKI; Shutterstock

değişmeye devam ederse bundan 100 yıl sonra politikalar, sanayiyi zor
bitkilere ne olacağını test etti. durumda bırakıyor.
Karbondioksiti ikiye katladılar, sıcaklığı bir
derece yükselttiler, yağmur miktarını ve
topraktaki azotu artırdılar (fosil yakıtlarının bir
sonucu) ve bu koşulların sonucunda bitkilerin CO2 bitkilerde gelişimi tetikliyor ama başka
gelişimi durdu. etkenlerle bir araya gelince durum tersine
dönüyor.
How It Works | 047
 ÇEVRE

Kutup ayılarının
yaşamak için
denizdeki buza
YA N ihtiyacı var yoksa
LIŞ soyları tükenebilir.

“BİRKAÇ
DERECE
BİR ŞEY
DEĞİŞTİRMEZ”
1800’lerden bu yana gezegenimiz yaklaşık 1
derece ısındı. Kulağa önemsiz geliyor, değil mi? Çölleşme
Ancak birkaç derece büyük fark yaratabilir. Çöller büyük alanlara
Dünya’nın hikâyesi taşlara yazılı ve biliyoruz ki yayılabilir ve birçok
bölge, insanların
ortalama sıcaklık birkaç derece düşecek olursa yaşayamayacağı kadar
bile buzul çağı başlayabilir. Birkaç derece sıcak ve kurak hale
ısınırsa da buz örtüsü erimeye başlayabilir. gelebilir.
Küresel ısınma, ortalama küresel sıcaklığı
esas alıyor ama aslında sıcaklık artışı dünyanın
her yanına eşit olarak dağılmış değil. İklimsel
Değişim üzerine Uluslararası Panel Amazon çölü
tahminlerine göre 2100 yılına kadar sıcaklık 4,5 Amazon boyunca azalan
Celsius yükselebilir ve bu artış bazı yerlerde çok yağmur, ormanların büyük
ölçekte kaybına yol açabilir.
daha fazla olabilir.
Isınmayı yavaşlatmayı amaçlayan Paris
Antlaşması 2015’te 196 ülke tarafından
imzalandı. Amaç, sıcaklığın Sanayi Devrimi
öncesi düzeyden iki Celsius dereceden fazla Kar yağışı azaldıkça
yükselmesini engellemek ve her şey yolunda alaca baykuşların rengi
griden kahverengiye
giderse artışı 1,5 dereceyle sınırlamak. 0,5 derece
dönüşüyor.
küçük gibi görünse de çok önemli olabilir.
Dünya, gezegen ve uzay bilimcilerin
uluslararası birliği olan Avrupa Yer Bilimleri
Derneği, 2016’da bu yarım derecenin
yaratabileceği farkları sıralayan bir çalışma
yayımladı.
Karbondioksit düzeyindeki ve sıcaklıktaki Kaybolan
artışın soya fasulyesi ya da buğday gibi bazı ekosistemler
ürünlerin büyümesini teşvik etmesi Antarktika’nın el
değmemiş ekosistemi
bekleniyor. Ancak sıcaklık artışı 1,5 derece tümüyle değişerek
eşiğini geçti mi, bu avantaj kaybedilebilir. altındaki toprak
Bazı yerlerde sıcaklık 10 derece yükselebilir görünür hale gelebilir.
ve aşırı sıcaklar ile kuraklık, hayati tarım artırıyor. Bunların da insanlar, ekonomiler ve
ürünlerinin kurumasına yol açabilir. elbette çevre üstünde yıkıcı etkileri olabilir.
Sıcaklıktaki artışın sonuçlarını kestirme Tabii bir de deniz düzeyi var. Okyanusların
çabaları henüz emekleme aşamasında ama atmosfer sıcaklığındaki artışa yetişmesi zaman
Oxford Üniversitesinden bilim insanları eldeki alıyor, o yüzden de buzların erimesinin etkisini
verileri kullanarak 1,5 ve 2 derece arasındaki henüz hissetmiş değiliz. Kısaca birkaç derece
farkı araştırdılar. Bu küçük artış, kuraklık, sel ve kulağa önemsiz gibi gelse de, etkisi çok büyük
kasırga gibi şiddetli hava olaylarının riskini de olabilir.

048 | How It Works

BİLİYOR MUYDUNUZ? Karbondioksitin iklim üstündeki etkisiyle ilgili en eski araştırmalar 1896’ya kadar gidiyor.

“Birkaç derece önemsiz Yaşanabilir bölge

Muhtemelen en ılıman
Gerileyen buzlar
Sibirya’nın ve Kanada’nın donmuş
görünebilir ama etkisi çok iklim kuzey yarımkürede
görülecek ve tarıma izin
verecek.
toprakları ısınıp yaşanır hale gelebilir.
büyük olacak”

Yeniden taşınma
Sağı solu belli olmayan hava,
kavurucu sıcaklar ve nem oranındaki
değişim, yaşanabilir bölgelere doğru
Ekinlerin kuruması
Sıcaklıktaki üç derecelik artış
kitlesel göçlere yol açabilir.
ekinlerin kuruması için yeterli.
Etkisi en çok Afrika, Orta
Amerika ve Güney Asya’da
hissedilecek.

Evler su
altında
Denizin yükselmesi
adaları ve kıyı
şehirlerini yutabilir,
burada yaşayanlar
kaçmak zorunda
kalabilir.

Artan hastalıklar
Sivrisinek gibi taşıyıcılar
çoğaldıkça sıtma benzeri
hastalıklar binlerce kişiyi
etkileyebilir.

Şiddetli hava olayları

Kurak yerler daha da kururken,
şu anda yaşanabilir yerler
kuraklık ve fırtınalar yüzünden
yaşanmaz hale gelebilir.

Geleceğimiz bu mu?
Ortalama sıcaklıktaki birkaç derecelik artış,
dünyamızı tamamen değiştirebilir

Yiyecek yetiştirilen bölgeler / Yaşanmaz Sel, kuraklık ya da şiddetli hava Yeniden ormanlaştırma Yükselen denizin
kompakt çok katlı şehirler çöl koşulları yüzünden yaşanmaz bölge potansiyeli yuttuğu topraklar
© Thinkstock

How It Works | 049

 ÇEVRE
“İKLİMSEL DEĞİŞİMİ
DURDURMAK İÇİN
YAPABİLECEĞİMİZ HİÇBİR
ŞEY YOK”
Yenilgiyi kabullenmek için çok erken. Iklimsel değişim
üzerindeki etkimizi erken fark ettik ve hâlâ müdahale
için yapabileceğimiz çok şey var. Bunun en basit yolu
iklimsel değişimin yol açtığı sera gazı emisyonlarını
azaltmak. 2010’da bu gazların dörtte biri elektrik ve
ısı üretiminden, dörtte biri tarım ve toprak
kullanımından, %20’si sanayiden ve %14’ü
taşımacılıktan kaynaklanıyordu.
Artık herkes yenilenebilir enerjilere geçiyor ve
2015’te karbondioksit emisyonları, kömür
tüketimindeki düşüşe bağlı olarak yalnızca Ingiltere’de
%4,3 azaldı. 2005 ile 2012 arasında ABD’nin
karbondioksit emisyonu da neredeyse %10 düştü.
Ne var ki atmosferdeki karbondioksit düzeyleri
zaten yükselmiş olduğundan, zarar veren
L IŞ
Y AN
etkinliklerimizi sona erdirsek bile her
şeyin normale dönmesi yüzlerce yıl
alacak. Sera gazı etkisini hafifletip
küresel sıcaklıktaki artışı durdurmak
istiyorsak diğer seçenekleri de
incelemeliyiz.
Bunlardan biri, okyanusların
üstündeki parlak tabakayı tohumlamak,
yani havaya yansıtıcı parçacıklar
püskürterek güneş ışığının bir kısmını
uzaya geri yansıtmak. Bir diğeri de
daha fazla ağaç dikerek ve denizlerde alg
gelişimini teşvik ederek doğal yollardan ya da gazı Yenilenebilir enerji kaynaklarına geçiş, iklimimize
emip hapseden karbon çubuklar çakarak yapay verilen zararı azaltmanın ya da tersine döndürmenin en
biçimde karbondioksiti atmosferden çekmek. iyi yolu.

YA N
LIŞ
“İKLİMSEL Suçlu Güneş mi?
Küresel sıcaklıkla atmosferin Güneş’ten aldığı

DEĞİŞİM
enerji miktarının oranı

Artan sıcaklık
Ortalama yüzey sıcaklıkları

GÜNEŞ
düzgün biçimde yükseliyor.
Oynamalar
1.5 Dünya’daki durum
değiştikçe sıcaklık

KAYNAKLI”
yükseliyor ya da artıyor.

Küresel
Güneş kesintisiz bir güç akışı 1.0 yüzey sıcaklığı
oluşturmuyor. Yaklaşık her 11 yılda
bir artan etkinlik dönemlerinden
geçiyor. Bunlar, manyetik
alandaki dalgalanmalar
sayesinde yüzeyi kasıp kavuran 0.5
şiddetli güneş lekelerine yol
Derece (F)

açıyor. Geçtiğimiz yüzyılda bu

etkinlik şiddetlendi ve Güneş
şu anda bundan bin yıl önce
olduğundan daha parlak. Dahası, Solar maksimum
0.0 Güneş’in etkinliği
Dünya’nın yörüngesi de zamanla zirvedeyken atmosfer
biçim değiştiriyor ve sıcaklığında küçük artışlar
gezegenimizin eksen eğikliği görülüyor.
Metrekare başına watt

mevsimlerin uzunluğunu ve
1368 Güneş’in enerji çıktısı
şiddetini etkiliyor.
Geçmişte bu döngüler ve değişimler 1367

Dünya’daki sıcaklıkla ve hatta buzul

© Alamy; NASA; WIKI; Illustration by Jo Smolaga

çağlarının başlayıp bitmesiyle 1366

ilişkilendirilmişti. Fakat son yıllardaki ısınma
eğilimleri artık güneş etkinliğiyle örtüşmüyor.
1365
Küresel sıcaklar yükseliyor ama Güneş’in etkinliği 1980 1985 1990 1995 2000 2005
Year
bir süredir sabit. Hatta 2007 ile 2009 arasında
güneş etkinliğinin minimuma indiği yıllar Güneş’in çıktısı Solar minimum
Bu görüntü, Güneş’in
yaşandı ama Dünya’daki sıcaklık artışı bundan Güneş etkinliği kabaca her 11 Güneş sakinleşse bile atmosferik sıcaklık,
Nisan 2015’teki aktif
yılda bir artıp azalıyor. artışını sürdürüyor.
bölgelerini gösteriyor. etkilenmeyip yükselişini sürdürdü.

050 | How It Works

BİLİYOR MUYDUNUZ? Çin, dünyanın sera gazı emisyonunun %25’ten fazlasından sorumlu. ABD’nin payı ise %16.

Yansıtıcı aerosollar
Ince bir sis halinde parlak parçacıkları
“Küresel sıcaklıklar
Bulut parlaklaştırma
havaya serpmek, güneş ışığını uzaya
geri yansıtıyor ama bunu nasıl
yükseldiği halde Güneş’in
Deniz suyu damlacıkları kullanarak
okyanusların üstünde stabil bulut
formasyonları oluşturmak ışığın geri
kullanacağımızı henüz bilmiyoruz.
etkinliği sabit kaldı”
yansımasını sağlayabilir. Uzay aynaları
Bir acil durum
planı, kriz anında
Dünya’yı Güneş’ten
korumak için bir
dizi şeffaf ayna
yerleştirilmesini
öngörüyor.

Soğuk su
döngüsü
Okyanusun
dibindeki soğuk
ve besin
bakımından
zengin suyu
yüzeye çıkararak,
karbondioksit
hapseden algler
beslenebilir.

ZARARI GERİ
DÖNDÜRMEK Gezegeni serinletmek
için araştırmalar sürüyor

Okyanusları gübreleme
Alglerin fotosentez için demire ihtiyacı
var, o yüzden düşünülen yöntemlerden
biri alg nüfusunu çoğaltmak için
okyanusa demir eklemek.
Ağaç dikmek
Ağaçlar atmosferdeki
Karbondioksit yakalama karbondioksiti emiyor,
Karbondioksiti havadan emip
o yüzden kestiklerimizi
saklama yöntemleri araştırılıyor.
yenilemek, iklimsel
değişimi yavaşlatabilir.

NASA’nın Grönland Buz Örtüsü fotoğrafları 2016’da

zamanından önce erime gerçekleştiğini kanıtlıyor.

Kırmızı bölgeler 2015’te yaşanan alışılmadık

derecede yüksek sıcaklıkları gösteriyor.

How It Works | 051

 ÇEVRE
Vızır vızır
işler
Balarıları neden ve
nasıl bal yapıyor?
O
altın renkli muhteşem, leziz balın
balarıları tarafından üretildiğini
biliyoruz ama bu tam olarak nasıl
gerçekleşiyor? Bir çiçekten diğerine koşan
balarıları, taçyapraklarına konup çiçeklerin
içindeki tatlı nektarı emiyor. Bal üretimi işte bu
noktada başlıyor.
Nektar, arının özel “bal midesinde” tutuluyor
ve buradaki enzimler nektarı bal diye
bildiğimiz şeye dönüştürmeye girişiyor. “Bal
enzimi” ya da invertaz, nektardaki sükroz
şekerini basit iki şeker olan glikoz ve früktoza
çeviriyor. Bal toplamaktan dönen arılar, bal
midelerinin içeriğini kusarak kovandaki diğer
işçi arılara teslim ediyor. Bu arılar da, enzimleri
dönüşüm işlemini tamamlayana kadar
sindirim ve kusma döngüsünü tekrarlıyorlar.
Ortaya çıkan şekerli çözelti, bildiğimiz ve
ekmeklerimizin üstüne sürdüğümüz yoğun
baldan çok farklı.
Balın su oranı yalnızca %17. O yüzden de fazla
suyu kurutmak için arılar sürekli kanat
çırpıyorlar. Tümüyle işlemden geçirilen ürün,
kovandaki hepimizin bildiği altıgen peteklerde
saklanıyor. Balın uzun süre dayanmasını
sağlamanın yolu onu hava almayacağı bir yerde
tutarak kirlenmesini önlemekten geçiyor. Arılar
Son kullanma
tarihi geçer mi?
Balın en eski örneklerinden bazıları eski Mısır
mezarlarında bulundu. Çok şaşırtıcı ama bal
hâlâ yenebilir durumdaydı. Bu da akıllara balın
neden bozulmadığı sorusunu getiriyor. Yanıt,
balın iki ana özelliğinde gizli.
Bunlardan ilki, suyun olmayışı. Mikropların
gelişebilmesi için belli bir düzeyde su gerekiyor
ve buna bir madenin su etkinliği deniyor. Yüzde
17 su içeren balın, su etkinliği 0,60. Oysa
bakterilerin yaşaması için bu değerin 0,91;
mantarların yaşaması içinse 0,70 olması
gerekli.
Altın renkli bu mucizevi besinin dayanmasını
sağlayan bir diğer etken de asitliği. Balın
ortalama pH derecesi 3,9. Bu da bakterilerin
büyüyemeyeceği kadar asitli olduğunu
gösteriyor. O yüzden de, tatlı seven Mısırlılardan
kalma balda gördüğümüz gibi, bal 3.000 yıldan
uzun süre bozulmadan kalabiliyor.
052 | How It Works
Bal fabrikası
Bal üretimi nasıl gerçekleşiyor?
Bal peteği
Bu hücreler sıkı
çalışmanın meyvesini
saklıyor. Ortalama bir
kovan yılda 11 kilo
kadar bal üretebiliyor.
Tek bir arı kolonisi on binlerce
arıdan oluşabilir.
da petekteki her bir hücreyi karın
kısımlarındaki özel bezlerden
salgıladıkları balmumuyla
mühürlüyor.
Bu sistematik üretim yaklaşımı
bizim seri üretim hatlarımıza çok
benziyor. İyi de, arılar bunu neden
yapıyor? Sonuçta doğal olarak
insanların talebini karşılamak gibi bir
zorunlulukları yok.
Yakın akrabaları olan yabanarıları ve
eşekarılarından farklı olarak, balarıları kış
uykusuna yatmaz. Yani kışın dışarıda
yiyecek hiçbir şey olmadığında da
beslenebilecekleri bir şeye ihtiyaç duyarlar. O
yüzden de kovanda yer olduğu sürece bal
üretirler ki nektarın tükendiği yaz sonundan
itibaren kendilerini besleyebilsinler.
“Bu sistematik
üretim bizim seri
üretim hatlarımıza
benziyor”
Sallanma dansı
Arılar en iyi nektarı bulmak
için “dans ederek” diğer
arılara çiçeklerin yönünü ve
ne kadar uzakta olduğunu
anlatıyor.
Bilim insanları, balın antimikrobiyal özelliklerinin
antibiyotiğe dirençli bakterilerle mücadelede
kullanılıp kullanılamayacağını araştırıyorlar.
BİLİYOR MUYDUNUZ? Balarıları nektar ararken saatte 32 km hıza çıksalar da mideleri doluyken hızları 19 km/s’e düşer.

Polen hücreleri Kuluçka peteği

Kovanlarda depolanan tek
ürün bal değildir. Nektarla
ya da balla karışık polen de,
tüketilmeden önce
olgunlaşması için
peteklerde saklanır.
Kraliçe buraya yumurtlar.
Arıların gelişme süresi farklıdır:
Erkek arılar 24 günde, işçi arılar
21 günde, kraliçeler 16 günde
olgunlaşır.

Balmumu
Arıların salgıladığı
mum, petek
hücrelerinin ağzını
mühürleyerek hava
girmesini önler.
Kovanın altıgen
hücreleri de aynı
balmumundan
oluşur.

Sertleşmiş bal
Bir süre sonra bal “bozulmuş” gibi görünür ve
şeker kristalleri oluşur. Ama bu aslında balın
kaliteli olduğunun göstergesidir. Bal, şeker
doludur ve bunlar da doğal olarak
kristalleşerek içinde bulundukları çözeltiden
ayrılır. Balın saklandığı ortamın sıcaklığı da
bunda etkilidir.
Bal soğuk bir ortamdaysa bu kristaller
oluşur (kovanda bile dışarının sıcaklığı on
derecenin altına düşerse bal şekerlenir).
Kristalleşmiş balı sıcak bir ortama koyarsanız
özgün, akışkan biçimini geri kazanır.

Kristalleşme hızına bağlı olarak farklı miktar ve

boyutta tanecikler oluşur.

Bir arının ana midesinin

hemen üstünde kursak
yani bal midesi (açık sarı
Kraliçe arı renkli) bulunur ve nektar
Bakıcıları, kovanın lideri burada depolanır.
olan kraliçe arıyı sürekli
temizler ve besler.
Kraliçenin
yumurtlamaktan başka
hiçbir görevi yoktur.
© Getty; Thinkstock

How It Works | 053

 UZAY
UZAYDAKİ
GELECEĞİNİZ
DÜNYA’DA DOĞDUK DİYE BURADA KALMAMIZ
GEREKMİYOR YA!
D
ünya’nın bizler için kusursuz bir yuva
olduğunu söylemeye lüzum bile yok. Son
evrensel ortak atadan tutun da bugün
gezegene yayılmış insanlara kadar, kendimizi
evrim aracılığıyla çevremize mükemmel biçimde
ayak uyduracak biçimde adım adım değiştiriyoruz.
Fakat bu sonsuza kadar sürmeyebilir.
Nüfusumuz hızla çoğalıyor ve fosil yakıtları
yakmaya devam ediyoruz. Bu da hem çevremize
zarar veriyor hem de kaynaklarımızı zorluyor.
Gezegenimizin biteviye artan insan nüfusunu
desteklemeyi nasıl sürdürebileceği büyük bir kaygı
sebebi. Kendimize verdiğimiz zarar bir yana, belki
de başka bir yerlere gitmeye mecbur kalacağız.
Daha şimdiden biliyoruz ki bir asteroidin
yuvamızla çarpışması en azından bir kitlesel yok
oluşa yol açtı ve dinozorların başına gelen pekâlâ
054 | How It Works
bizim de başımıza gelebilir. 1908’de Sibirya’ya bir
asteroid çarptı ve yerel çevrede büyük yıkıma açtı.
Neyse ki sadece 50 metre çapındaydı ve türümüze
zarar gelmedi. Ne var ki galaktik “mahallemizden”
bundan çok daha büyük asteroidler ve
kuyrukluyıldızlar gayet düzenli şekilde geçip
duruyor. Bir dahakinin ne zaman çarpacağını kim
bilebilir?
Yani er ya da geç, dünya dışı bir gelecek
kaçınılmaz görünüyor. Fakat canını kurtarmak
için uzayın engin boşluğuna kaçmanın dışında,
insan ırkının ufkunu genişletmesi için bir sürü
olumlu neden de var. Uzaklara yolculuk yapmak,
yuvamızdaki yaşam koşullarını birçok bakımdan
iyileştirebilir. Asteroidlere gidip orada madencilik
yaparak birçok istenen materyali elde edebilir ve
gezegenimizin rezervlerini koruyabiliriz.
Türümüzü uzaya yaymakla evrensel bir soy
tükenişinden güvende olacak ve –bildiğimiz
kadarıyla bir eşi benzeri bulunmayan– zekâmızı ve
bilincimizi koruyabileceğiz. Dünya’daki insan
sayısının azalması da iyi bir şey olabilir çünkü
bizim yokluğumuzda diğer türlerin biyoçeşitliliği
artabilir ve genişleyebilir.
Belki de aynı derecede önemli olan bir şey de
bunun insanlık için ne kadar ilham verici bir adım
olacağı. Bizler doğuştan kâşifiz; bilinmeyenlerle
karşılaşmaya, onları keşfetmeye bayılırız. Bu
isteğimizi gidermenin o son cepheye yelken
açmaktan daha iyi yöntemi olabilir mi?
Bu yazımızda insanlığın gezegenler arası bir tür
olarak potansiyel geleceğini keşfe çıkıyoruz. Bu,
dünyanın dört bir yanından nice insanın zaten
ulaşmak için emek harcadığı bir hedef.
 Particle problems
BİLİYOR MUYDUNUZ? Asteroid madenciliği, uzay kolonilerine nikel, demir ve titanyum gibi değerli madenler sağlayabilir.

