You are on page 1of 119

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f

/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


xl/x/ ejg, nlntk'/
k|sfzs
/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u
xl/x/ ejg, nlntk'/ .

;+of]hg
k|j4{g tyf jsfnt dxfzfvf,
/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u .
k|yd ;+:s/0fM c;f/, @)^)
kl/dflh{t t]x|f}+ ;+:s/0fM j}zfv, @)&*

k|sfzg k|ltM @)))


k|sfzg g+=M /fdfccf s]=sf= @^@
;xof]uM /0fgLlts of]hgf ;xof]u kl/of]hgf,
;+o'Qm /fi6«;ª\3Lo ljsf; sfo{qmd (UNDP)
© ;jf{lwsf/M /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u

cfof]usf] k"j{—:jLs[ltljgf o; k|sfzgnfO{ k'gM pTkfbg Pjd\ d'b|0f ug]{ u/L ;ª\u|x ug{ cyjf s'g}
klg dfWodaf6 k|of]udf Nofpg kfOg] 5}g . af}l4s tyf z}lIfs k|of]hgfy{ ;|f]t v'nfO{ cfjZos c+zx¿
dfq ;fef/ u/L k|of]udf Nofpg ;lsg]5 .
cfof]usf kbflwsf/Lx¿

dfggLo cWoIf
>L tkaxfb'/ du/

dfggLo ;b:ox¿
8f= ;"o{k|;fb zdf{ 9'Ë]n
>L ldlx/ 7fs'/
>L dgf]h b'jf8L
>L lnnL yfkf

;lrj
>L j]bk|;fb e§/fO{
k|yd ;+:s/0fb]lv xfn;Ddsf of]ubfgstf{x¿M–
>L cfef >]i7
>L s}nfzs'df/ l;jfsf]6L
>L 6Lsf/fd kf]v/]n, ljBfjfl/lw
>L 8]u/fh e§/fO{
>L bLkshª\uWjh sfsL{
>L lbk]Gb| axfb'/ l;+x
>L gj/fh ;fksf]6f
>L k"l0f{df /f0ff
>L d'/f/Lk|;fb v/]n
>L o1k|;fb clwsf/L
>L nIdL /fO{
>L j]bk|;fb e§/fO{
>L Zofdafa' sfkm\n]
>L ;Demgf zdf{
>L ;"o{ axfb'/ b]phf
>L ;f]dgfy ;'j]bL
>L ;'lznf l/hfn
>L xl/k|;fb 1jfnL
k|sfzsLo
dfgj clwsf/ x/]s gful/ssf] cfwf/e"t clwsf/ xf] . dfgj clwsf/
;DaGwL Joj:yf / k|lqmofx¿sf] af/]df hfgsf/L gx'Fbf dfgj clwsf/ h:tf]
Go"gtd s'/fx¿af6 ;d]t gful/sx¿ al~rt x'g'kg]{ x'G5 . g]kfn h:tf]
ljsf;f]Gd'v d'n'sdf o;sf] ;Defjgf cem a9L x'G5 . To;}n] x/]s gful/sn]
cfkm\gf] clwsf/ s] xf] / dfgj clwsf/ ;DaGwL s] s:tf Joj:yfx¿ 5g\
eGg] ljifodf hfGg cfjZos 5 . gful/sn] ;/n ?kdf 1fg xfl;n u/L
cfkm\gf] clwsf/sf] af/]df ;r]t xf]pmg / clwsf/sf] bfaL ug{ ;Ifd xf]pmg
eGg] p2]Zon] g} cfof]un] of] k':ts k|sfzg u/]sf] xf] .
dfgj clwsf/sf] s'g} ;Ldf / bfo/f x'Fb}g . of] ;a}sf] ;/f]sf/sf] ;jfn
xf] . dfgj clwsf/sf] ;Ddfg, ;+/If0f Pjd\ kl/kfngf gePsf] cj:yfdf
nf]stGq / ;Eo ;dfhsf] kl/sNkgf ug{ sl7g x'G5 . dfgj clwsf/sf]
;+:s[ltsf] ljsf; geP;Dd dfgj clwsf/sf] k|Tofe"lt ;Dej 5}g . dfgj
clwsf/ ;+:s[ltsf] ljsf;sf nflu /fHosf lgsfox¿ lhDd]jf/ x'g'k5{ ;fy}
:jod\ gful/sx¿ klg lhDd]jf/ x'g'kb{5 . /fHosf lgsfob]lv JolQm, ju{,
;d'bfo, tx,tKsfdf dfgj clwsf/ ;+:s[ltsf] ljsf; ug{ ;lsPsf] v08df
;Eo ;dfh lgdf{0f ug{ ;lsg]5 .
kf7sx¿ Pj+ ;j{;fw/0f / sfg"gsf ljBfyL{x¿sf] a9\bf] dfu :j?k cfof]un]
ædfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/fÆ sf] kl/dfh{g ;lxt k'gM k|sfzg ug{
nfu]sf] xf] . o;df g]kfnsf] ;+ljwfg, /fli6«o dfgj clwsf/ P]g, @)^*,
dfgj clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGwx¿ Nfufotsf ljifox¿df cfwfl/t
;fdu|Lx¿ ;dfj]z ul/Psf 5g\ . k|Zg pQ/ z}nLdf k|sflzt of] k':ts
dfgj clwsf/k|lt hfgsf/L /fVg rfxg] ;j{;fw/0f, sfg"gsf ljBfyL{ nufot
;/f]sf/jfnfx¿sf nflu ;d]t ;xof]uL x'g] ck]Iff cfof]usf] /x]sf] 5 .
wGojfb Û
/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u .
dGtJo
ædfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/fÆsf] t]x|f}+ ;+:s/0fsf] k|sfzgn] dfgj
clwsf/sf] cfwf/e"t hfgsf/L, dfgj clwsf/sf gofF tyf ;d;fdlos
dxTjk"0f{ cfofdx¿sf ;DaGwdf dfgj clwsf/sf] ;+/If0fsf] bfloTj ePsf]
/fHosf lgsfox¿ / cfd hgdfg;df hfu?stf tyf cle?lr hufpg ;Ifd x'g]
laZjf; u/]sf] 5' . cfof]uåf/f k|sfzg x'Fb} cfPsf] k|:t't k'l:tsf dfgj clwsf/
lzIffsf k|j4{sx¿, dfgj clwsf/ /Ifs, /fi6«;]js sd{rf/L, hgk|ltlglwx¿,
lzIfs, kqsf/, ljBfyL{, ;'/IffsdL{x¿sf nflu dfgj clwsf/ ;DjGwL cfwf/
e"t lzIffsf nflu Ps ;zQm / k|efjsf/L dfWodsf] ?kdf :yflkt ePsf] 5 .
jt{dfg c+sdf ljz]iftM /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf ;DaGwdf cfwf/e"t
hfgsf/L, g]kfnsf] ;+ljwfg / dfgj clwsf/, dfgj clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o
b:tfj]hx¿, dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL cfjlws ;dLIff h:tf lg/Gt/ k|sfzg
ub}{ cfPsf kl/dflh{t ljifox¿sf ;fy} dfgj clwsf/sf gofF tyf dxTjk"0f{
cfofdsf ?kdf Joj;fo / dfgj clwsf/ lbuf] ljsf; nIo ;d]t ;dfj]z
ul/Psf 5g\ . To:t} g]kfn ;/sf/sf] kfrf}F dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgfsf
ljifox¿nfO{ klg ;dflji6 ul/Psf] 5 .
dfgj clwsf/ lzIffsf] k|j4{g tyf k|;f/0fn] dfgj clwsf/sf] pNn+3g x'g
;Sg] sfo{nfO{ /f]Sb5 . sltko dfgj clwsf/ pNn+3gsf 36gfx¿ dfgj
clwsf/k|ltsf] cgle1tfsf sf/0f 3l6/x]sf 5g\ . To;}n] dfgj clwsf/ lzIff
dfgj clwsf/sf] ;Ddfg tyf ;+/If0fsf] cfwf/ klg xf] .
cGTodf, k|:t't c+sn] xfd|f] ;dfhdf /x]sf] dfgj clwsf/ lzIff tyf ;r]tgfsf]
sdLnfO{ k'/f ug{ ;xhLs/0fsf] e"ldsf v]Ng] 5 . ;fy} dfgj clwsf/ ;+/If0fsf]
bfloTj af]s]sf kIfx¿nfO{ dfgj clwsf/ ;DjGwdf ;hu u/fO{ st{Jo lgjf{x
ug{ ljz]if ;xof]u k'¥ofpg] 5 . o; k'l:tsf k|sfzgsf] nflu dxTjk"0f{ e"ldsf
lgjf{x ug]{ /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf ;lrj >L j]b e§/fO{, ;x;lrj gj/fh
;fksf]6f, k|j4{g tyf jsfnt dxfzfvf k|d'v lbk]Gb|axfb'/ l;+x, dfgj clwsf/
clws[tåo nIdL /fO{ / k"l0f{df /f0ff / o; sfo{df ;+nUg cfof]usf sd{rf/Lx¿
;a} wGojfbsf kfq x'g'x'G5 .
=================
tk axfb'/ du/
cWoIf
ljifo–;"rL
kl/R5]b !M dfgj clwsf/ / /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u !
kl/R5]b @M ph'/L, sf/afxL tyf Ifltk"lt{ *
kl/R5]b #M g]kfnsf] ;+ljwfg / dfgj clwsf/ !$
kl/R5]b $M dfgj clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o b:tfj]hx¿ @)
s= dfgj clwsf/sf] ljZJofkL 3f]if0ffkq, !($* @@
v= ;a} lsl;dsf hftLo e]befj pGd"ng ug{] cGt/f{li6«o dxf;lGw, !(^% @#
u= gful/s tyf /fhgLlts clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o cg'aGw, !(^^ @^
#= cfly{s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o cg'aGw, !(^^ @*
ª= dlxnflj?4 x'g] ;a} lsl;dsf e]befj pGd"ng ug]{ dxf;lGw, !(&( #!
r= oftgf tyf cGo qm"/, cdfgjLo jf ckdfghgs Jojxf/ jf b08lj?4sf]
dxf;lGw, !(*$ #^
%= afn clwsf/ dxf;lGw, !(*( #*
h= ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf] clwsf/;DaGwL dxf;lGw, @))^ $!
em= cfk|jf;L sfdbf/x¿ tyf ltgLx¿sf] kl/jf/sf ;b:ox¿sf]
clwsf/sf] ;+/If0f;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGw, !(() $$
`= ank"j{s a]kQfaf6 ;a} JolQmx¿sf] ;+/If0f;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGw, @))^ $*
cGt/f{li6«o dfgjLo sfg"gx¿, !($( %$
cflbjf;Lx¿ / cGt/f{li6«o >d ;ª\u7gsf] dxf;lGw g+= !^( %&
kl/R5]b %M dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL cfjlws ;dLIff / dfgj clwsf/ /fli6«o
sfo{of]hgf %(
-s_ dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL cfjlws ;dLIff %(
-v_ g]kfn ;/sf/sf] dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgf ^!
kl/R5]b ^M
-s_ dfgj clwsf/d'vL ljsf; k4lt ^&
-v_ ;+o'Qm /fi6«;ª\3Lo lbuf] ljsf;sf nIox¿ ^(
-u_ Joj;fo / dfgj clwsf/ &^
cg';"rLx¿
cg';"rL != g]kfnsf] ;+ljwfgdf /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u;DaGwL Joj:yf *&
cg';"rL @= dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL 3f]if0ffkq, !($* (!
cg';"rL #= g]kfn kIf ePsf dfgj clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGwx¿ (&
cg';"rL $= /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf] ph'/L kmf/fd !)$
kl/R5]b—!
dfgj clwsf/ / /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u
!= dfgj clwsf/ eg]sf] s] xf] <
dflg;sf] hLjg, :jtGqtf, ;dfgtf / dof{bf;Fu ;DalGwt g]kfnsf /fli6«o
sfg"g / g]kfn kIf ePsf dfgj clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o sfg"gx¿n]
k|bfg u/]sf clwsf/x¿nfO{ dfgj clwsf/ elgG5 .
……dfgj clwsf/ÚÚ eGgfn] JolQmsf] hLjg, :jtGqtf, ;dfgtf / dof{bf;Fu
;DalGwt ;+ljwfg tyf cGo k|rlnt sfg"gåf/f k|bfg ul/Psf clwsf/
;Demg'k5{ / ;f] zAbn] g]kfn kIf ePsf dfgj clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o
;lGwdf lglxt clwsf/;d]tnfO{ hgfpF5 .
– /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u P]g, @)^* bkmf @ -r_
@= /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u s:tf] lgsfo xf] <
/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u :jtGq / :jfoQ ;+j}wflgs lgsfo xf] . of]
k]l/; l;4fGtadf]lhd u7g ePsf] lgsfo klg xf] . :yfkgfsfndf dfgj
clwsf/ cfof]u P]g, @)%# adf]lhd sfg"gL lgsfosf] ¿kdf :yfkgf
ePsf] cfof]unfO{ g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# n] ;+j}wflgs lgsfodf
kl/0ft u/]sf] lyof] . h;nfO{ xfn sfof{Gjogdf /x]sf] g]kfnsf] ;+ljwfgn]
klg lg/Gt/tf lbPsf] 5 .
#= k]l/; l;4fGt eg]sf] s] xf] < o; l;4fGtcg';f/ dfgj clwsf/;DaGwL
/fli6«o lgsfodf x'g'kg]{ cfjZos tTjx¿ s]–s] x'g\ <
dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / ;+j4{g ug{sf] nflu ;g\ !((! df k|mfG;sf]
/fhwfgL k]l/;df ;+o'Qm /fi6«;ª\3n] Ps ;Dd]ngsf] cfof]hgf u/]sf]
lyof] . pQm ;Dd]ngdf ;+o'Qm /fi6«;ª\3n] cfkm\gf ;a} ;b:o /fi6«x¿nfO{
dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / ;+j4{g ug{sf] nflu Pp6f /fli6«o dfgj clwsf/
;+:yf :yfkgf ug{ k|:tfj /fv]sf] lyof] / To;nfO{ ;g\ !((# df a;]sf]
dxf;efn] kfl/t u/]sf] lyof] . o;/L k]l/;df k|:tfljt eO{ ;+o'Qm /fi6«;ª\3n]
!((# df kfl/t u/]sf] /fli6«o dfgj clwsf/ ;+:yf :yfkgf ug]{ ;DaGwL
dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 1
l;4fGt g} k]l/; l;4fGt xf] . dfgj clwsf/sf] k]l/; l;4fGtn] lgDg ^ j6f
tTjx¿nfO{ dfgj clwsf/ /fli6«o ;+:yf :yfkgfsf] clgjfo{ ;t{ dfg]sf] 5M
!= a[xt\ sfof{b]z,
@= :jfoQtf,
#= :jtGqtf,
$= ax'njfbdf cfwfl/t,
%= kof{Kt ;|f]t /
^= cg';Gwfgsf] kof{Kt clwsf/ .
$= cfof]udf slt hgf cWoIf / ;b:ox¿ /xG5g\< pgLx¿sf] lgo'lQmsf]
of]Uotf s] x'G5 <
cfof]udf Ps hgf cWoIf / rf/ hgf ;b:ox¿ /xg] Joj:yf 5 . pgLx¿sf]]
lgo'lQm ;+j}wflgs kl/ifb\sf] l;kmfl/;df ;+;bLo ;'gjfOkl5 /fi6«kltaf6
x'G5 . cfof]usf cWoIf jf ;b:o x'gsf] nflu b]xfoadf]lhdsf] of]Uotf
k'u]sf] x'g'kb{5 M
-s_ cWoIf
• dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / ;+j4{gsf If]qdf ljlzi6 of]ubfg
k'¥ofPsf ;jf{]Rr cbfntsf] k|wfg GofofwLz jf GofofwLz
kbaf6 ;]jf lgj[Q JolQm jf dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / ;+j4{g
jf /fli6«o hLjgsf ljleGg If]qdf sDtLdf @) jif{ lqmofzLn
/xL ljlzi6 of]ubfg k'¥ofO{ Voflt k|fKt u/]sf] JolQm,
• $% jif{ pd]/ k""/f u/]sf],
• dfGotf k|fKt ljZjljBfnoaf6 :gfts pkflw xfl;n u/]sf]
• lgo'lQm x'Fbfsf] avt /fhgLlts bnsf] ;b:o g/x]sf] /
• pRr g}lts rl/q ePsf] .
-v_ ;b:o
• dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / ;+j4{g, afnaflnsfsf] xs, lxtsf]
If]qdf sfo{/t jf /fli6«o hLjgsf ljleGg If]qdf sDtLdf @)
jif{ lqmofzLn /xL ljlzi6 of]ubfg k'¥ofO{ Voflt k|fKt u/]sf]
JolQm
2 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u
• $% jif{ pd]/ k"/f u/]sf],
• dfGotf k|fKt ljZjljBfnoaf6 :gfts pkflw xfl;n u/]sf],
• lgo'lQm x'Fbfsf] avt /fhgLlts bnsf] ;b:o g/x]sf] /
• pRr g}lts rl/q ePsf] .
%= /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf k|d'v st{Jox¿ s]–s] x'g\ < tL st{Jo k""/f
ug{ cfof]un] s]–s:tf sfo{x¿ ub{5 <
g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f @$( cg';f/ dfgj clwsf/sf] ;Ddfg, ;+/If0f
/ ;+j4{g tyf To;sf] k|efjsf/L sfof{GjognfO{ ;'lglZrt ug'{ cfof]usf]
k|d'v st{Jo xf] . cfkm\gf st{Jox¿ k""/f ug{ /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]un]
lgDg sfo{x¿ ub{5M
-s_ s'g} JolQm jf ;d"xsf] dfgj clwsf/ pNnª\3g jf To;sf] b'?T;fxg
ePsf] egL cfof]udf k|fKt ph'/Ldf 5fglag tyf cg';Gwfg u/L
bf]ifLpk/ cfjZos sf/afxL ug{ l;kmfl/; ug{],
-v_ dfgj clwsf/sf] pNnª\3g x'gaf6 /f]Sg] lhDd]jf/L jf st{Jo ePsf]
kbflwsf/Ln] lhDd]jf/L k"/f gu/]df jf k"/f ug{ pbfl;gtf b]vfPdf
To:tf] kbflwsf/Lpk/ ljefuLo sf/afxL ug{ l;kmfl/; ug{],
-u_ dfgj clwsf/ pNnª\3g ug{] JolQm jf ;+:yflj?4 sfg"gadf]lhd
cbfntdf d'2f bfo/ ug{ l;kmfl/; ug{],
-3_ dfgj clwsf/sf] r]tgf clej[lå ug{ gful/s ;dfh;Fu ;dGjo /
;xsfo{ ug{],
-ª_ dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt k|rlnt sfg"gsf] cfjlws ¿kdf
k'g/fjnf]sg u/L To;df ug'{kg{] ;'wf/ tyf ;+zf]wgsf ;DaGwdf
;/sf/nfO{ l;kmfl/; ug{],
-r_ dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt cGt/f{li6«o ;lGw jf ;Demf}tfsf] g]kfn
kIf aGg sf/0f;lxt ;/sf/nfO{ l;kmfl/; ug{],
-5_ kIf alg;s]sf cGt/f{li6«o ;lGw jf ;Demf}tfsf] xsdf sfof{Gjog
cj:yfsf] cg'udg u/L sfof{Gjog gePsf] kfOPdf To;sf] sfof{Gjog
dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 3
ug{ ;/sf/;dIf l;kmfl/; ug{] /
-h_ cfof]un] u/]sf l;kmfl/; jf lgb{]zg kfngf jf sfof{Gjog gug{]
kbflwsf/L, JolQm jf lgsfosf] gfd sfg"gadf]lhd ;fj{hlgs u/L
dfgj clwsf/ pNnª\3gstf{sf] ¿kdf clen]v ug{] .
^= cfof]un] dfgj clwsf/ ;+/If0f;DaGwL s:tf sfo{x¿ ub{5 <
cfof]un] dfgj clwsf/sf] ;+/If0f;DaGwL lgDg sfo{x¿ ub{5M
-s_ dfgj clwsf/sf] pNnª\3g / b'?T;fxg /f]Sg] ;DaGwdf 5fglag /
cg';Gwfg ug{],
-v_ ;/sf/sf lgsfo, sf/fuf/ cflbsf] e|d0f, lg/LIf0f, cjnf]sg u/L
cfjZos ;'emfj lbg],
-u_ dfgj clwsf/ l:yltsf] cg'udg u/L k|ltj]bg ;fj{hlgs ug]{,
-3_ Wofgfsif{0f u/fpg] /
-ª_ dfgj clwsf/ l:yltsf] cg'udg u/L ;'wf/sf] nflu l;kmfl/; ug]{ .
&= cfof]un] dfgj clwsf/sf] ;+j4{g;DaGwL] s:tf sfo{x¿ ub{5 <
cfof]un] dfgj clwsf/s]f ;+j4{g;DaGwL lgDgfg';f/sf sfo{x¿ ub{5M
s_ tflnd, uf]i7L, ;Dd]ng cflb cfof]hgf ug]{,
v_ ;a} k|sf/sf ;~rf/ dfWodx¿sf] ;dGjo / ;xsfo{df :yfgLo tx;Dd
dfgj clwsf/ ;r]tgf clej[lå ug]{,
u_ dfgj clwsf/sf ljleGg ljifodf hfgsf/L lbg] k':ts–k'l:tsf,
klqsf cflb k|sfzg ug]{ /
3_ cf}krfl/s jf cgf}krfl/s lzIff k|0ffnLdfkm{t dfgj clwsf/
lzIffsf] k|rf/–k|;f/ ug]{ .

4 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


*= cGo ;+j}wflgs lgsfo;/x k|ltlglw ;efsf ;ldltx¿n] cfof]usf]
sfdsf/jfxLsf] cg'udg ug{ ;S5g\ <
g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f @(# adf]lhd cGo ;+j}wflgs lgsfo;/x
k|ltlglw ;efsf ;ldltx¿n] cfof]usf] sfdsf/jfxLsf] cg'udg ug{
;Sb}gg\ .
(= s:tf ;ª\3;+:yfn] g]kfnleq dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / ;+j4{g;DaGwL
sfo{qmd ;~rfng ug{ rfx]df cfof]usf] ;xdlt lng'kb{5 < ;xdlt lngsf]]
nflu s]–s:tf] ljj/0f ;+nUg u/L lgj]bg lbg'k5{ <
g]kfnleq dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / ;+j4{g;DaGwL sfo{qmd ;~rfng
ug{ rfxg] ljb]zL ;ª\3;+:yfn] /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u P]g, @)^*
sf] bkmf @)-#_ cg';f/ cfof]usf] ;xdlt lng'kb{5 . To; k|of]hgsf nflu
To:tf ;ª\3;+:yfn] b]xfoadf]lhdsf sfuhft ;+nUg /fvL cfof]udf lgj]bg
lbg'kb{5M
-s_ cfk"mn] ug]{] sfdsf] ljj/0f,
-v_ dfgjLo / cfly{s ;|f]t ;fwgsf] ljj/0f,
-u_ sfof{no /xg] :yfg,
-3_ kqfrf/ ug]{ 7]ufgf /
-ª_ ;dfh sNof0f kl/ifb\;Fu :jLs[lt lnPsf] eP To;sf] ljj/0f .
!)= /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]un] dfgj clwsf/ pNnª\3;DaGwL ph'/Lx¿sf]
lj:t[t 5fglag s]–sf] cfwf/df ub{5 <
cfof]un] /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u -ph'/L, sf/afxL tyf Ifltk"lt{
lgwf{/0f_ lgodfjnL @)^( adf]lhd ph'/Lx¿sf] lj:t[t 5fglag ub{5 .
h;sf] af/]df kl5Nnf kl/R5]bx¿df lj:t[tdf pNn]v ul/Psf] 5 .
!!= /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf] /0fgLlts of]hgf -;g\ @)!%–@)@)_
cg';f/ d'Vo /0fgLlts p2]Zox¿ s] s] x'g\ <
cfof]usf] /0fgLlts of]hgf -;g\ @)!%–@)@)_ df lgwf{/0f ul/Psf d'Vo
dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 5
/0fgLlts p2]Zox¿ o; k|sf/ 5g\M
!= dfgj clwsf/ pNnª\3gsf 36gfsf] cg';Gwfg tyf dfgj clwsf/
cj:yfsf] cg'udg ug]{,
@= dfgj clwsf/ k|j4{gsf] ;'b[9Ls/0f ug]{,
#= ljkGg, ;LdfGts[t Pjd\ lk5l8Psf ju{sf] clwsf/ ;'lglZrt ug{] /
$= cfof]usf] kx'Fr la:tf/, k|efjsfl/tf ;'b[9Ls/0f Pjd\ ;+:yfut
ljsf; ug{] .
!@= dfgj clwsf/ pNnª\3g / ck/fw eg]sf] s] xf] < oL b'O{lardf s] km/s
5<
;fdfGotM /fHosf lgsfox¿n] dfgj clwsf/sf] l;4fGt jf sfg"gadf]lhd
ug'{kg]{ sfo{ gubf{ / gug'{kg]{ sfo{ ubf{ xgg\ x'g hfg] clwsf/ dfgj
clwsf/sf] pNnª\3g xf] eg] JolQm–JolQm jf ;d"xlardf x'g] / d'n'ssf]
kmf}hbf/L sfg"gn] cfk/flws egL 3f]if0ff u/]sf 36gfx¿ ck/fw x'g\ . dfgj
clwsf/ pNnª\3g / ck/fwdf lgDg km/sx¿ /x]sf 5g\M

6 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


dfgj clwsf/ pNnª\3g ck/fw
• /fHo kIfsf] ;+nUgtfdf 36gf ePsf] • JolQm jf ;d"xsf] ;+nUgtfdf 36gf
x'G5 . ePsf] x'G5 .
• /fHosf] lhDd]jf/L jxg ug]{ • JolQmut x}l;otdf 36gf 36]sf]
l;nl;nfdf 36gf 36]sf] x'G5 . x'G5 .
• ph'/L lbg xbDofb nfUb}g . • xbDofbleq} hfx]/L lbg'k5{ .
• cg';Gwfg jf k'gMcg';Gwfg • /fHosf cª\uaf6 ;fdfGotM Ps
x'g;S5 . k6s cg';Gwfg x'g;S5 .
• /fHo kIfsf] lgliqmotf jf • s'g} JolQm jf ;d"xsf]
;lqmotfdf 36gf 36]sf] x'G5 . ;lqmotfaf6 36gf 36]sf] x'G5 .
• /fHo kIfn] bfloTj jxg ug'{k5{ . • ck/fwLn] dfq bfloTj jxg
• /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u, ug'{k5{ .
;+o'Qm /fi6«;ª\3Lo ;ldltdf ph'/L • k|x/L sfof{no, lhNnf k|zf;g
nfUb5 . sfof{no nufotdf ph'/L nfUb5 .
• bf]ifLnfO{ sf/afxL / kLl8tnfO{ • bf]ifLnfO{ sf/afxL / kLl8tnfO{
Ifltk"lt{ x'G5 . Ifltk"lt{ klg x'g;S5 .
• dfgj clwsf/ pNnª\3gsf • ck/fwsf pbfx/0fx¿M
pbfx/0fx¿M st{Jo Hofg, rf]/L, 8s}tL, s'6lk6,
u}/Goflos xTof, j]kQf, oftgf, n'6lk6, 7uL, anfTsf/, dflg;
u}/sfg"gL y'gf, zflGt;'/Iff lbg a]rlavg, lst]{, hfn;fhL cflb .
g;Sg',lj:yflkt u/fpg', hftLo
lje]b, cflb .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 7


kl/R5]b—@
ph'/L, sf/afxL tyf Ifltk"lt{
!= cfof]un] cfk"m;dIf btf{ x'g cfPsf ph'/Lx¿sf] s'g sfg"gadf]lhd 5fglag
ub{5 <
cfof]un] cfkm";dIf btf{ x'g cfPsf dfgj clwsf/ pNnª\3g;DaGwL
ph'/Lx¿sf] 5fglag / cg';Gwfg g]kfnsf] ;+ljwfg / /fli6«o dfgj clwsf/
cfof]u P]g, @)^* n] lgwf{l/t u/]adf]lhd /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u
-ph'/L, sf/afxL tyf Ifltk"lt{ lgwf{/0f_ lgodfjnL, @)^( adf]lhd ub{5 .
@= ph'/L eg]sf] s] xf] <
dfgj clwsf/ pNnª\3g jf b'?T;fxg ePsf]n] To;df 5fglag ul/kfpmF
egL cfof]udf btf{ x'g cfPsf lnlvt jf df}lvs cg'/f]wnfO{ ph'/L egL
a'em\g'kb{5 . o; ;DaGwdf /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u P]g, @)^* /
/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u -ph'/L, sf/afxL tyf Ifltk"lt{ lgwf{/0f_
lgodfjnL, @)^( df klg kl/efiff ul/Psf] 5 .
#= dfgj clwsf/sf] pNnª\3g ePdf sxfF / s;n] ph'/L lbg ;S5 <
dfgj clwsf/sf] pNnª\3g ePdf /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf s]Gb|Lo,
k|b]z jf k|b]z zfvf sfof{nodWo] s'g} klg sfof{nodf ph'/L ug{ ;lsG5 .
To:tf] ph'/L ubf{ kLl8t JolQm cfkm}Fn] jf lghsf] tk{maf6 s;}n] ph'/L lbg
;S5 . ph'/L lbFbf s'g} b:t'/ nfUb}g .
$= cfof]udf dfgj clwsf/ pNnª\3g;DaGwL ph'/L s;/L / s'g–s'g
dfWodaf6 btf{ ug{ ;lsG5 <
kLl8t JolQm cfkm}F pkl:yt eO{ jf kLl8tsf tkm{af6 s;}n] lnlvt jf df}lvs
lgj]bg lbP/ klg cfof]udf ph'/L btf{ ug{ ;lsG5 . o:tf] ph'/L lnlvt,
df}lvs, 6]lnkmf]g, x'nfs, b'|t 8fs ;]jf, km\ofS;, Od]n jf lnlvt clen]v
/fVg ;lsg] cGo b"/;~rf/sf dfWodaf6 klg ug{ ;lsG5 . o;afx]s uDeL/
dfgj clwsf/ pNnª\3gsf ljifodf cfof]u cfkm}Fn] :jljj]s (Suo Moto
Cognizance) df klg ph'/L lng ;Sb5 .

