1.

POWSTANIE STYCZNIOWE
GENEZA POWSTANIA
Odwilż posewastopolska – okres reform oraz liberalizacji polityki wewnętrzej w Cesarstwie
Rosyjskim po klęsce w wojnie krymskiej
Towarzystwo Rolnicze – legalna organizacja, zrzeszająca działaczy politycznych i
społecznych. Nieformalna reprezentacja interesów w kraju i rozwoju gospodarczego i
naukowego. Na czele stoi Andrzej Zamoyski, powstała w 1858 roku.

STRONNICTWA POLITYCZNE
Młodzież w Polsce podzieliła się na 2 stronnictwa:
 „białych” – stawiają na legalną i kompromis z zaborcami
 „czerwonych” – fani powstania zbrojnego i uwłaszczenia chłopów (wraz z
odszkodowaniem)
Dyrektorem Komisji Wyznań i Oświecenia Publicznego zostaje Aleksander
Wielkopolski. Mianuje on na najważniejsze stanowiska administracji Polaków. Nie jest
popularny po przez prowadzenie ugodowej polityki z carem i był przeciwnikiem konspiracji.

KWIECIEŃ 1861
Rozwiązanie Towarzystwa Rolniczego – kwiecień 1861 (inicjatywa Wielkopolskiego)
Rozwiązanie to spowodowało zorganizowanie wielkiej manifestacji na placu Zamkowym w
Warszawie, która została zaatakowana przez wojsko rosyjskie. Zginęło ponad 100 osób,
odprawiano po tym żałobne nabożeństwa w kościołach i zapoczątkowano falę patriotycznych
protestów w Polsce

PAŹDZIERNIK 1861
Wprowadzenie stanu wojennego w październiku 1861 – areszt księży i najbardziej aktywnych
działaczy. Zamknięcie świątyni w Warszawie i zakazano wyznań. Wielkopolski poddał się
dymisji.
Czerwoni powołują Komitet Miejski do przygotowania powstania zbrojnego.
Biali w grudniu 1861 tworzą Dyrekcję Krajową – niezależny od Królestwa i Rosjan ośrodek
władzy

WYBUCH POWSTANIA
Arcybiskupem warszawskim zostaje Zygmunt Feliński
Namiestnikiem zostaje brat cara Konstanty Romanow, znany z liberalnego światopoglądu
Ponowne otwarcie świątyń w lutym
Rząd Cywilny – powołany przez cara, na czele staje Aleksander Wielkopolski. Doprowadza
on do równouprawnienia Żydów, oczynszowania chłopów (gorsza warunki niż propozycja
Towarzystwa Rolniczego), reformy oświaty (powstanie Szkoły Głównej po Polsku i sieć szkół
elementarnych i zawodowych)
Rada Stanu – przygotowywała ustawy i budżety. Powołana przez Rząd Cywilny
Sierpień 1862 – Czerwoni próbują dokonać zamachu na Wielkopolskiego
Komitet Miejski przekształca się w Komitet Centralny Narodowy, ważna rola Jarosława
Dąbrowskiego, zostaje on aresztowany i uwięziony w Cytadeli warszawskiej
Branka – Nadzwyczajny pobór do wojska Rosyjskiego, zarządzony przez Wielkopolskiego.
Imienne listy młodych ludzi podejrzanych o spiskowanie, mieli trać na 25 lat do armii carskiej.
Przeprowadzona w nocy z 14 na 15 stycznia 1863. Dzięki informacji o dacie niektórym udało
się uciec z Warszawy i schować w lesie.

POWSTANIE WYBUCHA 22 STYCZNIA 1863

Komitet Centralny Narodowy przekształca się w Tymczasowy Rząd Narodowy i ogłasza
manifest nawołujący do walki z zaborcą.