Olası hedefler
Gökbilimciler yeni yuvamız olma
potansiyeline sahip bir dizi dünya
tanımladılar.

Güneş Sistemi
gezegenlerle, aylarla
dolup taşıyor. Ama en
uygunu hangisi?
Erişebileceğimiz mesafede kendimize yeni
yuva potansiyellerini değerlendirirken ilk başta
seçeneklerimiz kısıtlı gelebilir. Fakat doğru
teknolojiyi kullanırsak kendi Güneş

Z
Sistemimizde bile aralarından seçebileceğimiz
birkaç alternatif var. Başka bir gezegeni, bir
uyduyu, hatta uzayın kendisini bile
kolonileştirebiliriz.
kardeşi” olarak adlandırılsa da Venüs,
Şu anda en romantik seçenek Mars
gözüküyor. Kapalı bir habitat kurulabilecek
yakın bir komşu olduğu için cazip göründüğü
Venüs
261 milyon km uzakta
Benzer kütlesi ve bize yakınlığı
nedeniyle bazen “Dünya’nın kız
Güneş’e yakınlığı nedeniyle 462
dereceyi bulan yüzey sıcaklıklarına
sahip. O yüzden Venüs’te bulutlarda
Mars
225 milyon km uzakta
Şu anda yüzeyde yürütülen
kapsamlı araştırmalar, nihayet
oraya yerleşirsek hazırlıklı
olmamız gerektiği anlamına
geliyor. Daha şimdiden yüzeyin
altında buz bulduk ve bizi hangi
Ay
384.400 km uzakta
Bize en yakın büyük uzay cismi
olan Ay, ilk dünya dışı koloniye ev
sahipliği yapmada güçlü bir aday.
Malzemeler ve insanlar Ay’la
Dünya arasında diğer yerlere
kıyasla çok daha kolay taşınabilir.

kesin. Fakat hayal gücümüzü Mars’la yüzen şehirler kurmamız gerekiyor. tehlikelerin beklediğini biliyoruz.

sınırlamamalıyız. Her gece başka bir

potansiyel yuva daha bizi selamlıyor.
Ay’a gidebileceğimizi zaten biliyoruz ve
Dünya’ya yakınlığı sayesinde o da adaylar
arasında. Malzemeler, erzak ve hatta yeni
koloniciler bile Ay’a kolayca taşınabilir.
Astronomik bağlamda konuşursak nispeten
yakın oluşu, Dünya’yla iletişim kurmayı da
kolaylaştırıyor.
Ancak Mars’ın aksine, Ay’da neredeyse hiç su
yok. Oysa Satürn’ün ayları öyle değil. Bu
Europa Titan Proxima Centauri b
uyduların bazılarında, yüzeylerinin altındaki
628,3 milyon km Yaklaşık 1,4 milyar km 4,2 ışık yılı
okyanuslardan püsküren sıvı su bile var. Bolca oksijen ve sıvı su Satürn’ün en büyük ayının gölleri, Bu gezegen çok ilginç çünkü en yakın
Bunlar, hayatta kalmada kilit rol oynayan bir okyanusları içeren Europa, Güneş bulutları, yağmuru var ama bunlar yıldız komşumuzun yörüngesinde
bileşen olan suyu elde etmemize olanak Sistemimizde yaşanacak en iyi sudan oluşmuyor. Titan’da sıvı dönüyor. Aynı zamanda yıldızına çok
yerlerden biri olabilir. Ne var ki formda metan ve yüzeyin üstünde yakın olduğundan sürekli güneş
tanıyabilir. Bir gezegene veya uyduya düşük yerçekimi ve dondurucu asılı duran siyanür gazı var. En iyi patlamalarının bombardımanına
yerleştikten sonraki nihai hedefimiz soğuk, yörüngedeki bir uzay korumayı yeraltı habitatları maruz kalıyor. Fakat sıvı hadle su
dünyalaştırma olacak. Bu da Dünya’nınkine habitatında yaşamayı daha çekici sağlayacak. bulunduracak sıcaklığa sahip kayalık
kılıyor. bir gezegen.
benzer bir atmosfer oluşturmak için gaz
üretmeyi ve böylece yaşamın kalkınmasına
fırsat tanımayı kapsıyor. Ancak bu iş kolay
olmayacak, o yüzden de bu gezegenlere
ulaşmak belki de işin en kolay yanı.

GJ 667 Cc Wolf 1061 c Kapteyn b

23,6 ışık yılı
Bu gezegen de yerel yıldızına, sıvı
suya sahip olabilecek kadar yakın.
Ne yazık ki cüce yıldızın güneş
13,8 ışık yılı
Bu gezegen, yıldızının “Goldilocks
bölgesinde” yani ne aşırı sıcak ne
de soğuk; tam sıvı suya izin
12,8 ışık yılı
Bu, bilinen tüm uzay cisimleri
arasında belki de yaşama en
uygun olanı. Ağır, sıvı suya uygun
© Thinkstock; NASA

patlamalarına sahip olduğu verecek aralıkta. Çok da fazla sıcaklıkta ve Dünya’nın iki katı
biliniyor. Buraya yerleşmek için güneş radyasyonu almıyor ve bu yaşında. Yani zaten yaşam
Güneş Sistemimizin ötesinde milyarlarca dünya kendimizi radyasyondan sayede insanlık için potansiyel bir barındırıyor olabilir.
mevcut ama zor olan onlara ulaşmak. korumanın bir yolunu bulmalıyız. kurtarıcı olabilir.

How It Works | 055

 UZAY

Uzun mesafe
Warp sürücüsü olmadan, nice ışık
yılı uzaklıktaki bir yıldıza varmak
muhtemelen mümkün olmayacak.
Sistemler arası
mesafelerin üstesinden
gelmek en çetin
Uzayı bükmek
Teorik olarak, negatif
Bükülmemiş enerjiyi uzayın kendisini
kozmos genişletmek ve sıkıştırmak
Bir nesnenin uzaydaki için kullanmak olanaklı.
hareketi doğal sınırla, yani
ışık hızıyla sınırlıdır.

sorunlardan
Kendi Güneş Sistemimizden “yalnızca” en yakın
yıldız kümesine kadar açılmaya karar versek
bile hâlâ devasa mesafelerden söz ediyoruz
demektir. Yani dört ışık yılından fazla. Bu da
ışık hızına yakın hızda yolculuk yapsak bile
oraya varmamızın yıllar süreceği anlamına
geliyor ve günümüzün roket motorları, ışık
hızının %1’ine çıkmamıza bile izin vermiyor.
Bunun için muazzam bir çaba gerekse de,
bunu göze almak işimize yarayabilir. İyi ama
nasıl yapacağız? Yanıt, günümüzde roket
yakıtıyla erişebildiğimizden çok daha yüksek
hızlara çıkabilen yepyeni bir itki sistemi
tasarlayarak. Bu tür tasarımların büyük kısmı
teori aşamasında olsa da, bazılarının hızımızı
ışığınkine bir hayli yaklaştırma olasılığı var. Bu
Genişleme Sıkışma Warp yolculuğu
da sistemler arasındaki mesafeyi belki de Negatif enerji uzayı Uzay aracının önündeki uzay Uzayın kendisini bükmek
binlerce değil, onlarca yıl içinde alabileceğimiz genişletmek ve nesneleri sıkıştırılarak nesneleri ileri uzay aracını hedefine
“itmek” için kullanılabilir. “çekiyor.” yaklaştırıyor.
anlamına geliyor.
Bu yenilikçi motor konseptlerini bu kadar
ilginç kılan şey, yakıt seçimleri ve onları en iyi büksek olmaz mı? sıkıştırıp genişletebilir, böylece gemiyi başka
nasıl kullanabileceğimiz. İyonize gazlar, Kulağa elbette olanaksız geliyor ama yöntemlerle hayal bile edilemeyecek sürede
yıldızlararası hidrojen ve hatta antimadde bile Einstein’ın görelilik kuramına göre bu hedefine taşıyabiliriz.
potansiyel seçenekler olarak sunuldu. İlke olmayacak şey değil. Warp sürücüsü fikri de bu Yakın gelecekte warp sürücüleri soyut bir
itibariyle hepsi de bizi uzak yıldızlara hızla bilgiden yola çıkarak üretilmiş. Negatif enerji fikir olarak kalmayı sürdürecek ancak diğer
taşımada kullanılabilir. Peki ya yüksek hızlı denen, yakalaması zor bir enerji biçimini tasarımlar daha bugün bile geliştiriliyor ve
yolculuk yerine, uzay-zamanı etrafımızda kullanarak bir uzay gemisinin etrafında uzayı kalkışa sandığımızdan daha yakın olabilir.

VASIMR motoru Egzoz Hızlandırma

Günümüzde roketler kimyasal tepkime Plazma çok yüksek Iyon siklotron rezonansı
sayesinde, yani uzay aracını yerden sıcaklıkta dışarı denen işlemde, plazma
kaldırmak için çok miktarda yakıtı hızla atılarak çok büyük bir bir elektrik akımı
tutuşturarak fırlatılıyor. Bu yaklaşım itki sağlıyor. sayesinde hızlandırılıyor.
bugüne kadar iş gördüyse de, kimyasal
tepkimeler verimsiz ve bizi uzayın uzak
köşelerine götürmeye yetmeyecek.
Ad Astra Rocket Company firmasının
ürettiği VASIMR (Değişken Spesifik Tepkili
Manyetoplazma Roketi) çok daha verimli ve
hızlı bir motor tasarımı sunuyor. Basit gazı
süperşarj ile iticiye dönüştüren uzay aracı,
daha az yakıta ihtiyaç duyacak ve yüksek
hızlarda kararlı biçimde yol alabilecek. Bu
da hiç olmadığı kadar uzağa, daha hızlı
gitmemizi sağlayacak.

Itici
Nötr gaz iyonizasyon
odasına enjekte
ediliyor.

Dönüşüm Merkezi ısıtma Yükseltici

Radyo dalgaları, iticiyi Elektromanyetizma, plazmayı Plazma, ısıtılmak üzere
ısıtıyor ve iyonize ediyor. egzoza doğru iterek parçacıkları elektrik yüklü bir bölüme
Gaz plazmaya dönüşüyor. yükselticiye girmeye zorluyor. alınıyor.

056 | How It Works

 Particle problems
BİLİYOR MUYDUNUZ? Gelecekte uzay araçları bilinen bir fizik kuralını çiğneyerek itki üreten EmDrive’ı da kullanabilir.

Yarının uzay BUSSARD RAMJET

araçlarına güç
sağlıyorlar
Plazma, antimadde ve
negatif enerji, derin uzay
keşfinin anahtarı olabilir.

Uzaydan yakıt
Uzay aslında bomboş değil ve
Dikkatli seyir Kepçe Bussard ramjet, gezegenler ve
Mürettebatın, uzay aracının Bir elektromanyetik alan yıldızlar arası ortamda bulunan
yeterince proton olan “ağı” protonları yakalayarak yüksek enerjili protonları yakıt
bölgelerden geçmesini egzoza yolluyor. olarak kullanıyor.
sağlaması şart.

Nükleer füzyon
Protonlar bir füzyon
reaksiyonunda
kaynaşarak enerji ve itki
açığa çıkarıyor.

Warp halkaları
Sürekli hızlanma Iki adet kalın halka,
Bu gemi yolculuğa yavaş başlayacak
geminin etrafında bir
ama yolda daha fazla yakıt
“warp kabarcığı”
“yakaladıkça” giderek hızlanacak.
oluşturmak için
gereken enerjiyi
WARP SÜRÜCÜSÜ azaltacak.

Alternatif
enerji kaynağı
Warp sürücüsünü
çalıştırmak çok
fazla enerji
gerektirecek, o
yüzden bir enerji
kaynağını taşımak
şart.
Warp sürücüsü
Itici yerine kullanılan
negatif enerji, uzay-
zamanı geminin etrafında
bükerek gemiyi hedefine
yaklaştıracak.

ANTİMADDE
SÜRÜCÜSÜ

Sınırlı Kalkan
Geminin etrafında
Mürettebatı, antimadde ile
oluşan “warp
maddenin çarpışmasının
kabarcığı” sonlu
oluşturduğu gamma
boyutta olacak ve
ışınlarından korumak için
geminin tüm Yok oluş bir tür radyasyon kalkanı
bileşenlerini içine Anti maddeyle madde gerekebilir.
alabilecek. çarpışınca ikisi de yok
oluyor ve enerji patlarcasına
© SPL; Illustration by Adrian Mann

serbest kalıyor.

Hafif
Bir elektromanyetik alan içinde
Güçlü itki güvenli biçimde tutulan çok az
Anti maddenin yok oluşunun ürettiği itki, miktarda antimadde bile şaşırtıcı
günümüzün kimyasal tepkimeleriyle elde miktarda enerji üretebilir, o yüzden
edilenden kat be kat fazla. de ihtiyaç duyulan toplam yakıt
miktarı bir hayli düşük.
How It Works | 057
 UZAY

Kozmosa Dünya’dan bir parça götürmemizi sağlayan dev uzay habitatları

İnsanlar nereye giderse gitsin, kuracakları dünya
dışı uygarlığın Dünya’dakine benzer bir
beslenme ve korunma imkânı sağlaması
gerekiyor. Havayı, ısıyı, radyasyonu, suyu,
yerçekimini, besini ve yaşanabilir uzayı
düşününce, önümüzde bizi bekleyen büyük bir
iş olduğu aşikar.
Bunların tümünü birden sağlayan bir yer
bulamayacağımızı ve dünyalaştırmanın da
uzun, zorlu ve belki de olanaksız bir süreç
olduğunu biliyoruz. Belki de bu değişkenleri
kontrol etmenin en kolay yolu, kendi uzay
habitatımızı inşa etmek. Bu devasa yapı yeni bir
kalıcı yuva olabileceği gibi, nesiller sürecek bir
göçe hazırlanma yöntemi de olabilir.
İkinci seçenek, insanlığın şimdiye dek hiç
karşılaşmadığı bir macera olacak ve birçok neslin
tüm yaşamlarını uzayda, canlı bir habitatın
içinde güvende geçirmelerini gerektirecek. Fakat
evrenimiz uçsuz bucaksız bir yer ve onu
keşfetmenin bundan iyi yolu olmayabilir.
Asteroidlerden maden çıkarma amacımıza gelenleri oluşturabilir. Uzak gelecekte belki de
ulaşarak gerekli malzemeleri toplayabilir, dönen birçok seçeneğimiz olacak. O yüzden, iyisi mi
nesnelerin ürettiği merkezcil çekim kuvvetiyle seçeneklerimizi bilelim ve uzay yerleşimlerinde
de yerçekimini simüle edebiliriz. Bu projenin bir tur atalım.
çok büyük boyutlu olacağı kesin, ancak insanlar
nice büyük başarıya imza attı ve bunu nasıl
yapabileceğimize dair fikrimiz de var.
Alıştığımız steril, sıkış tıkış uzay araçlarından
farklı olarak, bu yerleşimler gerçekten ikinci
yuvamız olacak ve gezegenimizin yüzeyinde
tatmaya alıştığımız birçok keyfi bize sunacak.
Bu olası geleceğin düşünülmesi gereken bir
yanı daha var. Eğer bazı koloniciler Dünya’da
kalır da bazıları uzaya, bazıları da uzak
gezegenlere ve uydulara giderse türümüz
nihayet çeşitlenmeye başlayabilir. Nesiller boyu
birbirinden ayrı kalan, farklı yerçekimi
kuvvetine ve atmosfere maruz kalan bu insanlar
farklılaşarak, artık insan sayılmayacakları bir
noktaya gelebilirler. Uzaydaki geleceğimiz, Devasa bir uzay habitatı inşa etmek, insanlık için inanılmaz
yepyeni bir uzaylı türünü, yani soyumuzdan büyük bir görev olacak.

Uzayı yurt edinmek Kalpana One tasarımı gibi bir habitat, uzayda keyifle yolculuk yapmamızı sağlayabilir.

Evden uzak ev G kuvveti Mutlu yolcular

Dünya benzeri bir ortam uzun Dönen yapının kenar Büyük uzay habitatları,
dönemli ya da süresiz uzay kısımları Dünya’nın bireylerin yaşamasına ve
yolculuğunun psikolojik etkilerini yerçekimini taklit edecek, eğlencesine yer
telafi etmek için önemli. böylece koloniciler orada sağlayacak kadar geniş
yaşayacak. olacak.

Biyoçeşitlilik Uzaydaki cennet

Yeşilliği beraberimizde Doğal bitkiler habitatın
götürerek çeşitliliğe oksijen düzeyini organik
sahip bir ekosistem olarak yenileyecek ve
yaratabiliriz. besin sağlayacak.

Yapay yıldız
Orta ekseni dolduran
koca bir ışık huzmesi
gündüz saatlerini taklit
edecek.

Mekânı kullanmak
Yapının ortasına doğru yerçekimi
zayıflayacak ama bitkiler ve hayvanlar
burada yetiştirilebilir.

058 | How It Works

 ParticleGelecekte
problems asteroid madenciliği yapmayı planlayan özel uzay
BİLİYOR MUYDUNUZ? şirketlerine şimdiye kadar 13,4 milyar dolardan fazla yatırım yapıldı.

Nostaljik konsept
tasarımları
1970’lerde NASA destekli bir ekip, Geleceğin uzay yerleşimlerinde bir dizi
üç adet dönen yapıyla koskoca bir
uzay meraklısı neslinin esin yeni meslek kapanın elinde kalacak
kaynağı oldu.

Dünya dışı arazi mühendisi Asteroid madencisi Atmosfer sorumlusu

Yeterli kaynakları toplamak bir uzay Madencilerin uzay yürüyüşüne Bu rolde, diğer tüm uzay
O’Neill Silindiri habitatı için en önemli işlerden biri çıkıp ürünleri elle kullanması aşırı sakinlerinin yaşamı avucunuzda
Şerit halinde üç kara parçası ve üç devasa
olacak ve bu kaynaklar da tehlikeli. Onun yerine, uzay olacak. Uzay habitatında Dünya
cam kısım, yaklaşık 8 km genişlikte ve 32
asteroidlerden elde edilecek. Arazi habitatının güvenli ortamında bu benzeri bir atmosferi sürdürmek
km uzunluktaki bir yapı oluşturacak biçimde
mühendisleri uzaydaki kayaları işi uzaktan yapan ve makineleri için oksijen ve karbondioksit
birleştirilecek. Bu yapılardan ikisi, silindirleri
değerlendirip hangilerinin yöneten birileri olacak. düzeylerini, sıcaklığı ve morötesi
stabilize etmek amacıyla birbirine ters
madenciliğe uygun olduğuna karar ışık miktarını ayarlamak gerekiyor.
yönde dönen iki yapının arasına
verecek.
yerleştirilebilir. Aksi takdirde silindirler kendi
etraflarında dönerken uzun eksenleri
boyunca da dönmeye başlayacak.

Iletişim ve navigasyon Itki mühendisi

uzmanı Gelecekte habitatlarımızı hareket
Bir uzay habitatı herkese ettirmek için hangi motor kullanılırsa
Bernal Küresi yetmeyecek, o yüzden birden çok kullanılsın, muhtemelen birilerinin
1970’lerde uyarlanmadan önce bilim geminin iletişim kurabilmesi göz kulak olması ve yakıt doldurması
insanı John Bernal tarafından 1929’da gerekiyor. Bu uzmanlar hem sinyal gerekecek. Itki mühendisleri bu
öne atılan bu tasarım, küre biçimli. Ancak gönderip alacak hem de geminin süreçlerden sorumlu olacak,
bu sefer kürenin dışında değil, boş olan doğru yörüngede kalmasını motorların aşırı ısınmasını ya da
içinde yaşayacağız. Ekvatorda sağlayacak. radyasyon sızdırmasını önleyecek.
Dünya’nınkine benzer yerçekimi olacak ve
bu, kutuplara doğru hafifleyecek.

© Bryan Versteeg; NASA; Illustration by Adrian Mann

Uzay kâşifi Egzersiz fizyoloğu Habitat inşası ve bakımı

Stanford Halkası
Bu konseptte insanlar tavanı şeffaf veya
belki de üstü açık bir halka yapısında
yaşayacak. Dönme hareketi atmosferi
halkanın içine doğru iteceğinden uzay
gemisi kolayca hareket edebilecek.
Bilinmeyeni keşfederken belli
nesnelere insan gözcüler yollamak
gerekebilir. Bunun için, ana
habitata bağlı küçük gemiler ve bu
iş için özel bir uzay maceracısı
ekibi kullanılacak.
Bir fizyolog, dönen uzay
istasyonunun yol açtığı merkezi
yerçekimi kuvvetinin Dünya’nın
yerçekimini yeterince taklit edip
etmediğini ölçecek ve adalelerini
geliştirmeye ihtiyaç duyanlara
ağırlık egzersizleri önerecek.
Devasa yapıları sıfır yerçekiminde
birleştirmek çok daha kolay
olduğundan, bir inşaat ekibi
bunları uzayda yapmaya karar
verebilir. Bu ekip aynı zamanda
uzaydaki döküntülerin verdiği
zararı da giderecek.