8 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


%= cfof]udf dfgj clwsf/ pNnª\3g;DaGwL ph'/L lbFbf ph'/stf{n] s]–s]
s'/f v'nfpg'k5{ <
ph'/L lbFbf ph'/Lstf{n] cg';"rL–$ df plNnlvt kmf/fddf ePsf lgDg
s'/fx¿ v'nfpg'k5{ M
-s_ ph'/L ug]{ JolQmsf] gfd, y/ / 7]ufgf,
-v_ s'g} ;+:yfsf] tk{maf6 ph'/L k/]sf] eP ;f] ;+:yfsf] ljj/0f,
-u_ ph'/Lsf] ljifo,
-3_ ph'/L ug'{kg]{ sf/0f,
-ª_ ph'/Lsf] ;ª\lIfKt Aoxf]/f,
-r_ ph'/LnfO{ ;dy{g jf k'li6 ug]{ s'g} k|df0f,
-5_ ph'/stf{n] dfu u/]sf] pkrf/sf] ljj/0f,
-h_ ph'/Lsf] ljifodf cGoq s'g} ph'/L u/]sf] eP To;sf] ljj/0f /
-em_ cGo k|f;ª\lus s'/f .
^= cToGt h?/L ljifosf] ph'/L s]nfO{ dflgG5 <
b]xfosf] cj:yfsf] dfgj clwsf/sf] pNnª\3g÷xgg\ jf To;sf]
b'?T;fxgsf ljifonfO{ cToGt h?/L ljifo dflgg] Joj:yf 5 M
-s_ s;}sf] xTof jf d'To' ePsf] jf xTof jf d[To' x'g] ;Defjgf /x]sf],
-v_ uDeL/ oftgf lbPsf],
-u_ dflg; ljlIfKt ePsf],
-3_ s'g} ;d""x jf ;Dk|bfo g} kLl8t ePsf],
-ª_ a]kQf kfl/Psf] jf kfg]{ ;Defjgf ePsf],
-r_ dlxnfdfly x'g] of}Gf b'Jo{jxf/,
-5_ afnaflnsf, ckfª\utf ePsf JolQm tyf Ho]i7 gful/s;Fu ;DalGwt
ph'/L /
-h_ tTsfn To:tf] sfo{ g/f]s]df dfgj clwsf/sf] uDeL/ pNnª\3g jf
dfgjLo Iflt x'g ;Sg] ;Defjgf ePsf] .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 9


&= s] cfof]udf k/]sf] ph'/Ldf ldnfkq x'g ;S5 < ldnfkq ePkl5 ph'/L
s] x'G5 <
cfof]udf ljrf/fwLg /x]sf] uDeL/ dfgj clwsf/ pNnª\3gsf ph'/Lafx]ssf
s'g} klg ph'/Lsf ;DaGwdf ;DalGwt kIfx¿n] ldnfkq u/L kfpg ;+o'Qm
lgj]bg u/]df / ldnfkq ubf{ kLl8t kIfsf] dfgj clwsf/sf] ;+/If0f x'g]
ePdf ldnfkq x'g ;S5 . kIfx¿lar ldnfkq ePdf cfof]udf k/]sf]
ph'/Ldflysf] sf/afxL cGTo x'G5 .
*= s:tf] cj:yfdf cfof]un] ph'/LnfO{ tfd]nLdf /fVg jf vf/]h ug{ ;S5 <
/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]un] lgDg cj:yfdf ph'/LnfO{ tfd]nLdf /fVg
jf vf/]h ug{ ;S5M
ph'/Lsf] k|f/lDes cWoogaf6 b]xfosf s'g} cj:yf ePsf] kfOPdf k|f/lDes
sf/afxLsf] nflu cfof]un] tf]s]sf] ;b:on] To:tf] ph'/L tfd]nLdf /fVg jf
vf/]h ug{ ;Sg]5 .
-s_ ph'/ ug]{ JolQm jf kLl8t JolQmsf] gfd pNn]v gePdf,
-v_ c:ki6 jf sfNklgs ljifosf] ph'/L ePdf,
-u_ dfgj clwsf/ pNnª\3g tyf To;sf] b'?T;fxg;Fu ;DalGwt gePdf,
-3_ cfof]usf] clwsf/If]qeGbf aflx/sf] ljifo ePdf,
-ª_ em'6\7f jf tYoxLg ljifosf] ph'/L ePdf,
-r_ /Lt gk'u]sf] kfOPdf /
-5_ Psk6s cfof]un] 7x/ ul/;s]sf] ljifo ePdf .
t/ s'g} ph'/L /Lt gk'u]sf sf/0fn] tfd]nLdf /x]sf]df k'gM /Ltk"j{ssf] ph'/L
kg{ cfPdf sf/afxL ug{ afwf kg]{ 5}g .
(= cfof]un] dfgj clwsf/ pNnª\3g÷b'?T;fxg eP–gePsf] 7x/ s;/L
u5{ <
cfof]un] cfkm\gf] sfof{b]z adf]lhd cfof]udf btf{÷hfgsf/L x'g cfPsf

10 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


36gfx¿df :ynut jf cGo tl/sfaf6 u/]sf] cg'udg, cg';Gwfg, 5fglag
/ hfFra'emsf] cfwf/df k|fKt tYox¿, To;nfO{ ;dy{g ug]{ k|df0fx¿sf]
uDeL/ ljZn]if0f u/L dfgj clwsf/ pNnª\3g÷b'?T;fxg eP gePsf] 7x/
ub{5 .
!)= s'g} lgsfo, ;fj{hlgs÷;/sf/L clwsf/L jf sd{rf/L bf]ifL b]lvPdf
sf/afxLsf] ;DaGwdf s:tf] sfo{ljlw ckgfOG5 <
s'g} lgsfo, ;fj{hlgs÷;/sf/L clwsf/L jf sd{rf/L bf]ifL b]lvPdf
lghdfly cfjZos sf/afxL ug{ cfof]un] ;DalGwt lgsfo jf clwsf/LnfO{
n]vL k7fpg] Joj:yf 5 . cfof]un] To;/L n]vL k7fPdf ;f]xLadf]lhd
sfg"gL jf ljefuLo sf/afxL ug'{ g]kfn ;/sf/sf] bfloTj x'G5 . cfof]un]
u/]sf] l;kmfl/;, lg0f{o jf cfb]z ;DalGwt kbflwsf/L, JolQm jf lgsfon]
tLg dlxgfleqdf sfof{Gjog u/L cfof]unfO{ hfgsf/L u/fpg' k5{ . s'g}
sf/0faf6 sf/afxL ug{ g;lsg] ePdf To;sf] sf/0f;lxt b'O{ dlxgfleq
;DalGwt lgsfo jf clwsf/Ln] cfof]unfO{ hfgsf/L lbg'kg]{ Joj:yf 5 .
!!= cfof]un] s:tf–s:tf dfgj clwsf/ pNnª\3g 7x/ ePsf ljifodf
Ifltk""lt{sf] nflu l;kmfl/; ug{ ;Sb5 <
/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u -ph'/L, sf/afxL tyf Ifltk""lt{ lgwf{/0f_
lgodfjnL @)^( sf] kl/R5]b % adf]lhd lgDg ljifodf Ifltk"lt{sf] nflu
l;kmfl/; ug{ ;Sb5 M
-s_ d[To' ePsf]df,
-v_ oftgf lbPsf]df,
-u_ u}/sfg"gL y'gfdf /fv]sf] jf j]kQf kf/]sf]df,
-3_ rf]6k6s ePsf]df,
-ª_ e]befj u/]sf]df,
-r_ cfly{s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts clwsf/ pNnª\3g ePsf]df /
-5_ ;fd"lxs clwsf/ pNnª\3g ePsf]df .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 11


!@= cfof]un] Ifltk""lt{ lgwf{/0f ug]{ cfwf/x¿ s]–s] x'g <
/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u -ph'/L, sf/afxL tyf Ifltk"lt{ lgwf{/0f_
lgodfjnL @)^( sf] lgod @@ adf]lhd cfof]un] Ifltk"lt{ lgwf{/0f ug]{
cfwf/x¿ b]xfoadf]lhd /xsf 5g\M
-s_ kLl8tnfO{ ePsf] zf/Ll/s 3fp rf]6 / jf:tljs pkrf/ vr{sf]
cj:yf,
-v_ dfgl;s kL8f÷oftgf,
-u_ ;fdflhs dof{bf,
-3_ kLl8tsf] zf/Ll/s, dfgl;s / cfly{s cj:yf,
-ª_ kL8ssf] rl/q,
-r_ dfgj clwsf/ pNnª\3gsf] 36gfdf o;cl3 ;+nUg /x] g/x]sf] /
-5_ kL8ssf] cfly{s cj:yf .
!#= cfof]unfO{ hfFra'em;DaGwL s:tf] clwsf/ /x]sf] 5 < To:tf] hfFra'emsf]
sfo{nfO{ c;xof]u u/]df cfof]un] s] ug{ ;S5 <
cfof]unfO{ hfFra'em ;DaGwdf cbfntnfO{ eP;/x b]xfoadf]lhdsf
clwsf/ /x]sf 5g\ M
-s_ aofg lng] jf askq u/fpg],
-v_ k|df0f a'em\g],
-u_ s'g} JolQm jf lghsf] cfjf; jf sfof{nodf ljgf;"rgf k|j]z u/L
vfgtnf;L lng] tyf ;a't sAhfdf lng],
-3_ ljgf;"rgf ;/sf/L jf cGo 7fpFdf k|j]z u/L kLl8tsf] p4f/ ug]{,
-ª_ kLl8tnfO{ Ifltk"lt{ lbg cfb]z lbg] /
-r_ cfof]un] hfFra'emsf ;DaGwdf dfu u/]sf sfuhft jf cfjZos
k|df0fx¿ gk7fpg], cfof]usf] sfo{df c;xof]u ug]{ jf cfof]udf

12 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


pkl:yltsf] nflu af]nfPsf]df pkl:yt geO{ c6]/ ug]{nfO{ cfof]un]
ljz]if l6Kk0fL n]vL sf/afxLsf nflu g]kfn ;/sf/, clwsf/k|fKt
lgsfo jf clwsf/L ;dIf k7fpg ;S5 .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 13


kl/R5]b—#
g]kfnsf] ;+ljwfg / dfgj clwsf/
!= g]kfnsf] ;+ljwfgdf dfgj clwsf/;DaGwL s]–s] k|fjwfgx¿ ;dfj]z
ul/Psf] 5 <
g]kfnsf] ;+ljwfgdf dfgj clwsf/;DaGwL b]xfoadf]lhdsf k|fjwfgx¿
;dfj]z ul/Psf] 5 M
-s_ k|:tfjgfdf clje]b, gful/s :jtGqtf, df}lns clwsf/, dfgj
clwsf/, aflnu dtflwsf/, cfjlws lgjf{rg / k"0f{ k|]; :jtGqtf
nufotsf clwsf/x¿sf] pNn]v,
-v_ ljleGGf #! j6f df}lns xsx¿sf] Joj:yf,
-u_ dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / ;+j4{g ub}{ ljlwsf] zf;g sfod /fVg]
Pjd\ ;fdflhs Gofo / ;dfj]zLs/0f;DaGwL /fHosf] gLlt /xg]
Joj:yf ePsf],
-3_ /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u;d]t dfgj clwsf/;FUf ;DalGwt cGo
ljifout cfof]ux¿ / lgsfox¿ /xg] Joj:yf /
-ª_ Gofofnosf] Joj:yf .
@= df}lns xs eg]sf] s] xf] <
/fHon] cfkm\gf gful/sx¿sf nflu ;'lglZrt u/]sf xs–clwsf/nfO{
df}lns xs elgG5 . To:tf df}lns xsx¿ ;+ljwfgdf Joj:yf ul/Psf
x'G5g\ . dfgj clwsf/sf] cGt/f{li6«o d"NodfGotfadf]lhd tL df}lns xsx¿
cfkm\gf gful/snfO{ pknAw u/fpg /fHon] k|lta4tf hgfPsf] x'G5 .
#= g]kfnsf] ;+ljwfgn] s]–s:tf df}lns xssf] Joj:yf u/]sf] 5 <
g]kfnsf] ;+ljwfgsf] efu # df lgDg df}lns xsx¿ /xg] Joj:yf ul/Psf]
5M
!^= ;Ddfgk"j{s afFRg kfpg] xs,
!&= :jtGqtfsf] xs,

14 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


!*= ;dfgtfsf] xs,
!(= ;~rf/sf] xs,
@)= Gofo;DaGwL xs,
@!= ck/fw kLl8tsf] xs,
@@= oftgf lj?4sf] xs,
@#= lgjf/s gh/aGblj?4sf] xs,
@$= 5'jf5"t tyf e]befjlj?4sf] xs,
@%= ;DklQsf] xs,
@^= wfld{s:jtGqtfsf] xs,
@&= ;"rgfsf] xs,
@*= uf]kgLotfsf] xs,
@(= zf]if0flj?4sf] xs,
#)= :jR5 jftfj/0fsf] xs,
#!= lzIff;DaGwL xs,
#@= efiff tyf ;+:s[ltsf] xs,
##= /f]huf/Lsf] xs,
#$= >dsf] xs,
#%= :jf:Yo;DaGwL xs,
#^= vfB;DaGwL xs,
#&= cfjf;sf] xs,
#*= dlxnfsf] xs,
#(= afnaflnsfsf] xs,
$)= blntsf] xs,
$!= Ho]i7 gful/ssf] xs,
$@= ;fdflhs Gofosf] xs,
$#= ;fdflhs ;'/Iffsf] xs,
dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 15
$$= pkef]Qmfsf] xs,
$%= b]z lgsfnflj?4sf] xs /
$^= ;+j}wflgs pkrf/sf] xs .
$= ;+ljwfg cg';f/ gful/ssf st{Jo s] s] x'g\ <
;+ljwfg cg';f/ k|To]s gful/ssf st{Jo b]xfoadf]lhd 5g\ M
-s_ /fi6«k|lt lgi7fjfg xF'b} g]kfnsf] /fli6«otf, ;fj{ef}d;Qf / cv08tfsf]
/Iff ug{',
-v_ ;+ljwfg / sfg"gsf] kfngf ug{',
-u_ /fHon] rfx]sf avt clgjfo{ ;]jf ug'{' /
-3_ ;fj{hlgs ;DklQsf] ;'/Iff / ;+/If0f ug{' .
%= dfgj clwsf/ / df}lns xslardf s] km/s x'G5 <
dfgj clwsf/ / df}lns xslardf b]xfoadf]lhd km/s x'G5 M
dfgj clwsf/ df}lns xs
;a} df}lns xsx¿ dfgj clwsf/sf ;a} dfgj clwsf/x¿ df}lns
ljifox¿ x'g\ . xssf ljifo x}gg\ .
;fdfGotM df}lns xs cfkm\gf b]zsf
dfgj clwsf/sf] ljifo ;a}
gful/sx¿n] dfq k|rng ug{ kfpg]
JolQmx¿sf] nflu x'G5 .
x'G5 .
;a} dfgj clwsf/sf ljifox¿df df}lns xssf] pNnª\3gdf ;+j}wflgs
pkrf/sf] Joj:yf gx'g klg ;Sb5g\ . pkrf/sf] Joj:yf ul/Psf] x'G5 .
dfgj clwsf/ pNNfª3\gdf pkrf/sf]
df}lns xssf] pNnª\3gdf /fHosf]
dfu u/L cGt/f{li6«o ¿kdf klg
cbfntdf lgj]bg lbg'kb{5 .
lgj]bg ug{ ;lsG5 .
dfgj clwsf/;DaGwL Joj:yf df}lns xs;DaGwL Joj:yf /fli6«o
cGt/f{li6«o sfg"gx¿af6 x'G5 . sfg"gdf x'G5 .
dfgj clwsf/ ljZjJofkL ¿kdf df}lns xs ;DalGwt b]zleq dfq
k|fKt x'g]clwsf/ xf] . k|fKt x'g] clwsf/ xf] .

16 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


^= g]kfnsf] ;+ljwfgdf Joj:yf ul/Psf dfgj clwsf/;FUf ;DalGwt cGo
cfof]ux¿ s'g–s'g x'g <
-s_ /fli6«o dlxnf cfof]u,
-v_ /fli6«o blnt cfof]u,
-u_ /fli6«o ;dfj]zL cfof]u,
-3_ cflbjf;L hghflt cfof]u,
-ª_ dw]zL cfof]u,
-r_ yf? cfof]u /
-5_ d'lZnd cfof]u .
&= /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u / cGo cfof]ux¿lardf s] km/s 5 <
g]kfnsf] ;+ljwfgsf] Joj:yfadf]lhd /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u / cGo
cfof]ux¿df b]xfosf ljifodf km/s cj:yf b]lvG5M
-s_ cGo cfof]ux¿sf] xsdf ;ª\3Lo ;+;bn] !) jif{kl5 k'g/fjnf]sg ug{]
Joj:yf /x]sf] b]lvG5 eg] /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u xsdf ;f]
Joj:yf nfu' gx'g],
-v_ cGo cfof]ux¿sf xsdf k|ltlglw ;efsf ;ldltn]] tL cfof]usf
k|ltj]bg nufotsf sfdsf/afxLsf] cg'udg / d"Nofª\sg u/L
cfjZos lgb]{zg jf /fo–;Nnfx lbg ;Sg] Joj:yf 5 eg] /fli6«o
dfgj clwsf/ cfof]unfO{ k|ltlglw ;efsf ;ldltn] cg'udg /
d"Nofª\sg u/L cfjZos lgb]{zg jf /fo lbg ;Sg] Joj:yf gePsf] /
-u_ /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf] sfof{b]z ;du| dfgj clwsf/sf
ljifox¿df /x]sf] 5 eg] cGo cfof]ux¿sf] sfof{b]z ;dfGotM ;DalGwt
ljifodf dfq /xg] b]lvG5 .
*= g]kfnsf] ;+ljwfgdf /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u;DaGwL s] Joj:yf 5 <
g]kfnsf] ;+ljwfgsf] wf/f @$*n] g]kfndf /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 17


/xg] Joj:yf u/]sf] 5 . pQm wf/fdf cfof]udf Ps hgf cWoIf / rf/
hgf ;b:o /xg] Joj:yf 5 . o; wf/fn] cfof]usf] u7g, kbflwsf/Lx¿sf]
of]Uotf, cjlw, ;]jf–zt{ / ;'ljwf;DaGwL klg Joj:yf u/]sf] 5 eg] wf/f
@$( n] sfd, st{Jo / clwsf/;DaGwL Joj:yf u/]sf] 5 .
(= g]kfnsf] ;+ljwfgadf]lhd /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf sfd, st{Jo /
clwsf/x¿ s]–s] x'g <
-s_ sfdM
-s_ s'g} JolQm jf ;d"xsf] dfgj clwsf/ pNnª\3g jf To;sf] b'?T;fxg
ePsf]df kLl8t cfkm}F jf lghsf] tk{maf6 s;}n] cfof]u;dIf k|:t't jf
k|]lift u/]sf] lgj]bg jf ph'/L jf s'g} ;|f]taf6 cfof]unfO{ k|fKt ePsf]
jf cfof]usf] hfgsf/Ldf cfPsf] ljifodf 5fglag tyf cg';Gwfg u/L
bf]ifLpk/ sf/afxL ug{ l;kmfl/; ug{],
-v_ dfgj clwsf/sf] pNnª\3g x'gaf6 /f]Sg] lhDd]jf/L jf st{Jo ePsf]
kbflwsf/Ln] cfk\mgf] lhDd]jf/L k"/f gu/]df jf st{Jo kfng gu/]df
jf lhDd]jf/L k"/f ug{ jf st{Jo kfng ug{ pbf;Lgtf b]vfPdf To:tf]
kbflwsf/Lpk/ ljefuLo sf/afxL ug{ ;DalGwt clwsf/L;dIf
l;kmfl/; ug{],
-u_ dfgj clwsf/ pNnª\3g ug{] JolQm jf ;+:yfsf lj?4 d'2f rnfpg'kg{]
cfjZostf ePdf sfg"gadf]lhd cbfntdf d'2f bfo/ ug{ l;kmfl/;
ug{],
-3_ dfgj clwsf/sf] r]tgf clej[lå ug{ gful/s ;dfh;Fu ;dGjo /
;xsfo{ ug{],
-ª_ dfgj clwsf/sf] pNnª\3gstf{nfO{ ljefuLo sf/afxL tyf ;hfo
ug{ sf/0f / cfwf/ v'nfO{ ;DalGwt lgsfo;dIf l;kmfl/; ug]{,
-r_ dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt sfg"gsf] cfjlws ¿kdf k'g/fjnf]sg ug{]
tyf To;df ug'{kg{] ;'wf/ tyf ;+zf]wgsf ;DaGwdf g]kfn ;/sf/;dIf
l;kmfl/; ug{],
-5_ dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt cGt/f{li6«o ;lGw jf ;Demf}tfsf] g]kfn

18 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


kIf aGg'kg{] ePdf To;sf] sf/0f;lxt g]kfn ;/sf/nfO{ l;kmfl/;
ug{] / g]kfn kIf alg;s]sf ;lGw jf ;Demf}tfsf] sfof{Gjog eP jf
gePsf] cg'udg u/L sfof{Gjog gePsf] kfOPdf To;sf] sfof{Gjog
ug{ g]kfn ;/sf/;dIf l;kmfl/; ug{] /
-h_ dfgj clwsf/sf] pNnª\3gsf ;DaGwdf /fli6«o dfgj clwsf/
cfof]un] u/]sf] l;kmfl/; jf lgb{]zg kfng jf sfof{Gjog gug{]
kbflwsf/L, JolQm jf lgsfosf] gfd sfg"gadf]lhd ;fj{hlgs u/L
dfgj clwsf/ pNnª\3gstf{sf] ¿kdf clen]v /fVg] .
-v_ st{JoM
dfgj clwsf/sf] ;Ddfg, ;+/If0f / ;+j4{g tyf To;sf] k|efjsf/L
sfof{GjognfO{ ;'lglZrt ug'{ .
-u_ clwsf/M
-s_ s'g} JolQmnfO{ cfof]u;dIf pkl:yt u/fO{ hfgsf/L jf aofg lng] jf
askq u/fpg], k|df0f a'‰g], bzL–k|df0f bflvnf ug{ nufpg] ;DaGwdf
cbfntnfO{ eP;/xsf] clwsf/ k|of]u ug{],
-v_ dfgj clwsf/sf] uDeL/ pNnª\3g x'g nfu]sf] jf eO;s]sf] ;"rgf
cfof]un] s'g} lsl;daf6 k|fKt u/]df s'g} JolQm jf lghsf] cfjf;
jf sfof{nodf ljgf;"rgf k|j]z ug{], vfgtnf;L lng] tyf To;/L
vfgtnf;L lnFbf dfgj clwsf/sf] pNnª\3g;Fu ;DalGwt lnvt,
k|df0f, ;a't sAhfdf lng],
-u_ s'g} JolQmsf] dfgj clwsf/ pNnª\3g eO/x]sf] s'/f hfgsf/L eO{
tTsfn sf/afxL ug{‘'kg{] cfjZos b]lvPdf lsgf ;"rgf ;/sf/L
sfof{no jf cGo 7fpFdf k|j]z ug{] / påf/ ug{] /
-3_ dfgj clwsf/sf] pNnª\3gaf6 kLl8tnfO{ sfg"gadf]lhd Ifltk"lt{
lbg cfb]z lbg] .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 19


kl/R5]b—$
dfgj clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o b:tfj]hx¿
!= dfgj clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o b:tfj]h eGgfn] s] a'lemG5 < / o;
cGtu{t s]–s:tf ljifox¿ kb{5g\ <
dfgj clwsf/sf cGt/f{li6«o b:tfj]h eGgfn] JolQmn] kfpg] dfgj
clwsf/sf ljifonfO{ lgoldt, k|efjsf/L / ;+/lIft agfpg ;+o'Qm /fi6«;ª\3
/ p;n] dfGotf lbPsf cGo cGt/f{li6«o ;+:yfx¿n] agfPsf sfg"gL
b:tfj]hx¿nfO{ a'lemG5 . h;cGtu{t—
• ;lGw (Treaty),
• dxf;lGw (Convention),
• P]lR5s cfn]v (Covenant),
• 3f]if0ffkq, (Protocol),
• l;kmfl/; (Recommendation) /
• ;ª\sNk k|:tfj (Resolution) cflb kb{5g\ .
@= cGt/f{li6«o b:tfj]hsf] kIf/fi6« eg]sf] s] xf] <
cGt/f{li6«o b:tfj]hx¿ cfkm\gf] b]zdf sfof{Gjog ug]{ egL dxf;lGwx¿df
x:tfIf/ u/]/ cg'df]bg u/L To;nfO{ kfngf ug]{ k|lta4tf hgfpg] /fi6«nfO{
…kIf /fi6«Ú elgG5 . ;a} cGt/f{li6«o b:tfj]hx¿ cg'df]bg ug'{kg]{ k|s[ltsf
x'Fb}gg\ . cGt/f{li6«o ;lGw, dxf;lGw, cg'aGw / k|n]vx¿df ;DalGwt b]zn]
cg'df]bg ug'{kb{5 / Tof] afWofTds x'G5 . 3f]if0ffkq, l;kmfl/; / ;ª\sNk
k|:tfjx¿ s'g} klg /fi6«sf nflu afWofTds x'Fb}gg\ t/ g}lts ¿kdf dfGg'kg]{
lsl;dsf x'G5g\ .
#= clxn];Dd g]kfn dfgj clwsf/sf s'g–s'g ljifosf slt cf]6f cGt/f{li6«o
dxf;lGwx¿sf] kIf /fi6« eO;s]sf] 5 <
g]kfn clxn];Dd dfgj clwsf/;DaGwL @$, cGt/f{li6«o >d
;ª\u7g;DaGwL !! / cGt/f{li6«o dfgjLo sfg"g -h]g]ef dxf;lGwx¿_–

20 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


;DaGwL $ j6f dxf;lGwx¿sf] kIf /fi6« eO;s]sf] 5 . o;afx]s ;fs{
If]q:t/Lo @ j6f dxf;lGwx¿sf] klg kIf /fi6« ePsf] 5 . tL b:tfj]hx¿sf]
ljj/0f cg';"rLdf lbOPsf] 5 .
$= cfof]un] g]kfn kIf ePsf cGt/f{li6«o dxf;lGwx¿sf] ;DaGwdf s] u5{ <
cfof]un] g]kfn kIf ePsf cGt/f{li6«o dxf;lGwx¿sf ;DaGwdf lgDg
sfo{x¿ ub{5M
-s_ dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt cGt/f{li6«o ;lGw–;Demf}tfsf] sfof{Gjog
eP gePsf] cg'udg ug]{,
-v_ cg'udgaf6 k|fKt tYosf] cfwf/df To;sf] sfof{Gjog ug{ g]kfn
;/sf/;dIf l;kmfl/; ug]{] /
-u_ ;+o'Qm /fi6«;ª\3Lo ;ldltdf g]kfnn] k7fpg'kg]{ cfjlws k|ltj]bgsf
;DaGwdf g]kfn ;/sf/nfO{ /fo ;'emfj lbg] .
%= g]kfn kIf ePsf dxf;lGw cg'¿k g]kfnn] s:tf] sfg"gL bfloTj k""/f ug'{kg]{
x'G5 <
g]kfn kIf ePsf dxf;lGwcg'¿k g]kfnn] tL ;lGwx¿sf] sfof{Gjog
ug{sf] nflu ;Ddfg ug]{, ;+/If0f ug]{ / kl/k"lt{ ug]{ bfloTj lgjf{x
ug'{kb{5 . dxf;lGwx¿sf] 3/]n's/0f ug{sf nflu sfg"gL, k|zf;lgs,
Goflos nufotsf ;+:yfut tyf sfg"gL ;+/rgfx¿sf] Joj:yf ug'{ kb{5 .
dxf;lGwsf] Joj:yfadf]lhd ;DalGwt ;ldltdf cfjlws ¿kdf k|ltj]bg
k]z u/L ;ldltaf6 ePsf l;kmfl/;x¿sf] sfof{Gjog ug]{ bfloTj klg /xG5 .
g]kfn ;lGw P]g, @)$& sf] bkmf (-!_ cg';f/ g]kfn kIf ePsf ;lGwx¿
g]kfnsf] sfg"g;Fu aflemPsf] xsdf ;lGwsf k|fjwfgx¿ nfu' x'G5g\ .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 21


^= g]kfn kIf /fi6« ePsf / gePsf k|d'v gf} dxf;lGwx¿ s'g–s'g x'g\ <
-s_ g]kfn kIf /fi6« ePsf
-!_ ;a} lsl;dsf hftLo e]befj pGd"ng ug]{ ;DaGwL cGt/f{li6«o
dxf;lGw, !(^%
-@_ gful/s tyf /fhgLlts clwsf/ ljifos cg'aGw, !(^^
-#_ cfly{s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts clwsf/ ljifos cg'aGw,
!(^^
-$_ dlxnflj?4 x'g] ;a} k|sf/sf e]befj pGd"ng ug]{ dxf;lGw,
!(&(
-%_ oftgf tyf cGo q"m/, cdfgjLo / ckdfghgs Jojxf/ jf
b08lj?4sf] dxf;lGw, !(*$
-^_ afn clwsf/;DaGwL dxf;lGw, !(*(
-&_ ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf] clwsf/;DaGwL dxf;lGw, @))^
-v_ g]kfn kIf /fi6« gePsf
-!_ cfk|af;L sfdbf/x¿ / ltgLx¿sf kl/jf/sf ;b:ox¿sf]
clwsf/sf] ;+/If0f;DaGwL dxf;lGw, !(()
-@_ ank"j{s j]kQfaf6 ;a} JolQmx¿sf] ;+/If0f;DaGwL cGt/f{li6«o
dxf;lGw, @))^
s= dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL 3f]if0ffkq, !($*
!= dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL 3f]if0ffkq eg]sf] s] xf] <
of] dflg;sf] gful/s, /fhgLlts, cfly{s, ;fdflhs, ;f+:s[lts
nufotsf cfwf/e""t clwsf/ / df}lns xs;DaGwL :jtGqtfx¿sf]
k|rng ;DaGwdf ;+o'Qm /fi6«;ª\3af6 hf/L ePsf] dfgj
clwsf/;DaGwL lnlvt b:tfj]h xf] . of] b:tfj]h ;+o'Qm /fi6«;ª\3sf]
dxf;efsf] !*# cf}F j}7sdf k|:tfj g+= A/RES/217 (III) df k]z
eO{ !) l8;]Da/ !($* df hf/L ePsf] xf] . ;g\ !($* kl5 ag]sf

22 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


clwsf+z dxf;lGwx¿ o; 3f]if0ffkqsf] cfwf/df ag]sf 5g\ . of]
3f]if0ffkq dfgj clwsf/sf] a8fkq (Bill of Human Rights) sf] Ps
k|d'v b:tfj]h klg xf] .
@= dfgj clwsf/sf] a8fkq (Bill of Human Rights) eg]sf] s] xf] <
dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL 3f]if0ffkq !($*, gful/s tyf
/fhgLlts clwsf/ ljifos cg'aGw !(^^ / cfly{s, ;fdflhs
/ ;f+:s[lts clwsf/ ljifos cg'aGw !(^^ x¿nfO{ ;+o'Qm ¿kdf
dfgj clwsf/sf] a8fkq (Bill of Human Rights) elgG5 . ;+o'Qm
/fi6«;ª\3Lo dfgj clwsf/ pRrfo'Qmsf] sfof{non] gful/s tyf
/fhgLlts clwsf/ ljifos cg'aGw !(^^ / cfly{s, ;fdflhs /
;f+:s[lts clwsf/ ljifos cg'aGw !(^^ sf cfn]vx¿nfO{ klg
dfgj clwsf/sf] a8fkqsf] cª\usf] ¿kdf ;Daf]wg u/]sf] 5 .
#= dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL 3f]if0ffkqdf pNn]v ePsf k|d'v
ljifox¿ s]–s] x'g <
o; 3f]if0ffkqdf pNn]v ePsf k|d'v ljifox¿ b]xfoadf]lhd 5gM
-s_ cfly{s clwsf/,
-v_ ;fdflhs clwsf/,
-u_ ;f+:s[lts clwsf/,
-3_ gful/s clwsf/,
-ª_ /fhgLlts clwsf/ /
-r_ dflg;sf st{Jox¿ .
v= ;a} lsl;dsf hftLo e]befj pGd""ng ug]{ ;DaGwL cGt/f{li6«o
dxf;lGw, !(^%
!= ;a} lsl;dsf hftLo e]befj pGd"ng ug]{ ;DaGwL cGt/f{li6«o
dxf;lGw eg]sf] s] xf] < g]kfnn] of] dxf;lGwnfO{ slxn] cg'df]bg
u/]sf] lyof] <
;a} lsl;dsf hftLo e]befj pGd"ng ug]{ ;DaGwL cGt/f{li6«o
dxf;lGw, !(^% eg]sf] ;a} lsl;dsf hftLo e]befj pGd"ng
dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 23
ug{ tyf hftLo e]befjsf sf/0f kLl8t ePsf JolQm jf ;d"xsf]
clwsf/sf] ;+/If0f / ;+j4{g ug{sf nflu ag]sf] cGt/f{li6«o dxf;lGw
xf] . of] dxf;lGw ;+o'Qm /fi6«;ª\3sf] dxf;efaf6 ;g\ !(^% l8;]Da/
@! df kfl/t eO{ ;g\ !(^( hgj/L $ b]lv nfu' ePsf] xf] . o;df @%
wf/fx¿ /x]sf 5g\ . g]kfnn] of] dxf;lGwnfO{ ;g\ !(&! hgj/L #)
Dff cg'df]bg u/]sf] lyof] .
@= of] dxf;lGwdf hftLo e]befjnfO{ s;/L kl/eflift ul/Psf] 5 <
/fhgLlts, cfly{s, ;fdflhs, ;f+:s[lts jf ;fj{hlgs hLjgdf jf
s'g} If]qdf hflt, j0f{, j+z jf /fli6«o jf hftLo pTklQsf cfwf/df
s'g} klg e]befj, alxisf/, k|ltaGw jf k|fyldstf lbg] sfo{nfO{
hftLo e]befj egL kl/eflift ul/Psf] 5 . o; lsl;dsf] hftLo
lje]b, lgif]w jf k|ltaGw kIf /fi6«sf] gful/s / u}/gful/slar ;dfg
¿kn] nfu' gx'g ;Sb5 .
#= of] dxf;lGwn] hftLo lje]blj?4 s]–s:tf clwsf/ k|bfg u/]sf]
5<
of] dxf;lGwn]] hftLo lje]blj?4df b]xfoadf]lhdsf clwsf/x¿
k|bfg u/]sf] 5M
-s_ Gofo k|bfg ug]{ ;a} cª\ux¿sf cufl8 ;dfg Jojxf/ kfpg]
clwsf/,
-v_ s'g} ;/sf/L clwsf/L, ;d"x jf ;+:yfx¿af6 x'g] lx+;f jf
zf/Ll/s Ifltlj?4 /fHoaf6 ;+/If0f kfpg] clwsf/,
-u_ ;j{JofkL tyf ;dfg dtflwsf/sf] cfwf/df lgjf{rgx¿df efu
lng] -dtbfg ug]{_ tyf pDd]bjf/ aGg] clwsf/,
-3_ ;/sf/ tyf s'g} klg txdf ;fj{hlgs dfldnfsf] ;~rfngdf
efu lng]
-ª_ ;fj{hlgs ;]jfdf ;dfg kx'Frsf] clwsf/
-r_ cGo gful/s clwsf/x¿M
!_ /fi6«sf] ;Ldfgfleq cfjthfjt tyf a;f]af; ug]{