PRZEBIEG WALK POWSTAŃCZYCH

Powstanie rozpoczęte w zimę, z brakiem broni i dowódców. Wyznaczony naczelnik powstania
Ludwik Mierosławski przebywa w Paryżu.
Powstańcy rezygnują z Warszawy i próbują opanować Płock co się nie udaje. Rząd wraca do
Warszawy i działa w konspiracji. Tylko część sprzysiężonych staje do walki
Ludwik Mierosławski przybywa do Kujaw lecz po kilku przegranych potyczkach rezygnuje i
wraca do Paryża.
Stefan Bobrowski prowadzi ważną warszawską organizację „czerwonych”. Dzięki niemu w
wiosnę postanie nabiera siły.
Walki toczone są „partiami” czyli partyzanckie potyczki i małe bitwy.
„Biali” mimo wcześniejszej niechęci przyłączają się do walki zbrojnej. Mają więcej środków i
dochodzi do konfliku miedzy grupami o władzę.
Marian Langiewicz z „białych” staję się w marcu 1863 dyrektorem powstania, lecz szybko
poddaje się i przekracza granicę.
W kwietniu w styczce z „białymi” umiera Stefan Bobrowski.
10 maja 1863 – Tymczasowy Rząd Narodowy przekształca się w Rząd Narodowy i powołuję
tajną strukturę polskiego państwa podziemnego, funkcjonowała w nim poczta, służba
dyplomatyczna, aparat informacyjno-propagandowy itp.
Zryw wykroczył również poza tereny Królestwa Polskiego np. do: Białorusi Ukrainy i Litwy.
Bitwa pod Ignacewem – 8 maja 1863, przegrana bitwa pod dowództwem Edmunda
Taczanowskiego 1100 vs 2200

UPADEK POWSTANIA
Brak wsparcia z państw europejskich i mobilizacja 300 tysięcznej armii rosyjskiej kończy
szanse Polaków.
Odsunięcie od władzy Wielkopolskiego i zmiana namiestnika na gen. armii rosyjskiej Teodor’a
Berg’a.
Chęć do walki stłumiona zostaje represjami przeciwko całej ludności jesienią 1863 roku.
Dowództwo przejmuje 17 października 1863 Romuald Traugutt (były oficer rosyjski i
dowódca powstania na Polesiu). Dzięki jego zmaganiom powstanie przetrwało następną zimę.
Rosjanie rozbijają jeden z największych oddziałów 21 lutego 1864 roku pod Opatowem
(dowództwo Józefa Hauke- Bosaka)
2 marca 1864 ogłoszono akt uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim w celu
zachęcenia chłopów do walki, co się nie powiodło, potem zmusiło to cara do wydania ukazu o
uwłaszczeniu i chłopi nie wsparli walk.
Rozbito oddział warszawski i aresztowano 10 października 1864 Romulda Traugutta.
Następnie został powieszony 5 sierpnia 1864 roku na stoku Cytadeli z pięcioma
współpracownikami.
Najdłużej walczył oddział księdza Stanisława Brzóski do jesieni 1864, ukrywał się on do
kwietnia następnego roku na tym terenie i został powieszony po złapaniu
Ostatnim przedstawicielem walk w Warszawie był Aleksander Waszkowski, aresztowany w
grudniu i powieszony w lutym 1865
2. ZABÓR ROSYJSKI PO POWSTANIU
STYCZNIOWYM
REPRESJE PO UPADKU POWSTANIA STYCZNIOWEGO
Powstanie zabajkalskie – W 1866 roku na Syberii (w Kraju Zabajkalskim) polscy zesłańcy
wywołują powstanie.
Represje:
 Całkowite likwidacji odrębności Królestwa Polskiego, zostaje włączone w Rosję i
nazwane Krajem Nadwiślańskim
 Egzekucje, w tym publiczne
 Konfiskaty majątków
 Administracja po rosyjsku, likwidacja polskich organów państwowych
 Językiem szkolnictwa staje się rosyjski
 Zamknięcie Szkoły Głównej w Warszawie
 Skazanie na śmierć Księży i likwidacje klasztorów.
Ważne organizacje na emigracji:
 Hotel Lambert – Władysław Czartoryski
 Zjednoczenie Emigracji Polskiej – Jarosław Dąbrowski
Miejsca związane z powstaniem otoczone kultem
 Pałac Staszica
 Pratulin

POSTAWY POLAKÓW WOBEC ZABORCÓW

Postawa lojalistyczna – podporządkowywanie się nakazom Cara w celu powolnego odzywania
autonomii dla Polaków.
Trójlojalizm – postawa lojalistyczna w wszystkich 3 zaborach.
Pozytywiści warszawscy – uważali zgodę z carem za błąd. Głosili potrzebę nauczania Polaków
nowoczesnego, wykształconego i świadomego narodu.
Tajne komplety – inna nazwa dla tajnego szkolnictwa
Uniwersytet Latający – od 1885, Jadwiga Szczawińska-Dawidowa prowadziła tajne kursy dla
kobiet. Najsłynniejszą jej absolwentką stała się Maria Skłodowska-Curie. Studia trwały od 5 do
6 lat. „babski uniwersytet”
Noc apuchtinowska – trwała od 1879 do 1897 – okres w którym Aleksander Apuchtin obejmuje
władzę nad polskim szkolnictwem oraz zaczyna bardzo mocny i srogi proces rusyfikacji
szkolnictwa