How It Works | 059

 UZAY

Dünya’dan uzaklık
Gezegenimiz, Güneş’e ortalama
150 milyon kilometrelik bir
yörüngede dönüyor. Bu da sıvı
halde suyun var olabileceği ve
yaşamın gelişebileceği bir uzaklık.
Güneş’in İçinde
Ana yıldızımız çalkantılı ve
muazzam bir enerji kaynağı

G
üneş trilyonlarca kilometrelik bir alanda
bulabileceğiniz en büyük reaktör.
Patlama Çekirdeğinde her saniye 600 milyon ton
Güneş atmosferinde biriken gibi akıllara durgunluk verecek bir miktarda
manyetik enerji nihayet
yüzeyde bir güneş hidrojen kullanılıyor ve nükleer füzyon
patlaması oluşturuyor. sayesinde helyuma dönüşüyor. Bu kesintisiz
süreç akıl almaz bir radyasyona ve 15 milyon
Celsius gibi aşırı bir sıcaklığa yol açıyor. Fakat
çekirdekte oluşan enerji orada kalmayıp bu
yanan dev yıldızın belirli bölgelerine doğru
yolculuğa çıkıyor ve nihayet Güneş atmosferine
ulaşıyor. Dünya’nın aksine bu atmosfer sadece
Kromosfer
Fotosferin hemen üstündeki alan,
altındaki alandan daha sıcak ve
3.700-7.700 Celsius derece
arasında değişiyor.

Taç küre
Güneş’in en dış katmanında
sıcaklık yükselerek yarım
milyon derece Celsius’a
çıkıyor.

Güneş patlamaları
Büyük güneş patlamaları gerçekten inanılmaz
miktarda enerjiyi radyasyon biçiminde saçıyor. Bu
radyasyon, elektromanyetik tayfın her aralığında Konvektif bölge
dalgalar halinde geliyor. Aralarında zararsız radyo Enerji, ısınan ve soğuyan gazların
dalgaları olduğu gibi, çok zararlı gamma ışınları da oluşturduğu konveksiyon
var. akımlarıyla Güneş’in yüzeyine
Bazı güneş patlamalarının açığa çıkardığı enerji doğru taşınıyor.
miktarı gerçekten akla hayale sığmıyor. Bunlar
aynı anda milyonlarca nükleer bombanın
patlatılmasına denk olabiliyor! Bu inanılmaz enerji
patlamaları, Güneş atmosferindeki ısınmış ve
hızlanmış parçacıkların sonucunda oluşuyor ve
Güneş’in en dış katmanlarına kadar hareket
ediyor. Burada sıcaklığın yarım milyon Celsius’a
kadar yükselmesine yol açıyor ve parçacıklar
güneş patlaması halinde uzaya saçılıyor.
Güneş’in
anatomisi
Yerel yıldızımızın yapısını
keşfedelim

Güneş patlamaları kozmosa radyasyon biçiminde

muazzam bir enerji saçıyor.

060 | How It Works

 Particle problems
BİLİYOR MUYDUNUZ? Güneşimiz ömrünün yarısını geride bıraktı ve 5 milyar yıl daha bizi ısıtacak yakıta sahip

gazdan oluşmuyor; Güneş yüzeyinde son derece

enerji yüklü plazma parçacıkları da bolca
bulunuyor. Maddenin bu hali uyarılabiliyor ve Fışkırma
Fotosfere bağlı büyük, kavisli
Güneş’te gerçekleşen birçok şiddetli olayın bir plazma sütunu yüzeyden
ardında yer alıyor. Güneş patlamaları, dışarı doğru uzanıyor.
fışkırmalar, güneş rüzgârları… Hepsi de
plazmanın uzaya püskürmesini içeriyor ve
bilim insanları bu olayların neden düzensiz
biçimde meydana geldiğini hâlâ araştırıyorlar.
Atmosferimiz ve gezegenimizin manyetik
alanı sayesinde Güneş’in öfke dolu enerji
patlamalarından büyük oranda korunduğumuz
Güneş çoğu insanın
için, yıldızı sabit bir ışık kaynağı gözüyle sandığından çok daha
görmek en kolayı. Hâlbuki yerel yıldızımız dinamik bir gök cismi.
aslında çok aktif ve katmanlarını öğrenmeye
başladıkça aktivitelerini de daha iyi kavramaya “Çekirdeğinde, her
başlıyoruz. Güneş’i daha ayrıntılı araştırmayı
planlayan birden çok görev var. Şu ana kadar
saniye 600 milyon
topladığımız veri kısıtlı olsa da bu görevler,
komşumuz olan Güneş’i daha yakından
ton gibi inanılmaz
tanımamıza izin verecek. miktarda hidrojen
harcanıyor”

Güneş rüzgârı
Parçacıklar ve plazma
Güneş’ten sürekli uzaya
püskürtülüyor.

Güneş’i İncelemek
Fotosfer Araştırmacılar artık Güneş’e dair eskiye kıyasla
Konvektif bölgeden yaklaşık 400 km çok daha fazla şey bilseler de, yıldızımız
uzanan bir katman. Sıcaklığı gizemlerini koruyor. NASA’nın Ağustos 2018’de
3.700-6.200 Celsius arası değişiyor. fırlattığı Solar Probe Plus adlı uzay sondası
Güneş yüzeyine daha önceki görevlerden yedi
kat daha fazla yaklaşarak Güneş etkinliğine
ilişkin yeni veriler toplayacak.
Sondanın Merkür yörüngesinde yolculuk yapıp
Güneş yüzeyine 6,2 milyon kilometre kalana
kadar yaklaşması sırasında, aşırı ısıya ve
radyasyona göğüs germesi gerekecek. Bu
koşullarla başa çıkmak için sonda 11,4
santimetre kalınlıkta bir ısı kalkanıyla donatılmış.
Bu da 1.300 Celsius’u aşan harici sıcaklıklarda
çalışabilmesini sağlıyor. Neyse ki güç sorunu yok
çünkü uzay aracının güneş panelleri bu kadar
yakın mesafede, gerekenden fazla enerji alacak.
Işınımsal bölge
Enerjinin çekirdekten
konvektif bölgeye ulaşması
170.000 yıl sürüyor.

Çekirdek
Termonükleer füzyon,
hidrojeni helyuma
dönüştürerek büyük
© NASA; SPL

miktarda enerji ve ısı Isı kalkanı, Solar Probe Plus’ın aygıtlarını,

açığa çıkarıyor. çalışabilecekleri kadar serin tutacak.

How It Works | 061

 UZAY
Thorne-Zytkow yıldızları
Bir yıldız diğerini yerse ne olur?
1 Bir melez yıldız
975’te fizikçi Kip Thorne ile gökbilimci
Anna Zytkow, ölmek üzere olan
devasa bir yıldızın, kendinden daha
küçük bir ölü yıldızı yutmasıyla oluşan
tuhaf bir melez yıldız kavramını ortaya
attılar. Adına Thorne-Zytkow Nesnesi ya da
TZO denen bu yapı, onlarca yıl boyunca bir
kuram olarak kalsa da, 2014’te bilim
insanları bugüne kadar en kuvvetli adayları
saptadılar. HV 2112 bizden yaklaşık 199.000
ışık yılı uzaklıktaki bir cüce galakside
bulunan kırmızı bir süper dev. Dahası,
TZO’ların karakteristiklerinden biri olduğu
düşünülen, çok miktarda element içeriyor.
Şimdilerde bu yıldızın kozmik ölçekte nadir
görülen bir şey olup olmadığı araştırılıyor.
Nötron yıldızı
Bir TZO’nun ilk
bileşeni, sönmüş,
büyük bir yıldızın
çökmüş, aşırı
yoğun çekirdeği
olan nötron yıldızı.
Bilim insanları Satürn’ün
büyük bir bölümünde
elmas yağmurları
gerçekleştiğini
düşünüyor.
© Science Photo Library; Thinkstock; Shutterstock
062 | How It Works
Ender görülen bu dev yıldızlar nasıl oluşuyor?
İç kabuk
TZO’nun nötron
çekirdeğini yanan
maddelerden bir kabuk
sarmalıyor ve yandıkça
yeni elementler üretiyor.
Kırmızı süper dev
İkinci malzeme, Güneş’imizin
2.000 katından daha büyük,
ölmeye yüz tutmuş bir yıldız.
Konveksiyon
Sıcak gazların yıldız
içindeki dolaşımı Yıldız birleşmesi
yüzeye sürekli Bir kırmızı süper dev,
alışılmadık yörüngesinde dolaşan bir
elementler taşıyor. nötron yıldızını yutunca bir
TZO meydana geliyor.
Yeni elementler
Alışılmadık derecede
“2014’te bilim insanları
büyük miktarda rubidyum,
molibden ve lityum
bugüne kadarki en
bulunması, TZO’ları normal
kırmızı süpernovalardan kuvvetli Thorne-Zytkow
ayırıyor.
adayını saptadılar”
Elmas yağmuru
Satürn’de gezintiye çıkarken çok sağlam
bir şemsiye lazım
D
ünya’da alışılmadık ve şiddetli hava durumu oluşumunun, gaz devlerinin üst atmosferinde,
olaylarıyla karşılaşsak da, Güneş Sistemi’nin başka şimşeklerin küçük is parçacıklarını metana
yerlerinde yağan şeylerin yanında, tipi ve dolu dönüştürmesiyle başladığı düşünülüyor. Kristaller
fırtınalarının lafı bile edilmez. ABD’li bilim insanları, atmosferde ilerledikçe basınç artıyor, isi grafite
Jüpiter’de ve Satürn’de bazısının çapı bir santimetreyi dönüştürüyor, o da basınç arttıkça sertleşerek elmas
bulabilen elmasların yağmur gibi yağdığına inanıyorlar. oluyor. Bu elmaslar sonsuza dek yaşamıyor ne yazık ki.
Bu sonuca gezegenlerin atmosferinin kimyasını Gezegenin sıcak çekirdeğinin aşırı yüksek basıncına ve
inceleyerek varan bilim insanları, Satürn’de her yıl 1.000 ısısına maruz kalan bu değerli dolular nihayet eriyerek
ton elmasın oluştuğunu tahmin ediyorlar. Bu kristallerin geride bir sıvı karbon denizi bırakıyor.
BİLİYOR MUYDUNUZ? NASA’nın Swift uydusu 2006’da, bir beyaz deliğe ait olabilecek güçlü ve
uzun süreli bir gamma ışını patlaması saptadı.

Beyazdelikler
Karadeliğin tersi var mı?

E
vren deliklerle, daha doğrusu
karadeliklerle dolup taşıyor. Bu kozmik
nesneler, Güneş’imizden çok daha büyük,
dev kütleli bir yıldızın kendi içine çökmesi ve
göz kamaştıran bir süpernovayla ortadan
kalkması sonucunda oluşuyor. Bu yıldızın
kalıntıları, adına tekillik denen ve çok kuvvetli
kütleçekim etkisine sahip olan çok ufak, ama
bir o kadar da yoğun bir bölgede toplanıyor. İşin
aslı, tekillik o denli kuvvetli ki etrafındaki
hiçbir şey, hatta ışık bile içine emildi mi dışarı
çıkamıyor. Bu da karadelikleri saptamayı
imkânsız değilse bile, zor bir işe dönüştürüyor.
Ancak gökbilimcilerin şimdiye kadar
saptayamadığı bir şey var, o da Beyazdelikler.
Şu anda yalnızca kuramsal bir matematik
kavramından ibaret olan bu uzay cisimleri,
emmek yerine, evrene madde ve ışık
püskürtüyor.
Beyazdeliklerin oluşumuyla ilgili bir kuram,
onların yaşamlarına karadelik olarak
başladıklarını öne sürüyor. Bir karadelik
yutabileceği kadar madde yutunca tersine
dönüp hepsini kusuyor ve bir beyaz deliğe
dönüşüyor. Alternatif olarak, bazıları da
Beyazdeliklerin bir diğer tür uzay deliği olan
solucan deliklerinin çıkış noktası olabileceğini
düşünüyor. Büyük Patlama’nın bir beyaz delik
olarak başladığını, evreni olan tüm unsurları
açığa çıkardığını söyleyenler de var.

Uzaydaki Lavabodan aşağı Tekillik

delikler
Karadelikler ve Beyazdelikler
nasıl bir arada işliyor olabilir?
Işıktan maddeye her şey,
uzay-zamandaki delikten içeri,
tekilliğe doğru düşüyor.
Ölen bir yıldızın çekirdeğindeki
yoğun kütle, uzay-zamanın
dokusunu kendi etrafında
bükecek kadar ağır.

Karadelik
Uzay-zamandaki bu eğime
kütleçekimi diyoruz ve karadelikte
bu öyle güçlü ki hiçbir şey elinden
Solucan deliği kaçamıyor.
Kimileri, karadeliklerin
solucan deliklerinin girişi
olabileceğini düşünüyor.

Beyaz delik
Zamanda yolculuk Solucan deliğinin çıkışında,
Solucan deliği, uzay-zamanda madde ve ışık bir beyaz
bir tünel oluşturabilir. delikten dışarı atılıyor.

Sadece çıkış
Nasıl karadelikten hiçbir şey
kaçamıyorsa beyaz delikten
de hiçbir şey giremiyor.

Solucan delikleri
nedir?
Einstein-Rosen köprüsü adıyla da bilinen solucan
deliği, uzay-zamanın yapısını delip geçen, maddeyi
evrenin başka yerlerine taşıyan bir kestirme. Evreni
bir kâğıda benzetirseniz, ikiye katladığınızda iki ucunu
birbirine yaklaştırmış olursunuz. Kâğıtta delik
açmaksa kâğıdın bir ucundan diğerine ulaşmanın, düz
kâğıt üstünde bir doğru çizmekten çok daha kısa bir
yoludur.
Yalnızca genel görelilik kuramı tarafından
öngörülmüş olsa da, solucan deliklerinin ağzında,
maddeyi emen, sonra tünelin içinden geçirerek
taşıyan bir karadelik olabilir. O zaman tünelin çıkışı da
maddeyi yine aynı evrene ya da hakkında bir şey
bilmediğimiz başka bir evrene kusan bir beyaz delik
olacaktır. Kuramsal olarak solucan delikleri zamanda Evrenimizin içinde Başka evrene
yolculuğu olanaklı kılabilir ama gerçekte, insanı Uzay-zamandaki bükülme, Bir solucan deliği, var olup
taşıyamayacak kadar küçük ve kararsız olacaklar. evrenimizin iki noktasını birbirine olmadığını henüz bilmediğimiz bir
çok daha fazla yaklaştırıyor. paralel evrene açılan kapı olabilir.

How It Works | 063

 UZAY
Dünya’da yaşamın öyküsü
Gezegenimizin doğumundan bugününe ve yarınına bir yolculuk
Dünya’nın
zaman çizelgesi
Gezegenimizin
geçmişinde, bugününde
ve yarınındaki önemli
olaylar
4,6 milyar yıl önce
Güneş Sistemi, genç Güneş’i
sarmalayan toz ve gaz
bulutlarından biçimlenirken
Dünya oluştu.
Geçmiş
Gelecek
İnsanlar ne
kadardır
burada?
Büyük manzaraya bakacak
olursak çok ama çok kısa bir
süredir. Dünya’nın tüm
geçmişini tek bir yıla
sığdırsanız insanlar ortaya
çıkalı yarım saat bile
olmadığını söyleyebilirsiniz!
Bu kadarcık sürede
gezegenin büyük kısmına
hükmettik ve diğer
gezegenleri keşfe başladık.
Ancak yakın gelecekte
başka gezegenlere
yayılmadığımız sürece
dinozorlarla aynı kaderi
paylaşmamız olası. Er ya da
geç bir kitlesel yok oluş
gerçekleşecek ve birçok
uzman, türümüzün sağ
kalması için Ay’a, Mars’a ve
belki de bunların ötesine
gitmemiz gerektiğini
düşünüyor.
4 milyar yıl
Andromeda galaksisi
Samanyolu’yla
çarpışacak ama bunun
Güneş Sistemi’ni nasıl
etkileyeceği henüz
meçhul (fakat gecelerin
harika görüneceği
kesin).
5 milyar yıl
Güneş, hidrojen yakıtını tüketecek.
Dünya’yı yutabilir ya da gezegen sarmal
çizerek Güneş’ten kaçabilir.
064 | How It Works
2,3 milyar yıl
4,5 milyar yıl önce
Ay oluştu önce
Volkanik aktivite
eksikliği
gezegenimizin
donarak “Kartopu
Dünya’ya”
3.4 milyar yıl önce 3 milyar yıl önce 2,5 milyar yıl önce dönüşmesine yol
Erken mikroorganizmalar açtı.
Dünya’da levha Bakteriler yaşam için elzem olan gazı
4-3,8 güneş ışığını kullanarak tektoniği başladı ve üretmeye başlayınca atmosfere
milyar molekülleri şekere yüzey devasa kaya oksijen eklendi. Buna Büyük
yıl önce dönüştürmeyi öğrendi ve levhalarına bölündü. Oksidasyon Olayı deniyor.
Geç Dönem Ağır fotosentez başlamış oldu. Dünya’nın ilk
Bombardıman 3,5 milyar yıl önce kıtasına “Ur”
döneminde büyük Bilinen en eski yaşam, tekhücreli diyoruz.
2 milyar yıl önce
asteroit ve Çekirdeği, mitokondrisi ve hücre zarı
organizmalar halinde ortaya
kuyrukluyıldız çıktı. Deniz yatağında mı, suda
olan ökaryot hücreler ortaya çıkmaya
yağmurları oldu. başladı.
mı, karada mı başladı bilinmiyor.
1,5 milyar
yıl önce
Ökaryotlar
nihayetinde
bitkileri, mantarları
500 milyon yıl
önce
535 milyon yıl önce 650 milyon
ve hayvanları
oluşturacak üç
Kimi hayvanlar karaya
çıktılar. Bunu ilk
Kambriyen patlaması başladı ve
sadece 25 milyon yıl gibi kısacık
yıl önce
Gezegende ilk defa
gruba bölündü.
bir evrimsel olayda, tüm başlıca kompleks canlılar
yapanların, böceklerle hayvan grupları ortaya çıktı. Bu 900 milyon yıl önce
meydana geldi. Çokhücreli yaşam ilk kez
deniz kabukluları “patlamanın” nedeni henüz
Muhtemelen ortaya çıktı ama bunun
arasındaki evrimsel bilinmiyor ama hayvanların artık
denizanasıydı ardındaki süreci kimse tam
halka olan sert kabuklarının olması daha iyi
bunlar. olarak bilmiyor. Yanıtı bulursak
“euthycarcinoidler” fosilleşmelerini sağlamış olabilir.
olduğunu söylüyor. başka gezegenlerde de yaşam
bulabiliriz.
250 milyon 60 milyon yıl 7 milyon yıl
65 milyon yıl önce
yıl önce Dinozorlar (pterozorlar ve dev önce önce
Bir kitlesel yok Asya’nın sıcak ve En erken atamız
deniz sürüngenleri dâhil) bir
oluşun ardından asteroidin Dünya’ya nemli yağmur olan ilk hominid
dinozorlar ortaya ormanlarında sahneye çıktı. Ona
çarpmasıyla (buna Kretase-
çıktı ve neredeyse Tersiyer yok oluşu deniyor) bilinen en eski Sahelanthropus
200 milyon yıl primatlar tchadensis
ortadan kalktı ve bu da
boyunca Dünya’da memelilerin gezegeni ele evrimleşti. deniyor.
hüküm sürdü.
geçirmesini sağladı.
200.000 yıl önce
500 milyon yıl sonra
Güneş’in sıcaklığı,
100.000 yıl sonra
Istatistiksel olarak, bu
2.000 yıl sonra
Grönland buz
Günümüz Uzun bir bekleyişin
Dünya’nın yüzeyini çöle zamana kadar bir örtüsü eriyecek ve ardından ilk insanlar
çevirecek kadar asteroit ya da süper tüm dünyada deniz (Homo sapiens) ortaya çıktı
yükselecek. Takip eden volkan biz dâhil seviyesi ciddi ve 200.000 yıl içinde
birkaç milyar yıl içinde, Dünya’daki çoğu oranda yükselecek. gezegenin her köşesini
Dünya’daki en büyük canlıyı muhtemelen kolonileştirdi.
organizmalar ölecek ve ortadan kaldırmış
geriye yalnızca sineklerle olacak.
bakteriler kalacak.
1 trilyon yıl 100 kentilyon yıl ?
© NASA
Güneş’in enerji yaymayı bırakıp soğuk Dünya’nın yörüngesi bozulacak ve gezegenden Evrendeki son
bir siyah cüceye dönüşme sınırı bu. ne kaldıysa, Güneş’ten kalanlarla çarpışacak. yıldızlar da sönecek
 Belçikalı bilim insanı Georges Lemaitre, Hubble Kanunu’nu fikir olarak ilk defa,
BİLİYOR MUYDUNUZ? 1927’de yayımlanan genel görelilik hakkındaki bir makalede ortaya attı.

Evrenin genişlemesi
Bilim insanları evrenin genişlemesini nasıl hesaplıyor?