24 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


:jtGqtf,
@_ cfkm\gf] b]z nufot s'g} b]zaf6 aflx/ lg:sg] / cfkm\gf]
b]zdf kmls{g] clwsf/,
#_ /fli6«otfsf] clwsf/,
$_ ljjfx ug]{ tyf j/jw' 5fGg] clwsf/,
%_ PSn} jf c?;Fu ldn]/ ;DklQ /fVg] clwsf/,
^_ k'Vof}{nL ;DklQ k|fKt ug]{ clwsf/,
&_ ljrf/, ;b\ljj]s / wd{sf] :jtGqtfsf] clwsf/,
*_ ljrf/ / cleJolQmsf] :jtGqtf;DaGwL clwsf/ /
(_ zflGtk"0f{ e]nf x'g] tyf ;ª\u7g ug]{ :jtGqtfsf] clwsf/ .
-5_ cfly{s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts clwsf/x¿M
!_ sfd ug{], :j]R5fn] /f]huf/L /f]Hg], sfdsf] plrt / cg's"n
kl/l:ylt k|fKt ug]{, a]/f]huf/L lj?4 ;+/If0f kfpg], ;dfg
sfdsf nflu ;dfg tna kfpg], plrt kfl/>lds kfpg]
clwsf/,
@_ 6]«8 o'lgog :yfkgf ug]{ tyf To;df ;lDdlnt x'g] clwsf/,
#_ cfjf;sf] clwsf/,
$_ ;fj{hlgs :jf:Yo, cf}ifwf]krf/, ;fdflhs ;'/Iff tyf
;fdflhs ;]jfx¿ k|fKt ug]{ clwsf/,
%_ lzIff tyf tflnd -k|lzIf0f_ sf] clwsf/,
^_ ;f+:s[lts lqmofsnfkx¿df ;dfg ;xeflutfsf] clwsf/ /
-h_ oftfoft, xf]6n, /]:6'/]G6, Sofkm], gfFr3/ tyf pBfgh:tf
;fj{hlgs :yfg jf ;]jfdf kx''Frsf] clwsf/ .
$= s'g} JolQm jf ;d"xdfly hftLotfsf] cfwf/df e]befj ePdf kLl8t
kIfsf nflu of] dxf;lGwn] s]–s:tf] Joj:yf u/]sf] 5 <
of] dxf;lGwsf] wf/f ^ n] hftLo e]befjsf] sf/0fn] ePsf] s'g} klg

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 25


Ifltsf nflu pko'Qm / plrt Ifltk"lt{ k|bfg ug]{ ;DaGwdf cfjZos
sfo{ ug'{kg]{ Joj:yf u/]sf] 5 .
u= gful/s tyf /fhgLlts clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o
cg'aGw, !(^^
!= gful/s tyf /fhgLlts clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o cg'aGw eGgfn]
s] a'em\g'x'G5 < g]kfnn] o;nfO{ slxn] cg'df]bg u/]sf] lyof] <
s'g} gful/s÷JolQm ePsf x}l;otn] dflg;n] pkef]u ug{ kfpg]
gful/s tyf /fhgLlts clwsf/x¿nfO{ ;+/If0f ug{ ;g\ !(^^ df
;+o'Qm /fi6«;ª\3n] hf/L u/]sf] cg'aGw g} gful/s tyf /fhgLlts
clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o cg'aGw xf] . of] cg'aGw ;+o'Qm /fi6«;ª\3Lo
dxf;efaf6 kfl/t eO{ ;g\ !(&^ dfr{ @# b]lv nfu' ePsf] xf] . o;
cg'aGwdf %# cf]6f wf/fx¿ 5g\ . g]kfnn] of] cg'aGwnfO{ ;g\ !((!
d] !$ Dff cg'df]bg u/]sf] lyof] .
@= of] cg'aGwn] s]–s:tf clwsf/ k|bfg u/]sf] 5 <
of] cg'aGwn] k|bfg u/]sf clwsf/x¿ o; k|sf/ 5g\M
-s_ cfTdlg0f{osf] clwsf/,
-v_ afFRg kfpg] clwsf/,
-u_ qm"/, cdfgjLo, ckdfghgs Jojxf/ jf ;hfolj?4sf] clwsf/,
-3_ bf;Tj jf ank"j{ssf] >dlj?4sf] clwsf/,
-ª_ s/f/Lo bfloTj k"/f gu/]sf]df s}bdf g/flvg] clwsf/,
-r_ :jtGq ¿kdf cfjthfjt ug{ kfpg] clwsf/,
-5_ sfg"gsf] cufl8 ;dfgtfsf] clwsf/,
-h_ sfg"gsf] cufl8 JolQmsf] ¿kdf dfGotf kfpg] clwsf/,
-em_ ljrf/, ;b\ljj]s tyf wd{sf] :jtGqtfsf] clwsf/,
-`_ uf]kgLotfsf] clwsf/,
-6_ ljgfx:tIf]k ljrf/ /fVg kfpg] clwsf/ -ljrf/ / cleJolQmsf]

26 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


clwsf/_,
-7_ zflGtk"j{s e]nf x'g] clwsf/,
-8_ cfkm\gf] lxtsf] ;+/If0fsf nflu 6«]8 o'lgog vf]Ng kfpg] jf To;df
;lDdlnt x'g] clwsf/,
-9_ ljjfx / kl/jf/ cf/De ug]{ clwsf/ /
-0f_ afnaflnsfn] ljgfe]befj cfjZos ;+/If0f kfpg] clwsf/ .
#= of] cg'aGwn] hLjg;DaGwL clwsf/nfO{ s;/L ;'lglZrt u/]sf] 5 <
of] cg'aGwsf] wf/f ^ n] hLjg;DaGwL clwsf/x¿nfO{ o;/L
;'lglZrt u/]sf] 5M
-s_ k|To]s JolQmnfO{ hLjgsf] clwsf/ 5 . sfg"gåf/f of]
clwsf/sf] ;+/If0f ul/g] 5 . :j]R5frf/L ¿kn] s;}sf] klg
hLjg–x/0f ul/g] 5}g .
-v_ d[To'b08sf] ;hfo kfPsf] s'g} klg JolQmnfO{ ;hfoaf6 dfkmL
jf b08 s6f}tLsf] dfu ug]{ clwsf/ x'g]5 . ;a} d'2fx¿df dfkmL
lbg], Ifdfbfg lbg] jf d[To'b08sf] ;hfonfO{ sd ug{ ;lsg] 5 .
-u_ !* jif{d'lgsf JolQmaf6 ul/Psf] ck/fwdf d[To'b08 lbOg] 5}g
tyf ue{jtL dlxnfx¿pk/ o:tf] b08 sfof{Gjog x'g] 5}g .
$= of] cg'aGwn] JolQmnfO{ s]–s:tf] :jtGqtf tyf ;'/Iffsf] clwsf/
k|bfg u/]sf] 5 <
of] cg'aGwn] JolQmnfO{ :jtGqtf / ;'/Iffsf] lgDg clwsf/x¿ k|bfg
u/]sf] 5M
-s_ s;}nfO{ klg :j]R5frf/L ¿kn] kqmfp ug{ jf y'gfdf /fVg gkfOg],
-v_ sfg"g ljk/Lt s;}sf] j}olQms :jtGqtfsf] ckx/0f gul/g],
-u_ kqmfp ul/Psf] JolQmnfO{ kqmfp ug]{ ;dodf g} kqmfpsf] ;"rgf /
To;kl5 oyfzL3| lghlj?4sf] cleof]uaf/] hfgsf/L kfpg],

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 27


-3_ kqmfp k/]sf] JolQmnfO{ GofofwLz jf d'2f x]g]{ clwsf/L ;dIf
t'?Gt pkl:yt u/fpg'kg]{,
-ª_ plrt ;doleq d'2fsf] ;'g'jfO{ x'g] clwsf/,
-r_ y'gf sfg"gL eP gePsf] kl/If0f cbfntaf6 u/fpg kfpg] /
u}/sfg"gL ePdf t'?Gt y'gfaf6 l/xf x'g kfpg] /
-5_ u}/sfg"gL kqmfp jf y'gfaf6 kLl8t ePdf To:tf] JolQmnfO{
plrt Ifltk"lt{ kfpg] clwsf/ x'g]5 .
%= of] cg'aGwcg';f/ k|To]s ;Dk|bfonfO{ cfkm\gf] ;Dk|bfosf] cl:tTj
sfod /flv/fVg s]–s:tf] clwsf/ k|fKt 5 <
k|To]s ;Dk|bfonfO{ cfkm\gf] ;Dk|bfosf] cl:tTj sfod /fVg wfld{s
:yn / wfld{s u'7Lsf] ;~rfng / ;+/If0f ug{ kfpg] clwsf/ 5 .
^= of] cg'aGwcg';f/ cNk;ª\Vosx¿sf] efiff, lnlk / ;+:s[ltsf
;+/If0f tyf ;+j4{gsf] ;DaGwdf s:tf] clwsf/ /x]sf] 5 <
of] cg'aGwsf] wf/f @& cg';f/ cNk;ª\Vos ;d'bfonfO{ klg
c?;/x cfkm\gf] efiff, lnlk / ;+:s[ltsf] ;+/If0f tyf ;+j4{g ug{
kfpg] clwsf/ 5 . ;fy} pgLx¿nfO{ ;gftgb]lv rlncfPsf] cfkm\gf]
wd{sf] cjnDag / cEof; ug{ kfpg] :jtGqtf 5 .
3= cfly{s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o
cg'aGw, !(^^
!= cfly{s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o
cg'aGw eGgfn] s] a'lemG5 < g]kfnn] of] cg'aGwnfO{ slxn] cg'df]bg
u/]sf] xf]] <
dfgj hfltn] pkef]u ug{ kfpg] cfly{s, ;fdflhs / ;f+:s[lts
clwsf/x¿sf] ;+/If0f ug{sf nflu agfOPsf] cg'aGwnfO{ cfly{s,
;fdflhs tyf ;f+:s[lts clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o cg'aGw
elgG5 . of] cg'aGw ;+o'Qm /fi6«;ª\3sf] dxf;efn] ;g\ !(^^ l8;]Da/

28 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


!^ df kfl/t u/L ;g\ !(&^ hgj/L # b]lv nfu' ePsf] xf] . of]
cg'aGwnfO{ g]kfnn] ;g\ !((! d] !$ df cg'df]bg u/]sf] lyof] . o;
cg'aGwdf #! wf/fx¿ /x]sf 5g\ .
@= of] cg'aGwn] gful/snfO{ s]–s:tf] clwsf/ k|bfg u/]sf] 5 <
of] cg'aGwn] gful/snfO{ k|bfg u/]sf clwsf/x¿ lgDg 5g\M
-s_ cfTdlg0f{osf] clwsf/,
-v_ dlxnf / k'?ifsf] ;dfg clwsf/,
-u_ sfd ug]{ clwsf/,
-3_ ;ª\u7g jf 6]«8 o'lgog vf]Ng] clwsf/,
-ª_ x8\tfn ug]{ clwsf/,
-r_ ;fdflhs ;'/Iffsf] clwsf/,
-5_ ljjfx tyf kl/jf/sf] clwsf/,
-h_ dft[Tjsf] ;+/If0fsf] clwsf/,
-em_ cfly{s, ;fdflhs zf]if0faf6 ;'/Iff kfpg] clwsf/,
-`_ vfgf, sk8f / cfjf;sf] clwsf/,
-6_ ef]saf6 d'Qm x'g] clwsf/,
-7_ :jf:Yo;DaGwL clwsf/,
-8_ lzIff;DaGwL clwsf/,
-0f_ ;+:s[ltsf] clwsf/ .
#= of] cg'aGwcg';f/ /fHon] s]–s:tf bfloTj lgjf{x ug'{kg]{ Joj:yf 5 <
of] cg'aGw cg';f/ /fHon] lgDg bfloTjx¿ lgjf{x ug'{kg]{ x'G5M
-s_ kl/jf/ :yfkgfsf nflu ;'/Iff tyf ;xfotf lbg'kg]{,
-v_ lzz' hGdg'cl3 / kl5 cfdfx¿nfO{ ljz]if ;+/If0f k|bfg ug'{kg]{,

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 29


-u_ lkt[Tj jf cGo cj:yfsf sf/0faf6 s'g} e]befj ljgf ;Dk""0f{
afnaflnsf tyf o'jfx¿sf] kIfdf ;+/If0f Pjd\ ;xfotfsf
ljz]if pkfox¿ ckgfpg'kg]{,
-3_ k|To]s JolQmsf] kof{Kt ef]hg, n'uf tyf cfjf;sf] clwsf/
k|flKt ;'lglZrt ug{ pko'Qm sbdx¿ rfNg'kg]{ /
-ª_ k|To]s JolQmsf] zf/Ll/s Pjd\ dfgl;s :jf:Yosf] pRrtd
:t/sf] ;]jf pkef]u ug]{ clwsf/sf] k""0f{ k|flKt ug{ rfNg'kg]{
cfjZos sbd .
o;cGtu{t
• lzz' d[To'b/ 36fpg] tyf afn :jf:Yosf] Joj:yf ug'{kg]{,
• jftfj/0fLo tyf cf}Bf]lus ;/;kmfO{sf ;Dk"0f{ kIfsf] ;'wf/
ug'{kg]{,
• k|sf]k, dxfdf/L tyf cGo /f]ux¿sf] /f]syfd, pkrf/ tyf
lgoGq0f ug'{kg]{ /
• la/fdL ePsf] cj:yfdf ;a}nfO{ lrlsT;fut ;]jf tyf x]/rfx
;'lglZrt ug]{ cj:yfx¿sf] l;h{gf ug'{kg]{ .
r_ lzIffsf] clwsf/ k"0f{ k|flKtsf nflu rfNg'kg]{ cfjZos sbd
• ;a}sf nflu k|fylds lzIff clgjfo{ / lgMz'Ns x'g'kg]{,
• dfWolds txdf k|fljlws tyf Jofj;flos lzIff;d]t ;+nUg
u/L To;df ;a}sf] kx'Fr k'¥ofpg'kg]{,
• pRr lzIffdf ;dfg ¿kn] ;a}sf] kx'Fr k'Ug] agfpg'kg]{,
• k|fylds lzIff k"/f gu/]sfx¿sfx¿nfO{ z}lIfs sfo{qmddf
;xefuL u/fpg] /
• ;a} txdf kf7zfnf k|0ffnLsf] ljsf;, 5fqj[lQsf] kof{Kt
Joj:yf tyf lzIf0f sd{rf/Lsf] ef}lts cj:yfnfO{ lg/Gt/
;'wf/ ug'{'kg]{ .

30 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


$= of] cg'aGwdf JolQmsf] /f]huf/L / kfl/>lds;DaGwL s]–s:tf
clwsf/x¿ pNn]v ul/Psf 5g\ <
of] cg'aGwsf] wf/f ^ cg';f/ k|To]s JolQmnfO{ :j]R5fn] /f]huf/L /f]Hg
;Sg] / sfd ug{sf] lglDt plrt / cg's"n kl/l:ylt k|fKt ug]{ clwsf/
5 . To;} u/L wf/f & -s_ cg';f/ k|To]s JolQmnfO{ ljgfe]befj ;dfg
sfdsf nflu ;dfg kfl/>lds kfpg] clwsf/sf] Joj:yf 5 .
%= of] cg'aGwdf cfdf / lzz'x¿sf nflu s'g} ljz]if clwsf/ 5 <
of] cg'aGwsf] wf/f !) -@_ cg';f/ cfdf / lzz'x¿nfO{ ljz]if
x]/rfx / ;xfotf kfpg] clwsf/af/] :ki6 pNn]v ul/Psf] 5 . ;'Ts]/L
x'g'cl3 / kl5 /f]huf/ dlxnfx¿n] tna ;'ljwf ;lxtsf] plrt labf
kfpg] Joj:yf 5 .
^= ;fdflhs clwsf/leq s]–s:tf clwsf/x¿ kb{5g\ <
;fdflhs clwsf/leq b]xfoadf]lhdsf clwsf/x¿ kb{5g\M
s_ ;fdflhs ;'/Iffsf] clwsf/,
v_ vfgf, sk8f / cfjf;sf] clwsf/,
u_ :jf:Yo;DaGwL clwsf/ /
3_ lzIff;DaGwL clwsf/ .
&= s] cfly{s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o
cg'aGwsf] :j]lR5s cfn]v hf/L ePsf] 5 <
5, t/ g]kfnn] cfly{s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts clwsf/;DaGwL
cGt/f{li6«o cg'aGwsf] :j]lR5s cfn]v cg'df]bg u/]sf] 5}g .
ª= dlxnflj?4 x'g] ;a} lsl;dsf e]befj pGd"ng ug]{ dxf;lGw,
!(&(
!= dlxnflj?4 x'g] ;a} lsl;dsf e]befj pGd"ng ug]{ dxf;lGw eGgfn]
s] a'lemG5 <

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 31


dlxnflj?4 x'g] ;a} lsl;dsf e]befj pGd"ng ug]{ ;DaGwL k|fjwfgx¿
;lxt ;+o'Qm /fi6«;ª\3af6 ;f !(&( df hf/L ePsf] dxf;lGw g}
dlxnflj?4 x'g] ;a} lsl;dsf e]befj pGd"ng ug]{ dxf;lGw xf] . of]
dxf;lGw dlxnfsf] dfgj clwsf/ ;+/If0f ug]{ k|d'v dxf;lGw xf] .
dlxnflj?4 x'g] e]befj pGd"ng ug'{ Pjd\ dlxnf / k'?iflar ;dfgtf
sfod ug'{ o; dxf;lGwsf] d'Vo p2]Zo /x]sf] 5 . of] dxf;lGw ;+o'Qm
/fi6«;ª\3sf] dxf;efåf/f ;g\ !(&( l8;]Da/ !* df kfl/t eO{ ;g\
!(*! ;]K6]Da/ # b]lv nfu' ePsf] xf] . of] dxf;lGwdf #) cf]6f
wf/fx¿ /x]sf 5g\ . of] dxf;lGwnfO{ g]kfnn] ;g\ !((! clk|n @@ df
cg'df]bg u/]sf] lyof] .
@= o; dxf;lGwn] dlxnflj?4sf] e]befjnfO{ s;/L kl/eflift
u/]sf] 5 <
of] dxf;lGwn] /fhgLlts, cfly{s, ;fdflhs, ;f+:s[lts, gful/s
jf cGo s'g} klg ljifodf j}jflxs l:ylt h]–h:tf] /x]sf] ePtf klg
lnª\usf cfwf/df x'g] s'g} klg e]befj, alxisf/ jf k|ltaGwnfO{
dlxnf lj?4sf] e]befj egL kl/eflift u/]sf] 5 .
#= of] dxf;lGwn] dlxnfnfO{ s]–s:tf clwsf/x¿ k|bfg u/]sf] 5 <
of] dxf;lGwn] dlxnfnfO{ k|bfg u/]sf clwsf/x¿ lgDg 5g\–
s_ a]rlavg tyf j]Zofj[lQsf] nflu ul/g] of}g zf]if0f lj?4sf]
clwsf/,
v_ ;fj{hlgs / /fhgLlts hLjgdf ;xeflutfsf] clwsf/,
u_ cGt/f{li6«o txdf ;xefuL x'g kfpg] ;dfg clwsf/,
3_ /fli6«otf;DaGwL clwsf/,
ª_ lzIff;DaGwL clwsf/,
r_ /f]huf/Lsf] clwsf/,
5_ :jf:Yo;DaGwL clwsf/,

32 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


h_ cfly{s tyf kfl/jfl/s nfesf] clwsf/,
em_ u|fdL0f dlxnfnfO{ ljz]if clwsf/,
`_ sfg"gL ;dfgtfsf] clwsf/ /
6_ ljjfx tyf kl/jf/sf] clwsf/ .
$= dlxnfnfO{ ;fj{hlgs / /fhgLlts hLjgdf ;xeflutfsf] s]–s:tf]
clwsf/ k|fKt 5 <
of] dxf;lGwn] dlxnfnfO{ ;fj{hlgs / /fhgLlts hLjgdf k'?if;/x
;dfg ;xeflutfsf] clwsf/ k|bfg u/]sf] 5 . o;cGtu{t lgDg
clwsf/x¿ 5g\M
-s_ k|To]s dlxnfsf] dt lbg kfpg] clwsf/,
-v_ ;fj{hlgs kb wf/0f ug]{ clwsf/,
-u_ gLltlgdf{0fdf ;l/s x'g] clwsf/ /
-3_ u}/;/sf/L ;+:yf, /fhgLlts ;ª\u7g tyf cGt/f{li6«o txdf
;xefuL x'g] clwsf/ .
%= of] dxf;lGwn] dlxnfsf] /fli6«otf ;DaGwdf s:tf] Joj:yf u/]sf] 5 <
of] dxf;lGwn] dlxnfsf] /fli6«otfsf] ;DaGwdf lgDg Joj:yf u/]sf]
5M
-s_ k'?if;/x /fli6«otf k|fKt ug]{, kl/jt{g ug]{ jf wf/0f ug]{ ;dfg
clwsf/,
-v_ ljb]zL;Fu ljjfx ePsf] sf/0faf6 jf kltn] /fli6«otf kl/jt{g
u/]sf] sf/0faf6 kTgLsf] /fli6«otf :jtM kl/jt{g gx'g] clwsf/,
-u_ kltsf] /fli6«otf h]–h:tf] ePtf klg dlxnfnfO{ cfkm\gf]
OR5fcg';f/sf] /fli6«otf wf/0f ug{ kfpg] clwsf/ /
-3_ ;GtfgnfO{ /fli6«otf lbnfpg] ;DaGwdf k'?if;/x dlxnfnfO{ klg
;dfg clwsf/ .
dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 33
^= of] dxf;lGwn] dlxnfnfO{ lzIff If]qdf s:tf clwsf/x¿ k|bfg u/]sf]
5<
of] dxf;lGwn] lzIff If]qdf dlxnfnfO{ klg k'?if ;/x lgDg clwsf/x¿
k|bfg u/]sf] 5M
-s_ cWoog ug]{ / pkflw kfpg] clwsf/,
-v_ ;a} k|sf/sf Joj;flos k|lzIf0fsf] clwsf/,
-u_ ;dfg ef}lts ;'ljwfsf] z}lIfs clwsf/,
-3_ 5fqj[lQ;DaGwL clwsf/,
-ª_ k9fO 5f]8\g] 5fqfx¿sf] ;lqmo ¿kdf z}lIfs sfo{qmddf ;xefuL
x'g kfpg] clwsf/,
-r_ v]ns'b tyf zf/Ll/s lzIffdf efu lng kfpg] ;dfgcj;/sf]
clwsf/ /
-5_ kl/jf/ lgof]hg;DaGwL ;"rgf÷;Nnfx Pjd\ kl/jf/
:jf:Yo;DaGwL hfgsf/L kfpg] clwsf/ .
&= of] dxf;lGwn] dlxnfnfO{ /f]huf/L;DaGwL s:tf clwsf/x¿ k|bfg
u/]sf] 5 <
of] dxf;lGwn] dlxnfnfO{ klg k'?if;/x /f]huf/L ;DaGwL clwsf/x¿
k|bfg u/]sf] 5 . tL clwsf/x¿ lgDg 5g\M
-s_ /f]huf/Ldf k'?if;/x ;dfg cj;/sf] clwsf/,
-v_ :jtGq ¿kdf /f]huf/L rog ug{ kfpg] clwsf/,
-u_ ;]jfsf zt{ / ;'/Iff;DaGwL clwsf/,
-3_ ;dfg kfl/>lds tyf ;'ljwfsf] clwsf/,
-ª_ k"/f tna;lxtsf] k|;"lt labfsf] clwsf/,
-r_ ue{jtL cj:yfdf ;]jfsf] ;'/Iffsf] clwsf/,

34 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


-5_ afn :ofxf/ ;'ljwf pkef]usf] clwsf/ .
*= of] dxf;lGwn] dlxnfsf] :jf:Yo;DaGwL clwsf/df s]–s:tf] Joj:yf
u/]sf] 5 <
of] dxf;lGwn] :jf:Yo If]qdf dlxnfdfly x'g] e]befjlj?4 lgDg
clwsf/x¿ k|bfg u/]sf] 5M
-s_ dlxnfnfO{ kl/jf/ lgof]hg;Fu ;DalGwt s'/fx¿ nufot
:jf:Yo / :ofxf/;DaGwL ;]jf ljgf s'g} e]befj k'?if;/x k|bfg
ug'{kg]{,
-v_ dlxnfnfO{ ue{jtL, k|;"lt / k|;"ltkZrft\sf] ;dodf rflxg]
cfjZos ;]jfx¿ pknAw u/fpg'kg]{ /
-u_ ue{jtL tyf :tgkfgsf] ;dodf dlxnfnfO{ kof{Kt kf]if0f
pknAw u/fpg cfjZos Joj:yf ug'{kg]{ .
(= dlxnfx¿nfO{ ljjfx / kl/jf/sf] ;DaGwdf s]–s] clwsf/x¿ k|fKt
5g\ <
dxf;lGwsf] wf/f !^ n] dlxnfnfO{ ljjfx / kl/jf/sf] ;DaGwdf b]xfo
adf]lhdsf] clwsf/ k|bfg u/]sf] 5M
-s_ ljjfx ug]{ clwsf/,
-v_ :jtGq¿kdf cfkm\gf] hLjg;fyL 5fGg kfpg] clwsf/,
-u_ ;DaGw ljR5]bsf] clwsf/,
-3_ ;DklQdf klt–kTgL b'j}sf] ;dfg clwsf/,
-ª_ ;Gtfg slt hGdfpg], slxn] hGdfpg] eGg] s'/f lgwf{/0f ug{
kfpg] clwsf/ /
-r_ ;Gtfgsf] ;+/IfsTj u|x0f ug{ kfpg] clwsf/ .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 35


!)= of] dxf;lGwn] u|fdL0f dlxnfnfO{ s]–s:tf ljz]if clwsf/x¿ k|bfg
u/]sf] 5 <
o; dxf;lGwn] u|fdL0f dlxnfnfO{ k'?if;/x ljsf;df ;xefuL x'g
b]xfosf clwsf/x¿ k|bfg u/]sf] 5M
-s_ ljsf; of]hgfsf] lj:t[tLs/0f / sfof{Gjogsf] ;a} txdf efu
lng kfpg] clwsf/,
-v_ kl/jf/ lgof]hgsf ;"rgf, ;Nnfx / ;]jf nufot kof{Kt :jf:Yo
;'ljwf kfpg] clwsf/,
-u_ ;fdflhs ;'/Iff sfo{qmdaf6 k|ToIf nfe k|fKt ug]{ clwsf/,
-3_ cf}krfl/s tyf cgf}krfl/s tflnd / lzIff k|fKt ug]{ clwsf/,
-ª_ :j/f]huf/Lsf nflu :jfjnDag ;d"xx¿ tyf ;xsf/L ;+:yfx¿
u7g ug{ kfpg] clwsf/,
-r_ ;d:t ;fd'bflos lqmofsnfkdf efu lng kfpg] clwsf/ /
-5_ cfjf;, ;/;kmfO, ljB't\, oftfoft, vfg]kfgL tyf ;~rf/;DaGwL
Joj:yfx¿ pkef]u ug{ kfpg] clwsf/ .
r= oftgf tyf cGo qm"/, cdfgjLo jf ckdfghgs Jojxf/ jf
b08lj?4sf] dxf;lGw, !(*$
!= oftgf tyf cGo qm"/, cdfgjLo jf ckdfghgs Jojxf/ jf
b08lj?4sf] dxf;lGw eGgfn] s] a'lemG5 <
s'g} klg JolQmnfO{ oftgf jf qm"/, cdfgjLo jf ckdfghgs Jojxf/
jf b08 lbg gx'g] tyf o:tf] lqmofsnfkaf6 pgLx¿sf] clwsf/sf]
;+/If0f / ;+j4{g ug{ ;+o'Qm /fi6«;ª\3af6 hf/L ePsf] dxf;lGwnfO{
oftgf tyf cGo qm"/, cdfgjLo jf ckdfghgs Jojxf/ jf
b08lj?4sf] dxf;lGw elgG5 . of] dxf;lGw ;+o'Qm /fi6«;ª\3sf]
dxf;efåf/f ;g\ !(*$ l8;]Da/ !) df kfl/t eO{ ;g\ !(*& h'g @^
b]lv nfu' ePsf] xf] . of] dxf;lGwdf ## wf/f 5g\ . o; dxf;lGwsf]
g]kfn ;g\ !((! d] !$ df kIf /fi6« ePsf] xf] .