DATY
Ogłoszenie aktu uwłaszczenia chłopów – 03.1864
Powstanie zabajkalskie – 06.1866
Powstanie Zjednoczenia Emigracji Polskiej – 07.1866
3. SYTUACJA W ZABORZE PRUSKIM I
AUSTRIACKIM
GERMANIZACYJNA POLITYKA WŁADZ NIEMIECKICH
Kulturkampf – Walka o kulturę, próba podporządkowania kościoła katolickiego centralnej
władzy świeckiej. Przeciwstawił się temu arcybiskup gnieździński Mieczysław Ledóchowski,
potem kardynał, został skazany na 2 lata więzienia.
Rugi Pruskie – Masowe wysiedlenia z ziem zaboru pruskiego ludzi z innych zaborów. 1885-
1890
Komisja Kolonizacyjna – przesiedliła na Pomorze Gdańskie i do Wielkopolski 20000 niemieckich
rodzin.
Hakata – działalność antypolska, utworzona w Poznaniu w 1894, prawdziwa nazwa to
Niemiecki Związek Marchii Wschodniej. Nazwa Hakata pochodziła od pierwszych liter nazwisk
założycieli: Fryderyka Hansemanna, Hermanna Kennenmana i Henryka Tiedemanna.

POSTAWY WOBEC GERMANIZACJI

Strajk w szkole w Wrześni 1901 roku (Wielkopolska) – dzieci polskie w Wrześni odmawiały
nauki w języku Niemieckim, karani byli biciem a rodzicom wytoczono procesy sądowe.
Zapoczątkowało strak szkolny w Wielkopolsce w 1906 roku z udziałem 70 000 dzieci,
inspiracja dla Roty.
Instytucje kulturalno-oświatowe:
 Towarzystwo Czytelni Ludowych
 Towarzystwo Pomocy Naukowej
 Związek Spółek Zarobkowych – 1871 – Piotr Wawrzyniak
Warta – Z inicjatywy Anieli Tułodzieckiej powstaje w Poznaniu Towarzystwo Przyjaciół
Wzajemnego Pouczania się i Opieki nad Dziećmi „Warta”, kobiety „Warcianki” prowadziły
działalność charytatywną pomagając dzieciom w potrzebie.

W WALCE O POLSKOŚĆ
Szczególna działalność Floriana Ceynowy na ziemi kaszubskiej. Został „budzicielem Kaszub”
dzięki jego pracom literackim w tym języku, warto również wspomnieć o Hieronimie
Derbowskim, też pisał po kaszubsku.
Na Warmii polskiego ducha budzili Walenty Barczewski (stworzył czasopismo „Warmiak” i
Antoni Wolszlegier. W Olsztynie Jan Liszewski wydaje „Gazetę Olszyńską”
Na mazurach – Wojciech Kętrzyński
! Na górnym śląsku działacz Karol Miarka wydaje polskie pismo „Katolik”, w ramach pisma
opublikował list otwarty do Bismarcka w którym domagał się polskiego w szkołach

POLITYKA WŁADZ AUSTRIACKICH I POSTAWY POLAKÓW WOBEC

NIEJ
Powoli korzystne zmiany. Gubernatorem Galicji staje się Polak – Agenor Gołuchowski,
zwolennik postawy ugodowej. Zaczyna proces polonizacji szkolnictwa, sądownictwa i
administracji.
W 1859 polski staję się językiem urzędowym w administracji wraz z niemieckim, rok potem w
sądownictwie.
W Lwowie powołano w 1861 Sejm Krajowy.
Pozytywne zmiany są cofnięte po upadku powstania styczniowego.