A
merikalı gökbilimci Edwin Hubble, 1929’da
gerçekten çığır açan bir keşfe imza attı:
Evren genişliyordu. Uzak galaksilerin
ışığını gözlemleyen Hubble, bunların dalga
boylarının genişlediğini (ışık, tayfın kırmızı ucuna
kaydığı için buna ‘kızıla kayma’ deniyor) ve
galaksiler bizden ne kadar uzaksa ışıklarının
kırmızıya doğru o kadar kaydığını öğrendi. Bu
gözlem ancak evren genişliyorsa anlamlıydı.
Bir galaksinin kırmızıya ne kadar kaydığı,
hareket hızını gösteriyor. Hubble bir galaksinin
uzaklığının ve hızının, dolayısıyla da evrenin
genişleme hızının doğrudan sabit bir değere bağlı
olduğunu ortaya çıkardı. Bu değer, Hubble sabiti
olarak biliniyor.
1929’da sabitin değeri megaparsek başına
saniyede 500 km idi (bir megaparsek yaklaşık 3,26
milyon ışık yılı) ama bu rakama kısıtlı verilerle
ulaşılmıştı. Gökbilimciler daha sonra Hubble’ın
yaklaşık on kat yanıldığını keşfettiler ve yıllar
içinde gelişen veriler ve teknikler sayesinde
Hubble sabitinin değerini hassaslaştırabildiler.
2016’da bilim insanları şu ana kadarki en
hassas tahmini yaptılar: Megaparsek başına
saniyede 73,2 kilometre. Bu daha hassas veri,
evrenin önceki tahminlere kıyasla %5-9 daha hızlı
genişlemekte olduğunu ortaya çıkardı.

Hubble sabitinin 3. Parlaklık

konfigürasyonu
4. Civardaki galaksiler 6. Uzak galaksiler

bulunuşu
Gökbilimciler hem Sefe Değişkenleri’ni Süpernovalar çok uzaktan
Yıldızların uzaklığı bilindikten hem de Ia tipi süpernovaları barındıran görülebilecek kadar parlak,
Gökbilimciler evrenin genişleme sonra gerçek parlaklıklarını galaksileri arıyorlar. Ikisinin parlaklığını o yüzden gökbilimciler Ia tipi
oranını hassas biçimde ölçmek için hesaplamak mümkün. Bu karşılaştıran gökbilimciler, patlamanın süpernovaların gerçek ve
farklı teknikleri bir arada bilgi, daha uzak Sefe gerçek parlaklığını hesaplayabiliyor. görünür parlaklıklarını
kullanıyorlar. Değişkenlerinin uzaklığını karşılaştırarak uzaklıklarını
YENİ saptıyor.
PARALAKS hesaplarken kullanılabilir.
SINIRI

SEFE’LERİN VE
IA TİPİ GENİŞLEYEN
SÜPERNOVALARIN EVRENDE IA TİPİ
SAMANYOLU’NDAKİ BULUNDUĞU 7. Kırmızıya kayma SÜPERNOVA
SEFE YILDIZLARININ GALAKSİLER Uzak galaksilerden gelen BARINDIRAN UZAK
PARALAKSI ışığın dalga boyu, evrenin GALAKSİLER
genişlemesi yüzünden
uzuyor.
HAZİRAN’DA ESKİ
DÜNYA
PARALAKS
SINIRI
1. Hubble
gözlemleri
Hubble teleskopu, GÜNEŞ
gezegenimizdeki EVRENİN GENİŞLEMESİYLE KIRMIZIYA KAYAN
Sefe Değişken (GENİŞLEYEN) IŞIK
SEFE
yıldızlarını altı ay ARALIK’TA
aralıklarla DÜNYA
gözlemliyor.

2. Paralaks 5. Galaktik ölçümler Genişleme

Bu yıldızların iki ölçümündeki görünür Süpernovanın gerçek parlaklığını Evrenin genişlemesini
konumlarına bakarak gökbilimciler bilmek, gökbilimcilerin onların uzak galaksilerin
geometri hesabı yapıyor ve Güneş’ten uzaklığını hesaplamasına yardımcı mesafesini ve kırmızıya
uzaklıklarını hesaplıyor. oluyor. Ia türü patlamalar daima kaymasını kullanarak
benzer miktarda ışık saçıyor. hesaplamak olanaklı.

0 -10.000 10.000 - 100 MİLYON 100 MİLYON - 1 MİLYAR IŞIK YILI

IŞIK YILI IŞIK YILI

Sefe değişkenleri nedir?

Hubble Uzay Teleskopunun Haziran
2016 gözlemi sırasında evrenin
Sefe değişkenleri çok parlak ve çok büyük bir grup yıldıza verilen ad. Bu
yıldızların büyük kısmı, ömürlerinin sonuna doğru kırmızı dev
aşamasındayken Sefe değişkeni oluyor, genleşip büzüldükçe nabız gibi
atıyor ve düzgün aralıklarla bir parlayıp bir sönüyorlar.
Bir Sefe yıldızının sönme ve parlama periyodu 1 ila 100 gün arasında
değişiyor ve daima gerçek parlaklığıyla ilgili oluyor. Yıldızın gerçek
parlaklığıyla görünürdeki parlaklığının (yani Dünya’dan görülen
parlaklığının) karşılaştırılması, gökbilimcilerin yıldızın uzaklığını anlamasını
sağlıyor. Sefe değişkenleri, Amerikalı gökbilimci Henrietta Leavitt’in
1912’de periyot ile parlaklık arasındaki ilişkiyi keşfetmesinden bu yana
© NASA

genişlemesini hesaplamak üzere çok yararlı ölçüm araçları.

çektiği galaksi fotoğraflarından biri.

How It Works | 065

 ULAŞIM

zi n i n ye r i n i alarak
Ben r b i r gelecek
sürdürü leb i l i
ışını
inşa etme yark?
kim kazanaca

HİDR JE N
ELEKTR Ğ E
KARŞI
066 | How It Works
BİLİYOR MUYDUNUZ? Şu anda kullandığımız fosil yakıtı rezervlerinin 2088’de tükenmesi bekleniyor.

“Almanya içten
yanmalı motorları
Hidrojenle elektrik 2030’da yasaklama
sözü veren ilk
KAFA KAFAYA ülke oldu”
Menzil
Hidrojenli otolarda en uzun menzil 502 km ile Toyota Mirai’ye Yeniden yakıt alma süresi
ait. Tesla Model S ise 397-506 km gibi etkileyici değerlere Hidrojen hücreli otomobiller birkaç
imza atıyor. Bununla birlikte Tesla’nın maksimum menziline dakikada depolarını doldururken
gerçek hayatta erişmek olanaksız gibi bir şey ve hidrojenle en hızlı süper şarj istasyonları bile
çalışan otoların menzili daha fazla. bir elektrikli otomobili en çabuk
30 dakikada şarj edebiliyor.
KAZANAN
HID ROJ EN KAZANAN
HID ROJ EN

Hız
Piyasadaki en hızlı elektrikli araba
olan Nio EP9, 312 km/s gibi
muhteşem bir hıza çıksa da Ford
Fusion Hydrogen 999, 333 km/s
hızla ona toz yutturuyor!
KAZANAN
HID ROJ EN
Altyapı
Elektrikli otoların avantajı, hemen her yerde şarj edilebilmeleri.
Altyapı zaten mevcut, tek gereken evlerimize veya benzinliklere şarj
istasyonu eklemek. Hidrojeninse taşıması da depolaması da zor. Gaz
olarak saklanması ve araca doldurulurken sıvılaştırılması gerekiyor.
Bu da karmaşık, pahalı ve çok enerji gerektiren bir işlem.
KAZANAN

$
EL EK T RIK L I

Bakım
Gerek elektrikli gerekse de
hidrojenli otomobiller çok az oynar
parçaya sahip. Bu basitlik, Çevreye etkisi
yüzlerce parça içeren bir içten Maliyet
Hidrojen yakıtı fosil yakıtlarından daha Elektrik ve hidrojen, güneş
yanmalı motorun aksine, gücü ya da su gücü
bakılması ve onarılması gereken pahalı ve hidrojenli otomobilleri satın
almak daha pahalıya geliyor. Elektrikli bir kullanılarak çevreye zarar
az şey olduğu anlamına geliyor. vermeden üretilebiliyor.
otomobil 16.500 dolara bulunabilirken
KAZANAN hidrojenli otomobiller Ancak şu anda elektrik
B ER A B ERE 66.000 dolaran başlıyor. şebekelerimiz büyük
oranda fosil yakıtı
KAZANAN kullanıyor. Hidrojenli ve
EL EK T RIK L I elektrikli araçlar ancak
yakıt kaynağı ne kadar
temizse o kadar temiz.
KAZANAN
B ER A B ERE

G
ezegenimizi koruma ve gelecek nesillere
sağlam bırakma amacıyla, hava kirliliğini
ve sera gazı emisyonunu azaltacak taşıtlar
tasarlama kaygısı giderek artıyor. Yollarda hiç
olmadığı kadar fazla araç var ve tahminlere göre,
atmosferimizdeki ısı hapseden gazların yaklaşık
%13’ünden, taşıtların yaktığı fosil yakıtları
sorumlu. Dünya daha şimdiden iklimsel değişim
her yıl 6,5 milyon insan, kalitesiz hava soluduğu
için vaktinden erken ölüyor ve bu da hava
kirliliğini kamu sağlığına yönelik en büyük
çevresel tehdit haline getiriyor.
Eğer kolları sıvayıp gezegene karşı
davranışlarımızı değiştirmezsek geleceğimiz bir
hayli karanlık görünüyor. Ama umutlar sona
ermiş değil. Son on yıldır dünyanın her yanında
2030’a kadar tümüyle yasaklayacağını açıkladı.
Bazı diğer ülkeler de Almanya’nın izinden gidiyor.
İngiltere’de yeni benzinli ve dizel otomobillerin
satışı 2040’ta yasaklanacak. Norveç 2025’te sadece
%100 elektrikli olan araçların satılabileceğini
açıklarken Hindistan aynısını 2030’da yapacağını
duyurdu. Hindistan’ın nüfusunun yarısından
fazlası (660 milyondan fazla) hava kalitesinin
© Nissan; BMW Group; Honda; Toyota

belirtileri sergiliyor. Sıcaklıklar son 140 yılda 0,7
derece artarak Kuzey Kutbu buz örtüsünün ciddi
oranda erimesine, mercan resiflerinin toplu
ölümüne ve hava durumunun sağı solu belirsiz
bir hal almasına yol açtı. Üstelik de bu durum
yalnızca gezegenimizi değil, akciğerlerimizi de
etkiliyor. Uluslararası Enerji Ajansı verilerine göre
fosil yakıtı emisyonlarını azaltmaya yönelik
aktivitelerde çarpıcı bir artış var. Artık
taşıtlarımızı sürdürülebilir kaynaklarla
çalıştırmalıyız ve fosil yakıtlarına yasaklar
geldikçe birçok otomobil üreticisi bu kervana
katılmaya başladı. Bu işi yapan ilk ülke Almanya
oldu ve içten yanmalı motor kullanan arabaları
“güvensiz” olarak değerlendirildiği bölgelerde
yaşıyor ve bu insanların ömür beklentisi ortalama
üç yıl kısalıyor. Hindistan’da demiryolları ve
kömür bakanı olan Piyush Goval yaptığı
açıklamada “Niyetimiz 2030’da ülkede tek bir
benzinli ya da dizel otomobilin satışına bile izin
vermemek” dedi.

How It Works | 067

 ULAŞIM
FOSİL YAKITLARINA ALTERNATİF
Geleceğimizi garantiye almak için uygun bir yakıt
bulma arayışı, Ar-Ge uzmanlarını güneş
mühendisliğinden, sıkıştırılmış gazlardan tutun
da alkol ve deniz yosunu bazlı yakıtlara kadar
taşıdı. Şu anda geliştirilmekte olan
alternatiflerden biri, motorları sıvı azot (LN2)
kullanarak çalıştırmak. Bu sistemde, özel
tasarlanmış motorlar LN2 gazını ısıtıyor, sonra
havadaki ısıyı alıp ortaya çıkan basınçlı gazla
motoru çalıştırıyor.
İngiliz süpermarket devi Sainsbury’s ise
kamyonlarında LN2 yakıtı kullanan Dearman
motorlarını test ediyor. Bu motorlar, soğutmalı
kamyonların motoru stop ettirildiğinde bile
buzdolaplarını çalıştıran dizel motorlarının yerini
alacak. Nispeten ucuz ve kesinlikle çevreci bir
çözüm olsa da, bunlar hiç enerji tasarruflu değil, o
yüzden gelecekte böyle bir yönteme bel bağlamak
pek olası görünmüyor.
Çevreci bir araç çözümü bulma girişimi de
yakıt kavramını tümüyle ortadan kaldırmak ve
otomobilleri bize en yakın yıldızın gücünden
yararlanacak güneş panelleriyle kaplamak.
Geleceği parlak bir çözüm gibi görünüyor ve daha
şimdiden güneş enerjili otomobil yarışlarında
kullanılan araçlar var, ama bunların en
Nissan Leaf ve
BMWr ikii3
elektrikli otom
obilin
En popüle z
içine bakıyoru
Pil ömrü
30 kilowatt/saatlik
lityum iyon bataryasıyla
Nissan Leaf Leaf tek şarjda 250 km
gidebiliyor.
068 | How It Works
verimlisinin bile toplayabildiği güç sınırlı. Çünkü
nispeten küçük yüzey alanına sahipler.
Peki, geleceğin güç kaynağı olma yarışında başı
kimler çekiyor? Çoğu uzmana göre bu ipi ya
elektrikli ya da hidrojenli otomobiller
göğüsleyecek.
Leaf, evdeki şarj
ELEKTRİKLİ OTOMOBİLLER noktalarına bağlanarak
Elektrikli otomobiller motorlu taşıtların geleceği gece boyu kolayca
şarj edilebiliyor.
olarak lanse ediliyor ve çıt çıkarmadan yollarda
dolaşan bu araçlar giderek daha sık görülüyor.
Tesla gibi öncü otomotiv firmaları elektrikli araç
devrimine önayak oldularsa da, onları başkaları “Hidrojenli ve elektrikli
da izledi ve şu anda tüketicilerin seçebileceği
birçok elektrikli otomobil alternatifi mevcut.
araçlar ancak
Bu araçlar evde ya da şarj istasyonlarında şarj elektriğin kaynağı
edilebiliyor, çalıştırması şaşılacak kadar ucuza
geliyor ve hiçbir toksik gaz yaymıyor. Bazı kadar çevreci”
ülkelerde hükümetler elektrikli araçları
yaygınlaştırmaya öyle hevesli ki, satın aldığınızda
aracın bedelinin bir kısmını karşılıyor.
Elektrikli otolar şarj zamanları, kısıtlı yeniden şarj
noktası ve kısa menzil yüzünden yeteri kadar
popülerleşmese de, bu sorunların üstesinden
gelecek çözümler üretiliyor. Örneğin,
bataryanın prize takılma zorunluluğunu
ortadan kaldıracak olan, yolda kablosuz şarj.
Gelişmiş yol tutuş
Batarya takımını zemine
yaymak, aracın ağırlık
merkezini alçaltarak
virajlarda stabiliteyi artırıyor.
Geri kazanımlı
frenleme
Frenleme sırasında
kaybolacak enerjinin bir kısmı
yakalanıp pilde depolanıyor
BİLİYOR MUYDUNUZ? Japon otomotiv firması Toyota, 1990’lardan beri yakıt hücresi teknolojisi üstünde çalışıyor

Yolda yeniden şarj

Elektrikli otomobil satın almayı düşünenlerin iki büyük
endişesini (menzil sorunu ve şarj süresi) aşmak için, bazı
otomobil üreticileri dinamik kablosuz şarj konusunu
araştırmaya başladı.
Bu teknoloji, araçların özel tasarlanmış yollarda
ilerlerken kendiliğinden şarj olmasını sağlayabilir. Sistem,
zemine gömülü elektrik kablolarına bağlı bobinlerden
oluşuyor. Bobinler bir elektromanyetik alan oluşturuyor ve
otomobiller üstünden geçince bu alan, otomobilde
indüklenerek elektriğe dönüştürülüyor.
Bu teknoloji, yılın başında 100 metrelik bir test pistinde
gösterildi. Qualcomm Technologies ve Vedecom, dinamik
şarj sisteminin birincil kısmını bir test pistine yerleştirdi.
Vedecom ve Renault ise sistemin ikinci kısmını iki adet
Renault Kangoo ZE aracına monte etti. Araçlar saatte
100 kilometreden hızlı ilerlediklerinde 20 kilowatt şarj
etmeyi başarabildi.

Anında tork BMW i3

Geleneksel araçların aksine,
elektrikli otomobillerde gecikme
ya da vites geçişi yok. Istediğiniz
an tüm güç emrinize amade. Renault Kangoo ZE kısa
süre önce, dinamik
kablosuz elektrik şarjını
test etmede kullanıldı.

Sessiz sürüş Daha iyi batarya

Yanmalı motor
içermediklerinden, elektrikli
otolar benzinli ya da dizel
araçlardan çok daha sessiz.
i3’ün en son modelinde
200 kilometre civarı menzil
sağlayan 33 kilowatt
saatlik bir pil kullanılmış.
© Nissan; BMW Group; Groupe Renault

İsteğe bağlı benzinli motor

BMW, i3’ün yeniden şarj ya da yakıt
takviyesi gerektirmeden 100 Tesla’nın Supercharger
kilometre daha gitmesine izin istasyonları yalnızca
veren, isteğe bağlı bir benzinli 30 dakikada araçları
menzil uzatıcı da satıyor. %80’den fazla şarj
edebiliyor.

How It Works | 069

 ULAŞIM
HİDROJENLİ OTOMOBİLLER
Hidrojenli otolar daha karmaşık bir mühendislik
ürünü çünkü motorlarını çalıştıran elektriği,
elektrokimyasal tepkimelerle üretiyorlar. Bu
araçlar hidrojen moleküllerini protonlara ve
elektronlara ayırıp bu elektronları bir devreden
geçirerek çalışıyor. Hidrojenli arabalar genelde
elektrikli arabalardan daha uzun menzilli ve çok
daha hızlı yakıt ikmali yapabiliyor. Mevcut
teknolojiyle bir elektrikli otomobilin bataryasını
doldurmak saatler sürerken, hidrojenli bir
otomobil bir iki dakika içinde deposunu
doldurabiliyor.
Hidrojenli otomobillerde yakıt, otomobile
tıpkı benzin ya da mazot gibi dolduruluyor.
Hidrojenli otomobillerin en büyük sıkıntısı,
altyapı eksikliği. Hidrojeni depolamak zor, o
yüzden de ilk gördüğünüz yakıt istasyonunda
duraklayıp depoyu dolduramıyorsunuz. Bu
konuda gelişmeler kaydedildi ve evlerde
hidrojen üretecek bir sistemden söz ediliyor ama
bu hâlâ makul sayılamayacak kadar pahalı bir
seçenek. Dahası, hidrojenin gözle görünür bir
alev çıkarmadan yanması yüzünden güvenlik
kaygıları söz konusu. Bu durum, sızıntılarda
büyük tehlike yaratıyor.
e
Honda Claraiti y v
ToyotetamM ir ojeni
ek için hidr ruz
Enerji elde obillerin içine
bakıyo
ayrıştıran otom
Güç kontrol birimi
Bu birim, yakıt hücresi
dizisinden bataryaya güç
akışını kontrol ediyor ve
motora iletilmeye hazırlıyor.
070 | How It Works
GELECEĞİ KİM TAŞIYACAK? yaygınlaşmalarını sağlamak. Ardından da bu
Şu anda yarışı elektrikli otomobiller kazanacak araçları destekleyecek, çevre dostu bir altyapı
gibi görünüyor. An itibariyle piyasada sadece üç inşa etmek.
adet hidrojenli otomobil bulunuyor (Toyota
Mira, Hyundai ix35 FCEV ve Honda Clarity).
Bunların fiyatı görece yüksek ve sıfır emisyonlu
araç piyasasında bir patlama yaratacak altyapı
da mevcut değil. Oysa piyasada aralarından
seçim yapabileceğiniz 50’den fazla elektrikli
otomobil var ve altyapı neredeyse her yerde
bulunuyor. Tek yapmanız gereken fişi prize
takmak!
Pek yakında yollarda dolaşacak araçların
hiçbir hava kirliliği yaratmayacağını bilmek
güzel. Ancak unutulmamalı ki gerek hidrojenli Honda Clarity beş
kişilik sedan
gerekse elektrikli otomobiller ancak asıl elektrik görünümüyle hidrojenli
kaynakları ne kadar temizse, o kadar temiz. Sıfır otomobillerde bir ilk.
emisyonlu otomobillerin popülerleşmesi doğru
yönde atılmış koca bir adım ve bunun
sonucunda hem hava kalitesinde hem de sera
gazı emisyonlarında dağlar kadar fark göreceğiz.
Ama asıl devrim, ülkelerin elektrik şebekelerinin
fosil yakıtlarıyla değil de güneş, rüzgâr ya da su
gücüyle çalıştırılmasıyla gerçekleşecek. Aşılması
gereken ilk güçlük, sıfır emisyonlu araçların
maliyetini düşürmek ve pratik hale getirerek
Yakıt pili dizisi
Bir dizi yakıt hücresi,
hidrojen yakıtını kullanarak
elektrik üretiyor. Bu da
motoru çalıştırıp bataryada
depolanıyor.
Toyota Mirai
BİLİYOR MUYDUNUZ? Dünyanın ilk başarılı elektrikli otomobili
ABD’nin Iowa eyaletinde 1891’de yapıldı

“Hidrojen yakıtı arabaya

tıpkı benzin ya da mazot gibi Toyota Mirai dünyanın seri

dolduruluyor” Honda Clarity

üretilen ilk hidrojen yakıt
hücreli otomobili.