36 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


@= dxf;lGwdf oftgf sf] kl/efiff s;/L ul/Psf] 5 <
of] dxf;lGwsf] wf/f !-!_ cg';f/ …oftgfÚ eGg] zAbn] s'g} ;fj{hlgs
clwsf/L jf ;fj{hlgs clwsf/Lsf] x}l;otn] sfd ug]{ s'g} JolQmaf6
jf lghsf] ;xdlt jf df}g ;xdltaf6 s'g} JolQm jf t];|f] JolQmaf6
hfgsf/L jf ;flalt lng] jf t];|f] JolQmn] u/]sf] egL zª\sf ul/Psf]
sfo{sf nflu b08 lbg] jf ;f] JolQm jf t];|f] JolQmnfO{ qf; b]vfpg]
jf anhkm\tL ug]{ h:tf p2]Zox¿sf nflu jf s'g} lsl;dsf] e]befjdf
cfwfl/t s'g} sf/0fsf nflu ;f] JolQmnfO{ hfgLhfgL lbOPsf] zf/Ll/s
jf dfgl;s s7f]/ kL8f jf si6 lbg] sfo{nfO{ hgfpF5 .
#= s] oftgfaf6 lnOPsf] aofgnfO{ k|df0fsf] ¿k dfGg ;lsG5 <
of] dxf;lGwsf] wf/f !% cg';f/ oftgfaf6 lnOPsf] aofgnfO{
k|df0fsf] ¿k dfGg ;lsFb}g .
$= oftgfnfO{ kIf/fi6«n] s:tf] sfg"gcGtu{t /fVg'k5{ <
of] dxf;lGwsf] wf/f $ cg';f/ oftgfsf ;a} sfo{x¿nfO{ kIf/fi6«n]
cfkm\gf] kmf}hbf/L sfg"gcGtu{t /fVg'k5{ / o:tf s;"/x¿nfO{ pko'[Qm
b08–;hfoaf6 b08gLo agfpg'kb{5 .
%= of] dxf;lGwn] Ifltk""lt{;DaGwL clwsf/af/] s] eGb5 <
dxf;lGwsf] wf/f !$ n] oftgfaf6 kLl8t JolQmn] plrt tyf kof{Kt
Ifltk"lt{ k|fKt ug{ ;Sg] Joj:yf 5 . o:tf] Ifltk"lt{ oftgfsf] sf/0f
kLl8tsf] d[To' ePdf p;sf cfl>tx¿n] kfpg] Joj:yf 5 .
^= of] dxf;lGwn] s;nfO{ oftgf lgif]w lzIff tyf hfgsf/L lbg'kg]{
s'/fdf hf]8 lbG5 <
of] dxf;lGwsf] wf/f !) n] sfg"g sfof{Gjog ug]{ sd{rf/Lx¿, lghfdtL
jf ;}lgs, lrlsT;f sd{rf/L, ;fj{hlgs clwsf/L tyf s'g} k|sf/sf]
kqmfp, y'gf jf s}bdf k/]sf s'g} JolQmsf] y'gf, ;f]wk'5 jf pkrf/df
;+nUg x'g] cGo JolQmx¿sf] tflnddf oftgf lgif]w;DaGwL lzIff tyf
hfgsf/L ;dfj]z ug'{kg]{ s'/fdf hf]8lbG5 .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 37


5= afn clwsf/;DaGwL dxf;lGw, !(*(
!= afn clwsf/;DaGwL dxf;lGw eGgfn] s] a'lemG5 <
afnaflnsfsf] clwsf/sf] ;+/If0f / ;+j4{g ug]{ cGt/f{li6«o
dxf;lGwnfO{ g} afn clwsf/;DaGwL dxf;lGw elgG5 . of] dxf;lGw
;+o'Qm /fi6«;ª\3sf] dxf;efaf6 ;g\ !(*( gf]e]Da/ @) df kfl/t eO{
;g\ !(() ;]K6]Da/ @ b]lv nfu' ePsf] xf] . of] dxf;lGwdf %$ cf]6f
wf/fx¿ /x]sf 5g\ . o; dxf;lGwnfO{ g]kfnn] ;g\ !(() ;]K6]Da/ !$
df cg'df]bg u/]sf] xf] .
@= of] dxf;lGwn] afnaflnsfnfO{ s;/L kl/eflift u/]sf] 5 /
afnaflnsfnfO{ s]–s:tf clwsf/x¿ k|bfg u/]sf] 5 <
of] dxf;lGwsf] wf/f ! df afnaflnsf;DaGwL /fli6«o sfg"gn] klxn] g}
aflnu x'G5 egL tf]s]sf]df afx]s !* jif{eGbf sd pd]/sf dflg;nfO{
afnaflnsf dfGg'k5{ egL kl/eflift u/]sf] 5 . of] dxf;lGwn]
afnaflnsfx¿nfO{ lgDg clwsf/x¿ k|bfg u/]sf] 5M
-s_ gfd / /fli6«otfsf] clwsf/,
-v_ cfdfafa';Fu a;f]af; ug]{ clwsf/,
-u_ kfl/jfl/s k'gld{ngsf] clwsf/,
-3_ afnaflnsfsf] ljrf/ k|s6 ug{ kfpg] / ljrf/n] plrt dfGotf
kfpg] clwsf/
-ª_ cleJolQm :jtGqtfsf] clwsf/,
-r_ ljrf/, ljj]s / wd{;DaGwL :jtGqtfsf] clwsf/,
-5_ ;ª\u7g;DaGwL :jtGqtfsf] clwsf/,
-h_ lghLkg ;+/If0fsf] clwsf/,
-em_ plrt hfgsf/L k|flKtsf] clwsf/,
-`_ ckfª\utf ePsf afnaflnsfx¿sf] clwsf/,
-6_ :jf:Yo / :jf:Yo;]jfsf] clwsf/,
-7_ ;fdflhs ;'/Iffsf] clwsf/,
-8_ lzIffsf] clwsf/,

38 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


-9_ cNk;ª\Vos jf cflbjf;L hgtfsf afnaflnsfn] kfpg'kg]{
clwsf/,
-0f_ km';{b, cf/fd / ;f+:s[lts lqmofsnfkx¿ ug{ kfpg] clwsf/,
-t_ nfu' kbfy{sf] b'¿kof]u;DaGwL clwsf/,
-y_ of}g zf]if0faf6 ;+/If0f kfpg'kg]{ clwsf/ /
-b_ cGo lsl;dsf zf]if0faf6 ;'/lIft x'g] clwsf/ .
#= of] dxf;lGwcg';f/ afnaflnsfsf] kfngkf]if0fsf] k|fylds bfloTj
s;sf] xf] <
of] dxf;lGwsf] wf/f !* cg';f/ afnaflnsfsf] kfngkf]if0fsf]
k|fylds bfloTj cfdfafa'sf] xf] / To;nfO{ /fHon] klg ;xof]u
ug{'k5{ .
$= afnaflnsfk|lt /fHon] lgjf{x ug'{kg]{ bfloTj s]–s] x'g\ <
of] dxf;lGwcg';f/ afnaflnsfk|lt /fHon] lgjf{x ug'{kg]{ bfloTjx¿
lgDg 5g\M
-s_ e]befj ug{ gx'g],
-v_ cfdfafa' jf cGo lhDd]jf/ dflg;x¿n] a]jf:tf u/]df kof{Kt
:ofxf/ ug{‘'kg]{,
-u_ clwsf/x¿sf] sfof{Gjog ug'{kg]{,
-3_ afa'cfdfsf] dfu{bz{g / afnaflnsfsf] pbof]Gd'v Ifdtf
clej[lå ug'{kg]{,
-ª_ bL3{hLjg / ljsf; ug'{kg]{,
-r_ kl/ro ;+/If0f ug'{kg]{,
-5_ afa'cfdfaf6 la5f]8 ePdf ;+/If0f lbg'kg]{,
-h_ afnaflnsfx¿sf] ljb]zdf cj}w :yfgfGt/0f jf ckx/0faf6
/Iff ug'{kg]{,
-em_ afnaflnsfx¿nfO{ 1fgj4{s hfgsf/L lbg'kg]{,
-`_ b'Jo{jxf/ / pk]Iffaf6 ;+/If0f ug'{kg]{,
dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 39
-6_ kl/jf/ljxLg afnaflnsfsf] ;+/If0f ug'{kg]{,
-7_ z/0ffyL{ afnaflnsfnfO{ ;+/If0f / ;xof]u ug'{kg]{,
-8_ a]rlavg, ;f}bfafhL / ckx/0f /f]syfd ug'{kg]{,
-9_ ;fdflhs k'g:yf{kgf ug'{kg]{ /
-0f_ plrt Goflos sf/afxL ug'{kg]{ .
%= o; dxf;lGw cg';f/ afnaflnsfsf] lzIff;DaGwL /fHon] s]–s:tf]
Joj:yf ug'{kb{5 <
of] dxf;lGwsf] wf/f @* cg';f/ /fHon] afnaflnsfsf] lzIff
;DaGwdf lgDg Joj:yf ug'{kb{5M
-s_ k|fylds lzIff ;a}nfO{ clgjfo{ / lgMz'Ns pknAw u/fpg],
-v_ k|To]s afnaflnsfnfO{ dfWolds lzIff pknAw u/fpg] /
dfWolds lzIffdf pgLx¿sf] kx'Fr k'¥ofpg],
-u_ Ifdtfsf] cfwf/df ;a}sf lglDt pko'Qm ;fwgx¿åf/f pRrlzIff
k|fKt x'g ;Sg] u/fpg],
-3_ ;Dk""0f{ afnaflnsfx¿nfO{ z}lIfs / Jofj;flos hfgsf/L
pknAw u/fpg] /
-ª_ ljBfnox¿df lgoldt xflh/LnfO{ k|f]T;flxt ug]{ / k9fO kl/Tofu
ug]{x¿sf] ;ª\Vof 36fpg ljleGg pkfox¿ ckgfpg] .
^= ;z:q ;ª\3if{sf] ;dodf afnaflnsfk|lt /fHosf] s:tf] bfloTj /xG5 <
;z:q ;ª\3if{sf] ;dodf afnaflnsfk|lt /fHosf] lgDgfg';f/sf]
bfloTj /xG5M
-s_ cGt/f{li6«o dfgjLo sfg"gdf ;z:q ;ª\3if{sf ;DaGwdf /fHon]
afnaflnsf;Fu ;DalGwt Joj:yfx¿sf] cfb/ ug]{ / u/fpg],
-v_ !% jif{ gk'u]sf afnaflnsfnfO{ n8fOFdf k|ToIf efu lng
gnufpg] Joj:yf ug{ x/;Dej pkfox¿ ckgfpg'kg]{,
-u_ !% jif{ gk'u]sf s'g} klg JolQmnfO{ ;z:q ;]gfdf egf{ ug{af6

40 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


/f]s nufpg'kg]{,
-3_ !% jif{ k'u]sf t/ !* jif{ gk'u]sf dflg;x¿ dWo]af6 egf{ ubf{
a9L pd]/sfnfO{ k|fyldstf lbg' kg]{ /
-ª_ cGt/f{li6«o dfgjLo sfg"gcg';f/ ;z:q n8fOFaf6 u}/;}lgs
gful/snfO{ hf]ufpg] cfkm\gf] bfloTj ePsfn] ;z:q n8fOFaf6
k|efljt afnaflnsfx¿sf] ;+/If0f / :ofxf/ ug]{ ;DaGwdf ;a}
pko'Qm sbdx¿ rfNg'kg]{ .
h= ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf] clwsf/;DaGwL dxf;lGw, @))^
!= ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf] clwsf/;DaGwL dxf;lGw eGgfn] s]
a'lemG5 <
;+o'Qm /fi6«;ª\3sf] dxf;efn] ;g\ @))& l8;]Da/ !# df kfl/t
u/]sf] ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf] dfgj clwsf/ ;+/If0f ug]{
;DaGwL dxf;lGwnfO{ …ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf] clwsf/;DaGwL
dxf;lGwÚ elgG5 . %) wf/fx¿ ePsf] of] dxf;lGw !# d] @))* df
nfu' ePsf] xf] . g]kfn o; dxf;lGwsf] ;g\ @)!) df kIf /fi6« ePsf]
xf] .
@= o; dxf;lGwn] ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf] dfgj clwsf/sf s:tf
l;4fGtx¿nfO{ cfTd;ft u/]sf] 5 <
of] dxf;lGwn] ckfª\utf ePsf JolQmsf] dof{bf, ;Ddfg, ;xeflutf,
;dfj]zLs/0f, ;dfg cj;/;DaGwL dfgj clwsf/sf cfwf/e"t
l;4fGtx¿nfO{ cfTd;ft\ u/]sf] 5 . ckfª\utf ePsf JolQmx¿n] klg
cGo JolQm;/x ;a} k|sf/df dfgj clwsf/ ;dfg ¿kn] pkof]u ug{
kfpg] Joj:yf klg u/]sf] 5 .
#= dxf;lGwcg';f/ ckfª\utf ePsf JolQm eGgfn] s] a'lemG5 <
of] dxf;lGwcg';f/ ckfª\utf ePsf JolQm eGgfn] bL3{sfnLg
czQmtfåf/f l;lh{t zf/Ll/s, dfgl;s, af}lås jf OGb|Lo;DaGwL
sdhf]/L tyf ltgsf ljleGg cj/f]wsf sf/0f ;dfhdf cGo JolQm;/x

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 41


;dfg / k|efjsf/L 9ª\udf ;xefuL x'g afwf ePsf] JolQm;d]tnfO{
hgfpF5 .
$= ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf] clwsf/;DaGwL dxf;lGw @))^ sf]
ljsf; s;/L ePsf] xf] <
ckfª\utf ePsf JolQmx¿k|lt ul/g] Jojxf/nfO{ sNof0fsf/L
b[li6sf]0f / bofsf] efjgfdf dfq ;Lldt g/fvL clwsf/sf] ¿kdf
:yflkt ug{sf nflu ;g\ !(^) sf] bzsb]lv g} ckfª\utf clwsf/
cfGbf]ng ;+;f/e/ ax;sf] ljifo aGof] . kmn:j¿k, ;+o'Qm /fi6«;ª\3n]
ckfª\utfsf] ;jfnnfO{ bof geO{ clwsf/ / ljsf;sf] ;jfnsf] ¿kdf
x]l/g'kb{5 egL ckfª\utf clwsf/;DaGwL dxf;lGw d:of}bf ;ldlt
u7g u¥of] . o; ;ldltn] ckfª\utf clwsf/;DaGwL d:of}bfnfO{
;g\ @))^ cui6 @% df /fi6«;ª\3df a'emfof] . To;kl5, ;g\ @))&
l8;]Da/ !# tfl/vsf lbg ;+o'Qm /fi6«;ª\3sf] ^! cf}F dxf;efn] of]
dxf;lGwnfO{ kfl/t u¥of] . of] dxf;lGw @!cf+} ztfAbLsf] dfgj
clwsf/;DaGwL gjLgtd b:tfj]h xf], h;n] ckfª\utf clwsf/sf]
sfof{Gjog ug{ kIf/fi6«x¿nfO{ bfloTj l;h{gf ub{5 .
%= dxf;lGwnfO{ cg'df]bg ug]{ /fHon] ckfª\utf ePsf JolQmx¿nfO{
s]–s:tf clwsf/x¿ ;'lglZrt ug'{kb{5 <
of] dxf;lGwnfO{ cg'df]bg ug]{ /fHon] ckfª\utf ePsf JolQmx¿nfO{
lgDg clwsf/x¿ ;'lglZrt ug'{kb{5M
• :t/o'Qm hLjgofkg / sfd k|flKtsf] clwsf/,
• ;DklQsf] clwsf/, /f]huf/L jf :j/f]huf/Lsf] cj;/df k|j4{g,
• :jf:Yo / lzIffsf] clwsf/ -;fª\s]lts efiff / a|]nlnlkdf
k9\g kfpg]_,
• cfkm\gf] OR5fcg';f/sf] Joj;flos jf Jojxfl/s lzIff, cj;/
/ 5fqj[lQ,
• ;fj{hlgs ;+/rgf, ;fj{hlgs oftfot / :yfgx¿df kx'Frsf]
clwsf/,
42 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u
• plrt / cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf / jf;:yfgsf] clwsf/, ul/aL
lgjf/0fsf n3'ljQLo of]hgf,
• /fhgLlts tyf ;fj{hlgs hLjgdf ;xeflutfsf] clwsf/ /
• ;"rgf k|flKtsf] clwsf/ / uf]kgLotfsf] clwsf/,
u'0f:t/Lo hLjg:t/ / ;fdflhs hLjgdf ;xeflutfsf]
clwsf/ / ;f+:s[lts hLjg, dgf]/~hg, lj>fd tyf v]ns'bdf
;xeflutfsf] clwsf/ .
^= of] dxf;lGwsf] :j}lR5s cfn]vn] ckfª\utf clwsf/sf ;DaGwdf
s]–s:tf] Joj:yf u/]sf] 5 <
ckfª\utf clwsf/;DaGwL dxf;lGw / :j}lR5s cfn]v, @))^ n]
ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf] df}lns :jtGqtfsf] k"0f{ / ;dfg pkef]u,
;+/If0f Pjd\ k|j4{gnfO{ ;'lglZrt ug{ /fHosf lgsfox¿nfO{ lgb]{z
u/]sf] 5 . To:t}, of] dxf;lGwn] ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf] g};lu{s
dof{bfsf] ;Ddfg Pjd\ k|j4{g ug{, Gofodf kx'Fr clej[lå ug{, zf]if0f
b'Jo{jxf/ / lx+;faf6 aRg, lzIff, :jf:Yo, jf;:yfg, k'gM:yfkgf /
ckfª\utf ePsf dlxnf / afnaflnsfsf] ;DaGwdf ljz]if Joj:yf
u/]sf] 5 .
&= dxf;lGwn] ckfª\utf ePsf JolQmsf] clwsf/nfO{ ;+/If0f ug{
/fHonfO{ s:tf] bfloTj l;h{gf u/]sf] 5 <
of] dxf;lGw cg'df]bg ug]{ /fHon] ckfª\utf ePsf JolQmsf nflu
ljgfe]befj ;a} dfgj clwsf/ Pjd\ cfwf/e"t :jtGqtfnfO{
k"0f{¿kdf ;'lglZrt ug'{kb{5 . of] dxf;lGwdf pNn]lvt clwsf/
x¿sf] pkef]u ug{ ckfª\utf ePsf JolQmx¿nfO{ ;Ifd agfpg
kIf /fi6«x¿n] Pp6f dfkb08 tof/ ug'{k5{ . To:t} ;DalGwt /fHon]
ckfª\utf ePsf JolQmsf clwsf/sf] ;r]tgf, ;fdYo{ / of]ubfg
clej[l4 ug'{kb{5 . ckfª\utf;Fu ;DalGwt k'/ftgjfbL wf/0ff Pjd\
k""jf{u|xx¿nfO{ lg?T;flxt ug{ ;DalGwt /fHon] ;r]tgf clej[l4sf
nflu Jofks :t/df cleofg ;~rfng ug'{k5{ .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 43


*= dxf;lGw nfu' ePkl5sf] /fHosf] d'Vo k|fyldstf s] xf] <
dxf;lGw nfu' ePkl5sf] d'Vo k|fyldstf eg]sf] o;sf] sfof{Gjog
ug'{ xf] . dxf;lGwdf pNn]v ePsf clwsf/x¿ k|flKtsf nflu /fHon]
k|efjsf/L sfg"g tyf gLlt–lgodx¿ th'{df ug'{kb{5 . tL sfg"g tyf
gLlt–lgodx¿nfO{ ;kmntfk""j{s sfof{Gjog ug{ /fHon] pko'Qm ;+oGq
lgdf{0f ug'{k5{ . To;} u/L dxf;lGw sfof{Gjogsf] cj:yfnfO{ /fli6«o
tyf cGt/f{li6«o :t/af6 ;do;dodf cg'udgsf] Joj:yf ug'{k5{ .
of] dxf;lGw sfo{Gjog ug{sf nflu ;lGw P]g, @)$& sf] bkmf ( df
g]kfnn] cg'df]bg u/]sf] s'g} klg cGt/f{li6«o ;lGw;Demf}tfx¿n] :jtM
sfg"gL dfGotf k|fKt ug]{ pNNf]v 5 .
em= cfk|jf;L sfdbf/x¿ tyf ltgLx¿sf] kl/jf/sf ;b:ox¿sf]
clwsf/sf] ;+/If0f;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGw, !(()
!= cfk|jf;L sfdbf/ tyf ltgsf] kl/jf/sf ;b:ox¿sf] clwsf/sf]
;+/If0f;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGw eGgfn] s] a'lemG5 <
cfk|jf;L sfdbf/ tyf ltgsf] kl/jf/sf ;b:ox¿sf] dfgj clwsf/
;+/If0f ug{ ;+o'Qm /fi6«;ª\3sf] dxf;efn] ;g\ !(() l8;]Da/ !* df
kfl/t u/]sf] dxf;lGwnfO{ cfk|jf;L sfdbf/ tyf ltgsf] kl/jf/sf
;b:ox¿sf] clwsf/sf] ;+/If0f;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGw elgG5 .
of] dxf;lGw ;g\ @))# h'nfO ! b]lv nfu' ePsf] xf] . o;df (#
wf/fx¿ /x]sf 5g\ . xfn;Dd g]kfnn] o; dxf;lGwnfO{ cg'df]bg
u/]]sf] 5}g .
@= of] dxf;lGwn] cfk|jf;L sfdbf/x¿sf] s]–s:tf clwsf/x¿nfO{
;'lglZrt u/]sf] 5 <
of] dxf;lGwnfO{ cg'df]bg ug]{ x/]s /fi6«n] cfk|jf;L sfdbf/x¿lar
/fli6«otfsf] cfwf/df e]befj gul/g] s'/fnfO{ ;'lglZrt ug'{kb{5 . To:t},
of] dxf;lGwsf] kIf/fi6«n] cfk|jf;L sfdbf/ tyf ltgsf kl/jf/sf
;b:ox¿nfO{ ;d]t cfly{s, ;dflhs tyf ;f+:s[lts clwsf/x¿ /
gful/s tyf /fhgLlts clwsf/x¿ pknAw u/fpg' kb{5 . o;sf

44 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


;fy} of] dxf;lGwn] hftLo lje]blj?4sf] clwsf/, dlxnf clwsf/
/ afnclwsf/sf ;jfnx¿nfO{ ;d]t ljz]if Wofg lbO{ cfk|jf;L
sfdbf/x¿sf] dfgj clwsf/x¿sf] ;+/If0f ug]{ bfloTj kIf /fi6«x¿nfO{
tf]s]sf] 5 .
#= of] dxf;lGwcg';f/ cfk|jf;L sfdbf/ eg]sf] sf] xf] < cfk|jf;L
sfdbf/x¿ slt k|sf/sf x'G5g\ <
of] dxf;lGwcg';f/ ljb]zdf uO{ s'g} sfo{ u/]jfkt tna kfpg], s'g}
sfddf nfu]sf] jf nufOPsf] JolQmnfO{ cfk|jf;L sfdbf/ elgG5 .
o; dxf;lGwn] cfk|jf;L sfdbf/x¿nfO{ b]xfoadf]lhd cf7 ;d"xdf
ljefhg u/]sf] 5M
!_ ;LdfIf]qsf sfdbf/,
@_ ljb]zL k|lti7fgsf sfdbf/,
#_ df};dL sfdbf/,
$_ ofqf ;"rLsf sfdbf/,
%_ cfof]hgfdf cfa4 sfdbf/,
^_ ;fd"lxs sfdbf/,
&_ ljz]if /f]huf/Lsf sfdbf/ /
*_ :j/f]huf/ sfdbf/ .
$= s:tf JolQmx¿ cfk|jf;L sfdbf/ xf]Ogg\ <
of] dxf;lGwsf cg';f/ cGt/f{li6«o ;ª\3;+:yf tyf lgsfodf sfd ug]{
JolQm, s'6gLlt1, nufgLstf{, z/0ffyL{ / /fHoljxLg JolQm, ljBfyL{
Pjd\ k|lzIffyL{x¿ cfk|jf;L sfdbf/ xf]Ogg\ .
%= dxf;lGwn] cfk|jf;L sfdbf/ tyf ltgLx¿sf] kl/jf/sf ;b:ox¿sf
nflu s]–s:tf >d;DaGwL clwsf/x¿sf] Joj:yf u/]sf] 5 <
clgjfo{ >dlj?4 ;+/If0fsf] clwsf/, /f]huf/L lbg] b]zsf]
gful/s;/x Go"gtd /f]huf/Lsf] ;x'lnot / ;'ljwf k|fKt ug]{ clwsf/,

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 45


;fKtflxs labf, tnaL labf, ;'/Iff / :jf:Yosf] clwsf/ cfk|jf;L
sfdbf/x¿ jf ltgsf kl/jf/sf ;b:ox¿nfO{ x'g'kg]{ Joj:yf 5 .
To:tf s'/fx¿df /f]huf/L lbg] b]zsf] gful/seGbf sd ;x'lnot gx'g]
u/L Ifltk"lt{ kfpg] clwsf/ cfk|jf;L sfdbf/x¿nfO{ x'g] Joj:yf 5 .
To:t}, cfk|jf;L sfdbf/ jf ltgsf kl/jf/sf ;b:ox¿nfO{ /f]huf/L
lbg] /fi6«sf gful/s;/x ;dfgtfsf] clwsf/ / ;dflhs ;'/Iffsf]
clwsf/ /xg] t/ s7f]/ >d;lxtsf] sf/fjf;sf] ;hfo kfPsf]
cj:yfdf To:tf] clwsf/ lgnlDat jf lgolGqt x'g ;Sg] Joj:yf 5 .
^= cfk|jf;L sfdbf/x¿nfO{ 6«]8 o'lgog / ;ª\3;:yfdf cfa4 x'g]
clwsf/ 5 <
of] dxf;lGwn] cfk|jf;L sfdbf/x¿nfO{ 6«]8 o'lgog / ;ª\3;+:yfdf
cfa4 x'g] tyf o;sf] a}7s / lqmofsnfkdfx¿df ;xefuL x'g]
clwsf/ k|bfg u/]sf] 5 . /f]huf/L lbg] b]zdf 6«]8 o'lgog / ;ª\3x¿
u7g ug{ kfpg] :jtGqtf klg cfk|jf;L sfdbf/x¿nfO{ of] dxf;lGwn]
k|bfg u/]sf] 5 .
&= of] dxf;lGwcg';f/ pTklQsf] /fi6«, /f]huf/Lsf] /fi6« / af6f]df kg]{
/fi6« eGgfn] s] a'lemG5 <
of] dxf;lGwcg';f/ pTklQsf] /fi6« eGgfn] cfk|jf;L sfdbf/ h'g
b]zsf] gful/s xf], To; b]znfO{ ;Demg'kb{5 . /f]huf/Lsf] /fi6« eGgfn]
cfk|jf;L sfdbf/n] s'g} kfl/>lds kfpg] sfd ub}{ /x]sf], sfd nufOg]
jf nufPsf] /fi6« ;Demg'k5{ . To:t}, af6f]df kg]{ /fi6« eGgfn] pTklQsf]
/fi6«af6 /f]huf/Lsf] /fi6«;Dd / /f]huf/Lsf] /fi6«af6 pTklQ jf a;f]af;sf]
/fi6«;Dd cfpg]hfg] af6f]df k/]sf b]zx¿ eGg] a'lemG5 .
*= of] dxf;lGwcg';f/ cfk|jf;L sfdbf/ tyf ltgLx¿sf] kl/jf/sf
;b:ox¿sf] clwsf/sf] s:tf] Joj:yf 5 <
of] dxf;lGwdf cfk|jf;L sfdbf/ tyf ltgLx¿sf kl/jf/sf
;b:ox¿sf nflu lgDg clwsf/x¿ ;'lglZrt ul/Psf] 5M
-s_ s'g} klg /fi6« 5f]8\g kfpg] clwsf/,

46 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


-v_ pTklQsf] /fi6«df s'g} klg ;dodf k|j]z ug{ / a:g kfpg] clwsf/,
-u_ afFRg kfpg] clwsf/,
-3_ oftgf, qm"/, cdfgjLo jf ckdfghgs Jojxf/lj?4sf] clwsf/,
-ª_ bf;tflj?4 ;+/If0fsf] clwsf/,
-r_ ljj]s / wd{sf] :jtGqtf;DaGwL clwsf/,
-5_ ljrf/ / cleJolQmsf] :jtGqtf;DaGwL clwsf/,
-h_ ;DklQsf] :jfldTjaf6 :j]R5frf/L x:tIf]klj?4 ;+/If0fsf]
clwsf/,
-em_ :jtGqtf tyf JolQmsf] ;'/Iff;DaGwL clwsf/,
-`_ s"6gLlts lgsfoaf6 ;+/If0f tyf ;xof]usf] ofrgf ug{ kfpg]
clwsf/,
-6_ sfg"gsf] cufl8 ;dfgtfsf] clwsf/, cfktsfnLg :jf:Yo
;'ljwfsf] clwsf/,
-7_ pTklQsf] /fi6«;Fu ;f+:s[lts ;DaGw sfod ug{ kfpg] clwsf/,
-8_ lghL ;DklQsf] k|of]usf] clwsf/, ;"rgfsf] clwsf/,
-9_ ;f+:s[lts klxrfgsf] ;+/If0fsf] clwsf/ /
-0f_ kl/ro–kq / ofqfsf sfuhftx¿ -/fxbfgL, le;f, >d
cg'dlt–kq, s/f/ cflb_ /fVg], k|fKt ug]{ / ;'/lIft ug]{
clwsf/x¿ cflb .
(= cfk|jf;L sfdbf/sf afnaflnsfsf s]–s:tf clwsf/x¿sf] af/]df
o; dxf;lGwn] Joj:yf u/]sf] 5 <
cfk|jf;L sfdbf/sf] aRrfsf] hGdbtf{, gful/stfsf] clwsf/,
cfk|jf;L sfdbf/sf aRrfx¿nfO{ ;dfgtfsf] cfwf/df lzIffdf
kx'Frsf] clwsf/ h:tf clwsf/x¿sf] af/]df of] dxf;lGwn] Joj:yf
u/]sf] 5 .
!)= s/f/Lo bfloTj k"/f gu/]s} cfwf/df cfk|jf;L sfdbf/x¿nfO{
y'gfdf /fVg ;lsG5 <
dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 47
of] dxf;lGwcg';f/ s/f/Lo bfloTj k"/f gu/]s} cfwf/df cfk|jf;L
sfdbf/nfO{ y'gfdf /fVg ldNb}g . sfd;DaGwL s/f/sf] bfloTj k"/f
ug'{kg]{ s'/f a;f]jf; jf sfd ug]{ cg'dltsf] k"j{zt{ ePdf afx]s
s;}nfO{ sfd;DaGwL s/f/sf] bfloTj k"/f gu/]sf] eGg] cfwf/df dfq
a;f]jf; jf sfd ug]{ cg'dltaf6 jl~rt gul/g] Joj:yf 5 .
!!= clen]va4 sfdbf/ / clen]vj4 gePsf sfdbf/ eGgfn] s]
a'lemG5 <
/f]huf/Lsf] /fi6«df ;f] b]zsf] sfg"gcg';f/ k|j]z ug]{, a;f]af; ug]{ /
sfd ug]{ cg'dlt kfPsf] cfk|jf;L sfdbf/nfO{ clen]va4 sfdbf/
(Documented Worker) elgG5, /f]huf/Lsf] /fi6«df k|j]z ug]{, a;f]af;
ug]{ / sfd ug]{ cg'dlt gkfPsf] cfk|jf;L sfdbf/x¿nfO{ clen]va4
gePsf sfdbf/ (Undocumented Worker) elgG5 .
`= ank"j{s a]kQfaf6 ;a} JolQmx¿sf] ;+/If0f;DaGwL cGt/f{li6«o
dxf;lGw, @))^
!= ank"j{s a]kQf ePsf ;a} JolQmx¿sf] ;+/If0f;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGw
eGgfn] s]–s] a'lemG5 <
ljleGg axfgfdf a]kQf agfpg] sfo{nfO{ /f]Sg ;+o'Qm /fi6«;ª\3sf] dxf;efaf6
;g\ @))^ l8;]Da/ @) df kfl/t dxf;lGw g} …ank"j{s a]kQfaf6 ;a}
JolQmx¿sf] ;+/If0f;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGwÚ xf] . o; dxf;lGwnfO{
g]kfnn] cg'df]bg u/]sf] 5}g . @# l8;]Da/ @)!) af6 nfu' ePsf] o;
dxf;lGwdf $% wf/f /x]sf 5g\ .
@= dxf;lGwdf JolQmx¿ a]kQf ePsf] cj:yfnfO{ s;/L kl/eflift
ul/Psf] 5 <
of] dxf;lGwdf …JolQmnfO{ sfg"gsf] ;+/If0faf6 aflx/ kfg]{ u/L :jtGqtfsf]
x/0f u/L pSt TfYonfO{ c:jLsf/ u/]sf] jf a]kQf JolQmsf] cj:yfsf]
;fy} lghsf af/]df s'g} hfgsf/L glbg] lx;fan] /fHosf k|ltlglwx¿ jf
/fHosf] clVtof/L, ;dy{g jf ;Ddlt ;fy sfd ug]{ JolQm jf ;d"xx¿åf/f
ul/g] kqmfp, y'g5]s, ckx/0f jf :jtGqtfaf6 jl~rt ug]{ cGo :j¿knfO{
48 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u
ankj{s a]kQf eGfL kl/eflift ul/Psf] 5 .
#= ank"j{s a]kQf agfpg] sfo{nfO{ :yflkt u/fpg g;lsg] ;DaGwdf o;
dxf;lGwn] s] Joj:yf u/]sf] 5 <
o; dxf;lGwsf] k|fjwfgcg';f/ s;}nfO{ klg ank"j{s a]kQfsf] eflubf/
gagfOg] / o'4sf] cj:yf, qf;, cfGtl/s /fhgLlts cl:y/tf jf ;fj{hlgs
;ª\s6 jf cGo s'g} klg kl/l:yltdf ank"j{s a]kQf ug]{ sfo{nfO{ hfoh
dfGg g;lsg] eGg] Joj:yf 5 . ;fy} s'g} klg u}/;}lgs, ;}lgs jf cGo
;fj{hlgs clwsf/Lsf] cfb]z jf lgb]{zg dflgPsf] :ki6f]lStn] ank"j{s
a]kQfsf] s;"/sf] cf}lrTo k'li6 x'g ;Sg] 5}g eGg] ;d]t :ki6 Joj:yf 5 .
$= o; dxf;lGwdf ank"j{s a]kQf kfg]{ sfo{nfO{ s:tf] k|sf/sf] ck/fw
elgPsf] 5 < o:tf] ck/fwdf sf/jfxLsf nflu xbDofb x'G5 <
o; dxf;lGwn] kl/efiff u/]cg';f/ Jofks / ;'lgof]lht ¿kdf ul/Psf]
ank"j{s a]kQfsf] sfo{ dfgjtf lj?4sf] ck/fw x'G5 . o;nfO{ cGt/f{li6«o
kmf}hbf/L cbfntsf] ljwfg -/f]d ljwfg_, !((* n] klg …dfgjtflj?4sf]
ck/fwÚ egL pNn]v u/]sf] 5 . o:tf] ck/fwjfkt kmf}hbf/L sf/afxLsf nflu
xbDofb 5}g t/ a]kQf kfg]{ sfo{ lg/Gt/ ?kdf eO/x]sf] k|dfl0ft eg] x'g'k5{ .
%= ank"j{s a]kQf kfg]{ sfo{df cf/f]lkt JolQmsf lj?4df kqmfp ug]{ ;DaGwdf
cGo /fHon] s:tf] sf/afxL ug{ ;S5 <
ank"j{s a]kQfsf] s;"/df s'g} JolQmsf lj?4df hfgsf/L k|fKt ePdf
;DalGwt /fHon] Tof] cf/f]ksf ;DaGwdf cfjZos hfFra'em ug]{5 .
hfFra'emaf6 cf/f]lkt JolQmn] s;"/ u/]sf] 7x/ ePdf ;DalGwt /fHon]
cfkm\gf] e"–efudf pQm JolQm a;]sf] cj:yfdf lghnfO{ lx/f;tdf lng
;Sg]5 . lx/f;tdf lng] qmddf ;DalGwt /fHon] cfjZos cGo sfg"gL
pkfox¿ ckgfpg ;Sg]5 . o; ljifodf kmf}hbf/L s;"/df lghnfO{ lgoGq0fdf
lnOPs} b]zdf sf/afxL ug]{ jf bf]ifL JolQmsf] /fli6«otf ePsf] b]zdf a'emfpg]
eGg] ;DaGwdf k|rlnt sfg"gcg';f/ ug'{kg]{5 . :d/0fLo s'/f s] 5 eg]
ank"js{ a]kQfsf] s;"/ u/]sf] JolQm km]nf k/]sf] e"–efusf] If]qflwsf/ x/]s
/fHon] cfkm\gf] cGt/f{li6«o bfloTjcg';f/ csf]{ /fHo;dIf lghnfO{ ;'k'b{uL