AUTONOMIA GALICYJSKA
Namiestnikiem staję się Agenor Gołuchowski, w 1866.
Postawa ugodowa przynosi bardzo szybkie reformy. Wprowadzono już w 1867 język polski do
administracji sądownictwa policji i szkolnictwa.
Stworzono:
 Akademię Umiejętności
 Sejm Krajowy w Lwowie
 Rada Szkolna Krajowa
Kazimierz Badeni staję się premierem rządu wiedeńskiego.
Zabór austriacki staje się bardzo ważny dla polskiej kultury i staję się ostoją Polskości wśród
zaborów.
Stańczycy – kontrowersyjni konserwatywni politycy polscy, na czele stali Józef Szujski i
Stanisław Tarnowski. Uważali że szlachta jest winna upadku polski i potępiali powstania.
Chcieli odzyskać niepodległość za pomocą reform i lojalności wobec cesarza.
4. GOSPODARKA I SPOŁECZEŃSTWO
ZIEM POLSKICH
PRACA ORGANICZNA I U PODSTAW
Praca Organiczna – Przekonanie, że naród przypomina żywy organizm i ważne jest właściwe
funkcjonowanie każdej z części ciała, dla narodu znaczy to rozwój wszystkich warstw
społecznych.
Symbol polskiej aktywności w zaborze Pruskim staje się poznański Bazar, otwarty w 1841
funkcjonował jako ośrodek polskiego społeczeństwa.
Ważne organizacje:
 Centralne Towarzystwo Gospodarcze
 Związek Spółek Zarobkowych
Najwybitniejsi przedstawiciele
Zabór pruski – Hipolit Cegielski – założyciel fabryki maszyn i narzędzi rolniczych w
Poznaniu, działacz Towarzystwa Naukowej Pomocy, prezes Towarzystwa Przemysłowego
Zabór pruski – Gustaw Potworowski – organizator pierwszego kasyna (klubu) w Gostyniu.
Kluby szerzyły wiedzę rolniczą.
Zabór rosyjski – Andrzej Zamoyski – twórca gospodarstwa w Klemensowie, inicjator i
prezes Towarzystwa Rolniczego
Zabór austriacki – Franciszek Stefczyk – założyciel pierwszej polskiej wiejskiej kasy
oszczędnościowo-pożyczkowej
Praca u podstaw – jej celem była edukacja i rozwijanie świadomości narodowej chłopstwa

ROLNICTWO W 3 ZABORACH I ROZWÓJ PRZEMYSŁU

Ważne zakłady
 Zakłady Hipolita Cegielskiego w Poznaniu
 Klemensów Andrzeja Zamoyskiego
Ważne okręgi przemysłowe:
 Okręg łódzki
 Warszawski Okręg Przemysłowy
 Zagłębie Dąbrowskie
Na Górnym Śląsku powstają liczne kopalnie węgla kamiennego, huty, koksownie, walcownie,
zakłady maszynowe

PRZEMIANY SPOŁECZNE
Bogata szlachta – arystokracja
Średnia szlachta – mieszczaństwo
Najbogatsi mieszczanie – burżuazja
Biedniejsi mieszczanie (rzemieślnicy, kupcy) – drobnomieszczanie
Służba domowa
Grupy społeczne: robotnicy i inteligencja
ŻYDZI
Żydzi w miastach żyli w gettach, czyli osobnych dzielnicach dużych miast lub w miasteczkach
czyli sztetlach
Ludność żydowska w Polsce posługiwała się językiem jidysz
Przeciwko asymilacji byli syjoniści, czyli narodowcy żydowscy

Emancypantki – Dynamicznie rozwija się ruch walki o równouprawnienie kobiet. Warto

wspomnieć o Narcyzie Żmichowskiej i Elizie Orzeszkowej

1851 – Zniesienie granicy celnej między Rosją a Królestwem Polskim

5. NOWE NURTY POLITYCZNE
RUCH SOCJALNISTYCZNY W POLSCE
W 1882 w Warszawie powstaje pierwsza partia socjalistyczna Międzynarodowa Socjalno-
Rewolucyjna Partia Proletariat. Potocznie znana jako Wielki Proletariat lub I
Proletariat. Na czele stoi Ludwik Waryński. Program odwoływał się do poglądów Karola
Marksa, zakładał przeprowadzenie rewolucji. Dominowały tam kwestie międzynarodowe
bardziej niż nacjonalistyczne
W 1888 powstaje Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat, inaczej II Proletariat z
Ludwikiem Kulczyckim na czele.
Związek Robotników Polskich – Julian Marchlewski.
W Paryżu w 1892 roku powstaje Polska Partia Socjalistyczna (PPS), autorem programu
jest Bolesław Limanowski. Celem Partii było odzyskanie niepodległości. Na czele stanął
Józef Piłsudzki
Nowa partia Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (SDKP), na czele stanęła Róża
Luksemburg, przekształca się w Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL)

RUCH NARODOWY
Liga Polska – 1887 – Zygmunt Miłkowski
Związek Młodzieży Polskiej „Zet” – Zygmunt Balicki
W 1893 z inicjatywy działaczy Ligi Polskiej powstaje Liga Narodowa, którą prowadził Roman
Dmowski, broniła ona interesy społeczeństwa polskiego z pozycji nacjonalizmu w 3 zaborach.
Głównym ośrodkiem narodowców staję się Lwów, tam Dmowski wydaje „Przegląd
Wszechpolski”

NARODOWA DEMOKRACJA
Polski ruch nacjonalistyczny nazywano Narodową Demokracja, w skrócie endecją.
Solidaryzm narodowe – ponad zaborowe wspieranie Polaków

RUCH LUDOWY
Kształtuje się ruch ludowy, inaczej chłopski. Ksiądz Stanisław Stojałowski podnosi sprawę
chłopską.
Maria i Bolesław Wysłouchowie wydają miesięcznik „Przegląd Społeczny”.
W Rzeszowie w 1895 powstaje Stronnictwo Ludowe (SL) po czym przekształca się w Polskie
Stronnictwo Ludowe (PSL), na czele Jan Stapiński. W 1913 rozdziela się na PSL-Lewice i PSL-
Piast, gdzie liderem staję się Wincenty Witos.