Hidrojen depoları
Depolar hafif ama
dayanıklı karbon fiberden
yapılmış ve çarpma anında
zarara karşı koruma
sağlamak için otomobilin
şasisine monte edilmiş.

Hidrojenli yakıt hücresi

Sürüş bataryası
Batarya, yakıt hücresi dizisinin
ürettiği enerjiyi depoluyor ve
acilen gerektiğinde (mesela
sıfırdan kalkış ve hızlı
ivmelenme) güç sağlıyor.
nasıl çalışıyor
Hidrojen, evrende en bol bulunan madde. Suda ve Dünya’nın
kabuğunda çok miktarda hidrojen var. Bir sürü hidrojen de
üretiyoruz. Sadece Ingiltere yılda 9 milyon metreküp hidrojen
üretiyor. Doğrudan hidrojen üretiminin en yaygın yöntemi buhar
düzeltimi (ya da reformasyonu) adıyla geçiyor ve doğal gazın
(genelde metan gazının) buharla yüksek sıcaklıkta tepkimeye
sokulmasıyla oluyor. Bir diğer yaygın hidrojen üretim yöntemi
de elektroliz. Bunda suya doğru akım uygulanarak su
moleküllerini hidrojen ve oksijen olmak üzere ayrıştıran bir
tepkime başlatılıyor.
Hidrojen yakıt hücresinde iki levha, iki elektrot ve iki de
platinum bazlı katalizör levhası yer alıyor. Bunlar birbirlerinden
bir plastik zarla ayrılmış. Depodan gelen hidrojen ve havadaki
oksijen, levhalardaki kanallardan geçiyor ve katalizör, hidrojen
moleküllerini protonlarına ve elektronlarına ayırıyor. Protonlar
zardan geçemediği için harici bir devreden geçmek zorunda
kalıyor ve bu da elektrik akımı oluşturuyor.

Yakıt pili
elektrik

H2O ve
ısı
© Toyota; Honda; Tesla; SPL

Hidrojen depoları
Mirai’de hidrojen
depolamasını en üste
çıkarmak için iki adet yüksek
basınçlı karbon fiber depo var. Hidrojen Oksijen

How It Works | 071

 ULAŞIM

Zırhlı muharebenİn Çok amaçlı kol

Kazıcı kol ya da kepçe, inşaat
malzemesi taşıyabiliyor,

geleceğİ
toprak kazabiliyor ve moloz
itebiliyor.

İlerleyen teknoloji sayesinde tanklar evrimini sürdürüyor

Düşmanın savunma saflarını yararak geçen
tanklar 20. yüzyılda muharebenin simgesine
dönüştü. Ne var ki yarınlar farklı olabilir. Kimi
analizciler bu zırhlı devlerin altın çağının geride
kaldığına inanırken, bazıları da artık tankların
cephelerin vazgeçilmezi olduğunu, evrim geçirip
şartlara ayak uydurduğunu düşünüyor.
Teknoloji, tankları ve tanklarla mücadele edecek
silahların gelişimini etkilemeye devam ediyor.
Hellfire füzeleri yüklü bir Apache helikopteri
düşman tankına kilitlenip saniyeler içinde
paramparça edebiliyor. Pilotsuz dronlar da
aynısını yapabiliyor. Hatta teknolojiyi yanlarına
alan askerler de omuzdan ateşlenen silahlarını
kullanıp güvenli bir yere kaçarak tankları yok
edebiliyor.
Tüm bu sırada teknolojik yenilikler, daracık
sokaklarda ya da çölün engin kumlarında
savaşanlara karşı tanklara yepyeni avantajlar
sağlıyor. Güçlü silahlar ve bir dizi özel cephane
sayesinde her hedef tank ateşinden etkilenir hale
geliyor ve kompozit zırhlar tankları hiç olmadığı
kadar iyi koruyor. Karşı önlemler, yaklaşan “akıllı”
silahları şaşırtıp etkisiz hale getirebiliyor.
Sahipsiz bölgede alev saçarak dolaşan hantal
canavarların aksine, yarının tankı devrimci bir
muharebe sistemi olacak. Görünmezlik teknolojisi
tankların radarda ve termal kameralarda
görünmesini önlerken insansız
tanklar operatörleri
tehlikeye atmadan cephede
ilerleyebilecek. Şu anda ABD Savunma
Bakanlığı tarafından geliştirilmekte olan
Cheetah gibi hareketli robot sistemleri de var. En
son teknoloji, ilerleyen yıllarda da tankların
ardındaki itici güç olacak.

GELECEK
“İsviçre çakısı” gibi araç
BAE Systems’in duyurduğu Terrier, tanktan çok
Transformers robotlarını andıran bir muharebe
aracı. Isviçre çakılarına da benzetilen araç, toprağa
gömülü patlayıcıları arayabiliyor, iki metreye kadar
dalgalara göğüs gerebiliyor ve betonu delip
geçebiliyor. Bu, geleceğin mekanik canavarı.
Çift katmanlı zemin, mayınlara karşı koruma
sağlarken çelik gövde de iki kişilik mürettebatı
piyade silahlarından ve şarapnelden koruyor. Terrier
1.000 metreye varan mesafelerden insansız olarak
Kameralar
Kameralar Terrier mürettebatına
gündüzleri ve termal görüntüleme
da kumanda edilebiliyor ve dev askeri nakliye
sayesinde geceleri 360 derece
uçaklarına yüklenebiliyor. Üstelik de 30 ton ağırlıkta,
görüş sağlıyor.
yani altı adet Afrika filinden ağır olmasına rağmen!
Önündeki ağır nesneleri söküp kaldırabilen
kepçesi, toprağı kazmasını sağlayan kazıcı kolu,
yolları parçalayıp düşmanın geçişini engelleyen özel
ekipmanı bulunan Terrier, 360 derece koruma
sağlayan elektrikli duman bombası fırlatıcılarla ve
savunma için genel amaçlı makineli tüfekle
donatılmış.

BAE Terrier Komuta ve kontrol

Terrier’in içinde görsel konumlandırma ve
İngiliz ordusunun şimdiye kadarki sistem statü göstergeleri var. Araç bir
en iyi muharebe aracının ardındaki kumanda koluyla kullanılıyor.
yenilikler ve güncellemeler

Uçuşa hazır
30 tonluk zırhlı
Terrier aracı, C-17
Globemaster ya
da Airbus A400M
uçaklarıyla
taşınabiliyor.

Uzaktan kumanda
Terrier’e 1 km menzilden
uzaktan kumanda edilebiliyor.
Aktif savunma
Amfibik Terrier zırhlı korumaya; nükleer, biyolojik
Terrier derin sulardan ve iki ve kimyasal silah savunmalarına, duman
metreyi aşan dalgalardan bombası fırlatıcılara ve bir de makineli
geçebiliyor. tüfeğe sahip.

072 | How It Works

 Eskiden tanklara taşıdıkları silahlara göre “erkek” ya da
BİLİYOR MUYDUNUZ? “kadın” isimleri veriliyordu.

PL-01 görünmez tankı

Toprak kazıcı BAE Systems’in
Terrier’in ön yükleyicisi ürettiği Adaptiv adlı
tonlarca materyali kaldırıp teknolojiden
atarak mevzi kazabiliyor. yararlanıyor. Her bir
plakayı farklı kızılötesi
siluetleri oluşturmak
BAE Terrier hafif zırhlı için bağımsız biçimde
aracı birçok ülkenin ısıtmak ya da
kara kuvvetlerine soğutmak mümkün.
satılıyor.

Yol parçalayıcı
Kazma koluna takılan
parçalayıcı ve çekiç
ekipmanı, kayayı ve betonu
kırarak yolları araçların
geçemeyeceği hale getiriyor.
Hayalet
tanklar
Ilk defa savaş gemilerinde
uygulanan görünmezlik
teknolojisi gelecek nesil zırhlı
araçların yükselişini sağlayabilir.
Polonya Mekanik Araç ArGe
Merkezi ile Ingiliz BAE Systems
ortaklığıyla geliştirilen PL-01
zırhlı muharebe aracı bunun bir
örneği.
PL-01 tankı üç kişilik
mürettebatın yanı sıra 105 ya da
120 mm’lik bir ana topa sahip.
Görünmezlik teknolojisi, aracın
kızılötesi imzasını azaltabilen ısı
kontrollü plakalardan oluşan bir
dış yüzey içeriyor. Bunlar aynı
zamanda piksel görevi
üstlenerek tankın yenilikçi bir
kamuflaj ile çevresini taklit
etmesini sağlıyor. Yani tank,
kendini çevresinin ısısına göre
ayarlayıp levhalar sayesinde
önceden programlanmış araç ve
nesneleri taklit edebiliyor.

Mayın temizleme
Python adlı roketli patlayıcı
sistemi yolun ilerisindeki
mayınları ve el yapımı
patlayıcıları imha etmede
çok etkili.
© BAE
Melez tankların faydaları
Sıradan bir piyade, nakil ve destek malzemelerinin
taşınması için günde yaklaşık 80 litre benzine mal
olur. Geleceğin askeri acil durum planlarında yakıttan
tasarruf kilit rol oynuyor ve melez tanklar bunun için iyi
bir çözüm. BAE Systems ile Norhrop Grumann’ın
yıllardır geliştirdiği GCV (Kara Muharebe Aracı) melez
bir elektrikli motor sayesinde kendinden önceki zırhlı
araçlardan %20 fazla yakıt tasarrufu sağlıyor. Çelik
gövdeli GCV, üç kişilik mürettebata ek olarak tam
donanımlı dokuz piyade askerini taşıyabiliyor.
Önündeki en büyük engel ise kendi ağırlığı.

Yakıt kolaY bakım Düşük hıZ koruma aZaltılmış

tasarrufu Melez tanklarda malİYet Melez tanklar Değişik zırh paketleri gürültü
Melez teknoloji daha az mekanik Melez elektrikli saatte 69 km hıza ve takviyeli zemin, Melez tank
uzun süreli parça bulunuyor ve motor yakıt çıkabiliyor ve 0-32 personeli motorları daha
intikallerde bu da işletme masrafını %20 km hızlanmasını patlayıcılardan ve sessiz, bu da gizli
milyonlarca litre maliyetlerini ciddi azaltabiliyor. sadece 8 saniyede hafif silahlardan operasyonlarda
yakıt tasarrufu oranda düşürebilir. yapabiliyor. koruyor. avantaj demek.
sağlayabilir.

How It Works | 073

 ULAŞIM

Hafif materyaller
Kanatların ve gövdenin büyük kısmı
alüminyum alaşımdan yapılmış ama
yapısal ağırlığın %25’ini kompozit
materyaller oluşturuyor.

Airbus A380 birçok diğer

yolcu uçağından daha
sessiz ve çevre dostu
Kabin konforu
220 adet kabin penceresi bolca
Ters itki doğal ışık sunuyor ve kabin havası
Motorların en iç kısmındaki
her iki dakikada bir yenilenerek
düzenekler ıslak piste iniş
hoş bir atmosfer sağlanıyor.
sırasında frenlere yardımcı
olmak için uçağı yavaşlatıyor.

A380’in içinde
Göklerin devinin inanılmaz
teknolojisi

Mürettebat yatakları
Uzun uçuşlarda pilotlar ve

Dünyanın en
mürettebat alt güvertenin altında
ya da kokpitin arkasında bulunan
yataklarda uyuyabiliyor.

büyük yolcu uçağı

Çift katlı devasa Airbus A380 yerden nasıl kalkabiliyor?

D
ünyanın her yerinden yolcu taşımak
havayolu şirketleri için yüksek maliyetli
olduğundan, her uçağa mümkün
olduğunca fazla yolcu sığdırıp yapılan sefer
sayısını azaltmaları mantıklı. Airbus A380, tek
sınıflı kabin konfigürasyonunda sunduğu çift
katlı yapısıyla 853 yolcu taşıyabiliyor. Bu da
rakibi Boeing 747-8’in taşıyabildiğinden 150
yolcu fazla demek. Ne var ki çoğu A380’de dört
ayrı sınıf bulunuyor. Ekonomi ve Premium
ekonomi seçenekleri uçağın alt katında, birinci
sınıf ve iş sınıfı yolcularıysa daha geniş yer
sağlayan üst kısımda yer alıyor. Bu da yolcu
sayısını 544’e indiriyor. Yine de bu, 747-8’in
sunduğu dört sınıflık kapasiteden %40 daha
fazla.
A380 sadece en büyük yolcu uçağı değil,
motor gürültüsünü diğer yolcu
uçaklarındakinin yarısına indiren ses azaltıcılar
sayesinde dünyanın en sessiz uçaklarından biri.
Aynı zamanda daha yeşilci çünkü aynı
miktarda yolcuyu taşımak için gereken uçuş
sayısını azaltıyor ve yakıt tasarruflu
motorlarının en yakın rakibinden %22 daha az

074 | How It Works

BİLİYOR MUYDUNUZ? Airbus A380, toplam ağırlığı 500 kiloyu bulan üç kat boyayla boyanıyor

Üst güverte
İş sınıfı ve birinci sınıf Iki merdiven, uçağın alt ve üst
yolcularının tam yatabilen güvertelerine erişim sağlıyor.
yatakları, barları ve
sosyalleşme için salonları var. İniş takımları
İki set halindeki tekerlekler
devasa uçağın ağırlığını yayarak
piste daha az yük bindiriyor. Gelecek nesil
uçuş güvertesi
A380’in kokpiti, pilotların eğitimde
geçirmesi gereken süreyi azaltmak
için diğer Airbus uçaklarınınkine
çok benzer biçimde tasarlanmış.
Sekiz adet büyük ve etkileşimli sıvı
kristal ekran, navigasyon, motor ve
sistem bilgilerini gösterirken şeffaf
bir baş üstü ekran da pilotun görüş
alanının üstüne bilgiler yansıtıyor.
Pilotların eskiden beri kullandığı
geleneksel kâğıt belgelerin yerini,
operasyonel bilgilerin daha kolayca
ulaşılmasını ve uçağın
performansının değerlendirilmesini
sağlayan elektronik bir kütüphane
almış. Uçağın inişe hazırlandığı
sırasında, süreci kolaylaştırmak
için uçuş ekibi hedef havaalanının
Alt güverte pist uzunluğunu önceden belirleyip
Ekonomi sınıfı koltukları 45 iniş sonrasında yavaşlamayı
cm aralıklı, daha fazla baş Güçlü frenler otomatik pilota devredebiliyor. Bu
mesafesine ve kişisel Her bir tekerleğin içindeki da pistin dolu kaldığı süreyi
depolama alanına sahip. pistonlar güçlü bir basınç azaltarak havaalanının birim
uygulayarak dönmeyi engelliyor zamanda daha fazla uçağı kabul
ve uçağı durduruyor. etmesine izin veriyor.

© Airbus; Getty
A380’in kokpiti, Airbus pilotlarına
kendilerini evlerinde hissettirmek için
tasarlanmış.

Verimli motorlar
Dört adet jet motoru son derece
tasarruflu olacak şekilde tasarlanmış
ve koltuk başına, en yakın rakibinden
%22 daha az yakıt tüketiyor.

karbondioksit yaydığı söyleniyor. çok insanın iniş ve binişini hızlandırmak için

Ancak bu boyutta bir uçak yapmak bazı
sorunları da beraberinde getiriyor. Birçok
havayolu, A380’in artan yüksekliğini ve kanat
açıklığını dikkate alarak hangarlarını
genişletmek zorunda kaldı. Bazı
havaalanlarındaysa bu uçakların park
edilebileceği yer bulunmuyor. Ayrıca bu kadar
terminal binasıyla uçak arasında iki adet körük
kullanılması gerekiyor ki bu da sadece bazı
havaalanlarının yerine getirebildiği bir şey.
Sonuç olarak, A380 dünyanın en büyük
uluslararası havaalanları arasında uçuyor ve
15.200 kilometrelik menzilini, yolcularını
konfor içinde taşımak için kullanıyor.

How It Works | 075

 TARİH
ENVIRONMENT
TECHNOLOGY
DA VINCI’NİN
Rönesans’ın elinden her iş gelen bilgesi sırf bir ressam
değil, sayısız mucizevi makine yapmış bir mucitti
L
eonardo di ser Piero da Vinci, Rönesans
adamı tanımının vücut bulmuş haliydi.
Ressamlığıyla ün salmış olsa da, da Vinci
aynı zamanda parlak bir bilim insanı ve
mühendisti. Son Akşam Yemeği ve Mona Lisa gibi
meşhur tablolarının ötesinde, da Vinci’nin
günlükleri onun anatomiden astronomiye,
paleontolojiden felsefeye birçok farklı alanda
yaptığı çalışmaları ve gözlemleri gün yüzüne
çıkarıyor.
Rönesans, yani yeniden doğuş, İtalyan
yarımadasında Ortaçağ’ın sona erişiyle 14.
yüzyılda ortaya çıkan bir kültürel diriliş
dönemiydi. Da Vinci 1452’de, yeni fikirlere artık
daha sıcak bakan bir dünyaya gözlerini açmıştı.
Onun doğumundan bir yıl sonra Bizans
İmparatorluğu’nun başkenti Konstantinopolis
(şimdiki adıyla İstanbul) Osmanlıların eline geçti.
Yetenekli bilim insanları ve sanatçılar savaştan
kaçıp İtalyan şehir devletlerine sığınınca İtalya bir
eğitim ve öğretim merkezine dönüştü. Kaçan
076 | How It Works
DEHASI
bilginlerin yerleştiği şehirlerden biri de
Floransa’ydı.
Floransa’ya hükmeden Medici ailesi, bu
bilginlerin çalışmasını ve icatlarda bulunmasını
teşvik ediyor, şehrin her yerinde öğrenim
merkezleri açılmasına seve seve destek oluyordu.
Entelektüel ve kültürel bir devrim başlamıştı;
yepyeni bilimsel fikirler, yeni icat edilen
matbaanın da yardımıyla yayıldıkça Avrupa, İslam
dünyasının bilginlerine yetişmeye başladı. Büyük
olasılıkla diğer Rönesans insanlarının (mesela
Taccola adıyla da bilinen Marino di Jacopo’nun ve
Filippo Brunelleschi’nin) yaratımları ve icatları da
Vinci’yi etkiledi. Da Vinci, öğrenmeyi teşvik eden
ve Ortaçağ döneminde göz ardı edilmiş eleştirel
düşünce yöntemleri üstüne kurulu Rönesans
Hümanizmi düşüncesini destekliyordu.
Da Vinci’nin en ünlü eserleri tabloları olabilir
ama onun aynı zamanda yaratıcı ve hünerli bir
mühendis ve mucit olduğunu es geçmemek
gerekiyor. 19. yüzyılda Da Vinci’nin şifreli
mesajlarının yeniden keşfedilmesi, savaş
tanklarından uçan makinelere kadar her türden
icadın planlarını gözler önüne serdi. Onun fikirleri
doğal dünya gözlemlerinden ve klasik dönemden
etkilenmişti. Mesela yaptığı zırhlı arabanın esin
kaynağı kaplumbağaydı ve icat ettiği türlü uçan
makinelerin tasarımlarında kuşlarla, yarasalarla,
uçan balıklarla ve hatta bitkilerle ilgili
gözlemlerinin izleri vardı.
Fikirleri iddialı olsa da bilimsel kuramları ve
matematik ilkelerini esas alan mantıksal
hesaplamalara dayalıydı. Çoğu zaman için, bu
tasarımların önündeki tek engel dönemin
teknolojisinin sınırlarıydı. Da Vinci’nin el
yazmalarının büyük kısmı ölümünden sonra
kasıtsız bir şekilde yok edildiyse de, günümüze
5.000 sayfadan fazla günlüğü kaldı ve zamanının
ötesindeki bu adamın zihnini görmemizi sağladı.
Leonardo bundan neredeyse 500 yıl önce ölmüş
olabilir, ama yaratıcılığı ve yenilikçiliği varlığını
hâlâ sürdürüyor.
 Da Vinci, gök vidasıyla ilgili yazılarını dünyanın ilk helikopteri
BİLİYOR MUYDUNUZ? olan VS-300’ün havalanmasından tam 450 yıl önce yazmıştı.