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 49


gu/]df jf cGt/f{li6«o Gofoflws/0f ;dIf lghnfO{ ga'emfPsf] v08df,
cleof]hgsf] k|of]hgsf nflu ;Ifd clwsf/Lx¿ ;dIf lghnfO{ k|:t't
ug'{kb{5 .
^= of] dxf;lGwcg';f/ ank"j{s a]kQf kfg]{ JolQmsf lj?4df s:tf] k|sf/sf]
sf/afxL x'g]5 <
ank"j{s a]kQfsf] s;""/sf] cleof]u nfu]sf] JolQmnfO{ sf/afxLsf ;a}
r/0fdf :jR5 Goflos Jojxf/sf] k|Tofe"lt /xg]5 . ank"j{s a]kQfsf]
s;"/df k'k{Ifdf /flvPsf] h'g;'s} JolQmn] sfg"gåf/f :yflkt ;Ifd, :jtGq
/ lgikIf cbfnt jf Gofoflws/0f;dIf :jR5 k'k{Ifaf6 nfefljGt x'g
kfpg]5 . oL clwsf/x¿sf] k|of]u ubf{ ;DalGwt /fHosf] sfg"gcGtu{t /x]/
ank"j{s a]kQf kfg]{ sfo{nfO{ uDeL/ k|s[ltsf ck/fw;/x o;sf] Goflos
lg¿k0f ug'{k5{ .
&= ank"j{s a]ktf kfg]{ JolQmx¿sf] lj?4df cf/f]k nufPkl5 s:tf k|lqmofx¿
cjnDag ug'{k5{ <
ank"js{ a]kQf kfg]{ sfo{df ;+nUg ePsf] JolQmsf] lj?4df cf/f]k nufpg]
h'g;'s} JolQm–ljz]ifnfO{ To:tf] cf/f]ksf] tTsfn / lgikIf hfFra'em
ug]{ / cfjZos ePdf cljnDa k"0f{ / lgikIf cg';Gwfg ug]{ ;Ifd
clwsf/Lx¿;dIf To;sf tYox¿sf] k|ltj]bg ug]{ clwsf/nfO{ /fHon]
;'lgZrt ug'{kb{5 . cfjZostfcg';f/ ph'/stf{, ;fIfL, a]kQf JolQmsf
gft]bf/x¿ / ltgsf k|lt/Iff ;Nnfxsf/ ;fy} cg';Gwfgdf ;xefuL /xg]
JolQmx¿nfO{ s'g} klg k|sf/sf] b'Jo{jxf/ / qf;x¿af6 ;+/If0f ug'{k5{ .
s'g} JolQmnfO{ ank"j{s a]kQf agfOPsf] ljZjf; ug'{kg]{ dgfl;a cfwf/
ePdf o; dxf;lGwadf]lhd cf}krfl/s ¿kdf s'g} ph'/ g} gk/]sf] eP klg
;DalGwt clwsf/Ln] cg';Gwfg cl3 a9fpg' kg]{5 .
*= of] dxf;lGwcg';f/ ank"j{s a]kQflj?4sf] cg';Gwfgdf /fHosf] s:tf]
bfloTj x'g'k5{ <
of] dxf;lGwsf] k|fjwfgcg';f/ x/]s /fHon] ank"j{s a]kQflj?4sf]
cg';Gwfg ug{sf nflu cg';Gwfg;Fu ;fGble{s clen]vLs/0f, ;"rgf,

50 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


;|f]t;fwg / cfjZos clwsf/x¿ pknAw u/fpg' k5{ . To;sf nflu
a]kQf kfl/Psf JolQm /x]sf] ljZjf; ug]{ dgfl;a cfwf/ ePsf] s'g} klg
:yfgdf cfjZostfcg';f/ kx'Fr lbg'kb{5 . ;fy} x/]s /fHon] cg';Gwfgsf]
sfo{nfO{ afwf ug]{ sfo{nfO{ /f]Sg jf bl08t ug{sf nflu cfjZos pkfox¿
ckgfpg' k5{ . vf;u/L ank"j{s a]kQfsf] s;""/ u/]sf] cfzª\sf ul/Psf
JolQmx¿, ph'/stf{, ;fIfL, a]kQf JolQmsf gft]bf/x¿ nufotsf JolQmx¿df
qf; jf k|ltzf]wsf dfWodaf6 cg';GwfgnfO{ k|efljt gkfg]{ s'/f ;'lglZrt
ul/g' kb{5 .
(= /fHox¿n] ank"js a]kQfsf kLl8tx¿nfO{ ;xof]u Ufg{ Ps cfk;df s:tf
sfo{qmdx¿ cjnDag ug{ ;S5g\ <
/fHox¿n] ank"j{s a]kQfaf6 kLl8t ePsfx¿nfO{ ;xof]u ug]{ b[li6n] a]kQf
kfl/Psf JolQmx¿sf] vf]htnf; ug]{, /x]–ePsf] 7fpF 7Dofpg] / 5'6sf/f
u/fpg] ub{5g\ . ank"j{s a]kQf kfl/Psf] JolQmsf] d[To' ePsf] cj:yfdf
To:tf] JolQmsf] nf; ;ª\sng ug]{ jf ufl8Psf] cj:yfdf eP lrxfg
vf]tNg], klxrfg ug]{ / cjz]ifx¿ kmsf{pg] s'/fdf kf/:kl/s ;xfotfsf
pkfox¿ cjnDag ug{ ;S5g\ .
!)= /fHon] JolQmnfO{ a]kQf kfg]{ sfo{x¿nfO{ lgoGq0f ug{ s:tf sfo{x¿ ug'k{ b{5 <
of] dxf;lGwsf] kIf ePsf] x/]s /fHon] s;}nfO{ klg uf]Ko y'gfdf /flvg] 5}g
eGg] s'/fsf] k|Tofe"lt ug'{k5{ . o:tf] k|Tofe"lt ubf{ x/]s /fHon] s'g} k"jf{u|x
g/fvL cfkm\gf] b]zsf] sfg"gdf lgDglnlvt cj:yf pNn]v ug'{kb{5M
-s_ Goflos :jtGqtfsf] k|Tofe"lt ug]{,
-v_ :jtGqtfsf] k|Tofe"lt ug{ clVtof/k|fKt clwsf/Lx¿ tf]Sg],
-u_ :jtGqtfaf6 jl~rt ul/Psf] JolQmnfO{ cf}krfl/s dfGotfk|fKt /
;'kl/j]lIft :jtGqtfsf] k|Tofe"lt ug]{,
-3_ :jtGqtfaf6 jl~rt s'g} klg JolQmnfO{ lghsf] kl/jf/ jf lghn]
OR5fPsf] s'g} JolQm;Fu sfg"gn] tf]s]sf] zt{adf]lhd e]63f6
tyf s'/fsfgL ug{ lbg] jf To:tf] JolQm ljb]zL ePdf cGt/f{li6«o

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 51


sfg"gcg';f/ lghsf] s'6gLlts clwsf/Lx¿ ;dIf ;~rf/–;Dks{
ug]{ clwsf/ ;'lglZrt ug]{,
-ª_ ;Ifd / sfg"gL clwsf/Lx¿ tyf lgsfox¿nfO{ lx/f;tdf /flvPsf]
JolQm;dIf k'Ug lbg] /
-r_ plNnlvt clwsf/x¿ :jtGqtf jl~rt ul/Psf] JolQm :jod\n]
k|rng ug{ g;Sg] x'gfn], lghsf cfkmGt, k|ltlglw jf ltgsf
;Nnfxsf/ jf cGo JolQmn] ;a} cj:yfdf, :jtGqtfsf] Kf|Tofe"ltsf
nflu cbfnt;dIf sf/afxL rfnfpg kfpg] xs ;'lglZrt ug]{ .
!!= dxf;lGwsf] k|fjwfgnfO{ k|j4{g ug{ ;lGwsf] kIf ePsf] /fHon] s:tf] gLlt
cjnDag ug'{kb{5 <
x/]s /fHon] sfg"g sfof{Gjog ug]{ clwsf/L, lghfdtL jf ;}lgs clwsf/L,
:jf:Yo clwsf/L, ;fj{hlgs kbflwsf/L / :jtGqtfaf6 jl~rt JolQmnfO{
x]g]{ jf Jojxf/ ug]{ sfddf ;fd]n x'g ;Sg] cGo JolQmx¿sf] tflnddf
of] dxf;lGwsf] ;DalGwt k|fjwfgsf af/]df lGfDgfg';f/ cfjZos lzIff /
hfgsf/L k|bfg ug'{kg]{5M
-s_ ank"j{s a]kQf kfg]{ s'/fdf /fHosf clwsf/Lx¿sf] ;+nUgtf /f]Sg],
-v_ /fHosf lgsfon] ank"js{ a]kQfsf] ;DaGwdf /f]syfd / cg';Gwfgsf]
dxTTjnfO{ hf]8 lbg],
-u_ ank"js{ a]kQf;DaGwL dfldnfx¿sf] zL3|tfk"j{s ;dfwfg ug{
;DalGwt clwsf/L jf lgsfox¿n] k|fyldstf lbg],
-3_ x/]s /fHon] ank"js{ a]kQf kfg]{ sfo{ ug{ c¥xfpg], clVtof/L lbg] jf
k|f]T;flxt ug]{ cfb]z jf lgb]{zg lbg] s'/fnfO{ /f]Sg],
-ª_ x/]s /fHon] ank"j{s a]kQf kfg]{ sfo{ ug{ lbOPsf] cfb]znfO{ dfGg
c:jLsf/ ug]{ JolQmnfO{ ;hfo gul/g] s'/f ;'lglZrt ug]{ /
-r_ x/]s /fHon] ank"j{s a]kQf kfg]{ sfo{ ePsf] jf of]hgf agfPsf]
cj:yfdf ;DalGwt clwsf/L jf lgsfodf k'g/fjnf]sg jf pkrf/sf]

52 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


xs k|fKt ug{ cfjZos pkfox¿ ;'lglZrt ug]{ .
!@= of] dxf;lGwn] ank"j{s a]ktf ePsf JolQmx¿sf] clwsf/nfO{ s;/L
;'lglZrt u/]sf] 5 <
x/]s kLl8tnfO{ ank"j{s a]kQfsf] kl/l:yltsf af/]df ;To, cg';Gwfgsf]
k|ult / glthf Pjd\ a]kQf JolQmx¿sf] cj:yf yfxf kfpg] clwsf/
5 . a]kQf kfl/Psf JolQmx¿sf] vf]htnf; ug]{, a]kQf kfl/Psf] cfzª\lst
:yfg 7Dofpg] tyf d'St ug]{, d[To' ePsf] cj:yfdf a]kQf JolQmsf] z/L/ jf
To;sf cjz]ifx¿ 7Dofpg of] dxf;lGwsf] kIf ePsf x/]s /fHon] kxn
ug'{kb{5 . x/]s /fHon] cfkm\gf] b]zsf] sfg"gL k|0ffnLdf ank"j{s a]kQf
sfo{af6 kLl8t ePsfx¿nfO{ kl/k""/0f k|fKt ug]{ tyf zL3|, :jR5 / kof{Kt
Ifltk"lt{ kfpg] clwsf/sf] ;'lglZrt ug'{kb{5 .
/fxt, Ifltk"lt{ jf kl/k'/0fsf nflu ;DklQ k'gM:yf{kgf, k'gjf{;, dof{bf /
Vofltsf] k'gM:yfkgf nufotsf] k|Tofe"lth:tf s'/fx¿ kb{5g\ . o;sf ;fy},
x/]s /fHon] a]kQf JolQmsf] cj:yf :ki6 geP;Dd cg';Gwfg sfo{nfO{
lg/Gt/tf lbg'sf ;fy} a]kQf JolQmsf] sfg"gL l:yltsf af/]df jf lghsf
gft]bf/x¿sf] ;fdflhs enfO, cfly{s dfldnf, kfl/jfl/s ;DklQsf]
clwsf/sf ;DaGwdf pko'Qm sfo{x¿ ug'{kb{5 .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 53


cGt/f{li6«o dfgjLo sfg"gx¿, !($(
!= cGt/f{li6«o dfgjLo sfg"g eGgfn] s] a'lemG5 <
cGt/f{li6«o dfgjLo sfg"g eGgfn] ljz]if u/L o'¢ jf ;z:q ;ª\3if{sf
a]nf nfu' x'g] sfg"gnfO{ elgG5 . o;n] cGt/f{li6«o jf /fli6«o o'¢ jf
;z:q ;ª\3if{nfO{ lgoldt ug]{, o'¢ jf ;z:q ;ª\3if{af6 pTkGg x'g]
kL8f jf c;/nfO{ sd ug]{ tyf k|ToIf ¿kdf o'¢ jf ;z:q ;ª\3if{df
;xefuL gePsf / s'g} sf/0fjz o'¢ jf ;z:q ;ª\3if{df efu lng
c;Ifd JolQmx¿sf] ;'/Iff ug'{sf ;fy} pgLx¿sf lj?¢df s'g} klg
cdfgjLo Jojxf/ ug{ /f]s nufPsf] 5 . o;nfO{ o'¢sf] sfg"g jf
;z:q åGåsf] sfg"g eg]/ klg lrGg] ul/G5 . To;}u/L :jLh/NofG8sf]
h]g]efdf kfl/t ePsf] x'gfn] oL ;lGwx¿nfO{ h]g]ef dxf;lGw klg
eGg] ul/Psf] 5 . cGt/f{li6«o dfgjLo sfg"gsf k|d'v ;|f]t h]g]ef
dxf;lGwx¿ / ltgsf cltl/Qm cfn]vx¿ x'g\ .
@= k|d'v h]g]ef dxf;lGwx¿ s]–s] x'g\ <
k|d'v h]g]ef dxf;lGwx¿ o; k|sf/ 5g\M
s_ o'4 d}bfgdf 3fOt] tyf la/fdL ePsf ;}lgsx¿sf] cj:yf ;'wf/
;DaGwL dxf;lGw, !($(
v_ ;d'b|df 3fOt], la/fdL / ;ª\s6u|:t hxfhsf ;z:q ;]gfsf
;b:ox¿sf] cj:yf ;'wf/;DaGwL, dxf;lGw, !($(
u_ o'4aGbLx¿;Fu ul/g] Jojxf/;DaGwL, dxf;lGw, !($( /
3_ o'¢sf] ;dodf u}/;}lgs JolQmx¿sf] ;+/If0f;DaGwL, dxf;lGw,
!($(
#= h]g]ef dxf;lGwn] ljif]z u/L s;sf] ;'/Iffdf Wofg lbG5 <
h]g]ef dxf;lGwn] o'4af6 kLl8t ePsfx¿sf] ;'/Iffsf] k|Tofe"lt
ub{5 . h;n] vf;u/L ;z:q ;ª\3if{df jf o'4df k|ToIf ¿kdf efu
glng] JolQmx¿, h:t}M la/fdL, 3fOt] eO{ n8\g c;Ifd of]4fx¿,
y'gfdf /x]sf, xltof/ la;fPsf of]4fx¿ / ;j{;fwf/0f gful/sx¿sf]

54 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


;'/Iffdf Wofg lbG5 .
$= h]g]ef dxf;lGwsf] s:tf] dxTTj /x]sf] 5 <
ljz]if u/]/ of] dxf;lGw o'4sf a]nf cfslif{t x'g] ePsf]n] ljZjdf
o'4af6 jf o'4sf] sf/0faf6 a9\b} uPsf] dfgjLo kL8f / IfltnfO{ sd
ug{, o'4nfO{ lgoldt / Jojl:yt ug{ / u}/;}lgssf] ;+/If0f ug{sf lglDt
h]g]ef dxf;lGwsf] dxTj 5 .
%= cfGtl/s ;z:q ;ª\3{ifdf cGt/f{li6«o dfgjLo sfg"gsf s'g–s'g
b:tfj]hx¿ k|d'v ¿kdf nfu' x'G5g\ <
cfGtl/s ;z:q ;ª\3{ifdf h]g]ef dxf;lGwsf] ;femf wf/f # / h]g]ef
dxf;lGwsf] bf];|f] cltl/Qm cfn]v k|d'v ¿kdf nfu' x'G5g\ .
^= h]g]ef dxf;lGwx¿sf] wf/f # nfO{ lsg ;femf wf/f elgPsf] xf] <
rf/j6} h]g]ef dxf;lGwx¿sf] wf/f # df cfGtl/s åGå jf ;z:q
;ª\3{ifdf åGå/t kIfx¿n] kfngf ug'{kg]{] Go""gtd dfgjLo Jojxf/x¿
ePsf] Pp6} k|sf/sf] x'g] sfg"gL Joj:yfsf] pNn]v ul/Psf] x'gfn]
h]g]ef dxf;lGwx¿sf] wf/f # nfO{ …;femf wf/fÚ elgPsf] xf] .
&= h]g]ef dxf;lGwx¿sf] ;femf wf/f # cg';f/ Go""gtd dfgjLo Jojxf/
x¿leq s:tf–s:tf Jojxf/x¿ kb{5g\ <
h]g]ef dxf;lGwx¿sf] ;femf wf/f # cg';f/ o'4/t kIfx¿n] kfngf
ug{'kg]{ Go"gtd dfgjLo Jojxf/x¿ o;k|sf/ 5g\ M
!= ;ª\3{ifdf ;lqmo ¿kdf efu glng] JolQmx¿, ;z:q ;]gfsf
xltof/ TofUg] JolQmx¿, 3fOt] cyjf la/fdL eO{ gh/aGbdf
cyjf cGo s'g} sf/0fn] n8fOFaf6 cnu ePsf JolQmx¿nfO{
hflt, wd{, ljZjf;, lnª\u, hGd, wg cyjf To:t} cfwf/df
e]befj gu/L h'g;'s} kl/l:yltdf klg ug'{kg]{ dfgjLo Jojxf/ /
@= la/fdL / 3fOt] JolQmx¿ ;ª\sng u/L ug'{kg]{ dfgjLo Jojxf/ .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 55


*= h]g]ef dxf;lGwx¿sf] ;femf wf/f # cg';f/ ug{ gx'g] Jojxf/x¿
s'g–s'g x'g\ <
;ª\3{ifdf ;lqmo ¿kdf efu glng] JolQmx¿, ;z:q ;]gfsf xltof/
TofUg] JolQmx¿, 3fOt] cyjf la/fdL eO{ gh/aGbdf cyjf cGo s'g}
sf/0fn] n8fOFaf6 cnu ePsf JolQmx¿sf] lj?4df lgDg Jojxf/x¿
ug{ x'b}gM
• xTof, cª\ueª\u, oftgf,
• aGws agfpg],
• JolQmut dof{bfdf cf3ft k'¥ofpg], ljz]if u/]/ ckdfghgs /
xf]Rofpg] Jojxf/ /
• sfg"gadf]lhd :yfkgf ePsf] cbfntsf] lg0f{oljgf b08 ;'gfpg
/ To;nfO{ sfof{Gjog ug{ .
(= h]g]ef dxf;lGwsf] kfngf s–s;n] ug'{k5{ <
o'4 jf ;z:q åGå/t kIfx¿n] h]g]ef dxf;lGwsf] kfngf ug'{k5{ .
!)= h]g]ef dxf;lGwsf] kfngf gu/]df s]–s:tf] sf/afxL x'g ;Sb5 <
dfgjLo sfg"gsf] kfngf gu/]df o'4 ck/fw jf dfgjtflj?4sf]
ck/fwsf ;fy} dfgjsf] hLjg, :jtqtf / dof{bfsf] pNnª\3g u/]sf]
dflgG5 . o:tf] ck/fw ug]{ lj?4 cGt/f{li6«o kmf}hbf/L cbfntdf
sfg"gL sf/afxL x'g ;Sb5 .

56 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


cflbjf;Lx¿ / cGt/f{li6«o >d ;ª\u7gsf] dxf;lGw g+ !^(
!= cGt/f{li6«o >d ;ª\u7gsf] dxf;lGw g+= !^( eGgfn] s] s] a'lemG5 <
cGt/f{li6«o >d ;ª\u7gsf] dxf;lGw g+= !^( eGgfn] cflbjf;Lx¿sf]
ljlzi6 klxrfg, ;+:s[lt / hLjg k4lt nufotsf Jofks
clwsf/x¿ ;d]6]sf] cGt/f{li6«o ;lGw eGg] a'lemG5 . of] dxf;lGwdf
e"ld, e"efu / ;|f]t, cfTdlgl0f{t ljsf;sf k|fyldstfsf clwsf/nfO{
:jMJoj:yfkg / ;xJoj:yfkgsf ¿kdf klxrfg ug]{ nufotsf
k|fjwfgx¿ ;d]l6Psf 5g\ . dxf;lGwsf] cg'df]bg u/]kl5 cGt/f{li6«o
sfg"gcg';f/ ;DalGwt d'n'sn] o;sf k|fjwfgx¿nfO{ /fli6«o txdf
sfof{Gjog ug]{ sfg"gL bfloTj l;h{gf x'G5 .
@= cGt/f{li6«o >d ;ª\u7gsf] dxf;lGw g+= !^( nfO{ g]kfnn] slxn]
cg'df]bg u/]sf] xf] <
cGt/f{li6«o >d ;ª\u7gsf] dxf;lGw g+= !^( nfO{ g]kfnn] @)^$
;fn ebf} @* ut]] cg'df]bg u/]sf] xf] .
#= dxf;lGw g+= !^( cGtu{t /fHosf] bfloTjx¿ s]–s] x'g\ <
dxf;lGw g+= !^( cGtu{t cflbjf;Lx¿;Fu k/fdz{ / pgLx¿sf]
k|ltlglwTj u/fP/ ;+oGqx¿ agfpg] / ;~rfng ug]{, cflbjf;Lx¿;Fu
k/fdz{ u/]/ k/fdz{sf nflu pko'Qm ;+oGq / k|lqmofx¿ :yflkt
ug]{, d'n'ssf] cGo ;d'bfox¿;Fu a/fa/L x}l;otdf ;a} clwsf/
pkef]usf] ;'lglZrt ug]{, cflbjf;Lx¿sf] ;fdflhs, cfly{s /
;f+:s[lts clwsf/x¿ k"0f{¿kdf pkef]u ug{ k|j4{g ug]{, cflbjf;Lx¿
/ d'n'ssf cGo ;d'bfolar ljBdfg ;fdflhs cfly{s b'/L cGTo
ug]{, / cflbjf;Lx¿sf ;+:yfx¿nfO{ k|j4{g / ;xof]u ug]{ /fHosf]
d'Vo bfloTjx¿ x'g\ .
$= cflbjf;Lx¿sf] ;xeflutf dxf;lGw g+= !^( df s:tf] Joj:yf
ul/Psf] 5 <
dxf;lGw g+= !^( sf] wf/f ^–!-v_ cg';f/ ;/sf/n] æ;DalGwt

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 57


;d"xx¿n] ;/f]sf/ /fVg] gLlt tyf sfo{qmdx¿sf] sfof{Gjogsf nflu
lhDd]jf/ lgjf{lrt ;+:yf tyf k|zf;lgs Pjd\ cGo cª\ux¿sf]
lg0f{o lng] ;a} txx¿df :jtGqtfk"j{s / cGo ;d"xhlQs} ;xefuL
x'g kfpg] dfWodx¿ lgdf{0f ug'{kb{5Æ egL Joj:yf ul/Psf] 5 .

58 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


kl/R5]b—%
dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL cfjlws ;dLIff /
dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgf
-s_ dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL cfjlws ;dLIff
!= dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL cfjlws ;dLIff eg]sf] s] xf] <
ljZjJofkL cfjlws ;dLIffdf s] x'G5 <
;+o'Qm /fi6«;ª\3n] cfkm\gf ;b:o /fi6«x¿sf] ;du| dfgj clwsf/sf]
cj:yf af/]df cfjlws ¿kdf hfgsf/L kfpg tyf dfgj clwsf/
cj:yfdf ;'wf/ ug{ cfjZos l;kmfl/; ug]{ k|of]hgsf] nflu cfjlws
¿kdf k|To]s ;f9] rf/ jif{df ;DalGwt b]zsf] dfgj clwsf/
cj:yfsf] k'g/fjnf]sg ug]{ k|lqmof g} dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL
cfjlws ;dLIff xf] . o;nfO{ ;+o'Qm /fi6«;ª\3n] dfgj clwsf/sf]
cg'udg ug]{ ljleGg k|lqmofx¿dWo]sf] Ps k|lqmof klg eGg ;lsG5 .
o; k|lqmofcGtu{t ;+o'Qm /fi6«;ª\3sf ;a} ;b:o /fi6«x¿sf] ;du|
dfgj clwsf/ cj:yfsf] af/]df clgjfo{ ¿kdf ;dLIff x'G5 .
@= o;sf] ;'?jft slxn]af6 ePsf] xf] <
dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL cfjlws ;dLIffsf] ;'?jft ;+o'Qm
/fi6«;ª\3df ;g\ @))^ dfr{ !% -@)^@ r}q @ _ df dfgj clwsf/
kl/ifb\sf] :yfkgf ePkl5 ePsf] xf] . dfgj clwsf/ kl/ifb\sf]
:yfkgf;Fu} kl/ifb\sf] !* h'g @))& -@)^$ c;f/ $_ sf] k|:tfj
g+= %.! df dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL cfjlws ;dLIff -UPR_
:yfkgfsf] k|:tfj ul/of] . dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL cfjlws
;dLIffsf] klxnf] ;q ;g\ @))* af6 ;'? ePsf] xf] .
#= g]kfn dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL cfjlws ;dLIff k|lqmofdf
slxn]b]lv ;xefuL ePsf] xf] <
dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL cfjlws ;dLIff;DaGwL k|lqmofdf
g]kfn pQm ;dLIffsf] klxnf] ;qb]lv g} ;xefuL ePsf] xf] . g]kfn

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 59


cfkm\gf] cfjlws k|ltj]bg;lxt klxnf] k6s ;g\ @)!! df o;
k|lqmofdf ;xefuL ePsf] xf] .
$= dfgj clwsf/ cj:yfsf] ljZjJofkL cfjlws ;dLIffcGtu{t g]kfnsf]
bf];|f] cfjlws ;dLIff slxn] ePsf] lyof] <
ljZjJofkL cfjlws ;dLIffsf] klxnf] a}7sdf k|fKt ;'emfjx¿sf]
sfof{Gjogsf] cj:yf ;fy;fy} dfgj clwsf/sf cGo k|lta4tfx¿sf]
kfngf / jt{dfg dfgj clwsf/ cj:yf;d]tnfO{ ;d]6L g]kfnsf] bf];|f]
cfjlws ;dLIff gf]e]Da/ $, @)!% df eof] . ;f] ;dLIffsf] nflu
g]kfn ;/sf/af6 /fli6«o k|ltj]bg / /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u,
/fli6«o dlxnf cfof]u / /fli6«o blnt cfof]usf] ;+o'Qm k|ltj]bg k]z
ePsf] lyof] . o;afx]s u}/;/sf/L ;ª\3;+:yfx¿af6 klg ;+o'Qm /
5'6\6f5'6\6} k|ltj]bgx¿ k]z ePsf lyP . @@ dfr{, @)!^ df o;
;dLIffsf l;kmfl/;x¿nfO{ dfgj clwsf/ kl/ifbn] cg'df]bg u/]sf]
lyof] .
%= g]kfnsf] dfgj clwsf/ cj:yf;DaGwL k|ltj]bgdfly slt ;'emfjx¿
k|fKt ePsf lyP <
;f] k|ltj]bgdfly ePsf] ;dLIffaf6 g]kfnnfO{ !(% j6f l;kmfl/;x¿
k|fKt ePsf lyP . tL dWo] g]kfn ;/sf/n] !%@ j6fnfO{ sfof{Gjog
ug{ :jLsf/ u/]sf] / $# j6fsf] xsdf xfnnfO{ sfof{Gjog ug{
c;dy{tf hgfPsf] 5 .
^= g]kfnnfO{ ljleGg /fi6«x¿n] lbPsf ;'emfjx¿ s]–s:tf lyP <
bf];|f] cfjlws ;dLIffdf g]kfnnfO{ dfgj clwsf/sf yk cGt/f{li6«o
dxf;lGwx¿sf] cg'df]bg ug]{, /fli6«o sfg"gx¿df ;+zf]wg ug]{, dlxnf,
afnaflnsf, ckfª\utf ePsf JolQm, cNk;ª\Vos tyf ;LdfGts[t
ju{, t];|f] lnª\uLx¿dfly x'g] e]befj tyf lx+;fnfO{ /f]Sg], /fli6«o dfgj
clwsf/ cfof]u nufot dfgj clwsf/ ;+:yfx¿nfO{ yk ;'b[9Ls/0f
ug]{, ;ª\qmd0fsfnLg GofonfO{ yk dha'b agfpg], df}lns xsx¿sf]
k|efjsf/L sfof{Gjog ug]{ nufot gful/s tyf /fhgLlts Pjd\

60 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


cfly{s, ;fdflhs / ;f+:s[lts clwsf/x¿sf ljifodf ;'emfjx¿
k|fKt ePsf lyP .
&= dfgj clwsf/ cj:yfsf] ljZjJofkL cfjlws ;ldIff cGtu{t
g]kfnsf] t];|f] cfjlws ;ldIff slxn] eof] <
clwsf/ cj:yfsf] ljZjJofkL t];|f] cfjlws ;ldIff ;g\ @)@!
hgj/L dlxgfdf ;DkGg eO{ l;kmfl/; ;d]t k|fKt ePsf 5g\ .
-v_ g]kfn ;/sf/sf] dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgf
*= dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgf eg]sf] s] xf] <
cli6«ofsf] /fhwfgL leogfdf ;g\ !((# df ;DkGg ;+o"Qm /fi6«;+3Lo
ljZj dfgj clwsf/ ;Dd]ngn] dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / k|j4{gsf]
nflu /fli6«o sfo{of]hgf tof/ u/L k|efjsf/L ?kdf sfof{Gjog ug{
cfkm\gf ;b:o /fi6«x¿nfO{ cfXjfg u/]sf] lyof] . ;f] cfXjfgnfO{
;fsf/ ?k lbg ;/sf/n] gful/s ;dfh / lghL If]qsf] ;d]t /fo,
;Nnfx, ;'emfj / k/fdz{ lnO{ cfjlws ljsf; of]hgf ;/x dfgj
clwsf/sf] ;d]t /fli6«o sfo{of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog ug{
yflnPsf] xf] . dfgj clwsf/k|lt /fi6«n] cGt/f{li6«o ?kdf hgfPsf
k|ltj4tfx¿nfO{ d'n'sdf Jofjxfl/s ?kdf sfof{Gjog ug{sf] nflu
g]kfn ;/sf/n] agfPsf] cfjlws sfo{of]hgf g} dfgj clwsf/
/fli6«o sfo{of]hgf xf] .
(= g]kfndf dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgfsf] ;'?jft slxn]af6
z'?jft eof] <
g]kfndf dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgfsf] ;'?jft cf=j=
@)^!÷@)^@ af6 ePsf] xf] . ;f] cfly{s jif{df g]kfn ;/sf/n]
dfgj clwsf/sf] lq–jifL{o k|yd /fli6«o sfo{of]hgf hf/L u/]sf]
lyof] . lj=;+= @)^@÷)^# ;fnsf] /fhg}lts kl/jt{g;Fu} ;fdflhs
;dfgtfsf] cjwf/0fdf cfwfl/t eO{ dfgj clwsf/sf] ;+/If0f /
k|j4{g ug{ /fHo :jod\ lhDd]jf/ / pQ/bfoL aGg'kg]{ cj:yfsf] l;h{gf
x'g uof] . o;} tYonfO{ Wofgdf /fvL g]kfn ;/sf/n] kl/dfh{g ;lxt