REWOLUCJA 1905
Krwawa niedziela – stłumienie manifestacji bronią zabijając 1000 osób w Rosji
Powstanie robotnicze w Łodzi prowadzone przez PPS i SDKPiL, zwany też powstaniem
łódzkim .
W odpowiedzi w Królestwie w listopadzie wprowadzono stan wojenny.
PPS zostaje podzielone na PP-Lewicę „młodzi” i PPS-Frakcje Rewolucyjną „starzy:
Polska Macierz Szkolna prowadzi prywatnie szkolnictwo, biblioteki i czytelnie.
6. POLSKA KULTURA I NAUKA NA
PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU
POLSKI POZYTYWIZM
W drugiej połowie XIX wieku miejsce romantycznych haseł zajmują idee pozytywizmu.
Popierali założenia pracy organicznej i pracy u podstaw, dążyli do powszechnej oświaty i
przełamania barier społecznych. Szczególnie wierzyła w pozytywizm inteligencja.
Pozytywizm rozwija się w literaturze i publicystyce, w swoich pracach poruszane są problemy
społeczne jak emancypacja kobiet.

ROLE HISTORII W POLSKIEJ NAUCE

Henryk Sienkiewicz wydaje Trylogię oraz Krzyżacy, za co potem jest nagrodzony Noblem.
Chwalebną historię Polski maluje Jan Matejko, dodatkowo obrazy historyczne tworzy Juliusz
Kossak i syn Wojciech Kossak.
Cykl obrazów Polonia i Lithuania wydaje Artur Grottger i Maksymilian Gieryński.
Dwie szkoły:
 Warszawska – upadek polski spowodowany jest powodami zewnętrznymi
 Krakowska – upadek polski spowodowany jest powodami wewnętrznymi
(szlachta)
Hołd Pruski – Najsłynniejszy obraz Matejki.

MŁODA POLSKA
Nowy kierunek, Modernizm czyli Młoda Polska, termin pochodzi od cyklu artykułów Artura
Górskiego w czasopiśmie „Życie”.
Neoromantyzm – głoszenie hasła „sztuka dla sztuki” popularne wśród modernistów,
popierało indywidualizm i kontynuowanie się romantyzmu. Artyści i ich sympatycy byli
nazywani bohemą i cyganerią
Władysław Reymont zdobywa Nobla za powieść „Chłopi”
Nowe style plastyczne: impresjonizm, symbolizm i secesja.
Artyści:
Plastyczni
 Stanisław Witkiewicz
 Jacek Malczewski
 Leon Wyczółkowski
 Stanisław Wyspiański
Kompozytorzy
 Feliks Nowowiejski
 Karol Szymanowski
Pianista
 Ignacy Jan Paderewski
Aktorka
 Helena Modrzejewska
Ważny jest pomnik Chopina.

POLSKA NAUKA W DRUGIEJ POŁOWIE XIX WIEKU

Ważne placówki
 Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
 Uniwersytet Jana Kazimierza w Lwowie
 Krakowska Akademia Umiejętności
Pierwsze skroplenie tlenu i azotu dokonane przez Zygmunta Wróblewskiego i Karola
Olszewskiego
Ważni Ludzie:
 Maria Skłodowska-Curie – wynalezienie Polonu i Radu
 Ignacy Domeyko – pierwsza mapa geologiczna Chile
 Jan Czerski – jeden z najsłynniejszych badaczy Syberii
 Bronisław Piłsudzki – badania etnograficzne na Sachalinie i wyspie Hokkaido
 Oskar Kolberg – najsłynniejszy przedstawiciel etnografii

DODATEK, PEWNIAK.

Pułkownik Dionizy Czachowski

 Kiedy się urodził: 5 kwietnia 1810 roku
 Kiedy zmarł: 6 listopada 1863 roku
 Z jakiego herbu: „Korab”
 Od strony matki spokrewniony z: Fryderykiem Chopinem
 Najważniejsze zwycięskie bitwy
- Pieskowa Skała
- Bitwa pod Chrobrzem
- Bitwa pod Grochowiskami
 Stopień: pułkownik