UÇAN MAKİNELER
Da Vinci insanları gökyüzüne
taşıyacak mekanizmalar
Gök vidası düşlüyordu Malzemeler
Da Vinci’nin notları, helis kısmının
Çağdaş helikopterin esin nişastaya batırılmış keten bezinden
yapılacağını söylüyordu. Bu, kumaşın
kaynağı olan iddialı uçan Ağır bir fikir geçirgenliğini azaltarak daha
makine Da Vinci’nin notlarına göre çapı aerodinamik olmasını sağlayacaktı.
beş santimetreyi bulan demir
Da Vinci 1489 yılında not defterine teller kullanılacaktı. Bu da demek
karalamalar yaparken, göklerde oluyor ki araç hayata geçirilse
uçabilecek sarmal biçimli bir düzenek ağırlığı bir tonu bulacaktı.
hayal etti. Muhtemelen dört kişinin
döndürdüğü kolların güç sağlayacağı
hava vidası, merkezi bir şaftın etrafında
hızla dönerek havalanacaktı. Da Vinci
havanın sıkıştırılabileceğine inanıyordu.
Nasıl ki bir vida dönerek zemine
saplanırsa, onun yaptığı makine de
yukarısındaki havaya “saplanarak”
yerden havalanacaktı.
Ne var ki bu makinenin çalışmasını
olanaklı kılacak kadar sağlam ve hafif
malzemeler o devirde mevcut değildi.
Dahası, bu aracın zaten uzun süre Platform

N
uçması olanaksızdı çünkü yerden Dört adam orta kısmın etrafında
havalandı mı, üstüne baskı dönecek, ayaklarını platforma
uygulayabileceği ve dönmeyi koyup itecek ve kolları döndürecek,
sürdürmesini sağlayabileceği destek böylece mekanizmanın da
yapısından mahrum kalacaktı. Da dönmesini sağlayacaktı.
Vinci’nin yenilikçi gök vidası yerden hiç
havalanmamış olabilir ama dönen bir
sarmal sayesinde uçma potansiyelini
irdeleyen ilk tasarım onunkiydi.
İŞE
“Da Vinci’nin en ünlü eserleri YARAR
MIYDI?
tablolarıdır ama o aynı Helikopter prototipini andırsa
da, da Vinci’nin icadı

zamanda yaratıcı ve hünerli bir havalanamazdı. Bunun

kısmen nedeni, güç/ağırlık

mühendis ve mucitti” oranının çok düşük

olmasıydı.

Kalkış?
Bu tasarımın önündeki engellerden

© Shutterstock
biri, gereken kaldırma kuvvetini
İskelet sağlayacak kadar yüksek hıza
Da Vinci, bu makinenin çam çıkılmasının zorluğuydu.
ağacı gibi hafif ve dayanıklı bir
malzemeden yapılması
gerektiğini yazmıştı.
Ornithopter
Gökte süzülen kuşlardan esinlenen da Vinci, mekanik
kanatlar için de yenilikçi tasarımlar çizmişti
Da Vinci uçan kuşları ve diğer hayvanları gözlemliyordu ve insanların da aynısını
yapmasını sağlayacak bir düzenek geliştirmeye kafayı takmıştı. Bu fikirlerden biri
mekanik kanatlarını çırparak uçan bir ornitopterdi. Da Vinci, uçan makineler
hakkında 35.000 sözcükten fazla yazmış,
Dümen 500’den fazla da eskiz yapmıştı. Kuşların
Kanatlar kavisliydi ve
pilotun kanatları hızla
uçabilmek için hem kaldırma kuvvetlerinden hem
de itkiden faydalandığını, kendilerini kuyrukları ve
İŞE
ve sürekli çırpmak için kanatları sayesinde dengelediklerini anlamıştı. YARAR
makaralar kullanması Hatta yerçekimi fikrini ima etmiş ve uçan MIYDI?
gerekecekti. makinelerin olabildiğince hafif olması gerektiğini Kanat çırparak uçan insanlı
söylemişti. Çizdiği taslaklar onun aerodinamikten ve insansız ornitopterler
anladığını, hava akışının nasıl azaltılabileceğini ve inşa edildi. Bunlar
uçan araçların sürtünmeye yol açtığını bildiğini motor yardımıyla da
gösteriyor. Tek dezavantaj, kendi başına uçmak uçabiliyor.
için tasarlanmamış olması ve insan vücudunun
böyle bir sistemi çalıştıracak kadar güçlü
olmamasıydıw.
How It Works | 077
 TARİH
ENVIRONMENT
TECHNOLOGY

S AVA Ş M A K İ N E L E R İ
Da Vinci, cephede devrem
yaratacak bir dizi askeri
mekanizma da geliştirmişti

Zırhlı araba Taret

Içerdeki adamlar tarete büyük
Da Vinci’nin bu konsepti, 1. Dünya Savaşı tanklarının olasılıkla bir merdivenle
tırmanacak, buradan savaş
uzak akrabası sayılabilir alanını izleyip müttefiklerine
Da Vinci’nin, geçmişteki zırhlı silah tasarımlarına da yer veren kaplumbağa benzeri taktik sinyalleri verecekti.
top sistemi düz yüzeylerde hareket edebiliyordu ve sekiz kişilik bir ekip tarafından
kullanılacaktı. Ilkin gücü öküzlerin ve atların sağlaması tasarlanmıştı ama aracın
içindeki yer kısıtlıydı. Mürettebat sağlam ve eğimli bir kaplama tarafından
korunacak, üstteki taret ise sürücülerin araca yön vermesini sağlayacaktı. Zırhlı
araba kâğıt üstünde iyi bir fikir gibi dursa da, bir dizi sorunu yüzünden asla hayata
geçirilemezdi. Tıpkı gök vidasında olduğu gibi, insan vücudu bu aracı yerinden
kıpırdatacak kas gücüne sahip değildi ve aracın tekerlekleri çok ince olduğu için
balçığa saplanıp kalması işten bile değildi.

“Fikirleri iddialıydı ama

mantıklı hesaplara
dayanıyordu”
Zırh
Da Vinci’nin önerdiği, eğimli
levhalardan oluşan kaplama
muhtemelen 1. Dünya Savaşı’ndaki
tank zırhlarından daha iyiydi çünkü
45 derecelik açısı, düşman
mermilerinin sekip gitmesine
yardımcı olacaktı.

Dişli mekanizması
Da Vinci zırhlı arabanın
sekiz kişi tarafından
kullanılmasını, bunların
tekerlekleri döndüren
manivelaları hareket
ettirmesini önermişti.

Toplar
Arabanın çevresine eşit
aralıklarla dizilmiş toplar,
cephede herhangi bir yöne
ateş edebilecekti.
İŞE
YARAR
MIYDI?
Çizimlere uyulursa, şaftlar
tekerlekleri zıt yöne döndürecek,
bu da arabanın hareket etmesini
engelleyecekti. Bunun, planların
düşman eline geçmesini
önlemek için kasıtlı olarak
yapıldığı düşünülüyor.

078 | How It Works

 Bill Gates, da Vinci’nin defterlerinden birini 30,8 milyon dolara
BİLİYOR MUYDUNUZ? satın aldı. Bu, dünyanın en pahalı kitabı!

Metal yağmuru
Gülleler ateşlendikten sonra parçalara
ayrılıyor ve düşman piyadesinin üstüne
Top ölümcül metal parçaları yağdırıyordu.
Da Vinci’nin defterlerinde
tarif ettiği bir diğer silah
ise şarapnel etkili
mühimmat kullanabilen
bir toptu.

Tekerlekler
Sürtünmeyi artırmak için
tekerleklerin üstüne
çıkıntılar eklenmiş olsa da,
zırhlı araba muhtemelen
engebeli ve çamurlu yüzeye
saplanıp kalırdı.

Makineli tüfek
Düşman askerlerinin üstüne hızla
ateş edebilecek çok namlulu silah
Rönesans döneminde toplar çok önemli silahlardı. Da
Vinci’nin çok namlulu savaş makinesi bir defada bir düzine
topu aynı anda ateşleyerek manevra ve ekstra ateş gücü
kazandırmayı hedefliyordu. Iki yanda tekerlekleri bulunan,
ağızdan doldurulan silahta dönen üç sıra halinde toplar yer
alıyordu. Bunlardan biri ateş ederken diğer ikisi soğuyor ve
yeniden dolduruluyordu. Geri tepme çok şiddetli olacağı için,
gövdeyi yerinde tutan bir destek kısmına sahipti. Da Vinci’nin
bir diğer çiziminde namlular, silahın menzilini genişletmek
için yelpaze biçiminde dizilmişti.

Geri tepme
Top, sağlam kalmasını
sağlamak için tahta bir
yapıyla sarmalanmıştı.
Ağır olmasına rağmen
isabetli atışlar yapması
zor değildi.

Springald
Cephede belirli hedefleri ortadan
kaldıran top
Bu tür toplar da Vinci’den önce de mevcuttu ama tıpkı birçok diğer
yaratımında olduğu gibi, bu fikrin de üstüne önemli eklemelerde
bulunmuştu. Bu top hem yatay hem de dikey olarak birçok farklı yöne
ateş edebiliyordu. Ayrıca yay şeklinde bir dişli ekseni sistemi sayesinde Koruma
Tahtadan yapılmış eğimli çatı, topçuları
yukarı aşağı hareket edebiliyor, istenen yüksekliğe getirilince de silindirik
korumayı hedefliyordu.
bir çubukla sabitleniyordu. Sonra da topun kundağını sağa sola hareket
ettirmek gerekiyordu. Arkadan dolma top; demir ve taş güllenin yanı sıra
© Sol90

metal uçlu oklar da fırlatabiliyordu.

How It Works | 079

 TARİH
ENVIRONMENT
TECHNOLOGY

HİDROLİK MAKİNELER
Da Vinci’nin defterlerinde su gücüyle
çalışabilen karmaşık ama akla yatkın
makinelere ilişkin fikirler de var
Yandan çarklı
Gidip gelme hareketini esas alan bu tekne,
dönemin kürekli gemilerinden çok ilerdeydi.
Içten yanmalı motorların bulunmadığı 15. da çarkları döndürerek tekneyi ileri iten bir
yüzyılda tekneler ve gemiler ya rüzgâr ya da dönme hareketine dönüştürülüyordu. Ilke
kürek gücüyle çalışıyordu. 1487-1489 itibariyle bu, su değirmeninin tam zıddıydı.
arasında yazdıklarında da Vinci, ileri-geri Su, makineyi değil de makine suyu hareket
hareketi üzerine kurulu bir döner çark ettiriyordu.
mekanizmasının çok daha etkili olacağını
belirtmişti. Küreklerin yerine çarklar
koyulduğunda, teknelerin ters akıntıda yol
alması çok daha kolay olacaktı.
Yandan çarklı tekne da Vinci’nin özgün
bir fikri değildi. Italyan mucitler Taccola ve
Francesco di Giorgio daha önce bu 1 Pedal
konsepti incelemişlerdi ama en gerçekçi ve Mekanizma,
çalışabilir öneri da Vinci’den gelmişti. operatörün iki
Operatörler, ileri-geri sistemini harekete pedaldan birine
geçiren pedallara sırayla basıyorlardı ve bu basmasıyla
harekete geçiyordu.

2 Motor
Pedalların ileri-geri
hareketi bir dizi
dişli ve yay
sayesinde dönme

“Diğer Rönesans hareketine

dönüştürülüyordu.

bilginlerinin icatları
büyük olasılıkla 3 Çarklar
Motorun dönme

Vinci’nin fikirlerini hareketi çarkları

çevirerek tekneyi
ileri itiyordu.
etkilemişti”

4 İleri geri hareket

Operatörler çarkları
döndürmek için sırayla bir
© Illustrations by Adrian Mann; Pexel; Pixabay; Shutterstock

sağ bir sol pedala basmak

zorundaydılar.

İŞE
YARAR
MIYDI?
Insan gücü yerine buharlı
motor kullanan yandan çarklı
tekneler tüm dünyada,
özellikle de Mississippi
nehrinde kullanıldı.

080 | How It Works

 Da Vinci suya âşıktı ve defterlerinde suyun hareketini betimlemek için
BİLİYOR MUYDUNUZ? tam 65 farklı sözcük kullanmıştı.

DA VINCI’NİN BUGÜN
DE KULLANILAN
Ağaç gövdesi
Kesme
Otomatik testere
İCATLARI
Tomruk, kendisini doğrusal bir git-gel
testereye doğru hareketiyle aşağı yukarı Bilyeli rulman
çeken bir rayın hareket ediyor, makaralı Da Vinci, ilk defa
üstüne konuyordu. sistem sayesinde 1497 tarihli
kerestelerin aynı boyda çizimlerinde görülen
olması sağlanıyordu. rulman fikrini,
Mısırlıların piramitlerin
inşası sırasında koca
kayaları rampalardan
yukarı çıkarmada
Enerji dönüşümü
kullandıkları
Dönme hareketini doğrusal
kürelerden almıştı.
harekete dönüştürmek için bir
mandallı çark, yani dişli çarkı
tek yönde döndüren bir
hareketli kol kullanılıyordu. Bu,
tomruğu taşıyan arabayı raylar
Çift gövde
Da Vinci, çift
üstünde sabit hızla çekiyordu.
gövdelerin o
zamanın deniz
savaşlarında yaygın
olarak kullanılan
gemi mahmuzları
tarafından delinse
bile gemilerin
batmasını
engelleyeceğini öne
sürmüştü.

Paraşüt
Da Vinci kumaşla
Su çarkı tahtadan oluşan bu
Bir kanaldan akan su, düzeneği, ilk
dönme hareketi sayesinde paraşütün test
makineye güç sağlayan su edilmesinden 300
çarkını çeviriyordu. yıl önce yapmıştı.
Da Vinci’nin kendi
tasarımı 2005’te
hayata geçirildi ve
işe yaradığı
kanıtlandı.

Robot
Da Vinci’nin bir dizi
makara, ağırlık ve
çark içeren robotu,
uzuvlarını
oynatabilen, başını
Makaralar döndürebilen,
Mekanizma, tomrukları kesildikçe yavaş yavaş oturup kalkabilen
Mekanik testere hareket ettiren makaralarla çalışıyordu. bir zırhtan ibaretti.

Bir diğer hidrolik icadın amacıysa ağaçları

hızla ve verimli biçimde kesmekti.
1478’de da Vinci tomrukları hızla kesmek için bir mekanik testere planladı. Klima
Bir özel odayı
Bu testere, tomrukları yarıp kereste haline getirmek için bir su değirmeninin
gücünden faydalanıyordu. Sonra bu keresteler inşaat amacıyla kullanılabilirdi,
İŞE havalandırması
özellikle de savaş zamanı askerlerin geçebileceği köprüler yapmak için. Bu YARAR istendiğinde da
köprüleri taşımak kolaydı ve kolayca monte edilerek su kütlelerinin üstünden MIYDI? Vinci, 1500 yılında
askerlerin hızla geçmesine izin veriyordu. Mekanik testere Vinci’nin en az su gücüyle çalışan
Testerenin mekanizması nispeten basitti: Akan su bir değirmeni yenilikçi ama en işe yarar mekanik bir fan
döndürüyor, bu dönme hareketi de testerenin aşağı yukarı hareket etmesini konseptlerinden biriydi. Otomatik tasarladı. Bu,
sağlayan bir doğrusal harekete çevriliyordu. Mekanizma bir yandan da kesme sistemi standart bir su günümüzün
makaraları ve dirsekli milleri hareket ettirerek tomruğu testere boyunca değirmenininkiyle aynı ilkelere soğutma
ilerletiyordu. Tıpkı yandan çarklı tekne gibi, mekanik testere de daha önce dayanıyordu. sistemlerinin atası
düşünülmüş ancak bu kadar detaylı biçimde ele alınmamıştı. Bir kez daha sayılabilir.
da Vinci, akıllıca bir konsepti almış ve geliştirmişti.

How It Works | 081

 TARİH
Bu eski alışveriş ağı nasıl kültürlerarası bir köprüye ve dünyanın ilk
alışveriş otoyoluna dönüştü?
O
rtaçağ’da sıradan bir Avrupalı köylü
için uzaklardaki İran ve Çin yalnızca
masallarda adı geçen diyarlardı ve
oralara seyahat etmeyi insanlar hayal bile
edemezdi. Buna rağmen Doğu’daki ticaret
yolları aracılığıyla Avrupa’ya gelen egzotik
malları daha iyi tanıyorlardı.
Ortaçağ’ın sonuna doğru, yeşim taşı,
baharatlar, çay, değerli madenler ve ipek
birçok işlek Avrupa pazar şehrinde
bulunabiliyordu. Asırlar içinde Çin ile Batı
arasında sayısız ticaret rotası gelişmişti ve
082 How It Works
İPEK
YOLU
Tim Williamson
bunlardan bazıları İ.Ö. 125’e, Çin’deki Han
hanedanının yeni ticaret fırsatları arayışında
kendi sınırlarının dışına uzanmasına kadar
gidiyordu. 19. yüzyılda, binlerce kilometre
uzanıp iki kıtayı birleştiren bu rotalara, Batı
dünyasının uğrunda yanıp tutuştuğu
benzersiz ürüne atfen İpek Yolu adı verildi.
İpek ilk defa Çin’de İ.Ö. 2700’lü yıllarda
üretildi ve uzunca bir süre sadece Çin kraliyet
ailesine has bir lüks olarak kaldı. O yüzden de
üretimi yüzlerce yıl boyunca çok sıkı korunan
bir sırdı. Fakat İ.Ö. 2. yüzyıla gelindiğinde
ipeğin ihracatına yavaş yavaş izin verilmişti.
İmparator Wudi, Çin ordusunun sınırları
koruyabilmek için büyük gereksinim duyduğu
savaş atları karşılığında ipek takasına izin
verdi. Ticaret yaptıkları Yuezhi kabileleri
imparatorluğu batı bölgelerinde, Fergana
Vadisi’nde yaşıyordu. Bu değiş tokuşlar İpek
Yolu’nun ilk yapıtaşlarını oluşturdu.
Sonraları Roma İmparatorluğu’na
dönüşecek olan Roma Cumhuriyeti’nin
büyümesi ve sınırlarını Akdeniz’e doğru
genişletmesi de bu zamana denk geliyordu.
BİLİYOR MUYDUNUZ? Eski Mısır mezarlarında keşfedilen Çin ipeği, bu maddenin ticaretinin
İ.Ö. 1000 yılında da yapıldığını gösteriyor.
İ.Ö. 1. Yüzyılda Part İmparatorluğu’na karşı
düzenlenen seferlerde Romalılar düşmanlarının
sancaklarını gördüler ve hem sağlam hem de
dokunulduğunda yumuşacık olan bu
alışılmadık materyal karşısında büyülenip
kaldılar. Çok geçmeden Roma aristokrasisi ipek
kıyafetler peşinde koşar oldu ve bu vazgeçilmez
kumaşa karşı müthiş bir talep oluştu.
Kaçınılmaz biçimde, bu lüks ürünler tacirlere
çok ciddi kâr kazandırıyordu ama malları ta
binlerce kilometre öteden taşımak yabana atılır
şey değildi.
Çin’de dönemin ipek üretim merkezi ve
başkent olan Çangan’dan çıkan konvoy ya da
karavanlar, sırtında yükleriyle dağları ve çölleri
aşmaya mecburdu. Güvenli şehir surlarının
ötesindeki engebeli topraklar, karavanların
yolunu kesmek için hazır bekleyen haydutlar
için biçilmiş kaftandı. Çin Seddi, yol üstündeki
zayıf noktaları korumak için yer yer uzatılmış
ve önemli kasabalarda askeri birlikler
konuşlandırılmıştı.
Bir sonraki ticaret noktasına, kasabaya ya da
şehre sağ salim varan tüccarlar batıya doğru
yola devam etmek yerine, çoğu zaman
mallarını orada satmayı ya da takas etmeyi
yeğliyorlardı. Çin’in batı sınırındaki Kaşgar bu
tür kârlı merkezlerden biriydi çünkü Hint
yarımadasından, İran’dan ve ötesinden gelen
tüccarlar burada toplanıp alışveriş yapıyordu.
Böylece tüccarların uzun ve tehlikeli
yolculuklara bizzat çıkması gerekmiyor, mallar
bir zincir halinde el değiştirerek batıya doğru
yoluna devam ediyordu.
Yol nihayet Part İmparatorluğu’na kadar
dayanmıştı. Burası, hem doğuya hem de Roma
İmparatorluğu’na komşu olan, İpek Yolu’nun
Marco Polo bir ticaret
kervanıyla yolculuk
yaparken.
orta kısmını işgal eden çok büyük bir ülkeydi.
Batı’da Çin mallarına olan talep patlamasını
gören Partlılar, kendi topraklarında özellikle de
Roma’dan ve başka yerlerden gelen Avrupalı
tüccarlara satılan ipeğin fiyatını yükseltmeyi
başardılar. Partlıların başkenti Ktesifon (diğer
adıyla Tizpon) önemli bir ticaret merkezine
dönüşmüştü ve mallar burada el değiştirdikten
sonra develerin hörgücüne yüklenip
Mezopotamya çöllerine doğru yola çıkıyordu.
Palmira ve Şam, ürünlerin Akdeniz’e ve
Avrupa’ya dağılacağı Antakya ve Sur
limanlarından önceki popüler durak
noktalarındandı.
Elbette Doğu ile Batı arasındaki yollar kara
Türkiye’deki gibi bu kervansaraylar, seyyah tüccarların
yollarıyla sınırlı değildi. Baharat tüccarları için develerini dindirip mallarını pazarladıkları yerlerdi.
Hint yarımadasını aşan deniz yolları çok
popülerdi. Tarçın, karabiber, zencefil, muskat,
safran ve diğer mallar Arap yarımadasıyla
Japonya ve Filipin adaları arasındaki 15.000
kilometrelik deniz yolunu
aşıp geliyordu.
Asırlar boyunca ipek
üretimi yalnızca Çin’e
özgüydü ve ipek, Batı’da
çok aranan bir üründü.
Marco Polo
1254’te zengin bir Venedikli ailenin çocuğu olarak
dünyaya gelen Marco Polo, geç Ortaçağ’ın en ünlü
kâşiflerindendi. Her ikisi de başarılı mücevher
tüccarları olan babası Niccolo ve amcası Maffeo,
1260’ta Moğol imparatoru Kubilay Han’ın sarayına
yapılan bir diplomatik göreve katıldılar ve Venedik’e
1269’da geri döndüler. İki yıl sonra aynı yolculuğa
tekrar çıkarken genç Marco’yu da yanlarına aldılar.
Bu grup 1271 ile 1295 arasında İran’ı ve Asya’yı
geçip Hanbalık’a (şimdiki adıyla Pekin) ve Han’ın
sarayına ulaştılar.
24 yıllık gezisinden Venedik’e döndükten kısa
süre sonra Marco, Venedik’in hasmı olan Cenova
şehir devletinin eline düştü ve anılarını ilk defa
burada hapisteyken yazdı. Tamamlanan kitabı
Marco Polo’nun Seyahatleri Avrupa’nın Asya
toplumlarına ve kültürüne dair izlenimlerinin ve
etkileşimlerinin detaylı olarak anlatıldığı ilk
© Getty; Alamy
kaynaklardan.
How It Works 083
 TARİH