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 61


cf=j= @)^$÷@)^% b]lv csf]{ lq–jifL{o dfgj clwsf/ /fli6«o
sfo{of]hgf nfu' u¥of] . o:t} cf=j= @)^&÷)^* b]lv @)^(÷)&)
;Dd t];|f] / cf=j= @)&!÷)&@ b]lv @)&%÷)&^ ;Dd rf}yf] /
xfn cf= @)&&÷)&* b]lv cf=j= @)*!÷)*@ ;Dd kfFrf} /fli6«o
sfo{of]hgf sfof{Gjogdf /x]sf] 5 .
!)= dfgj clwsf/ kfFrf}+ /fli6«o sfo{of]hgfsf p2]Zox¿ s]–s]
/x]sf 5g\ <
dfgj clwsf/ ;DaGwL kfFrf}+ /fli6«o sfo{of]hgfsf p2]Zox¿ b]xfo
adf]lhd /x]sf 5g\ M–
• dfgj clwsf/sf] ;Ddfg, ;+/If0f / ;Dj4{g ub}{ ljlwsf] zf;g
sfod ug]{
• g]kfnsf] ;+ljwfg tyf sfg"gåf/f k|Tofe"t dfgj clwsf/sf]
jf:tljs pkef]u jftfj/0f l;h{gf ug]{
• dfgj clwsf/k|lt /fli6«o tyf cGt/f{li6«o bfloTj sfof{Gjog
ug]{
• ;fj{hlgs tyf lghL If]q Pj+ ;fdflhs hLjgsf ;a} kIfx¿df
dfgj clwsf/ ;+:s[ltsf] k|j4{g ug]{
• ;+ljwfg k|bQ ;fdflhs Gofosf] xs sfof{gjogsf nflu
cfly{s ;fdflhs tyf z}lIfs b[li6n] k5fl8 k/]sf ju{,
;d'bfosf] ;+/If0f / ;zlQms/0f ug]{
!!= dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgfdf s'g–s'g ljifo ;d]l6Psf 5g\ <
dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgfdf lgDg !& j6f ljifox¿
;d]l6Psf 5g\ M–
!= lzIff
@= :jf:Yo
#= vfB clwsf/
$= cfjf;
%= >d tyf /f]huf/

62 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


^= afn clwsf/ / afn Gofo
&= ;fdflhs Gofo
*= vfg]kfgL tyf ;/;kmfO{
(= nlIft ju{sf] ;+/If0f, ;zlQms/0f / ljsf;
!)= jftfj/0f / bLuf] ljsf;
!!= ;fF:s[lts clwsf/
!@= sfg"gL ;'wf/ / Gofo k|zf;g
!#= lx/f;t tyf sf/fuf/ ;'wf/
!$= ;+qmd0fsflng Gofo
!%= /fli6«o tyf cGt/f{li6«o lgsfosf l;kmfl/;÷;'emfj sfof{Gjog
ug]{
!^= dfgj clwsf/ lzIff
!&= ;+:yfut ;'b[9Ls/0f
!@= sfo{of]hgf sfof{Gjogsf nflu lhDd]jf/ lgsfo / ;xof]uL lgsfo
eGgfn] s] a'lemG5 <
sfo{of]hgfsf] pb\b]Zo xfl;n ug{ / sfo{of]hgfdf lgwf{l/t
s[ofsnfksf] sfof{Gjog ug{sf] nflu k|d'v e"ldsf /xg] lgsfonfO{
lhDd]jf/ lgsfo elgG5 . lhDd]jf/ lgsfonfO{ tf]lsPsf] s[ofsnfk
sfof{Gjog ug{ ;xof]u ug]{ lgsfonfO{ ;xof]uL lgsfo elgG5 .
!#= sfo{of]hgf sfof{Gjogdf ;Da4 lhDd]jf/ lgsfosf] e"ldsf s:tf]
/xG5 <
sfo{of]hgfsf] p4]Zo xfl;n ug{ k|d'v e"ldsf /xg] lhDd]jf/ lgsfo /
;xof]uL lgsfo tf]lsPsf] 5 .
lhDd]jf/ lgsfosf] d'Vo sfo{x¿ lgDg adf]lhd /x]sf] 5 M–
-s_ ;DalGwt lqmofsnfk sfof{Gjog ug{ d'Vo pQ/bfloTj lng]
-v_ gLlt jf sfg"gsf] th'{df jf kl/dfh{g ug'{kg]{ ePdf To;sf] g]t[Tj
lng]

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 63


-u_ cfjZos ;|f]t / ;fwg pknAw u/fpg]
-3_ b'O{ jf b'O{ eGbf a9L lgsfosf] ;+nUgtf /xg] ePdf tL lgsfoaLr
;dGjo ug]{
-ª_ sfo{of]hgf sfof{Gjogsf] k|ltj]bgsf nflu ;Dks{ JolQm tf]Sg]
-r_ sfof{Gjogsf qmddf afwf c8\sfp b]lvPdf To:tf] afwf
c8\sfp km'sfpg]
;xof]uL lgsfosf d'Vo sfo{x¿ lgDg adf]lhd /x]sf] 5 M–
-s_ ;DalGwt lqmofsnfk sfof{Gjog ug{ lhDd]jf/ lgsfonfO{
;3fpg]
-v_ lhDd]jf/ lgsfosf] cg'/f]w cg'?k cfjZos ;|f]t;fwg /
ljz]if1tf pknAw u/fpg]
-u_ lhDd]jf/ lgsfo ;dIf ;DalGwt lqmofsnfksf] ;DaGwdf
cfjZostf cg';f/ s'g} k|:tfj jf cg'/f]w ug]{
-3_ sfo{of]hgf sfof{Gjogsf] l;nl;nfdf cGo cfjZos sfo{ ug]{
!$= sfo{of]hgf ;dGjo ;+oGq s:tf /x]sf 5g\ <
sfo{of]hgf ;dGjo ;+oGq lgDg adf]lhd /x]sf 5g\ M–
• ;+3Lo ;dGjo ;ldlt
• k|b]z ;dGjo ;ldlt
• lhNnf ;dGjo ;ldlt /
• :yfgLo tx ;dGjo ;ldlt .
;+3Lo ;dGjo ;ldlt d'Vo ;lrjsf] ;+of]hsTjdf /xg] /
k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof{nosf] dfgj clwsf/ tyf
cGt/f{li6«o ;lGw ;Demf}tf dxfzfvf x]g]{ ;x–;lrj ;b:o–
;lrj /xg] Joj:yf /x]sf] 5 . o;df /fli6«o dfgj clwsf/
cfof]usf] ;lrj kb]g ;b:o /xG5g\ .
!%= :yfgLo tx ;dGjo ;ldltsf] ;+/rgf s:tf] /xg] Joj:yf 5 <
:yfgLo tx ;dGjo ;ldltsf] ;+/rgf b]xfo adf]lhd /x]sf] 5 M
• k|d'v jf cWoIf :yfgLo tx

64 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


• pkk|d'v jf pkfWoIf, :yfgLo tx
• j8f cWoIfx¿
• ;DalGwt ljifo x]g]{ clws[tx¿
• cWoIfn] tf]s]sf] Ps hgf dlxnf ;lxt gful/s ;dfhsf tLg
hgf k|ltgLlw
• :yfgLo txdf /x]sf] ;'/Iff lgsfosf] sfof{no k|d'v–;b:o
• k|d'v k|zf;sLo clws[t :yfgLo tx –;b:o ;lrj
!^= /fli6«o sfo{of]hgf sfof{Gjogdf :yfgLo txsf] e"ldsf s:tf] /xG5 <
/fli6«o sfo{of]hgfsf] sfof{Gjogdf :yfgLo txsf] e"ldsf lgDgcg';f/
x'G5 M
• :yfgLo txsf] ;DalGwt zfvf / sfo{of]hgfsf] lqmofsnfk;Fu
;DalGwt j8fnfO{ lgb]{zg lbg] .
• sfo{of]hgfsf] sfof{Gjogsf] qmddf ;~rfng ul/g]
lqmofsnfksf] sfof{Gjogdf ;dGjo / ;xhLs/0f ug]{ .
• sfo{of]hgf sfof{Gjogsf] l:yltsf] ;dLIff ug]{ .
• sfo{of]hgf sfof{Gjosf] cg'udg :yfgLo tx gu/;ef /
ufpF;efaf6 x'g] .
!&= sfo{of]hgf sfof{Gjogsf] cg'udg eGgfn] s] a'lemG5 <
sfo{of]hgf sfof{Gjogsf nflu sfo{of]hgfdf lglb{i6 lqmofsnfksf]
lgoldt cg'udgaf6 sfof{Gjogsf] cj:yf PsLg ug{ / sfof{Gjogdf
b]lvPsf ;d:of klxrfg ug{ / lg/fs/0f ug{ ul/g] sfo{ xf] .
!*= sfo{of]hgfsf] cg'udg s'g s'g lgsfoaf6 x'g] u5{ <
sfo{of]hgfsf] b]xfosf] lgsfoaf6 cg'udg x'g]5 M
-s_ k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof{no
-v_ ;+3Lo ;+;b, k|ltlglw ;efsf] sfg"g Gofo tyf dfgj clwsf/
;ldlt
-u_ /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 65


-3_ ;+j}wflgs cfof]u / lgsfo
-ª_ dxfGofolwjQmf
-r_ k|b]z;efsf ;ldlt
-5_ :yfgLo txsf] gu/;ef / ufpF;ef
-h_ gful/s ;dfh
!(= cg'udg ug]{ lgsfosf] lhDd]jf/L tyf e"ldsf s:tf] /xG5 <
cg'udg ug]{ lgsfosf] lhDd]jf/L tyf e"ldsf b]xfo adf]lhd x'g]5 M
• cg'udg ug]{ lgsfon] lqmofsnfksf] sfof{Gjog cj:yf,
sfof{Gjogsf qmddf b]lvPsf ;d:ofsf] klxrfg ug]{
• ;d:of lg/fs/0fsf] pkfo lbg]
• lqmofsnfk sfof{Gjog ug{ nfu]sf] ;do, xfl;n ePsf] k|ultsf]
cg'udg ug]{
• lqmofsnfk sfof{Gjogsf] nflu k|fKt ;|f]t ;fwg pknAwtfsf]
cg'udg u/L k[i7kf]if0f lbg]
• k|fKt k[i7kf]if0f tyf ;'efj sfof{Gjogsf] nflu k|d'v lhdd]jf/
lgsfo / ;xof]uL lgsfodf k7fpg]
• cg'udg ug]{ lgsfon] cg'udg ug]{ ljlw tyf k|lqmof cfk;L
;dGjodf ug]{
• cg'udg sfo{df k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\ sfof{noaf6
cfjZos ;xhLs/0f x'g]
@)= dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgf sfof{Gjogdf /fli6«o dfgj
clwsf/ cfof]usf] e"ldsf s:tf] /xG5 <
dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgfsf] sfof{Gjogdf /fli6«o dfgj
clwsf/ cfof]usf] e"ldsf lgDgcg';f/ x'G5 M
• /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgf
sfof{Gjog cg'udg ;ldltdf /x]/ sfo{ ug]{,
• dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgfsf] sfof{Gjogsf] kIfsf]
:jtGq ?kdf cg'udg ug]{,

66 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


kl/R5]b– ^
-s_ dfgj clwsf/d'vL ljsf; k4lt
-!_ dfgj clwsf/d'vL ljsf; k4lt eg]sf] s] xf] <
dflg;nfO{ s]Gb|laGb'df /fv]/ ljsf; ug'{k5{ eGg] k4lt g} dfgj
clwsf/d'vL ljsf; k4lt xf] . dfgj clwsf/d'vL ljsf; k4lt
dfgj ljsf;sf] cleGg cª\u xf] . o; k4ltn] ljsf;nfO{ ef}lts
k"jf{wf/sf] ?kdf dfq glnO{ dfgj ljsf; s]lGb|t ub{5 . ;+o'Qm
k"jf{wf/sf] ?kdf dfq glnO{ dfgj ljsf;df s]lGb|t ub{5 . ;+o'Qm
/fi6«;ª\3n] ;g\ !(*^ hf/L u/]sf] ljsf;sf] clwsf/;DaGwL
3f]if0ffkqn] ljsf;nfO{ ;a} dfgj hfltsf] cx/0fLo clwsf/ eGb}
clwsf/ pkef]u ug{ ;Sg] cj:yf l;h{gf ug]{ k|lqmofsf] ?kdf :yflkt
u/]sf] 5 . 3f]if0ffkqn] lj:t[tdf cfly{s, ;fdflhs tyf /fhg}lts
k|lqmofnfO{ ljsf;sf] clwsf/ eg]sf] 5 .
@= dfgj clwsf/d'vL ljsf; k4lt;DaGwL cjwf/0ff slxn]b]lv ;'?
ePsf] dflgG5 <
;+o'Qm /fi6«;ª\3n] ljsf;sf] clwsf/;DaGwL 3f]if0ffkq, !(*^ hf/L
u/]kl5 o; cjwf/0ffsf] ;'?jft ePsf] dflgG5 .
#= dfgj clwsf/d'vL ljsf; k4ltsf d"No / dfGotfx¿ s] s] x'g\ <
kx'Fr, hjfkmb]lxtf, kf/blz{tf, dof{bf, klxrfg, ;dfgtf, ;zQmLs/0f,
;dfj]zLtf, ljljwtf, lgikIftf / P]Soj4tf nufotsf ljifox¿
dfgj clwsf/d'vL ljsf; k4ltsf d"No dfGotfx¿ x'g\ .
$= 3f]if0ffkqn] gful/sk|lt /fHonfO{ s] s:tf bfloTjx¿ tf]s]sf] 5 <
;+o'Qm /fi6« ;ª\3af6 hf/L ePsf] ljsf;sf] clwsf/;DaGwL 3f]if0ffkq
;g\ !(*^ n] /fHonfO{ ljsf;–lgdf{0f;DaGwL sfo{ ubf{ gful/sx¿sf
lgDg clwsf/sf] ;Ddfg / kl/k"lt{ ug]{ bfloTj tf]s]sf] 5 M
• ljsf; k|lqmodf ;xefuL x'g kfpg] clwsf/ (Right to
participation),

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 67


• ljsf; k|lqmofdf of]ubfg ug{ kfpg] clwsf/ (Right to
countribution) /

• ljsf;sf] k|ltkmn pkef]u ug{ kfpg] clwsf/ (Right to


enjoyment)

%= dfgj clwsf/d'vL ljsf; k4ltsf kmfObfx¿ s] s] x'g\ <


dfgj clwsf/d'vL ljsf; k4ltaf6 x'g] kmObfx¿ lgDg adf]lhd 5g\M
• o; k4ltsf] cjnDagaf6 gful/sx¿sf] cfTd;Ddfg j[l4
x'G5,
• ljsf; k|lqmofdf ;a}nfO{ ;dfg Jojxf/sf] jftfj/0f l;h{gf
x'G5,
• clt ljkGg jl~rtLs/0fdf k/]sf / czQmx¿nfO{ ;dfg
cj;/sf] pkef]u ug]{ cj:yf l;h{gf x'G5,
• ljsf; k|lqmofnfO{ Gofof]lrt agfpg ;lsG5,
• nf]stflGqs k|lqmofsf] cjnDag x'G5,
• gful/snfO{ cfkm\gf] st{Jok|lt lhDd]j/ agfpg k|]l/t u5{,
• dfgj clwsf/sf d"No–dfGotf / l;4fGtnfO{ x/]s ljsf;
sfo{qmddf ;dfj]z ul/G5,
• ljkGg, jl~rtLs/0fdf k/]sf tyf c;zQmx¿sf] clwsf/
k|rngsf] cj:yfdf ;'wf/ cfpF5 /
• cGofok"0f{ zlQm ;DaGwsf] cGTo eO{ zf]if0fd'Qm ;dfh lgdf{0fdf
of]ubfg k'U5 .
^= dfgj clwsf/d'vL ljsf; k4ltdf Wofg lbg'kg]{ ljifox¿ s] s] x'g\ <
• e]befj ug{ gx'g],
• ;DalGwt ;a} ;/f]sf/jfnfx¿sf] ;xeflutf,
• hjfkmb]lxtf /

68 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


• cfly{s, ;fdflhs jf z}lIfs b[li6n] k5fl8 k/]sf ;d'bfo,
dlxnf, cflbjf;L, hghflt, dw];L, yf?, d'l:nd, lk58fju{,
cNk;ª\Vos, ;LdfGts[t, ckfª\\utf ePsf JolQm, n}lª\us tyf
of}lgs cNk;ª\Vos, ls;fg, >lds, pTkLl8t jf lk5l8Psf]
If]qsf] gful/s tyf cfly{s ?kn] ljkGg v; cfo{ ;d]tsf]
;zQmLs/0f .
-v_ ;+o'Qm /fi6«;ª\3Lo lbuf] ljsf;sf nIox¿
!= ;+o'Qm /fi6«;ª\3Lo lbuf] ljsf;sf nIox¿ eGgfn] s]nfO{ a'lemG5 <
ul/aL dfgj clwsf/sf ax'cfoflds pNnª\3gsf] k|d'v sf/0f
xf] . o; ljifonfO{ ;+o'Qm /fi6«;ª\3n] b[li6ut u/L ;g\ @)#) ;Dd
;+;f/af6 ul/aL lgjf/0f;lxt dfgj ljsf;sf] k|j4{g ug]{ p2]Zon]
lbuf] ljsf;sf nflu ;q j6f nIox¿ lgwf{/0f u/]sf] 5 . ;+o'Qm
/fi6«;ª\3n] lgwf{/0f u/]sf tL ;qj6f nIox¿nfO{ g} ;+o'Qm /fi6«;ª\3Lo
lbuf] ljsf;sf nIo egL a'lemG5 . o;nfO{ Ps ;fxl;s / ljZjJofkL
;Demf}tfsf] ?kdf klg a'lemG5 . o;n] ;g\ @)#) ;Dd ;a} k|sf/sf
ul/aLsf] pGd"ng u/L dfgj, k[YjL / ;Gtltsf] nflu Ps ;dfg,
Gofok"0f{ / ;'/lIft ljZj lgdf{0f ug]{ kl/sNkgf u/]sf] 5 .
@= ;+o'Qm /fi6«;ª\3Lo lbuf] ljsf; nIo slxn]b]lv nfu' ePsf] xf] <
;+o'Qm /fi6«;ª\3sf ;a} !(# ;b:o /fi6«x¿sf] ;g\ @)!% sf] ;]K6]Da/df
ePsf] P]ltxfl;s lzv/ ;Dd]ngaf6 kfl/t ;+o'Qm /fi6«;ª\3Lo lbuf]
ljsf; nIo hgj/L !, @)!^ b]lv nfu' ePsf] xf] .
#= lbuf] ljsf; nIo / dfgj clwsf/sf] s] s:tf] cGt/;DaGw /x]sf]
b]lvG5 <
;+o'Qm /fi6«;+3n] ;g\ @)!% ;]K6]Dj/df hf/L u/]sf] lbuf] ljsf;sf]
nflu Ph]08f @)#) cGt/f{li6«o dfgj clwsf/ sfg'gdf cfwfl/t
/x]sf] / o;df pNn]lvt lbuf] ljsf; nIox¿n] ;a}sf] ;a} dfgj
clwsf/sf] k|Tofe"ltsf] Wo]o /fv]sf] 5 . ;qj6f lbuf] ljsf;sf
nIox¿ / o;sf !^( ;xfos nIox¿n] cfly{s, ;fdflhs tyf
dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 69
;f+F:s[lts clwsf/x¿ tyf s;}nfO{ klg k5fl8 gkfg]{ k|lta¢tf tyf
n}l·s ;dfgtf k|fKt ug]{ ljifo h;n] dfgj clwsf/sf] ;dfgtf tyf
clje]bsf] l;¢fGtnfO{ 7f]; cy{ lbg of]ubfg k'of{pg] Wo]o /fv]sf] 5 .
lbuf] ljsf;sf] nflu Ph]08f @)#) sf] sfof{Gjog cGt/f{li6«o sfg'g
sfof{Gjog ug]{ /fHosf] bfloTj;Fu d]n vfg] u/L x'g'k5{ . o;cGtu{t
/fHox¿sf] ljgf e]befj cfly{s, ;fdflhs tyf ;fF:s[lts clwsf/
x¿sf] ;Ddfg ug]{, ;+/If0f ug]{ / kl/k"lt{ ug]{ bfloTj k"/f ug'{ kb{5 .
$= lbuf] ljsf;sf] nIox¿ cGtu{t s'g s'g dfgj clwsf/x¿ kb{5g\ <
lbuf] ljsf;sf] nIox¿ cGtu{t b]xfosf dfgj clwsf/x¿ kb{5g\ :-
nIo ! ;a} 7fFpaf6 ;a} k|sf/sf ul/aLsf] cGTo ug]{
• kof{Kt hLjg:t/sf] clwsf/
• ;fdflhs ;'/Iffsf] clwsf/
• cfly{s hLjgdf dlxnfsf] ;dfg clwsf/ .
nIo @ ef]sd/Lsf] cGTo ug]{, vfWo ;'/Iff tyf pGgt kf]if0f
;'lglZrt ug]{ / lbuf] s[lifsf] k|jw{g ug]{
• kof{Kt vfWosf] clwsf/
• cGt/f{li6«o ;xfotf h;df ljZj vfb\o lgof{tdf
;dtfd"ns ljt/0fsf] ;'lglZrttf ;d]tsf] clwsf/ .
nIo # ;a} pd]/ ;d"xsf JolQmsf nflu :j:Yo hLjg ;'lglZrt ub}{
;Da[4 hLjg k|jw{g ug]{
• hLjgsf] clwsf/
• :jf:Yosf] clwsf/
• cfdf / lzz'sf] ljz]if ;+/If0fsf] clwsf/
• cGt/f{li6«o ;xof]u .
nIo $ ;a}sf nflu ;dfj]zL tyf ;dtfd"ns u'0f:t/Lo lzIff
;'lglZrt ug]{ / hLjgko{Gt l;sfOsf cj;/x¿ k|jw{g ug]{
• lzIffsf] clwsf/

70 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


• lzIffsf If]qdf dlxnf tyf lszf]/Lx¿sf] ;dfg
clwsf/
• sfd ug{ kfpg] clwsf/, k|fljlws tyf Jofj;flos
tflnd ;d]tsf] clwsf/ .
cGt/f{li6«o ;xof]u
nIo % n}l·s ;dfgtf xfl;n ug]{ / ;a} dlxnf, lszf]/L /
aflnsfnfO{ ;zQm agfpg]
• dlxnf lj?¢sf ;a} k|sf/sf lje]bsf] cGTo ug]{
• cfly{s tyf ;fdflhs hLjg
• kfl/jfl/s ;DaGw
• aRrfsf] ;+Vof / hGdfGt/ lgwf{/0f ug]{ clwsf/
• cfdf / afnjflnsfsf] ljz]if ;+/If0f
• dlxnf tyf lszf]/L lj?4 x'g] lx+;f pGd"ng ug]{
• sfdsf plrt / ;'xfpFbf cj:yfx¿ pkef]u ug]{
clwsf/ .
nIo ^ ;a}sf nflu :jR5 kfgL / ;/;kmfOsf] pknAwtf tyf lbuf]
Joj:yfkg ;'lglZrt ug]{
• z'4 lkpg] kfgL tyf ;/;kmfOsf] clwsf/
• :jf:Yosf] clwsf/
• kLpg] kfgL tyf ;/;kmfOdf u|fld0f dlxnfx¿sf] ;dfg
kx'Fr .
nIo & ;a}sf nflu lskmfotL, ljZj;gLo, lbuf] / cfw'lgs phf{df
kx'Fr ;'lglZrt ug]{,
• kof{Kt hLjg:t/sf] clwsf/
• j}1flgs k|ult tyf ;f]sf] pkof]usf] kmfObf pkef]u ug]{
clwsf/ .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 71


nIo * e/kbf]{, ;dfj]zL / lbuf] cfly{s a[l4 tyf ;a}sf nflu k"0f{
/ pTkfbgd"ns /f]huf/L / dof{l{bt sfdsf] k|jw{g ug]{
• sfdsf], /f]huf/Lsf]], sfdsf pko'Qm / cg's"n
cj:yfx¿sf] clwsf/,
• bf; jf afFwf agfO{ /fVg] / dfga a]rlavgdf lgif]w,
• /f]huf/Lsf] If]qdf dlxnfsf] ;dfg clwsf/x¿,
• afn >d lgif]w .
nIo ( pTyfgzLn k"jf{wf/sf] lgdf{0f, ;dfj]zL / lbuf]
cf}wf]uLs/0fsf] k|jw{g / gjLg vf]hnfO{ k|f]T;fxg ug]{
• cfly{s ljsf; / dfgj ;Da[l¢df 6]jf lbgsf nflu
;a}n] pkef]u ug{ ;Sg] vfnsf] ;dtfd'ns kx'Fr
;lxtsf] u'0f:t/Lo, ljZj;gLo, lbuf] tyf pTyfgzLn
k'jf{wf/sf] lgdf{0fsf] clwsf/
• cfly{s, k|ljlw tyf k|fljlws ;xfotfdf a9jfsf]
dfWodaf6 ljsf;zLn b]zx¿df lbuf] tyf pTyfgzLn
k'jf{wf/sf] ljsf; ug]{ .
nIo !) d'n's leq tyf d'n'sx¿jLrsf] c;dfgtf x6fpg]
• ;dfgtf / clje]bsf] clwsf/
• ;fj{hlgs lqmofsnfkx¿df ;xeflutfsf] clwsf/
• ;fdflhs ;'/Iffsf] clwsf/ .
nIo !! zx/ tyf dfgj a;f]af;nfO{ ;dfj]zL, ;'/lIft, pTyfgzLn
/ lbuf] agfpg]
• kof{Kt cfjf;sf] clwsf/ hdLg tyf ;|f]t ;d]tsf]
clwsf/
• ljz]ifu/L ckfËtf ePsf JolQm, afnaflnsf tyf
u|fdL0f dlxnfx¿sf] oftfoft, cGo ;'lawf tyf ;]jfdf
kx'Frsf] clwsf/
• k|fs[lts k|sf]kaf6 ;+/If0fsf] clwsf/ .
72 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u
nIo !@ lbuf] pkef]u tyf pTkfbg
• :jf:Yosf] clwsf/, ;'/lIft, :j:Yo, :jR5 tyf lbuf]
jftfj/0f clwsf/ ;d]t
• Kfof{Kt vfWo tyf ;'/lIft kLpg] kfgLsf] clwsf/
• cfˆgf k|fs[lts ;DklQ / ;|f]tx¿ :jtGqtfk"j{s
pkef]u ug{ kfpg] clwsf/ .
nIo !# hnjfo' kl/jt{g / o;sf] k|efj lgoGq0f ug{ tTsfn kxn
yfNg]
• :jf:Yosf] clwsf/, ;'/lIft, :j:Yo, :jR5 tyf lbuf]
jftfj/0fLo clwsf/ ;d]t
• Kfof{Kt vfgf tyf ;'/lIft kLpg] kfgLsf] clwsf/
• cfˆgf k|fs[lts ;DklQ / ;|f]tx¿ :jtGqtfk"j{s
pkef]u ug{ kfpg] clwsf/ .
nIo !% :ynLo kof{j/0fsf] ;+/If0f, k'gyf{kgf / lbuf] Joj:yfkg
ug]{, d?e'dLs/0f / e'Ifo /f]Sg] tyf h}ljs ljljwtfsf]
;+/If0f ug]{
• :ynLo / hnr/ kfl/l:yltsLo k|0ffnL / To;sf
;]jfx¿, vf;u/L h+un, l;d;f/, lxdfn tyf ;'Vvf
e"ldsf] ;'/Iff, k'gM:yfkgf tyf lbuf] k|of]usf] clwsf/
• d?e"lds/0flj?¢ n8\g] / v8]/L tyf jf9Lk|efljt
e"ldnufot cGo e"ld tyf df6f]df cfPsf] x|f;nfO{
;'wf/ u/L klxn]s} cj:yfdf k'of{pg] / e"ldx|f; t6:y
ub}{ k|sf]k Joj:yfkg .
nIo !^ lbuf] ljsf;sf] nflu zflGtk'0f{ / ;dfj]zL ;dfhsf]
k|j{wg ug]{, ;a}sf] Gofodf kx'Fr ;'lglZrt ug]{ / ;a} txdf
k|efjsf/L, hjfkmb]xL / ;dfj]zL ;+:yfsf] :yfkgf ug]{
• JolQmsf] hLjg, :jtGqtf / ;'/Iffsf] clwsf/
-oftgfaf6 d'lQm ;d]t_

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 73


• ;a} k|sf/sf lx+;f, b'Jo{jxf/ tyf zf]if0f -a]rlavg
;d]t_ af6 afnaflnsfsf] ;+/If0f
• Gofodf kx'Fr tyf sfg'gL k|lqmofsf] (due process)
clwsf/
• sfg'gL JolQmsf] x}l;otsf] clwsf/
• ;fj{hlgs lqmofsnfkdf efu lng kfpg] clwsf/
• ;"rgfdf kx'Frsf] clwsf/ .
nIo !& lbuf] ljsf;sf nflu ljZjJofkL ;fem]bf/L ;zQm agfpg] /
sfof{Gjogsf nflu ;|f]t ;fwg ;b[9 ug]{
• ;Dk"0f{ hgtfsf] cfTdlg0f{osf] clwsf/
• ;a} hgtfsf] ljsf;sf] clwsf/ / cGt/f{li6«o ;xfotf
• j}1flgs k|ult tyf ;f]sf] pkof]usf] kmfObf pkef]u
ug]{ x/]s JolQmsf] -j}1flgs If]qdf cGt/f{li6«o ;xfotf
k|flKt ;d]t_ clwsf/
• uf]kgLotfsf] clwsf/ .
%= lbuf] ljsf; nIo k|flKtdf /fli6«o dfgj clwsf/ ;+:yfx¿sf] e"ldsf
s] s:tf] /x]sf] 5 <
d]l/8f 3f]if0ffkqn] @)#) Ph]08fsf] sfof{Gjog tyf dfgj clwsf/sf]
k|Tofe"ltsf nflu /fli6«o dfgj clwsf/ ;+:yfx¿n] ;+o'Qm /fi6«;+3Lo
k]l/; l;¢fGtdf /x]/ ltgLx¿sf] pNn]vgLo sfof{b]z tyf clwsf/sf]
k|of]u ub}{ s] s;/L ;xof]u ug{ ;Sb5g\ eGg] s'/fsf] ?k/]vf k|:t't
u/]sf] 5M
• /fli6«o÷ k|b]z÷ :yfgLo ;/sf/nfO{ ;'emfj lbg ;Sg],
• r]tgf km}nfpg] tyf 5nkmn / ;xeflutfsf] k|jw{g ug]{,
• sfof{Gjogsf nflu ;fem]bf/sf] ljsf; tyf lbuf] agfpg] sfo{
ug]{,
• /fli6«o ;"rsx¿sf] to ug]{,
• k|ultsf] cg'udg tyf k|ltj]bg k]z ug]{,

74 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


• ;/sf/nfO{ hjfkmb]xL agfpg],
• dfgj clwsf/sf] pn+3gdf cg';Gwfg ug]{,
• Gofodf kFx'rsf] ;'lglZrttf ug]{ .
^= lbuf] ljsf; plNnlvt nIosf cfwf/e"t kfFr :tDex¿ s] s] x'g\ <
lbuf] ljsf;sf plNnlvt ;q nIox¿sf k[YjL, dfgj ;+j[l4 zflGt
/ ;dembf/L u/L kfFrj6f cfwf/e"t :tDex¿ tf]lslbPsf 5g\ .
h;n] k[YjLdf /x]sf k|fs[lts ;|f]t, ;fwg / jftfj/0f efjL k':tfsf
nflu ;+/If0f ug]{, ;a} k|sf/sf ul/aL / ef]sd/Lsf] cGTo ub}{ dfgj
dof{bf Pjd\ ;dfgtf sfod ug]{, dflg;sf] ;+j[l4sf] nflu k|s[lt;Fu
;fd~h:otf sfod ub}{ ;Dd'Ggt hLjgsf] ;'lglZrttf ug]{, zflGtk"0f{,
Gofo;ª\ut / ;dfj]zL ;dfhsf] lgdf{0f ug]{ / ;zQm ljZjJofkL
;fem]bf/Låf/f lbuf] ljsf;sf Ph]08fx¿sf] sfof{Gjog ug]{ pNn]v
ul/Psf] 5 .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 75