Bu ürünlerin birçoğu Kızıldeniz üzerinden Doğu Rotası

geçen güney rotaları aracılığıyla Akdeniz’e Tüccarlar kıymetli kargolarını
ulaştı ve nihayet Venedik ve Cenova gibi yoğun taşımak için farklı yollar
İtalyan ticaret merkezlerine girdi. Seyrüsefer kullanıyorlardı.
teknikleri gelişip yeni gövde tasarımlarıyla
gemiler hızlandıkça bu deniz rotası, korsan
tehdidine rağmen gitgide daha popülerleşti.
Yüzyıllar geçtikçe bu “deniz yolları” daha çok Batı’ya açılan kapı
tercih edilir oldu çünkü savaşan ülkeler Doğudan getirdiği mallarla
karayollarını zaman zaman kapatıyor ya da seyahat eden tüccarların son
durağı genelde Venedik ve
ticaret ambargosu uyguluyordu. Cenova gibi önemli Italyan
Kara yollarını kullanan seyyahlar liman şehirleriydi.
beraberlerinde, ayak bastıkları topraklarda hiç
duyulmamış fikirler, felsefeler ve dini inanışları
da getiriyor, çoğu zaman da başkalarını kendi Venedik
dinlerine döndürmeye çalışıyorlardı. Budizm, AZERBAYCAN
Cenova
Çin’e ilk defa Hindistan’a giden güney rotaları
üstünden gelmişti ve benzer biçimde, İslam ve Roma
Hıristiyanlık da batı rotalarını kullanmıştı. Çok ITA YUNANISTAN
geçmeden kervan yollarında hacıları, LYA İstanbul Trabzon
Bakü
misyonerleri, vaizleri ve kâşifleri görmek
Sardis Erzurum
sıradan bir şey olup çıktı.
İpek üretiminin sırrı 13. yüzyıl civarında TÜRKIYE Tebriz
Dara
Efes Rey
Hıristiyan misyonerler tarafından Avrupa’ya Antakya Nişabur
Nusaybin
kaçırıldı. İki Fransisken keşişi, ipekböceğinin Ecbatana
gizemini ve yüzlerce yıllık Çin yöntemlerini Sur
IRAN

IR
öğrenmişti. Meşhur kâşif Marco Polo da Çin’in

AK
Gazze Palmira
en doğusundaki Moğol sarayına yaptığı
İsfahan
yolculuktan, deneyimlerinin ayrıntılı İpek rotaları Ktesifon
İskenderiye
hikâyeleriyle döndü. İpek Yolu’nu dünya
Avrasya Step Rotası
tarihinde bu denli önemli kılan şey, elde edilen
yüksek kâr değil, işte asırlar süren bu kültürel Diğer ticaret rotaları Deniz yolu Hürmüz
Baharat satan tüccarlar
alışverişti. Baharat rotaları (deniz yolu) Doğu’ya Nil Nehri ve
Kızıldeniz üzerinden
Çin Seddi geçilebildiğini keşfederek
çöllerden ve kuzeydoğudaki
Tütsü yolu
dağlardan uzak durdular.

AN
Mekke

M
UM
Ölümcül ihracat
Kara Ölüm adıyla da bilinen korkunç
Selale
hıyarcıklı veba, 14. yüzyılda milyonlarca
Avrupalıyı öldürdü. Hastalığın ticaret Sana'a

gemileri ve kalabalık liman kasabaları

aracılığıyla yayıldığı düşünülüyordu. Ne
var ki yakın tarihli araştırmalar,
hastalığın suşlarının daha bile uzaklara
yolculuk yapmış olabileceğini gösteriyor.
19. yüzyılda Çin’deki ölümcül veba Ortadoğu
salgınının kurbanlarını ve 14. yüzyıldaki
imparatorlukları
Ktesifon, Şam ve Sur şehirleri;
Kara Ölüm’ün Avrupalı kurbanlarını Part, Selevkos ve sonraları
inceleyen bilim insanları, iki hastalığın Sasani imparatorluklarının
sınırları içinde kalan önemli
DNA’sı arasında çok çarpıcı bir benzerlik
ticaret merkezleriydi.
keşfettiler. Bu da vebanın İpek Yolu
üzerinden doğuya gelmekle kalmayıp
yüzlerce yıl uykuya yattığını, sonra da
asıl Kara Ölüm’den yüzlerce yıl sonra bir
başka salgına yol açtığını gösteriyor
olabilir. Ortaçağ Avrupası’nda on milyonlarca insan
Kara Ölüm yüzünden öldü.

084 How It Works

 BİLİYOR MUYDUNUZ? İpek Yolu’nun iyi korunan bölgelerinde ortalama her 30-40 kilometrede bir kervansaray vardı.

BATI’DAN DOĞU’YA ATLAR VE BİNİŞ EKİPMANLARI, BAŞTA ÜZÜM VE ÜZÜM ASMASI OLMAK ÜZERE MEYVELER,
KÖPEK VE DEVE GİBİ HAYVANLAR VE POSTLAR, CAMLAR, BAL, ALTIN, GÜMÜŞ, TEKSTİL
TAŞINAN ÜRÜNLER ÜRÜNLERİ, YÜN ÜRÜNLERİ, SİLAH VE ZIRH.

Orta nokta Çöller ve dağlar

Batıya giden iki yol, Tian
Ticaret rotasının orta
Shan (yani Tanrı Dağları) ile
noktasının bugünkü
güneydeki tehlikeli Gümrük kontrol
Tacikistan’ın doğu sınırı olduğu Dunhuang Vahası, Çinli
Taklamakan Çölü’nün
düşünülüyor. Tüccarlar burada Karakorum askerlerin ülkeye giren çıkan
etrafını sarıyordu.
doğu ve batı rotalarından gelen tüm ürünleri vergilendirdiği
ürünleri bekliyordu. ve kaçakçıları aradığı yerdi.

Urumçi

uran
Şangdu
Kuka

Bakü
Hokand Kaşgar
Taşkurgan Dunhuang Hanbalık
Merv Semerkand Hotan Şangan
Rey
Nişabur
Belh
Ecbatana Loyang
Taxila

IRAN Varış noktası

Çangan (şimdilerde Xi’an)
İsfahan şehri Batı’ya yollanan ipeğin
Delhi yanı sıra, metal, porselen
ve çayın da merkeziydi. ÇIN
Hürmüz

Karaçi
Kanton Zaiton
Bharuch
Tamralipti
HINDISTAN
AN

Cattigara
M
UM

Hanoi

Yangon

Selale

Madras

Oc Eo

Deniz yolları
“Malları zorlu Çangan’dan güneybatıya giden
tüccarlar, geçit vermez Himalaya
arazilerde dağlarından uzak duruyor,
mallarını deniz yoluyla taşıyıp
kilometrelerce limanlara bırakıyorlardı.

taşımak yabana atılır

şey değildi”
IPEK, KUMAŞ BOYASI, ÇAY VE BAHARAT (ÖZELLİKLE DE TARÇIN VE ZENCEFİL), DOĞU’DAN BATI’YA
DEĞERLI TAŞLAR VE PARFÜMLER, SERAMİK, PORSELEN, FİLDİŞİ, BRONZ VE
ALTIN SÜS EŞYALARI, İLAÇLAR, PIRINÇ, KÂĞIT VE BARUT. TAŞINAN ÜRÜNLER

How It Works 085

KENDİN YAP!
Evde yapabileceğiniz harika projeler
Hologram projektörü nasıl yapılır?
Evdeki malzemelerle yapacağınız projektörle, telefonunuzdaki 2B
videoları hareketli 3B hologramlara dönüştürebilirsiniz
1 Malzemeleri hazırlayın
Önce gerekenleri topla. Şeffaf bir
CD kutusu, kalem, cetvel, yapışkan
bant, maket bıçağı, makas, akıllı
telefon ve kareli kâğıt gerekecek. CD
kutusu kimsenin işine yaramayan
bir şey olmalı çünkü
projektörümüzün gövdesini
oluşturacak! Eğer CD kutusu
bulamadıysan ince ve şeffaf başka
bir plastik parçası kullanabilirsiniz.
3 Panelleri kesin
CD kutusunu alıp kenarlarını
dikkatlice kırın ki geriye sadece
düz bir plastik levha kalsın. Şimdi
kâğıt şablonu plastiğin üstüne
koyun ve maket bıçağıyla etrafını
kesin. İlk parçayı kestikten sonra,
şablonu kullanarak plastikten üç
parça daha kesmeniz gerekiyor.
KENDİ
BAŞINA
YA PMA
YAŞIN 18’DEN
KÜÇÜKSE SANA
BİR YETİŞKİN
EŞLİK ETSİN
086 | How It Works
5 Hologramı kullanın
Projektör hazır olduğuna göre,
iş ne izleyeceğini seçmeye kaldı.
YouTube’da bu iş için hazırlanmış
bir video bulun. Hologram videosu
başlığıyla arama yapabilirsiniz.
Havai fişekler, denizanaları ya da
Pikachu bile olabilir! Sonra akıllı
telefonu düz bir zemine koyun,
projektörü ekranın ortasına
yerleştirin. Tek yapmanız gereken
odanın ışığını söndürmek ve
projektörün içinde havada yüzer
gibi görünen hareketli hologramı
keyifle izlemek!
2 Şablonu hazırlayın
Projektör panelleri için bir
şablon hazırlamak gerekiyor. Kareli
kâğıda cetvel ve kalem kullanarak
10 cm’lik dikey bir doğru çizin.
Sonra 1x3,5x6 santimetre
ölçülerinde bir ikizkenar yamuk
çiz. Bitince şekli makasla keserek
çıkarın.
4 Projektörü birleştirin
Şimdi küçük şeffaf bant
parçalarıyla panelin parçalarını
birleştirmelisiniz. 2x1 cm
boyutlarında en az dört adet bant
parçası kesin. İki paneli, birleşen
kenarların paralel olacağı bir açıyla
tutup bantlayın, sonra geri kalan
panelleri teker teker yapıştırın.
Özetle…
Projektör panelleri ışığın kırılma
ilkesinden yararlanarak hologram
oluşturuyor. Özel hologram
videolarında aynı hareketli
görüntünün dört kopyası,
projektörün her bir paneline aynı
açıyla yansıyacak şekilde
oynatılıyor. Işık kaynakları 45
derecelik açıyla kırılınca, şeffaf
yüzeyin içinde bir 3B nesne olduğu
illüzyonu oluşturuyor.
Renk değiştiren çiçekler yap
Kapiler (kılcal) hareketin gücüyle kendi rengârenk çiçeklerini yapabilirsin!

© Illustrations by Ed Crooks
1 Malzemeleri toplayın
Bu deney için suya, iki büyük bardağa ya da
vazoya, bir ya da iki renk gıda boyasına, makasa
2 Sapı ikiye ayırın
Öncelikle makas kullanıp çiçeğin sapının
dipten bir iki santimetrelik kısmını kesin. Eğer
3 Boya ekleyin
İki bardağa su doldurun ve gıda boyası
ekleyin. İstersen iki bardağa da boya koyabilir
ve uzun saplı taze bir karanfile gereksinim var. evyeyi suyla doldurur çiçeğin bu kısmını su ya da birine sadece su doldurabilirsiniz.
Bir sonraki aşamada keskin bir bıçak da altında keserseniz hapsolan hava suyun Bardakları yan yana koyun, sapın her bir
gerekecek. Çiçeğin kökü olmasa da sap da suyu yayılmasını engellemez. Şimdi de keskin bir parçasını bir bardağa batırın, sonra çiçeği birkaç
emebilir ve bu deney sayesinde suyun nereye bıçakla sapın ortasına kadarki kısmını gün kendi haline bırakın. Hangi taçyapraklar
kadar ulaştığını gösterebiliriz! dikkatlice ikiye yarın. Böylece çiçeğin başı ve iki hangi renge dönüştü? Eğer iki renk boya
adet “bacağı” varmış gibi görünecek. kullandıysanız hangisi yaprakları daha çabuk
boyadı?
Özetle…
Bitkiler suyu kökleri aracılığıyla emer ve kapiler (kılcal) hareket dediğimiz durum, suyun
saptan yukarı taşınmasını sağlar. Çiçeğin su kaynağına boya ekleyip bu suyun taçyapraklara
kadar tırmanmasını izleyerek bu doğal süreci kendi gözlerimizle görebiliriz.

Daha fazla
Kendin Yap Projesi için

Popular Science
Kasım sayısını kaçırmayın!
How It Works | 087
KENDİN YAP!
Evde yapabileceğiniz harika projeler

Kendi robotunu yap

Birazcık deneyimle hareket eden, ışıkları yanan kendi androidini yapabilirsiniz
1 Isıyla daralan kablo alın
Robotun gözlerini oluşturan
hassas LED ışıklarını korumak ve
2 LED’leri hazırlayın
Isıyla daralan kablodan kabaca
1,25 cm uzunlukta iki parça kesin.
biraz da renk katmak için ısıyla Daha hassas olmak için, LED
daralan makaron kablolara pinlerinin uzunluğunu ölçün.
ihtiyacınız olacak. Bu sağlam ve Böylece pinlerin büyük kısmını
ısıya dayanıklı materyal normalde kaplamak (ama uçları açıkta
tellerin yalıtımında kullanılır ve bırakmak) için ne kadar makaron
yapı marketlerde bulunur. Sadece kablo gerektiğini anlayabilirsiniz.
on santimetre yeterli, o yüzden LED’leri sadece uçları dışarıda
önce evde zaten olup olmadığına kalacak biçimde makaron
bir bakın. kabloların içine sokun, sonra sıcak
bir havya yaklaştırarak etraflarını
güzelce kaplayın.

3 Pilleri lehimleyin
LED’leri ve direnci pil paketine
bağlamak için yine havya
4 Bacakları ve motorları
monte edin
Pilden gelen eksi (siyah) teli
gerekecek. Biraz yalıtımlı tel alıp LED’lerden birinin kısa olan
bunu pilleri dirence bağlamak için bacağına lehimleyerek işi bitirin.
kullanın, bunları da sonra LED’lere Robotun bacakları için, dört adet
bağlayın. Önce iki LED’in artı ve kâğıt ataşını bük ve pil paketinin
eksi uçlarını birbirine lehimle, her bir köşesine yapıştırıcıyla
sonra direncin bir ucunu LED’in tutturun. Ana gövdeyi havada
artı ucuna, diğer ucunu da pilin tutuyor olmaları lazım. Şimdi de
artı ucuna lehimleyin. titreşim motorunun tellerini pil
paketine lehimlemeniz gerek. Hem
artı hem de eksi uçları doğru
KENDİ biçimde lehimlemeyi unutmayın!
BAŞINA
YAPM A
18’DEN
YAŞIN
KÜÇÜKSE SANA
BİR YETİŞKİN
EŞLİK ETSİN
5 Robotu tamamlayın
Silikon tabancasıyla motoru pil
tutucunun üstüne yapıştırın ama
Özetle…
Yaptığınız robot, motorun
titreşimini kullanarak biraz
teller robotun bacaklarını alışılmadık biçimde yürüyor.
engellemesin. Son olarak da pil Robotun hareket edebilmesi için
tutucunun tellerini motorun üst ataşları düzgün şekilde
kısmındaki küçük motor pinlerine konumlandırmanız lazım. Eğer
tutturun. Şimdi de pilleri kutuya düzgün değillerse ve robotun
yerleştirin. Eğer her şeyi doğru ağırlığını desteklemiyorlarsa robot
düzgün bağladıysanız ev yapımı muhtemelen devrilecek ya da
robotunun ışıkları yanacak ve gelişigüzel hareket edecektir.
robot yürümeye başlayacak!
Düşmeyeceği, düz bir yere
koyduğundan emin olun.

088 | How It Works

 Pusula
z nasıl yapılır?
Evde bulunan basit malzemelerden ve manyetizmanın
gücünden yararlanarak kuzeyi kolayca bulun
1 Malzemeleri bir araya getirin
Bu deney için önce bir dikiş iğnesine
ihtiyacımız olacak. Bunu pusulanın iğnesi olarak
kullanacağız. Aynı zamanda bir tabağa, suya,
yapıştırıcıya ya da yapışkan hamura, bir boya
kalemine ve bir de mıknatısa gereksinim
duyuyoruz. En iyisi çubuk mıknatıs kullanmak
ama bulamadıysan buzdolabı mıknatısları ve
paslanmaz çelikten yapılmış çatal bıçak da iş görür.
Su koyun
4 Tabağı alıp yaklaşık iki üç santimetre
yükseklikte suyla doldurun. Şimdi de pusulayı
dikkatlice suya koyun. Su, sıvı olduğu için çok iyi
bir az sürtünmeli yüzey sunar. Eğer Dünya’nın
manyetik alanı daha güçlü olsaydı iğne katı
yüzeylerin üstünde de hareket edebilirdi ama
iğnemiz suyun üstündeyken kutuplara doğru
dönmekte çok az dirençle karşılaşacak.
2 İğneyi manyetize edin
Kalemle iğnenin bir ucunu boyayın. Bu,
daha sonra kuzeyle güneyi ayırt etmemizi
sağlayacak. Daha sonra, iğnenin boyasız ucunu,
mıknatısı tek bir yönde sürterek manyetize edin.
Her darbenin sonunda mıknatısı kaldırmayı
unutmayın. Çubuk mıknatıs kullanıyorsanız
iğnenin boyasız ucunun hangi yönü
göstereceğini seçebilirsin.
Yönü bulun
5 Su durgunlaşınca iğne dönmeye başlayacak
ve kutupları gösterecek. Pusulayı hafifçe
döndürün. Birazdan fark edeceksiniz ki tıpkı
pusula ibresi gibi, iğne tekrar eski konumuna
gelecek. Eğer gerçek bir pusulanız ya da pusula
yazılımına sahip bir akıllı telefonunuz varsa
iğnenin hangi ucunun kuzeye baktığını kontrol
edebilirsiniz.
KENDİ
BAŞINA
YAPMA
YAŞIN 18
’DE N
KÜÇÜKSE
S
BİR YETİŞ ANA
EŞLİK ETSKİN
İN
3 Yüzdürün
Artık elimizde manyetik bir iğne var ama
sürtünmenin az olduğu bir yere koymadıkça
kuzeye ya da güneye dönmeyecektir. Şimdi
sırada bunu yapmak var. Bir plastik şişe
kapağını alıp masaya ters koyun, sonra hamur
ya da sıvı yapıştırıcıyla iğneyi, kapağın alt
kısmına güzelce yapıştırın.
“Su durgunlaşınca
iğne dönüp kutupları
gösterecek”
Özetle…
İğne yapımında kullanılan demir, nikel ve
kobalt gibi metallerin adına bölgecik
(domain) denen manyetik kısımları vardır.
Bunlar genelde farklı yönleri gösterir ama
güçlü bir manyetik alana maruz
kaldıklarında kısa süreliğine hizalanıp
manyetik özellik kazanır. Bunun üzerine
iğne, Dünya’nın erimiş demir çekirdeğinin
yarattığı manyetosferle hizalanmaya çalışır.
Dikkat: Yapım sırasında her zaman çok dikkatli olun. OLuşacak
kazalardan How IT Works ekibi sorumlu değildir.
How It Works | 089
SORU
CEVAP
Kutup ışıkları, Güneş
rüzgârının Dünya’nın
manyetik alanına
çarpmasıyla oluşur.

Çünkü sorgulayan zihinler

bilmek ister…
N, LAURA MEARS,
EDİTÖRLER: JODIE TYLEY, TOM LEA SS
JAMES HORTON, JO STA

Kutup ışıkları neden ekvator

yakınında oluşmuyor?
n Manyetik alanları gözle görebilseydiniz Dünya’yı
kuzey ve güney kutuplarından çizgilerin çıktığı bir
çubuk mıknatısa benzetirdiniz. Bu manyetik alan bir
koruyucu kalkan oluşturarak uzaydan gelen birtakım
şeyleri, örneğin güneş rüzgârını saptırır. Güneş, yüklü
parçacıklar püskürtür ve bunlar da geçerken manyetik
alana basınç uygular. Bu parçacıklar manyetik alan
çizgileri arasında atlar, sonra da çizgilerin Dünya’ya
doğru kıvrıldığı yer olan kutuplara yönelir. Parçacıklar
Kafanıza
takılan bir
burada atmosfer gazlarıyla çarpışarak enerjisini
havaya aktarır. Gazlar da enerjiyi yeniden serbest
bıraktığında rengârenk ışık paketlerini görürüz.
soru mu
İlk süper otomobil var?
Bize yazın
cevap la
yalım
neydi? sorucev p
howitwoark@
s.com.tr
n Birçok uzmana göre ilk modern süper otomobil,
tarz sahibi 1966 model Lamborghini Miura’ydı.
Piyasaya sürüldüğünde dünyanın en hızlı seri üretim
otomobili olan Miura, günümüzün süper otolarında
yaygın görülen tasarım özelliklerini barındırıyor.
Fakat insanlar daha 1920’lerden beri hızlı ve güçlü
otomobiller için “süper oto” tanımını kullanıyor.

090 How It Works

 Neden bazı
materyallere
dokununca statik
elektrik çarpıyor?
A vitamini ne n Statik elektrik, materyallerin birbirine

işe yarıyor? sürtünmesi ve eksi yüklü elektronları

kaybetmesi ya da kazanmasıyla oluşur. Bu
durumda materyalde artı ya da eksi yük
n A vitamini loş ışıkta görmemizi sağlayan,
birikir ve bu da boşaldığında elektrik
ışık algılayıcı rodopsin pigmentinin bir
şokuna yol açar. Bazı materyaller
parçasını oluşturuyor. Ağız, burun ve sindirim
daha kolay elektron kaybeder ya da
sisteminin içini kaplayan membranların,
kazanır ve bunları giydiğinizde
cildimizin ve bağışıklık sisteminin sağlığını
statik şoka daha meyilli olursunuz.
korumada da rol oynuyor. A vitamini eksikliği
körlüğe, enfeksiyon riskinin artışına, cildin
kuruyup pul pul dökülmesine yol açabiliyor.
Bununla birlikte A vitaminin de fazlası zararlı.
1913’te Antarktika’ya giden bir kâşif, bir
köpeğin karaciğerini yedikten sonra aşırı doz A
vitamini yüzünden ölmüştü.

Sıcak havada neden

yoruluyoruz?
n Vücudunuz iç sıcaklığını 37 C’de tutmak için çok
miktarda enerji harcar. Kan damarları genişleyerek
sıcak kanın cilt yüzeyine yakın akmasını, böylece
ısısını kaybetmesini sağlar. O yüzden geçici olarak
cildimiz kızarabilir. Aynı zamanda daha fazla terleriz,
bu da buharlaşarak cildi serinletir. Fakat bunun için de

nıza kalbimizin daha hızlı kan pompalaması ve

n bir
metabolizma hızımızın (dolayısıyla da vücudun
gereksinim duyduğu kalori miktarının) artması

mu gerekir. Tüm bu ekstra çaba insanı yorgun düşürür ve

r?a
vücut terleme yoluyla su kaybettiğinden, dehidrasyon
durumu daha da güçleştirir.
p
layalım
Vazelin nedir ve neden cilt
bakımında kullanılır?
n Petrol jölesi ya da petrolatum adıyla da bilinen vazelin, petrol sondajının
© Getty; Wiki/Andrew Bossi

rafine edilip saflaştırılmış bir yan ürünüdür. Cilde uygulandığında nemi

hapseden, böylece cildin kuruyup çatlamasını önleyen doğal yağlar ve mineral
yağları barındırır.

How It Works 091

SORU
CEVAP
Güneş
nasıl
oluştu?
n Bilim insanları Güneş’in uzayda
dönen dev bir gaz ve toz bulutu olarak
başladığını düşünüyorlar. Milyonlarca
yıl içinde bu bulut kendi etrafında
giderek daha hızlı dönmeye başladı ve
çökerek bir diske dönüştü. Diskin
etrafındaki materyallerin bir kısmı
birbirine yapışarak gezegenleri
oluşturdu ama gazın ve tozun çoğu
ortadaki büyük kütleye çekilerek Güneş
dediğimiz gök cismini meydana getirdi.
Güneş’in merkezindeki sıcaklık ve
basınç o kadar yükseldi ki
termonükleer tepkime başladı ve
atomları çarpıştırarak enerjiyi açığa
çıkaran, böylece Güneş’in “yanmasını”
Güneş 4,5 milyar
sağlayan zincirleme füzyon yaşında ve yüz
tepkimesini tetikledi. milyonlarca yılda oluştu

Soğutmak
gerekmediğinden,
UHT sütü taşımak
daha ucuz

Cep
telefonları UHT süt nasıl yapılıyor?
nasıl titreşir?
n Marketlerde buzdolabında saklanan pastörize sütler, en az 15 saniye
boyunca 72 C’de tutuluyor, sonra soğutuluyor. Bu yüzden de raf
ömürleri 15 günle sınırlı. Oysa ultra yüksek ısıl işlem görmüş (UHT)
n Birçok telefonda, şafta bağlı dengesiz bir parçayı döndüren sütler, üç saniye boyunca 140 C’ye kadar ısıtılıyor, sonra soğutuluyor.
basit bir motor bulunur. Ağırlığın dengesiz dağılımı, bu Bu yüzden de oda sıcaklığında aylarca bozulmadan durabiliyor.
kısım hızla döndürüldüğünde telefonun titreşmesine yol
açar.

092 How It Works

ÖDÜLLÜ ANK ET MERAK ET • KEŞFET • EĞLEN

GÖRÜŞLERİNİZ
BİZİM İÇİN ÖNEMLİ!
Yaklaşık 10 dakikanızı ayırarak dergimizle ilgili
fikir, eleştiri ve önerilerinizi bize iletirseniz
birlikte çok daha iyi bir dergi yapabiliriz.

ANKET
İÇİN
30 KASIM
2018

ANKET İÇİN
www.howitworks.com.tr/anket

ANKET HEDİYELERİ

Ω 3 kişiye Vestel Venus Z10

Ω 5 kişiye 4’lü Bookazine paketi
(Uzay Hakkında Herşey, Insan
Bedeninin Sırları, Geleceğin
Dünyası, Dinozorlar)
Ω Her 10. kişiye “Uzay Hakkında
Herşey” Bookazine’i

TAKİP EDİN howitworks.com.tr howitworksturkiye @howitworksturkiye

SORU
CEVAP
Dünya’nın dönüşü, Ay’ın
gelgit üstündeki yerçekimi
etkisi yüzünden yavaşlıyor

İnsanların soyu tükenecek

noktaya hiç geldi mi?
Günümüzde türümüzün 7 milyardan fazla üyesi var
ama her zaman işimiz bu kadar kolay değildi.
Genetik kodumuz bir zamanlar atlattığımız
badirelerin öyküsünü anlatıyor. Homo atalarımızın
şempanze akrabalarımızdan ayrıldığı günden bu
yana (yaklaşık 5 milyon yılda) türümüzde hatırı
sayılır bir genetik çeşitlilik oluşması beklenirdi
ama ne ilginçtir ki böyle bir şey yok. Bu, yaklaşık 1
milyon yıl önce Homo nüfusunun binlerle ölçülecek
kadar azalmasının yol açtığı gen havuzu
daralmasıyla açıklanıyor. Yani bir defasında
türümüz soy tükenmesinin kıyısından döndü.

Dünya’nın dönüşünün
yavaşladığı doğru mu?
n Gökbilimciler Dünya’nın dönüşünün
giderek yavaşladığını keşfettiler. Bu Televizyon kanalları izleyici
büyük oranda Ay’ın etkisinden sayısını nereden biliyor?
kaynaklanıyor çünkü Ay, yerçekimiyle Yayıncılar bunun için ülkenin demografisini ve
Dünya okyanuslarında gelgit bölgelerini temsil eden belirli sayıda ev seçiyor
oluşturuyor. Bu dalgalarla dönen Dünya ve buralardaki her TV’ye bir ölçüm aygıtı
bağlıyor. Kaydedilen verinin, ülkenin tamamını
arasında oluşan sürtünme, gezegenin temsil edecek biçimde ortalaması alınıyor.
dönüşünü yavaşlatıyor. Dünya’nın kendi
etrafındaki turunu tamamlaması her
yüzyılda iki milisaniye kadar daha uzun
sürüyor. Bilim insanları bundan 350
milyon yıl önce bir günün 23 saatten
kısa olduğunu tahmin ediyorlar.

E-sigaralar nikotini
katrandaki zararlı Elektronik sigara
kimyasallar
olmadan vücuda normal sigaradan Cep telefonuna yakın uyumanın
veriyor.
daha mı iyi? sağlığa zararı var mı?
Cep telefonları radyo dalgası yayar. Bilim
n Sigaranın sağlık için olumsuz olduğu şüphe insanları bunların etkisini 90’lardan beri
götürmez ama e-sigaraların sağlık üzerindeki araştırıyor ve eldeki kanıtlar sağlık sorunlarıyla
etkisi o kadar belirli değil. Sebebi de piyasaya bir ilgisini göstermiyor. Ama araştırmaların
hâlâ sürdüğünü belirtmekte fayda var.
çıkalı çok olmaması. Fakat şu ana kadarki
araştırmalar umut veriyor. Nikotinin kendisi
kanserojen değil ve e-sigaralar da geleneksel
tütün sigaralarla aynı zararlı kimyasalları
barındırmıyor. Cancer Research UK
tarafından yapılan bir araştırma, e-sigara ya
da nikotin replasman terapisi gören eski
sigara tiryakilerinin vücudundaki toksik
madde düzeyi, normal sigara tiryakilerine
göre çok daha düşük. Öyle bile olsa, yakın
tarihli araştırmalar e-sigara dumanındaki Antifriz nasıl çalışıyor?
kimyasalların test tüplerindeki DNA Suyun donma noktasını düşürerek. Antifriz
hücrelerine zarar verebildiğini ortaya çıkardı. kimyasalları olan etilen glikol, metanol ve
trehaloz, suda çözünerek buz kristali
Aynısı insanlar için de geçerli mi, henüz
oluşumunu azaltıyor.
bilmiyoruz.
094 | How It Works
 Mars 2020 keşif aracı,
Curiosity’nin yapamadığı
Mars 2020 keşif aracı
örnek toplayıp yaşam
izleri arayacak.

neleri yapacak?
n Mars 2020, ilk bakışta kendinden
önceki keşif aracı Curiosity’ye çok
benziyor. Buna rağmen 2020; yedi
adet yeni aygıt, geliştirilmiş tekerlekler
ve özerk hareket becerisiyle
donatılmış. Yeni keşif aracı Mars
kayalarının ve buzlarının on metre
kadar altını ilk defa görmemizi
sağlayacak. Yüzeydeki kaya ve tozun
kimyasal bileşimini araştıracak ve
gelecekte Dünya’ya yapılacak bir
dönüş seferi için Mars’tan örnek
toplayıp saplayacak.

Gitar telleri
Kuyrukluyıldız ile asteroid neden
arasında ne fark var? yapılıyor?
n İkisi de Güneş yörüngesinde dolanan gök cisimleri
fakat kuyrukluyıldızlar buz, toz, kaya ve organik n Eski gitar telleri
bileşenlerden oluşurken asteroidler metal ve kayadan hayvan bağırsağı ve ipek
oluşuyor. Asteroidler genelde Mars ile Jüpiter’in kullanılarak yapılırdı
yörüngeleri arasındaki “asteroid kuşağında” bulunurken ama günümüzde naylon
kuyrukluyıldızlar Güneş Sisteminin en uzak köşelerinde gibi polimerler ya da
yer alıyor. Ayrıca kuyrukluyıldızlar Güneş’e yaklaşınca çelik ve bronz gibi
eriyip buharlaşan buz yüzünden kuyrukları oluşuyor çağdaş malzemeler

© Getty; Wiki/NASA
ama asteroidlerde böyle bir şey olmuyor. kullanılıyor.

Kuyrukluyıldızlar arkalarında
bıraktıkları buharlaşmış madde
kuyrukları sayesinde Dünya’dan
görülebiliyor
Kargo gemileri
UUİ’ye nasıl
kenetleniyor?
n Uluslararası Uzay İstasyonu’na
malzeme taşıyan farklı kargo gemileri
var ama hangisi olursa olsun kargo
gemisini kenetlenme için doğru konuma ve
hıza getirmek için saatler boyunca dikkatlice
manevra yapmak gerekiyor. UUİ’ye yaklaşınca
bazı kargo gemileri bilgisayarlı bir sistem
kullanarak otomatikman kenetlenme yuvasıyla
birleşiyor (mesela Rus Progress uzay araçları).
Japon yapımı HTV gibi kargo araçlarıysa UUİ’ye
yaklaşıyor, sonra istasyon mürettebatı bir robot
kol yardımıyla uzay aracını yakalayıp
HTV kargo aracı UUI’ye
kenetlenme noktasına taşıyor. kenetlenme sırasında robot kol ile
yakalanırken.

WWW.HOWITWORKSDAILY.COM How It Works | 095

 100. SAYI
2027 yılının dergisinde bizce ŞAHİN
“Europa ve Enceladus gibi
buzlu uydular, uzayda yaşam
bulmamızın en olası olduğu yerler.
2027’ye kadar uzay sondalarımızın
kanıt bulmasını umuyorum!”
bu konular olacak
Peki siz ne düşünüyorsunuz?
layalım
Tahminlerinizi bize yollayın yayın GÖKHUN
okur@howitworks.com.tr “Sabre motoru
gibi icatlar
sayesinde
hipersonik
yolculuğun
2027’de
standart
olacağını
düşünüyorum.
Türkiye’den
Avustralya’ya
dört saatte
gidilebilecek!”

EBRU
“2027’ye kadar,
tehdit altındaki
bölgeleri
koruyabileceğimizi,
yeniden yaşanır
hale getirebileceğimizi,
belki de soyu
tükenmiş türlerin
bazılarını yeniden
canlandırabileceğimizi
umuyorum.”

BARIŞ
“Alternatif enerji
kaynakları hiç
olmadığı kadar MELEK
önemli olacak, o Elon Musk, Mars’a insanlı
yüzden otoyollarda “Genetik bilgimiz arttıkça görevlerin 2022’de yapılabileceğini
hidrojen yakıt yaşlanmayı geri çevirmek ve öngörüyor. Bu düşünce çok
hücreleriyle çalışan yaşam beklentisini artırmak iyimser gibi görünse de, JFK’in
© Alamy; Pixabay; WIKI

otomobil filoları için büyük adımlar atılacağına “Ay’a gitmeyi seçiyoruz”

görmeyi umuyorum.” MAHMUT inanıyorum” konuşmasıyla Armstrong’un
Ay’da “bir küçük adım” konuşması
| How
096096 | How
It Works
It Works arasındaWWW.HOWITWORKSDAILY.COM
sadece sekiz yıl vardı.
 GELECEK SAYI
1 Aralık 2018’de bayilerde!
YAYINCI
Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş.
İcra Kurulu Başkanı
Cem M. Başar
Yayın Direktörü (Sorumlu)
Gökhun Sungurtekin
Yayın Yönetmeni
Şahin Ekşioğlu
Grafik Tasarım
Ebru Tiryaki
Katkıda Bulunanlar
Barış Emre Alkım, Burak Karabey, Tuna Emren, Umut Yıldız

YÖNETİM
Satış ve Dağıtım Direktörü Egemen Erkorol
Tüzel Kişi Temsilcisi M. Rauf Ateş
Finans Direktörü Didem Kurucu
Üretim Planlama Direktörü Yakup Kurtulmuş

REKLAM
Grup Başkanı Nisa Aslı Ertan Çokça
Grup Başkan Yardımcısı Seda Erdoğan Dal
serdogan@doganburda.com
Reklam Satış Müdürü Hatice Tarhan
htarhan@doganburda.com % 0 212 336 53 37
Reklam Teknik Müdürü Ayfer Kaygun Buka
% 0 212 336 53 61-62
REZERVASYON
Rezervasyon % 0 212 336 53 00 - 57 - 59
Rezervasyon Faks 0 212 336 53 92 - 93
Ankara Reklam Satış Müdürü

ĞİN
Beliz Balıbey % 0 312 207 00 72-73

ELİ
Reklam Bölgeler Satış Müdürü

KARAD
Dilek Ünlü % 0 212 336 53 72 Faks 0 212 336 53 91

ANKARA TEMSİLCİSİ
Erdal İpekeşen % 0 312 207 00 71

ULUSLARASI REKLAM SATIŞ TEMSİLCİLERİMİZ

Burda Uluslararası
Italya: Mariolina Siclari
% +39 02 91 32 34 66, mariolina.siclari@burda.com

İÇİNDE
Burda Community Network
Almanya/Merkez: Vanessa Noetzel
% +49 89 9250 3532, vanessa.noetzel@burda.com
Michael Neuwirth
% +49 89 9250 3629, michael.neuwirth@burda.com
Avusturya/İsviçre: Goran Vukota
% +41 44 81 02 146, goran.vukota@burda.com
Fransa/Luksemburg: Marion Badolle-Feick
% +33 1 72 71 25 24, marion.badolle-feick@burda.com
İngiltere/İrlanda: Jeannine Soeldner
% +44 20 3440 5832, jeannine.soeldner@burda.com

RININ
BİLİM İNSANLA GÖRÜNÜR
ABD+Kanada+Meksika: Salvatore Zammuto
% +1 212 884 48 24, salvatore.zammuto@burda.com

İ NASIL
YÖNETİM YERİ

GÖRÜNMEYEN OKUYUN!
Kuştepe Mah. Mecidiyeköy Yolu Cad. No: 12
Trump Towers Kule 2 Kat: 21-22-23 34387 Şişli - İstanbul

KILDIĞINI
% 0 212 410 32 00 Faks 0 212 410 35 81
Baskı: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık A.Ş.
Dudullu Org. San. Bölgesi 1. Cad. No: 16 Ümraniye - İstanbul
% 444 44 03 Faks 0 216 365 99 07-08
www.bilnet.net.tr
Dağıtım: Demirören Dağıtım Satış Pazarlama Matbaacılık Ödeme
Aracılık ve Tahsilat Sistemleri A.Ş. % 0 212 449 63 63
DB Okur Hizmetleri Hattı
% 0 212 478 0 300 okurhizmetleri@doganburda.com
DB Abone Hizmetleri Hattı
% 0 212 478 0 300 Faks 0 212 410 35 - 12 - 13
E-posta abone@doganburda.com Web www.doganburda.com
Çalışma saatleri
Her gün saat 9.00-22.00 arasında hizmet verilmektedir.
Yayın türü: Yerel, süreli, aylık

üyesidir.

© How It Works Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş.

tarafından T.C. yasalarına uygun olarak yayımlanmaktadır. PCnet
Özel Sayı’nın isim ve yayın hakkı Doğan Burda Dergi Yayıncılık
ve Pazarlama A.Ş.’ye aittir. Dergide yayımlanan yazı, fotoğraf, Biraz kimya bilgisiyle günlük Dünya’yı baştan aşağıya Kılık değiştirme: Doğanın
sorunlara elveda diyebilirsiniz. değiştirecek 10 buluş. kamuflaj ustalarını keşfedin.
NASA Geoff Gallice

harita, illüstrasyon ve konuların her hakkı saklıdır. İzinsiz, kaynak

gösterilerek dahi alıntı yapılamaz.

DAHA FAZLASI
Thinkstock; WIKI/

Bu dergideki makaleler How It Works adlı

dergiden Türkçeye çevrilmiştir. Bu yayının telif
© Thinkstock;

n TÜM SIRLARIYLA AYASOFYA n DENİZ SUYUNDAN İÇME SUYUNA

hakkı ve lisansı, Birleşik Krallık merkezli Future
plc grup şirketi Future Publishing Limited’a aittir.
Tüm hakları saklıdır. Future plc grubu tarafından
yayımlanan dergiler hakkında bilgi almak için n UÇAĞA YILDIRIM DÜŞERSE n TARİHİN EN KORKUNÇ İCATLARI
©

www.futureplc.com adresini ziyaret edebilirsiniz.

How It Works | 097

 KISACA
Sayıların penceresinden şaşırtıcı gerçekler

HER BİR APOLLO UZAY DÜNYADAKİ YOLLARIN TOPLAMI

KIYAFETİ SIRT ÇANTASIYLA
DÜNYA’DA 82 KG İKEN
AY’DA YALNIZCA 14 KG’DI.
64,200,000 KM ‘ ’DEN

DAHA UZUN

50
1 METRE
RRS SİR DAVED ATTENBOROUGH GEMİSİNİN
AMAZON’UN
CEO’SU
KIRABİLDİĞİ BUZ KALINLIĞI JEFF BEZOS
GEZEGENDEKI
ARKEOLOJİK KANITLAR ABORİJİNLERİN HERHANGI
ORTA AVUSTRALYA’DA BIRINDEN EN AZ

30.000
YILDAN
UZUN SÜRE YAŞADIKLARINI GÖSTERİYOR.
MİLYAR $ DAHA ZENGIN.
BITKILER EMDIKLERI SUYUN
İNSAN BURNU 400 CİVARI

%5
’INDEN
KOKU RESEPTÖRÜNE SAHİP
VE EN AZ 1 TRİLYON
AZINI KULLANIYOR
KOKUYU AYIRT EDEBİLİYOR
İNSANLAR İÇİN ÜRETİLEN
GIDANIN ÇÖPE GİDEN KISMI 73 M İ LYO N
%33
BREZİLYA TARAFINDAN 2023’E KADAR
AMAZON’A DİKİLECEK AĞAÇ SAYISI
GERİ DÖNÜŞTÜRÜLMÜŞ
MARS YÜZEYINDE AKILLI TELEFONLARDAKİ

BENİN KRALLIĞI’NI METALLERİ KULLANMAK,

ATMOSFER, DÜNYA’DA 30 YENİLERİNİ ÇIKARMAKTAN.
ÇEVRELEYEN DUVAR
KM IRTIFADAKI ATMOSFERLE
16.000 KM
UZUNLUKTA VE
AYNI KALINLIKTA
ÇİN SEDDİ’NİN İKİ DÜNYA ÜZERİNDE KONUŞULAN 7.000’DEN FAZLA
13
KAT
UCUZ

KATINDAN UZUNDU. DİL SAYISI

098 How It Works