-u_ Joj;fo / dfgj clwsf/
!= Joj;fo eg]sf] s] xf] <
Ps jf PseGbf a9L JolQm jf ;+:yfx¿sf] ;+nUgtfdf cfo cfh{g ug]{ jf
d'gfkmf sdfpg] pb\\b]Zon] s'g} j:t' jf ;]jfsf] pTkfbg, lgdf{0f, lsga]r,
cfbfg k|bfg jf cfk"lt{ ug]{ u/fpg] k]zf, Jofkf/ jf Jofj;flos sfo{nfO{ g}
Joj;fo eGg] ;Demg' k5{ . o;nfO{ pBf]u, Jofkf/ / jfl0fHosf] ;dli6ut
:j?k eg]/ klg a'‰g] ul/G5 . o; cGtu{t Joj;fosf] ;~rfns Pjd\
dflns, ;~rfngdf b}lgs ?kdf of]ubfg lbg] sd{rf/L jf sfdbf/ /
Joj;fosf] ;]jf jf j:t' -;fdfg_ pkef]u ug]{ pkef]Qmfx¿sf] k|ToIf jf
k/f]If?kdf ;+nUgtf /xG5 .
@= Joj;fo / dfgj clwsf/sf] cjwf/0ff s;/L / lsg cfof] <
;fdflhs ;+/rgfsf] kl/lwleq /xL sfo{ ug]{ x/]s Joj;foLsf] sfd
sf/jfxLsf] ;sf/fTds jf gsf/fTds k|efj k|ToIf jf ck|ToIf ?kdf
;dfhdf kg]{ ub{5 . o;} ;Gb{edf ;dfhdf /xL, ;dfhdf cjl:yt ;|f]t
;fwgsf] k|of]u, ToxfF a;f]af; ug]{ JolQmx¿sf] of]ubfgaf6 kmfO{bf lnO{
;~rflnt x'g] Jofkf/ Joj;fox¿ ;fdflhs lxtk|lt pQ/bfoL x'g'k5{
eGg] cjwf/0ff cGtu{t ;+:yfut ;fdflhs bfloTj (corporate social
responsibility) sf] ljsf; ePsf] lyof] . oBlk o; bfloTjsf] k"lt{
afWosf/L gePsf] x'Fbf k|foh;f] Joj;foLx¿ klG5g] k|j[lt ;[hgf ePsf]
tyf kl5Nnf] ;dodf 7"nf nufgLdf s]lGb|t Joj;fox¿sf] ljsf; eP;Fu}
o;sf] uDeL/ c;/ klg k|ToIf ?kdf dfgj clwsf/sf] ljifodf kg{ yfn]sf]
kl/k|]Ifdf Joj;foLx¿nfO{ JolQmsf] dfgj clwsf/k|lt bfloTjaf]w u/fpFb}
;+j]bgzLn, pQ/bfoL Pjd\ hjfkmb]xL agfpg æJoj;fo / dfgj clwsf/Æ
cjwf/0ffsf] ljsf; ePsf] xf] .
#= Joj;fon] s;/L dfgj clwsf/nfO{ c;/ ub{5 <
Joj;fo / ;f];Fu hf]l8P/ cfpg] JolQmut -hLgj, dof{bf, :jtGqtf, ;dfgtf,
;'/Iff_ ;fdflhs, ;f+:s[lts, cfly{s, jftfj/0fLo nufotsf cfofdx¿sf]
a]jf:tfn] dfgj clwsf/df k|ToIf tyf ck|ToIf c;/ kfb{5 . o;df ljz]ift
Joj;foLx¿n] sfdbf/x¿sf] nflu sfo{:yndf ;'/lIft jftfj/0f ;[hgf
76 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u
gug]{, ;f] sf] kl/0ffd:j?k sfdbf/sf] Hofg hf]lvddf kg]{, sfdbf/sf]
;fdflhs ;"/Iffsf] ljifonfO{ a]jf:tf ug]{, u}/sfg"gL ?kdf afnaflnsfnfO{
hf]lvdo'Qm sfo{df nufpg], Joj;fo ;~rfngaf6 k/]sf] jftfj/0fLo
k|efjaf6 JolQmsf] :jf:Yo / hLjgdf kg]{ c;/sf] cjd"Nog ug]{, cflbjf;L
hghfltsf] k/Dk/fut ;|f]tsf] k|of]usf] clwsf/df x:tIf]k, pkef]Qmfsf]
clwsf/nfO{ a]jf:tf tyf xfgLsf/s j:t' pTkfbg, ;]jfsf] Go"gu'0f:t/
h:tf sfdsf/jfxLx¿ kb{5g\ . o:tf sfo{sf] gsf/fTds c;/x¿ b]xfosf
dfgj clwsf/sf ljifodf uEdL/ ?kdf kb{5g\M
• afFRgsf] nflu cfjZos kof{Kt hLjg:t/sf] clwsf/
• Gofof]lrt / cg's"n sfo{ cj:yf
• kfgL / :jR5tf ;DaGwL clwsf/
• lzIffsf] clwsf/
• ;"rgfdf kx'Frsf] clwsf/
• e]befj lj?4sf] clwsf/
• ljsf;sf] clwsf/
• >ldssf] / cflbjf;L hghfltsf] clwsf/
$= Joj;fo / dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo k|]mdjs{ eGgfn]
s] a'lemG5 <
cdof{lbt Jofj;flos lqmofsnfkaf6 dfgj clwsf/df kg]{ gsf/fTds
c;/nfO{ ;Daf]wg ug{ tyf o;af6 k|efljt JolQmsf] dfgj clwsf/nfO{
;Ddfg, ;+/If0f ub}{ pkrf/ ;lxtsf] ljsNk k|bfg ug]{ p2]Zosf ;fy ;g\
@))* df ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] dxf;lrjsf] ljz]if k|ltlglw, hf]g ?UuLn]
(special representative of the UN secretary general) ljsf;
u/]sf] cjwf/0ffnfO{ Joj;fo / dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt ;+o'Qm
/fi6« ;+3Lo k|]mdjs{ elgG5 . ljz]if u/L Joj;fonfO{ 3/]n' >d sfg"g /
jftfj/0fLo sfg"gkfngstf{sf] kl/lwleq Nofpg o; k|m]djs{sf] kl/kNkgf
ul/Psf] lyof] . oBlk o; k|m]djs{n] sfg"gL afWotf (legal obligation)
eGbf klg dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt sfg"gL st{Jo (legal duty) nfO{

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 77


;[hgf ub{5 .
%= Joj;fo / dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo l;4fGt, @)!!
eg]sf] s] xf] <
;g\ @))* df hf]g ?UuLn] ljsf; u/]sf] Joj;fo / dfgj clwsf/;Fu
;DalGwt k|]mdjs{nfO{ ;g\ @)!! Dff ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo dfgj clwsf/
kl/ifbn] dfu{lgb]{zs l;4fGtsf] ?kdf ;j{;Ddltn] :jLsf/]sf] l;4fGt g}
Joj;fo / dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo l;4fGt xf] .
o;sf d'Vo tLg vDaf 5g\ (three pillars of UN guiding principles
on BHR) h;cGtu{t lgDg ljifox¿ ;dflji6 ePsf 5g\M
• dfgj clwsf/ ;+/If0f ug]{ /fHosf] st{Jo (state duty to protect)
• dfgj clwsf/ ;Ddfg ug]{ Jofj;flos If]qsf] lhDd]jf/L (corporate
responsibility to respect)
• pkrf/df kx'Fr -Goflos tyf u}/Goflos (access to remedy_ .
^= Joj;fo / dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo k|]mdjs{df ;dfj]z
dfgj clwsf/k|lt k|oTgzLntf (human rights due diligence) sf]
l;4fGtn] s] cjwf/0ffnfO{ k|fyldstfdf /fVb5 <
Joj;fon] dfgj clwsf/df kfg]{ ;Defljt / jf:tljs k|lts"n c;/nfO{
;ls|otfsf ;fy Joj:yfkg ug'{kg]{ cjwf/0ffnfO{ dfgj clwsf/k|lt
k|oTgzLntfsf] l;4fGtn] k|fyldstfdf /fVb5 . o;nfO{ k"lt{ ug{sf] nflu
sDkgLx¿n] lgDg sbdx¿ rfNg'kg]{ egL pNn]v ePsf] kfOG5 M
• dfgj clwsf/df kg{ ;Sg] ;Defljt / jf:tljs k|lts"n c;/nfO{
klxrfg ug]{ .
• k|f;+lus sDkgL k|s[ofx¿eGbf aflx/ x'g] k|efj d"Nof+sgaf6 kQf
nfu]sf] tYox¿nfO{ PsLs[t u/L cfjZos sfo{ ug]{ . (action
oriented work)
• sfo{ / pkfox¿sf] k|efjsfl/tf kQf nufpg] .
• k|efjnfO{ s;/L ;Daf]wg ul/g] eGg] ;DaGwdf ;"rgf k|bfg ug]{ tyf
kof{Kt gLlt / k|s[ofaf/] ;/f]sf/jfnfO{ hfgsf/L lbg] .

78 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


&= Joj;fo / dfgj clwsf/sf] ljifodf ;ls|o cGt/f{li6«o lgsfox¿ tyf ;f]
;DaGwdf ePsf yfngLx¿ s] s:tf 5g\ <
-s_ ;g\ @)!! Dff dfgj clwsf/ kl/ifbn] Joj;fo / dfgj clwsf/;Fu
;DalGwt kfFr ljz]if1 /xg] u/L ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo sfo{ ;d"x (UN
Working Group on BHR) u7g u/]sf] lyof] . d"nt Joj;fo /
dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt d'2f Pjd\ o;;Fu ;DalGwt dfu{lgb]{zs
l;4fGtsf] sfof{Gjog cj:yfdf /x]sf rng / r"gf}tLx¿df ;Djfb,
;xsfo{ ug]{ tyf cfjZostf cg';f/ uGtJo d'n's e|d0f ug]{
nufotsf] sfof{b]z o; sfo{;d"xn] k|fKt u/]sf] lyof] .
-v_ ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo dfgj clwsf/;DaGwL pRrfo'Stsf] sfof{no (UN
Office of the High Commissioner for Human Rights) n]
dfgj clwsf/ ;+/If0fsf] bfloTj k"/f ug{df ;/sf/nfO{ dbt ub{5
/ clxn]sf] dfgj clwsf/ r'gf}tLx¿sf] klxrfg u/L k|ltls|ofsf]
ljsf; ug{ dGr k|bfg ub{5 .
-u_ ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo cGt/f{li6«o ;xdlt (UN Global Compact): o;
;xdltn] dfgj clwsf/sf] ljZjofkL l;4fGt, >d tyf jftfj/0fsf]
ljifodf sDkgLx¿sf] /0fgLlt / sfo{x¿df ;dGjo ;'lglZrt ug{
e"ldsf lgjf{x ub{5 .
-3_ cGt/f{li6«o ljQ skf]{/];g (International Finance Corporation):
:jLsfo{ jftfj/0fLo tyf ;fdflhs kl/0ffd pGd'v k|f]h]S6sf]
;'lglZrttfsf] nflu ljQstf{x¿sf] bfloTj ;DaGwL cGt/f{li6«o
dfkb08 to ug]{ lgsfosf] ?kdf o; skf]{/];gn] sfo{ ub{5 .
-ª_ cGt/f{li6«o >d ;+u7g (International Labour Organization):
Gofof]lrt / ;Eo >dnfO{ k|f]T;fxg ug]{ sfof{b]z af]ssf] o; lgsfo
cGtu{t clje]b, ;dfg >dsf] nflu ;dfg kfl/>lds, ha/h:tL
Pjd\ afn >dsf] lgif]w nufotsf] ljifo ;d]6\g] cf7 d'Vo dxf;GwL
/x]sf] 5 . pQm ;lGwx¿sf] sfof{Gjogdf Joj;fo / dfgj clwsf/sf]
d"n ;f/ /xg] x'Fbf cGt/f{li6«o >d ;+u7gsf] ljif]z e"ldsf /xG5 .
-r_ /fli6«o dfgj clwsf/ ;+:yfx¿ ;DaGwL ljZjofkL u7aGwg

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 79


(Global Alliance on National Human Rights Institutions
- GANHRI): /fli6«o dfgj clwsf/ ;+:yfsf] ljZjofkL g]6js{sf]
?kdf /x]sf] o; lgsfosf] dfgj clwsf/ ;+/If0f, k|j{4g / cg'udgdf
ljif]z e"ldsf /xG5 .
-5_ /fli6«o dfgj clwsf/ ;+:yfx¿sf] If]qLo g]6js{x¿n] (Regional
Networks of NHRIs) klg /fli6«o dfgj clwsf/ ;+:yfx¿sf]
u7g, ;'b[9Ls/0f / ljsf;sf] nflu cxd e"ldsf lgjfx{ u/L dfgj
clwsf/ ;+/If0fsf] bfo/fnfO{ km/flsnf] kfg{ d2t k'of{pFb5g\ . o:tf
If]qLo g]6js{x¿ rf/j6f 5g\ .
*= Joj;fonfO{ dfgj clwsf/k|lt ;+j]bgzLn / hjfkmb]xL agfpg /fli6«o
dfgj clwsf/ ;+:yfsf] e"ldsf s] /xG5 <
k]l/; l;4fGtsf] hudf :yfkgf ePsf /fli6«o dfgj clwsf/ ;+:yfsf]
dfgj clwsf/ ;+/If0f / k|j{4gdf d'Vo e"ldsf /xG5 . pQm e"ldsf lgjf{x
ug]{ ;Gbe{df dfgj clwsf/ pNnª3g ;DaGwL ph'/L lng], dfgj clwsf/
k|j4{gsf] nflu jsfnt / ;Djfb ug]{, ;fem]bf/L ug]{, cg'udg, cg';Gwfg
u/L cfjZos sf/jfxL / Ifltk"lt{sf] nflu l;kmfl/; ug]{, gLltut ;'wf/sf]
nflu kxn ug]{ nufotsf sfo{x¿ kb{5g\ .
(= Joj;fo / dfgj clwsf/ ;DaGwdf xfn;Dd /fli6«o dfgj clwsf/
cfof]uaf6 ePsf kxnx¿ s]–s] x'g\ <
Joj;fo / dfgj clwsf/ ;DaGwdf /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]uaf6
xfn;Dd lgDg ljifout kxnx¿ ePsf 5g\ M
-s_ jsfnt÷;DjfbM
• ;a} cfj|jf;L sfdbf/x¿ / lghx¿sf] kl/jf/sf ;b:ox¿sf]
clwsf/sf] ;+/If0f;DaGwL cGt/fli6«o dxf;lGwnfO{ cg'df]bg
ug{ ;/sf/nfO{ l;kmfl/; .
• dfgj clwsf/ /Ifs, gful/s ;dfh, Federation of Nepalese
Chambers of Commerce and Industry (FNCCI),
xf]6]n ;+3, j}b]lzs /f]huf/ tyf Joj;fo / dfgj clwsf/
;DaGwL clwsf/Lx¿;Fu ;Djfb .

80 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


• Joj;fo / dfgj clwsf/ ;DaGwL ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo sfo{;d"x;Fu
;Djfb .
-v_ ;fe]mbf/LM
• blIf0f sf]l/of, stf/ / dn]lzofsf] /fli6«o dfgj clwsf/
cfof]u;Fu ;xdltkq (memorandum of understanding)
u/]sf] .
• gful/s ;dfh;Fusf] ;xsfo{df cfk|jf;L sfdbf/, af}l4s
;DklQ ;DaGwdf ;+o'Qm hgr]tgf k}mnfpg] sfo{ Pj+ cg'udg
u/]sf] .
• Jofj;flos If]qaf6 af}l4s ;DklQsf] clwsf/df k/]sf c;/
;DaGwdf cg'udg u/L k|ltj]bg k|sfzg u/]sf] .
• cfk|jf;L sfdbf/x¿sf] clwsf/sf] ;DaGwdf ;g\ @)!@
/ @)!* df /fli6«o dfgj clwsf/ ;+:yfx¿sf] cGt/f{li6«o
;Dd]ng sf7df8f}Fdf cfof]hgf u/]sf] .
-u_ cg'udg / cg';GwfgM
• lj/f6gu/df ;~rflnt s'v'/f Joj;foaf6 lemFufdf ePsf]
j[l4n] :jf:Yodf kf/]sf] k|efj ;DaGwdf cg'udg / l;kmfl/; .
• wflbË lhNnfdf ;8s lj:tf/sf] s|ddf ;/:jtL s'dfnsf]
xTof ePsf] d'2fdf cg';Gwfg / Ifltk"lt{ .
• hgsk'/sf] yf]sljs|]tfx¿ (whole-sellers) n] cf}iflwsf]
sf6]{lnË u/]sf] ljifodf cg'udg / lg/fs/0f .
• lj/f6gu/sf] Ps Jofj;flos 3/df ;'/Iff uf8{sf] ?kdf sfo{/t
JolQmsf] b'3{6gf ePsf] ljifodf Ifltk"lt{sf] nflu l;kmfl/; .
• ;g\ @)!%÷!^ df ef/tn] 5 dlxgfsf] nflu g]kfndf nufPsf]
c3f]lift cfly{s gfsfaGbLsf] ;dodf b]zsf] dfgj clwsf/
cj:yf ;DaGwdf cfof]un] :j]tkq -white paper_ hf/L
u/]sf] .
• a}lsË If]qdf ul/g] Joj:yfnfO{ n}lËs ;dfgtf tyf

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 81


;dfj]zLs/0fsf] kl/k|]Ioaf6 cg'udg u/]sf] .
• pkef]Qmf, >lds, cfk|jf;L sfdbf/, g]kfndf cfO=Pn=cf]=
!^( sf] cj:yf ;DaGwdf cg'udg .
• sf]le8–!( dxfdf/Ldf kqsf/x¿sf] /f]huf/sf] ljifo / 7"nf
ldl8of xfp;sf] e"ldsf ;DaGwdf cg'udg .
• k|]; lj1lKtx¿ Dffkm{t ;do ;dodf Wofgfsif{0f u/fPsf] .
-3_ dWo:ttfM
• @@) s]=eL lvDtL 6«flG:d;g nfO{gsf] g]kfn ;/sf/, g]kfn
ljB't k|flws/0f / cflbjf;L hghflt ;+3if{ ;d"xaLrsf] d'2fdf
dWo:tstf{sf] e"ldsf lgjf{x u/]sf] .
• ljleGg k|fb]lzs txdf lglh af]l8{Ë ljBfno / lzIfs
;+3aLrsf] ljjfbdf dWo:tstf{sf] e"ldsf lgjf{x .
-ª_ of]hgf tyf gLltut ;'wf/M
• alb{of, 9f]/kf6g, lrtjg /fli6«o lgs'~hx¿df /x]sf] ;+/lIft
If]qdf (buffer zone) a:g] :yfgLo afl;Gbfsf] cfly{s,
;fdflhs tyf ;f+:s[lts clwsf/, hLjgsf] clwsf/ ;+/If0f
ug{ ;/sf/nfO{ l;kmfl/; u/]sf] .
• ;8s lj:tf/ Pjd\ kmf:6 6«ofs ;8s lgdf0f{ ubf{ j}slNks
;dfwfg k|bfg gu/L :yfgLo afl;GbfnfO{ lj:yfkg gug{
;/sf/nfO{ l;kmfl/; u/]sf] .
• ;g\ @)!! Dff pkef]Qmfsf] dfgj clwsf/ cg'udg lgb]{lzsf
nfu" ul/Psf] .
• Kffrf}F /fli6«o dfgj clwsf/ sfo{of]hgfdf Joj;fo / dfgj
clwsf/sf] ljifo ;dfj]z ug{ l;kmfl/; u/]sf] .
• cfof]usf] /0fgLlts of]hgf / jflif{s sfo{qmddf Joj;fo /
dfgj clwsf/nfO{ ;dfj]z ul/Psf] .
-r_ Joj;fo / dfgj clwsf/ ;DaGwdf cfof]uaf6 lgDg k|ltj]bgx¿
k|sfzg ePsf]M

82 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


• cfk|jf;L sfdbf/sf] dfgj clwsf/ ;DaGwdf vf]h k|ltj]bg
tyf cg'udg .
• cfO{=Pn=cf]= !^( / dfgj clwsf/ ljifos cj:yf k|ltj]bg .
• jftfj/0f / dfgj clwsf/ ;DaGwdf cg'udg k|ltj]bg .
• ljZjJofkL cfjlws ;dLIffsf] k|ltj]bg .
!)= g]kfndf Joj;fo / dfgj clwsf/sf] ljifodf xfn;Dd s] s:tf ljsf;x¿
ePsf 5g\ <
-s_ dfgj clwsf/nfO{ yk hf]8 lbb} ;g\ !((# df ePsf] leofgf
sGkm/]G;n] ckgfPsf] Vienna Declaration and Plan of Action
df g]kfnn] x:tfIf/ u/]sf] .
-v_ g]kfn ;/sf/n] Kffrf}F /fli6«o dfgj clwsf/ sfo{of]hgfdf Joj;fo /
dfgj clwsf/sf] ljifonfO{ ;d]6]sf] h;df dfgj clwsf/ ;DaGwdf
!& ljifox¿ ;dfj]z ePsf] . o; ;DaGwdf ;+3Lo, k|fb]lzs,
lhNnf:t/Lo / :yfgLo txdf u/L $ txdf ul7t ;dGjo ;ldlt u7g
ePsf] . ;+3Lo ;dGjo ;ldltdf cfof]usf] ;lrj kb]g ;b:o /x]sf] .
-u_ g]kfn ;/sf/sf] dfgj clwsf/ /fli6«o sfo{of]hgfdf Joj;fo / dfgj
clwsf/sf lgDg ljifox¿ ;d]l6Psf 5g\ M
• >dsf] ;Ddfg, sfo{ ug]{ jftfj/0fdf ;'wf/
• gofF /f]huf/ If]q, zLk / pBdzLntfsf] ljsf;
• Joj;fo / dfgj clwsf/ ;DaGwL lgb]{lzsf / l;4fGtx¿sf]
kfngf ug{ k|f]T;fxg
• j}b]lzs >d k|jf; / o'jf /f]huf/L
• ;dflxt ;fdflhs ;'/Iff of]hgf
• cgf}krfl/s If]qdf >ldsx¿sf] ;fdflhs ;'/Iff
• lzIff, :jf:Yo, jf;:yfg, vfB, pkef]Qmsf] clwsf/
• jftfj/0fLo tyf ;fdflhs Gofo
-3_ ljZjofkL cfjlws ;dLIffsf] s"n tLg rs|df -;g\ @)!!, @)!% /

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 83


@)@)_ lgDg ljifout l;kmfl/;x¿ g]kfnnfO{ k|fKt ePsf]M
• ;dfg >dsf] nflu ;dfg kfl/>lds
• j}b]lzs >d k|jf;
• afn >d, sfo{:yndf dlxnfsf] ;'/Iff
• n}lËs ?kdf ;+j]bgzLn / pQ/bfoL
• n}lËs ;dfgtf / ;fdflhs ;dfj]zLs/0f
• Ifltk"lt{, b08xLgtf
• Joj;fo / dfgj clwsf/sf] ;jfndf skf]{/]6sf] bfloTj
!!= Joj;fo / dfgj clwsf/sf] ;DaGwdf b]vf k/]sf r'gf}tLx¿ s] s] 5g\ <
Joj;fo / dfgj clwsf/sf] ljifonfO{ ;Daf]wg ug]{ l;nl;nfdf lgDg
;d:of Pjd\ r'gf}tLx¿ /x]sf 5g\M
• Joj;fo / dfgj clwsf/;Fu ;dlk{t ;/sf/L sfo{of]hgfsf] cefj .
• Joj;fo / dfgj clwsf/sf] ljifodf Jofj;flos If]qsf] a'emfOsf]
:t/ .
• ;dGjodf sdL .
• gLltsf] cefj / sfof{Gjogdf ;d:of .
• dfgj clwsf/sf] ;+/If0f, ;Ddfg / pkrf/ ;DaGwdf ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo
k|m]djs{df a'emfOsf] sdL .
!@= Joj;fo / dfgj clwsf/nfO{ ;Fu;Fu} n}hfg] ;Gbe{df /fli6«o dfgj
clwsf/ cfof]usf] d"n k|fyldstfdf kg]{ ljifo s] s] x'g ;S5g\ <
Jofj;flos lqmofsnfknfO{ dfgj clwsf/d}qL agfpg] ;Gb{edf cfof]usf]
ljz]if e"ldsf /xG5 h;nfO{ sfof{Gjog ug{ cfof]usf] lgDgadf]lhdsf
sbdx¿sf] cf}lrTotf /xG5M
• Jofj;flos clgoldttfaf6 dfgj clwsf/df k/]sf] c;/k|lt
;/sf/sf] lgis[otf b]lvPsf] ;Gbe{df ph'/L u|x0f u/L cfjZos hfFr
ug]{ .
• Joj;fo / dfgj clwsf/sf] d'2fdf cg'udg / cg';Gwfg ug]{ .

84 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


• Joj;fo / dfgj clwsf/sf] ljifodf lg/Gt/ ;s[otf ;'lglZrt ug{
jflif{s sfo{of]hgf agfO{ cfjZostf cg';f/ k|ltls|of lbg] .
• cfof]usf] 5}7f}F /f0fgLlts of]hgfdf Dffgj clwsf/d}qL Joj;fosf]
ljifonfO{ k|fyldstfdf /fVg] .
• Jofj;flos / ;/sf/L If]qdf hgr]tgf clej[l4 / jsfntd'vL
sfo{s|d ;~rfngdf s]lGb|t /xg] .
• Joj;fo / dfgj clwsf/sf] ljifodf ;s[o /fli6«o tyf cGt/f{li6«o
;+3 ;+:yf;Fu ;xsfo{df sfd ug]{ .
• cGo ljifout dfgj clwsf/ cfof]u;Fusf] ;xsfo{ / ;dGjonfO{
;'b[9Ls/0f ug]{ .
• Joj;fo / dfgj clwsf/ kl/jlt{t ;dosf] dfu;Fu} lj:tfl/t xF'b}
hfg] ljifo ePsf] x'Fbf ;f] ;DaGwdf dfgj clwsf/d'vL vf]hsfo{
(research work) nfO{ k|fyldstfdf /fVg] .
• dfgj clwsf/sf] ;+/If0f, ;Ddfg / pkrf/ ;DaGwdf ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo
k|]mjs{sf] jsfnt ug]{ .
!#= >d cfk|jf;gsf] ;Gbe{df Joj;fo / dfgj clwsf/sf] ljifonfO{ ;Daf]wg
ug{ cGt/f{li6«o:t/df s:tf] ;+oGq /x]sf] 5 <
>d cfk|jf;gdf p7]sf ;d:ofnfO{ /fli6«o ;+oGqsf] kl/lwleq dfq
;Lldt /fvL ;Daf]wg ug{ hl6n Pjd\ r'gf}tLk"0f{ x'g hfG5 . To;}n] >d
cfk|jf;gdf pTkGg Joj;fo / dfgj clwsf/ ;DaGwL d'2fx¿sf] ;Daf]wg
ug{ cGt/f{li6«o ;+oGqsf] plQs} dxTj /xG5 . o; ;Gb{edf cfly{s ;xsfo{
/ ljsf;sf] nflu ;g\ !(^! df :yflkt cGt/f{li6«o ;+:yf -Organization
for Economic Co-operation and Development, OECD) n]
/fli6«o cg'ejx¿ cfbfg k|bfg u/L ;femf cfly{s tyf ;fdflhs ;d:ofsf]
;dfwfg vf]Hg ljleGg b]zsf ;/sf/x¿nfO{ kmf]/d k|bfg ub{5 . ;g\ @))!
Dff g]kfn klg o; ;+:yfsf] ;b:o ag]sf] lyof] . ax'/fli6«o pBdx¿nfO{
dfgj clwsf/sf] ljifodf hjfkmb]xL agfpg] p2]Zosf ;fy ;g\ @)!! Dff
o; ;+:yfn] lgb]{lzsf (OECD Guidelines) agfPsf] lyof] . ljif]zu/L
lhDd]jf/ Joj;fo ;~rfngdf ax'/fli6«o pBdx¿nfO{ lgb]{zg ug]{ k|of]hgfy{
dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 85
;/sf/x¿sf] l;kmfl/;sf] ;dli6ut ?k g} cf]=O=;L=8L= lgb]{lzsf xf] . o;n]
dfgj clwsf/, >ldsx¿sf] clwsf/ / jftfj/0fLo ljifodf lhDd]jf/
Jofj;flos ls|ofsnfksf] nflu dfkb08 lgwf{/0f ub{5 . u}/lhDd]jf/
Jofj;flos ls|ofsnfkaf6 gsf/fTds ?kdf k|efljt JolQmx¿sf] u'gf;f]
nufot sDkgLaLrsf] u'gf;f]nfO{ ;Daf]wg ug]{ k|of]hgfy{ o; lgb]{lzsfn]
ljlzi6, ;/sf/ ;dly{t cGt/f{li6«o u'gf;f] ;'Gg] ;+oGqsf] ;[hgf u/]sf] 5 .
lgb]{lzsfsf] kfngf gug]{ sDkgLlj?4 ph'/L ;'Ggsf] nflu k|To]s b]zdf
/fli6«o ;Dks{ s]Gb| (National Contact Points, NCPs) sf] :yfkgf ul/
g'kg]{ Joj:yf o; lgb]{lzsfdf 5 . o;/L k|fKt ePsf ph'/Lx¿sf] ;Daf]wg
dWo:ytf tyf c? d]nldnfksf] cEof;x¿dfk{mt cfk;L ;dembf/Ldf ug]{
ul/G5 .

86 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


cg';"rLx¿
cg';"rL—!
g]kfnsf] ;+ljwfgdf
/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u;DaGwL Joj:yf
wf/f @$*= /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]uM
-!_ g]kfndf Ps /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u /xg]5, h;df cWoIf /
cGo rf/ hgf ;b:o /xg]5g\ .
-@_ /fi6«kltn] ;+j}wflgs kl/ifb\sf] l;kmfl/;df /fli6«o dfgj clwsf/
cfof]usf cWoIf / ;b:osf] lgo'lQm ug]{5 .
-#_ /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf] cWoIf / ;b:osf] kbfjlw lgo'lQm
ePsf] ldltn] 5 jif{sf] x'g]5 .
-$_ pkwf/f -@_ adf]lhd lgo'Qm cWoIf tyf ;b:osf] k'gM lgo'lQm x'g
;Sg] 5}g . t/ ;b:onfO{ cWoIfsf] kbdf lgo'lQm ug{ ;lsg]5 / To:tf]
;b:o cWoIfsf] kbdf lgo'lQm ePdf lghsf] kbfjlw u0fgf ubf{
;b:o ePsf] cjlwnfO{ ;d]t hf]8L u0fgf ul/g]5 .
-%_ pkwf/f -#_ df h'g;'s} s'/f n]lvPsf] eP tfklg b]xfosf] s'g}
cj:yfdf /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf cWoIf jf ;b:osf] kb
l/Qm x'g]5 M
-s_ lghn] /fi6«klt;dIf lnlvt /fhLgfdf lbPdf,
-v_ lghsf] lj?4 wf/f !)! adf]lhd dxfleof]usf] k|:tfj kfl/t
ePdf,
-u_ zf/Ll/s jf dfgl;s c:j:ytfsf] sf/0f ;]jfdf /xL sfo{
;Dkfbg ug{ c;dy{ /x]sf] egL ;+j}wflgs kl/ifb\sf] l;kmfl/;df
/fi6«kltn] kbd'Qm u/]df /
-3_ lghsf] d[To' ePdf .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 87


-^_ b]xfosf] of]Uotf ePsf] JolQm /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf] cWoIf
jf ;b:o kbdf lgo'lQmsf nflu of]Uo x'g]5M
-s_ cWoIfsf] xsdf dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / ;+j4{gsf] If]qdf
ljlzi6 of]ubfg k'¥ofPsf k|wfg GofofwLz jf ;jf{]Rr cbfntsf]
GofofwLzsf] kbaf6 ;]jflgj[Q JolQm jf dfgj clwsf/sf]
;+/If0f / ;+j4{g jf /fli6«o hLjgsf ljleGg If]qdf sDtLdf @)
jif{ lqmofzLn /xL ljlzi6 of]ubfg k'¥ofO{ Voflt k|fKt u/]sf],
-v_ ;b:osf] xsdf dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / ;+j4{g,
afnaflnsfsf] xslxtsf] If]qdf sfo{/t jf /fli6«o hLjgsf
ljleGg If]qdf sDtLdf aL; jif{ lqmofzLn /xL ljlzi6 of]ubfg
k'¥ofO{ Vofltk|fKt u/]sf],
-u_ dfGotf k|fKt ljZjljBfnoaf6 :gfts pkflw xfl;n u/]sf],
-3_ k} tF fln; jif{ pd]/ k""/f u/]sf],
-ª_ lgo'lQm x'Fbfsf avt /fhgLlts bnsf] ;b:o g/x]sf] /
-r_ pRr g}lts rl/q ePsf] .
-&_ /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf cWoIf / ;b:osf] kfl/>lds /
;]jfsf zt{ ;ª\3Lo sfg"gadf]lhd x'g]5 . /fli6«o dfgj clwsf/
cfof]usf cWoIf / ;b:o cfkm\gf] kbdf axfn /x];Dd lghx¿nfO{
dsf{ kg{] u/L kfl/>lds / ;]jfsf zt{ kl/jt{g ul/g] 5}g . t/ r/d
cfly{s lj>[ª\vntfsf sf/0f ;ª\s6sfn 3f]if0ff ePsf] cj:yfdf
of] Joj:yf nfu' x'g] 5}g .
-*_ /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf] cWoIf jf ;b:o eO;s]sf] JolQm
cGo ;/sf/L ;]jfdf lgo'lQmsf nflu u|fXo x'g] 5}g . t/ s'g} /fhgLlts
kbdf jf s'g} ljifosf] cg';Gwfg, hfFra'em jf 5fgjLg ug]{ jf s'g}
ljifosf] cWoog jf cGj]if0f u/L /fo, dGtJo jf l;kmfl/; k]z ug]{
s'g} kbdf lgo'Qm eO{ sfd ug{ o; pkwf/fdf n]lvPsf] s'g} s'/fn]
afwf k'¥ofPsf] dflgg] 5}g .

88 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


wf/f @$(= /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf] sfd, st{Jo / clwsf/M
-!_ dfgj clwsf/sf] ;Ddfg, ;+/If0f / ;+j4{g tyf To;sf] k|efjsf/L
sfof{GjognfO{ ;'lglZrt ug'{ /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf] st{Jo x'g]5 .
-@_ pkwf/f -!_ df plNnlvt st{Jo k""/f ug{ nflu /fli6«o dfgj clwsf/
cfof]un] b]xfoadf]lhdsf sfd ug{]5M
-s_ s'g} JolQm jf ;d""xsf] dfgj clwsf/ pNnª\3g jf To;sf] b'?T;fxg
ePsf]df kLl8t cfkm}+ jf lghsf] tk{maf6 s;}n] cfof]u;dIf k|:t't jf
k|]lift u/]sf] lgj]bg jf ph'/L jf s'g} ;|f]taf6 cfof]unfO{ k|fKt ePsf]
jf cfof]usf] hfgsf/Ldf cfPsf] ljifodf 5fglag tyf cg';Gwfg u/L
bf]ifLpk/ sf/afxL ug{ l;kmfl/; ug{],
-v_ dfgj clwsf/sf] pNnª\3g x'gaf6 /f]Sg] lhDd]jf/L jf st{Jo ePsf]
kbflwsf/Ln] cfkm\gf] lhDd]jf/L k""/f gu/]df jf st{Jo kfng gu/]df
jf lhDd]jf/L k""/f ug{ jf st{Jo kfng ug{ pbf;Lgtf b]vfPdf To:tf]
kbflwsf/Lpk/ ljefuLo sf/afxL ug{ ;DalGwt clwsf/L;dIf
l;kmfl/; ug{],
-u_ dfgj clwsf/ pNnª\3g ug{] JolQm jf ;+:yfsf lj?4 d'2f rnfpg'kg{]
cfjZostf ePdf sfg"gadf]lhd cbfntdf d'2f bfo/ ug{ l;kmfl/;
ug{],
-3_ dfgj clwsf/sf] r]tgf clej[l4 ug{ gful/s ;dfh;Fu ;dGjo /
;xsfo{ ug{],
-ª_ dfgj clwsf/sf] pNnª\3gstf{nfO{ ljefuLo sf/afxL tyf ;hfo
ug{ sf/0f / cfwf/ v'nfO{ ;DalGwt lgsfo;dIf l;kmfl/; ug]{,
-r_ dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt sfg"gsf] cfjlws ¿kdf k'g/fjnf]sg ug{]
tyf To;df ug'{kg{] ;'wf/ tyf ;+zf]wgsf ;DaGwdf g]kfn ;/sf/;dIf
l;kmfl/; ug{],
-5_ dfgj clwsf/;Fu ;DalGwt cGt/f{li6«o ;lGw jf ;Demf}tfsf] g]kfn
kIf aGg'kg{] ePdf To;sf] sf/0f;lxt g]kfn ;/sf/nfO{ l;kmfl/;
dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 89
ug{] / g]kfn kIf alg;s]sf ;lGw jf ;Demf}tfsf] sfof{Gjog eP jf
gePsf] cg'udg u/L sfof{Gjog gePsf] kfOPdf To;sf] sfof{Gjog
ug{ g]kfn ;/sf/ ;dIf l;kmfl/; ug{],
-h_ dfgj clwsf/sf] pNnª\3gsf ;DaGwdf /fli6«o dfgj clwsf/
cfof]un] u/]sf] l;kmfl/; jf lgb{]zg kfng jf sfof{Gjog gug{]
kbflwsf/L, JolQm jf lgsfosf] gfd sfg"gadf]lhd ;fj{hlgs u/L
dfgj clwsf/ pNnª\3gstf{sf] ¿kdf clen]v /fVg] .
-#_ dfgj clwsf/ cfof]un] cfkm\gf] sfo{ ;Dkfbg ubf{ jf st{Jo kfng ubf{
b]xfoadf]lhdsf] clwsf/ k|of]u ug{ ;Sg]5M
-s_ s'g} JolQmnfO{ cfof]u;dIf pkl:yt u/fO{ hfgsf/L jf aofg lng] jf
askq u/fpg], k|df0f a'‰g], bzL k|df0f bflvnf ug{ nufpg] ;DaGwdf
cbfntnfO{ eP ;/xsf] clwsf/ k|of]u ug{],
-v_ dfgj clwsf/sf] uDeL/ pNnª\3g x'g nfu]sf] jf eO;s]sf] ;""rgf
cfof]un] s'g} lsl;daf6 k|fKt u/]df s'g} JolQm jf lghsf] cfjf;
jf sfof{nodf lagf ;""rgf k|j]z ug{], vfgtnf;L lng] tyf To;/L
vfgtnf;L lnFbf dfgj clwsf/sf] pNnª\3g;Fu ;DalGwt lnvt,
k|df0f jf ;a't sAhfdf lng],
-u_ s'g} JolQmsf] dfgj clwsf/ pNnª\3g eO/x]sf] s'/f hfgsf/L eO{
tTsfn sf/afxL ug{‘'kg{] cfjZos b]lvPdf lagf–;""rgf ;/sf/L
sfof{no jf cGo 7fpFdf k|j]z ug{] / påf/ ug{] /
-3_ dfgj clwsf/sf] pNnª\3gaf6 kLl8tnfO{ sfg"gadf]lhd Ifltk""lt{
lbg cfb]z lbg] .
-$_ /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]un] cfkm\gf] sfd, st{Jo / clwsf/dWo]
s'g} sfd, st{Jo / clwsf/ ;f] cfof]usf] cWoIf, s'g} ;b:o jf g]kfn
;/sf/sf] sd{rf/LnfO{ tf]lsPsf] zt{sf] clwgdf /xL k|of]u tyf kfng ug{]
u/L k|Tofof]hg ug{ ;Sg]5 .
-%_ /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]usf] cGo sfd, st{Jo / clwsf/ tyf sfo{ljlw
;ª\3Lo sfg"gadf]lhd x'g]5 .
90 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u
cg';"rL—@
dfgj clwsf/sf] ljZjJofkL 3f]if0ffkq, !($*
k|:tfjgfM–
dfgj kl/jf/sf ;a} ;b:ox¿df cGtlg{lxt k|lti7f tyf ;Ddfg / clal5Gg
clwsf/x¿sf] dfGotf g} ljZjdf :jtGqtf, Gofo / zflGtsf] cfwf/ ePsfn],
dfgj clwsf/x¿sf] cjx]ngf / cgfb/sf] kl/0ffd:j¿k dfgj hfltsf]
cGt:s/0fnfO{ g} cfxt ug]{ aa{/tfk"0f{ sfdx¿ ePsf / dfgj hfltn] cf:yf /
jfs\ :jtGqtfsf] tyf eo / cefjaf6 d'lQmsf] pkef]u ug{ kfpg] ljZjsf] l;h{gf
;j{;fwf/0f hgtfsf] 3f]lift ;jf]{Rr cfsfª\Iff ePsf]n],
cTofrf/ / bdgsf] lj?4 c? pkfo gkfP/ ljb|f]x ug'{ g} clGtd pkfo 7fGg dflg;
afWo gxf];\ eGg] xf] eg] dfgj clwsf/x¿ sfg"gL zf;gåf/f ;+/lIft /xg' clt
cfjZos ePsfn], /fi6«x¿sf lar d}qLk"0f{ ;DaGw j[lå ug{ cfjZos ePsf]n],
;+o'Qm /fi6« ;ª\3sf hgtfx¿n] df}lns clwsf/x¿df, JolQmsf] dfg tyf k|lti7fdf
/ g/–gf/Lx¿sf] ;dfg clwsf/x¿df ljZjf; k|s6 u/]sf] / a9L :jtGqtfdf
;fdflhs k|ult Pjd\ a9L /fd|f] hLjg:t/ ;Djå{g ug{ ;ª\sNk u/]sfn],
;b:o /fi6«x¿n] ;+o'Qm /fi6«;ª\3sf] ;xof]udf dfgj clwsf/ / df}lns
:jtGqtfx¿k|lt ljZjJofkL ;Ddfgsf] j[lå ug]{ Pjd\ kl/kfng ug]{ k|lt1f u/]sfn],
/ of] k|lt1f k"/f ug{ oL clwsf/x¿ / :jtGqtfx¿sf] ;dfg ;dembf/L x'g' cToGt
7"nf] dxTjsf] s'/f ePsf]n] . dxf;ef dfgj clwsf/x¿sf] of] ljZjJofkL
3f]if0ffkqnfO{ ;b:o /fi6«x¿ / tL /fi6«x¿sf clwsf/df /x]sf k|b]zsf hgtfx¿df
;d]t tL clwsf/ / :jtGqtfx¿sf] ljZjJofkL / k|efjzfnL dfGotf k|fKt ug{sf]
nflu k|To]s JolQm / ;dfhsf] cª\un] o; 3f]if0ffkqnfO{ lg/Gt/ dgdf /fvL /fli6«o
/ cGt/f{li6«o k|ultzLn pkfox¿åf/f oL clwsf/ / :jtGqtfx¿sf] lzIffbLIffåf/f
oL clwsf/x¿k|lt >åf a9fpg] k|oTg u?g\ egL ;a} hgtf / /fi6«sf] lgldQ Pp6f
;femf dfkb08sf] ¿kdf hf/L ub{5 .
wf/f !M ;a} JolQmx¿ hGdhft :jtGq x'g\, tL ;a}sf] ;dfg k|lti7f / clwsf/
5 . pgLx¿ ljj]s, zlQm / cGtMs/0fn] o'Qm ePsfn] / k|To]sn]

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 91


kf/:k/df e|ft[Tjsf] efjgf lnP/ Jojxf/ ug'{k5{ .
wf/f @M hflt, j0f{, lnª\u, efiff, wd{, /fhgLlts jf cGo dt, /fli6«o jf
;fdflhs pTklQ, ;DklQ jf c? s'g} dof{bfsf] cfwf/df e]befj
gu/L k|To]s JolQmnfO{ o; 3f]if0ffdf pNn]lvt clwsf/ / :jtGqtfsf]
clwsf/ x'g]5 . o;sf] cltl/Qm rfx] s'g} b]z :jtGq xf];\ jf ;+/lIft,
:jzf;g/lxt jf ;Lldt k|e';Qf ePsf] xf];\ ToxfFsf JolQmx¿df
/fhgLlts, If]lqo jf cGt/f{li6«o l:yltsf] cfwf/df e]befj ul/g]
5}g .
wf/f #M k|To]s JolQmnfO{ j}olQms :jtGqtf / cfTd;'/Iffsf] clwsf/ x'g]5 .
wf/f $M bf; agfO{ s;}nfO{ klg /flvg] 5}g . bf;Tj / bf;÷bf;Lsf] Jofkf/
k"0f{¿kdf lgif]w ul/Psf] 5 .
wf/f %M s'g} JolQmnfO{ klg zf/Ll/s oftgf lbOg] 5}g . q"m/, cdfgjLo jf
ckdfghgs Jojxf/ jf ;hfo ul/g] 5}g .
wf/f ^M sfg"gsf] b[li6df k|To]s JolQmnfO{ ;j{q Ps JolQmsf] ¿kdf dfGotf
kfpg] clwsf/ x'g]5 .
wf/f &M sfg"gsf] b[li6df ;a} ;dfg 5g\ / lagf–e]befj ;a} sfg"gsf] ;dfg
;+/If0fsf] clwsf/L x'g]5g\ . ;a} o; 3f]if0ffnfO{ pNnª\3g u/L
ul/Psf] e]befj jf To:tf] e]befj ug{ ul/Psf] pS;fx6lj?4 ;dfg
;+/If0fsf] clwsf/L x'g]5g\ .
wf/f *M ;a}nfO{ ;+ljwfg jf sfg"gåf/f lbOPsf] df}lns clwsf/x¿sf]
pNnª\3glj?4 ;Ifd /fli6«o cbfntsf] k|efjsf/L pkrf/sf] clwsf/
x'g]5 .
wf/f (M s;}nfO{ klg dgf]dfgL 9ª\un] b]z lgsfnf jf lu/k\mtf/ jf gh/aGb
ul/g] 5}g .
wf/f !)M s'g} JolQmpk/ nufOPsf] kmf}hbf/L cleof]ulj?4 lghsf] clwsf/ /
bfloTj lg/f]k0f ub}{ :jtGq / Gofok"0f{ cbfntaf6 lgikIf ;'g'jfOsf]
xs k|To]s JolQmnfO{ ;dfg ¿kn] x'g]5 .
wf/f !!M -!_ b08gLo ck/fwsf] cf/f]k nfu]sf] k|To]s JolQmnfO{ arfpsf] ;a}

92 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


cfjZos k|Tofe"lt ePsf] v'nf cbfntsf] sfg"gcg';f/ ck/fwL
g7x/fp~h]n lg/k/fw dflgg] clwsf/ x'g]5 .
-@_ s'g} JolQmn] u/] jf gu/]sf] s'g} sfd pQm ;dodf /fli6«o jf
cGt/f{li6«o sfg"gcGtu{t ck/fw dflgbF}g eg] To:tf] sfdsf] nflu
s'g} klg JolQm bf]ifL 7x/fOg] 5}g . s'g} klg JolQmnfO{ ck/fw ubf{ pQm
;dodf lbg ;lsg] ;hfoeGbf a9L ;hfo lbOg] 5}g .
wf/f !@M s'g} klg JolQmsf] uf]klgotf, kl/jf/, 3/ jf kq Jojxf/df dgf]dfgL
x:tIf]k ul/g] 5}g . s;}sf] ;Ddfg tyf k|lti7fdf x:tIf]k ul/g] 5}g /
To:tf] x:tIf]k jf k|xf/sf] lj?4 k|To]s JolQmnfO{ sfg"gL ;+/If0fsf]
clwsf/ x'g]5 .
wf/f !#M -!_ k|To]s JolQmnfO{ k|To]s b]zsf] ;Ldfgfleq :jtGqtfk"j{s ljr/0f
/ a;f]af; ug]{ clwsf/ x'g]5 .
-@_ k|To]s JolQmnfO{ cfkm\gf] b]z jf c? s'g} b]zaf6 aflx/ lg:sg]
/ cfkm\gf] b]zdf kmsL{ cfpg] k"0f{ clwsf/ 5 .
wf/f !$M -!_ k|To]s JolQmnfO{ pTkL8gaf6 plDsg c? b]zdf z/0f vf]Hg] /
lng] clwsf/ 5 .
-@_ ;+o'Qm /fi6«;ª\3sf] p2]Zo / l;4fGtsf] ljk/Lt sfo{x¿ jf
c/fhgLlts ck/fwx¿sf] jf:tljs cleof]usf] ;DaGwdf of]
clwsf/ nfu' gx'g ;Sg]5 .
wf/f !%M -!_ k|To]s JolQmnfO{ /fli6«otfsf] clwsf/ 5 .
-@_ s;}nfO{ klg dgf]dfgL 9ª\un] p;sf] /fli6«otfaf6 jl~rt ul/g]
5}g, g t /fli6«otf kl/jt{g ug]{ clwsf/af6 jl~rt ul/g] 5 .
wf/f !^M -!_ hflt, /fli6«otf jf wd{sf] e]befjlagf jo:s :qL k'?ifx¿nfO{
cfk;df ljjfx ug]{ / kl/jf/ a;fpg] clwsf/ 5 . ljjfxsf] ljifodf
j}jflxs hLjgdf tyf ljjfx ;DaGw ljR5]bdf ltgLx¿nfO{ ;dfg
clwsf/ x'g]5 .
-@_ ljjfxsf] OR5f /fVg] :qL k'?ifsf] k"0f{ / :jtGq ;xdltaf6 dfq
ljjfx x'g]5 .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 93


-#_ kl/jf/ ;dfhsf] :jfefljs / df}lns ;fd"lxs PsfO{ xf] /
o;nfO{ ;dfh / /fHoaf6 ;+/If0f kfpg] clwsf/ 5 .
wf/f !&M -!_ k|To]s JolQmnfO{ PSn} jf c?;Fu ldn]/ ;DklQ /fVg] clwsf/
x'g]5 .
-@_ s;}nfO{ klg dgf]dfgL 9ª\un] ;DklQaf6 jl~rt ul/g] 5}g .
wf/f !*M k|To]s JolQmnfO{ ljrf/, cGtM:s/0f / wfld{s :jtGqtfsf] clwsf/
x'g]5 . wd{ jf cf:yf abNg] :jtGqtf x'g]5 / ;fj{hlgs jf JolQmut
¿kdf PSn} jf ;fd"lxs ¿kdf cfkm\gf] wd{ jf cf:yfnfO{ lzIf0f,
Jojxf/, k"hf / kl/kfngåf/f k|s6 ug]{ :jtGqtf;d]t o;cGtu{t
;lDdlnt 5 .
wf/f !(M k|To]s JolQmnfO{ ljrf/, :jtGqtf / cleJolQmsf] clwsf/ 5 . o;
clwsf/df ljgf s'g} x:tIf]k cfkm\gf dtx¿ agfpg] / lagf–/f]s6f]s
s'g} klg ;~rf/dfWodåf/f ;"rgf k|fKt ug]{, vf]Hg] / k|;f/ ug]{ clwsf/
;dfj]z 5 .
wf/f @)M -!_ k|To]s JolQmnfO{ zflGtk"0f{ tl/sfn] ;ef ug]{ tyf ;+:yf vf]Ng]
clwsf/ x'g]5 .
-@_ s;}nfO{ s'g} ;+:yfsf] ;b:o aGg s/ nufOg] 5}g .
wf/f @!M -!_ k|To]s JolQmnfO{ cfkm\gf] b]zsf] ;/sf/df k|ToIf ¿kn] jf :jtGq
¿kn] r'lgPsf k|ltlglwdfk{mt\ efu lng] clwsf/ x'g]5 .
-@_ k|To]s JolQmnfO{ p;sf] b]zsf] ;/sf/L hflu/x¿df ;dfg
k|j]zflwsf/sf] xs x'g]5 .
-#_ hgtfsf] OR5f ;/sf/sf] ;Qfsf] cfwf/ x'g]5 / o:tf] OR5f cfd
;dfg dtbfgåf/f ;do ;dodf ul/g] lgikIf r'gfjdfk{mt cleJoQm
ul/g]5 / To:tf] r'gfj uf]Ko dtbfg jf To:t} :jtGq dtbfg k|0ffnLåf/f
ul/g]5 .
wf/f @@M ;dfhsf] ;b:osf] x}l;otdf k|To]s JolQmnfO{ ;fdflhs ;'/Iffsf]
clwsf/ 5 / k|To]s JolQmnfO{ /fli6«o k|oTg / cGt/f{li6«o ;xof]udfkm{t\
tyf k|To]s /fHosf] ;ª\u7g / ;fwg cg'¿k p;sf] k|lti7f /

94 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


JolQmTjsf] :jtGq ljsf;sf nflu ckl/xfo{ cfly{s, ;fdflhs /
;f+:s[lts clwsf/x¿ pkef]u ug]{ clwsf/ 5 .
wf/f @#M -!_ k|To]s JolQmnfO{ sfd ug]{, :j]R5fn] /f]huf/L /f]Hg] / sfd ug{sf]
lgldQ plrt / cg's"n kl/l:ylt k|fKt ug]{ / a]sf/Laf6 ;'/Iff kfpg]
clwsf/ x'g]5 .
-@_ k|To]s JolQmn] ljgfe]befj ;dfg sfo{sf] nflu ;dfg kfl/>lds
kfpg] clwsf/ x'g]5 .
-#_ sfd ug]{ k|To]s JolQm / lghsf] kl/jf/sf] nflu dfgjLo
k|lti7fcg'¿k cfkm\gf] hLljsfsf] aGbf]a:tsf] nflu plrt / cg's"n
kfl/>lds kfpg] / cfjZos eP ;fdflhs ;+/If0fåf/f jf cGo
pkfoåf/f To;df e/y]usf] clwsf/ x'g]5 .
-$_ k|To]s JolQmnfO{ p;sf] lxtsf] /Iffsf] lgldQ 6]«8 o'lgog :yfkgf
ug]{ / To;df ;lDdlnt x'g] clwsf/ x'g]5 .
Wf/f @$M k|To]s JolQmnfO{ dgfl;j sfo{ ;dosf] d'gfl;j ;Ldf ;j}tlgs
cfjlws ljbf;lxt cf/fd / lj>fdsf] clwsf/ x'g]5 .
wf/f @%M -!_ k|To]s JolQmnfO{ p;sf] / p;sf] kl/jf/sf] :jf:Yo / sNof0fsf]
nflu kof{Kt hLjg:t/sf] clwsf/ 5 / o;cGtu{t vfgf, sk8f,
3/ tyf cf}ifwf]krf/sf] ;'ljwfx¿ / cfjZos ;fdflhs ;]jfx¿
klg ;lDdlnt 5g\ . la/fdL, c;dy{tf, ljwjf, a'9];sfn jf lghsf]
lgoGq0faflx/sf] c? s'g} kl/l:yltdf ;fwg cefj ePdf ;'/Iffsf]
clwsf/ x'g]5 .
-@_ cfdf / lzz'x¿nfO{ ljz]if x]/rfx, ;xfotf kfpg] clwsf/ x'g]5 .
;a} afnsnfO{ ;dfg ;fdflhs ;+/If0fsf] pkef]u ug]{ clwsf/ x'g]5 .
wf/f @^M -!_ k|To]s JolQmnfO{ lzIff kfpg] clwsf/ 5 . lzIff, sd;]sd
k|f/lDes / cfwf/e"t cj:yfdf lgMz'Ns x'g]5 . k|f/lDes lzIff
clgjfo{ x'g]5 . k|fljlws / Joj;flos lzIff ;a} ;'ne x'g]5 /
pRr:t/sf] lzIff of]Uotfsf] cfwf/df ;a}nfO{ ;dfg ¿kn] pknAw
x'g]5 .

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 95


-@_ lzIffsf] nIo dfgjsf] JolQmTjsf] k"0f{ ljsf; / dfgj clwsf/
tyf df}lns :jtGqtfk|ltsf] cfb/nfO{ alnof] ug'{x'g]5 . lzIffn] ;a}
/fi6«, hflt / wfld{s ;d"xx¿lar ;dembf/L, ;lxi0f'tf / d}qLsf] ljsf;
ug]{5 / zflGt sfod ug{sf] nflu ;+o'Qm /fi6«;ª\3sf] k|oTgx¿nfO{
cl3 a9fOg] 5 .
-#_ 5f]/f5f]/LnfO{ lbOg] lzIff /f]Hg] k|fylds clwsf/ cfdf–afa'nfO{
x'g]5 .
wf/f @&M -!_ k|To]s JolQmnfO{ :jtGqtfk"j{s ;dfhsf] ;f+:s[lts hLjgdf
efu lng], snfx¿sf] cfgGb lng] tyf j}1flgs k|ult / lj1fgn]
k|bfg u/]sf] ;'ljwfx¿sf] pkef]u ug]{ clwsf/ x'g]5 .
-@_ k|To]s JolQmnfO{ p;n] /rgf jf l;h{gf u/]sf] s'g} j}1flgs,
;flxlTos jf snfTds s[ltaf6 k|fKt ePsf] g}lts / ef}lts
:jfy{x¿sf] ;+/If0fsf] clwsf/ x'g]5 .
wf/f @*M k|To]s JolQmnfO{ o:tf] ;fdflhs / cGt/f{li6«o Joj:yf kfpg] clwsf/
x'g]5, h;df o; 3f]if0ffdf pNn]v ul/Psf clwsf/ / :jtGqtfx¿
k"0f{¿kn] k|fKt ug{ ;lsof];\ .
wf/f @(M -!_ k|To]s JolQmsf] ;dfhk|lt st{Jox¿ x'G5g\ / To:tf] ;dfhdf
a;]/ dfq JolQmsf] :jtGq / k"0f{ ljsf; ;Dej 5 .
-@_ cfkm\gf] clwsf/ / :jtGqtfsf] pkof]u ubf{ k|To]s JolQmn]
c?sf] clwsf/ / :jtGqtfk|lt klg cfb/ ug'{kg]{5 . / k|hftflGqs
;dfhsf] g}ltstf, ;fj{hlgs ;'Joj:yf / ;j{;fwf/0fsf] sNof0fsf]
nflu rflxg] plrt cfjZostfx¿ xfl;n ug]{ p2]Zon] sfg"gåf/f
lgwf{l/t ;Ldfleq /xg'kg]{5 .
-#_ oL clwsf/ / :jtGqtfx¿ s'g} cj:yfdf klg ;+o'Qm /fi6«
;ª\3sf] l;4fGt / p2]Zosf] ljk/Lt pkef]u ug{ ;lsg] 5}g .
wf/f #)M s'g} /fi6«, ju{ jf JolQmn] o; 3f]if0ffkqdf pNn]v ul/Psf clwsf/ /
:jtGqtfx¿nfO{ s'7f/f3ft ug]{ p2]Zon] jf To:tf] lsl;dsf] sfd ug{
kfpg] u/L o; 3f]if0ffkqdf plNnlvt s'g} s'/fsf] JofVof ug{ x'Fb}g .

96 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


cg';"rL—#
g]kfn kIf ePsf dfgj clwsf/;DaGwL
cGt/f{li6«o dxf;lGwx¿
g]kfn kIf ePsf dfgj clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGwx¿
qm= ;+=/f=;=af6 cg'df]bg÷;lDdng
g]kfn /fHokIf ePsf ;lGwx¿
;+= kfl/t ldlt u/]sf] ldlt
@% ;]K6]Da/,
!= bf;Tj dxf;lGw, !(@^ & hgj/L, !(^#
!(@^
@% ;]K6]Da/,
bf;Tj dxf;lGwnfO{ ;+zf]wg ug]{
@= !(@^ & hgj/L, !(^#
cfn]v, !(%#
!(%#
hfltxTof ck/fwsf] /f]syfd / ( l8;]Da/,
#= !& hgj/L, !(^(
;hfo;DaGwL dxf;lGw, !($* !($*
hLp df:g]a]Rg] tyf c?sf]
@ l8;]Da/, @& l8;]Da/,
$= j]Zofj[lQsf] zf]if0fsf] bdgsf nflu
!($( !((%
Joj:yf ePsf] dxf;lGw, !($(
gf/Lsf] /fhgLlts @) l8;]Da/,
%= @^ clk|n, !(^^
clwsf/;DaGwL dxf;lGw !(%@ !(%@
bf;Tj, bf; Jofkf/ / bf;Tj ;dfgsf
& ;]K6]Da/,
^= ;+:yf / cEof;x¿sf] pGd""ng;DaGwL & hgj/L, !(^#
!(%^
k""/s dxf;lGw, !(%^
anft\ >d pGd""ng ljifos !& hgj/L,
&= # hgj/L, @))@
dxf;lGw, !(%& !(%(
;a} lsl;dsf hftLo e]befj pGd""ng
@! l8;]Da/,
*= ug]{ ;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGw, #) hgj/L, !(&!
!(^%
!(^%
cfly{s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts
!^ l8;]Da/,
(= clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o !$ d], !((!
!(^^
k|lt1fkq, !(^^

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 97


qm= ;+=/f=;=af6 cg'df]bg÷;lDdng
g]kfn /fHokIf ePsf ;lGwx¿
;+= kfl/t ldlt u/]sf] ldlt
gful/s tyf /fhgLlts
!^ l8;]Da/,
!)= clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o !$ d], !((!
!(^^
k|lt1fkq, !(^^
gful/s tyf /fhgLlts
!^ l8;]Da/
!!= clwsf/;DaGwL cGt/f{li6«o !$ d], !((!
!(^^
k|lt1fkqsf] :j]lR5s cfn]v, !(^^
/ª\ue]b ck/fwsf] bdg /
#) gf]e]Da/,
!@= ;hfo;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGw, !@ h'nfO, !(&&
!(&#
!(&#
dlxnflj?4sf ;a} k|sf/sf e]befj !* l8;]Da/,
!#= @@ clk|n, !((!
pGd""ng ug]{ ;DaGwL dxf;lGw, !(&( !(&(
oftgf tyf cGo qm""/, cdfgjLo
!) l8;]Da/,
!$= jf ckdfghgs Jojxf/ jf !$ d], !((!
!(*$
b08lj?4sf] dxf;lGw, !(*$
v]ns""bdf /ª\ue]b lj?4sf] !) l8;]Da/,
!%= ! dfr{, !(*(
cGt/f{li6«o dxf;lGw, !(*% !(*%
:jtGq b]zx¿sf cflbjf;L
& h'g,
!^= hghflt;DaGwL cGt/f{li6«o >d @@ cui6, @))&
!(*(
;ª\u7g dxf;lGw, !(*(
d[To'b08 pGd""ng ug]{ p2]Zon] Joj:yf
ePsf] gful/s tyf /fhgLlts
!% l8;]Da/,
!&= clwsf/;DaGwL $ dfr{ !((*
!(*(
cGt/f{li6«o k|lt1fkqsf] bf];|f]
:j]lR5s cfn]v, !(*(
afn clwsf/;DaGwL dxf;lGw, @) gf]e]Da/ !$ ;]D6]Da/,
!*=
!(*( !(*( !(()

98 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


qm= ;+=/f=;=af6 cg'df]bg÷;lDdng
g]kfn /fHokIf ePsf ;lGwx¿
;+= kfl/t ldlt u/]sf] ldlt
dlxnf lj?4sf ;a} k|sf/sf e]befj
^ cS6'a/,
!(= pGd""ng ug]{ ;DaGwL dxf;lGwsf] !% h'g, @))&
!(((
:j]lR5s cfn]v, !(((
;z:q åGådf afnaflnsfsf]
;+nUgtfsf ;DaGwdf Joj:yf ePsf] @% d], #! cS6f]a/,
@)=
afn clwsf/;DaGwL dxf;lGwsf] @))) @))%
:j]lR5s cfn]v, @)))
afnaflnsfsf] a]rlavg, afn
j]Zofj[lQ tyf afn clZnn
@% d]=
@!= lrq0f ;DaGwdf Joj:yf ePsf] @) hgj/L, @))^
@))%
afn clwsf/;DaGwL dxf;lGwsf]
:j]lR5s cfn]v, @))%
ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf !# l8;]Da/,
@@= @& hgj/L, @)!)
clwsf/;DaGwL dxf;lGw, @))^ @))^
ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf
!# l8;]Da/,
@#= clwsf/;DaGwL dxf;lGwsf] P]lR5s @& hgj/L, @)!)
@))^
cfn]v, @))^
u|x0f
;fs{;DaGwL dxf;lGw nfu' ePsf] ldlt
ul/Psf] ldlt
blIf0f Plzofdf afn sNof0f
% hgj/L, !% gf]e]Da/,
!= k|a4{g ug{sf nflu If]qLo k|aGw ug]{
@))@ @))%
;DaGwL ;fs{ dxf;lGw, @))@
j]Zofj[lQsf] nflu dlxnf tyf
afnaflnsfsf] hLp df:g] a]Rg]
% hgj/L, !% gf]e]Da/,
@= sfd /f]syfd ug]{ / ;f] lj?4 ;ª\3if{
@))@ @))%
ug]{ ;DaGwdf Joj:yf ePsf] ;fs{
dxf;lGw, @))@

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 99


g]kfn kIf ePsf >d;DaGwL cGt/f{li6«o dxf;lGwx¿
cg'df]bg
qm=;+ ;lGwsf] gfd
ldlt
cf}Bf]lus k|lti7fgdf ;fKtflxs labf nfu' ug]{ ;DaGwL
!= ;g\ !(**
dxf;lGw, !(@!
@= ano'Qm >d;DaGwL dxf;lGw, !(#) ;g\ @))@
;ª\ul7t x'g] / ;fd"lxs ¿kdf ;f}bfafhL;DaGwL
#= ;g\ !((^
dxf;lGw, !($(
$= ;dfg kfl/>lds;DaGwL dxf;lGw, !(%! ;g\ !(&^
%= ano'Qm >dsf] pGd"ng;DaGwL dxf;lGw, !(%& ;g\ @))&
^= lje]b -/f]huf/L / k]zf_–;DaGwL dxf;lGw, !(%* ;g\ !(&$
ljsf;f]Gd'v d'n'sx¿df Go"gtd Hofnf, !(&)
&= ;g\ !(&$
lgwf{/0f;DaGwL dxf;lGw
/f]huf/Ldf ;+nUg x'g kfpFg] Go"gtd pd]/;DaGwL dxf;lGw,
*= ;g\ !((&
!(&#
cGt/f{li6«o >d sfg"gsf] :t/ sfof{Gjogsf] :t/ k|j4{g
(= ;g\ !((%
ug{ klf/t lqkIfLo k/fdz{;DaGwL dxf;lGw, !(&^
cflbjf;L / hghfltsf] clwsf/;DaGwL dxf;lGw,
!)= ;g\ @))&
!(*(
!!= lgs[i6 k|sf/sf] afn>d pGd"ng;DaGwL dxf;lGw, !((( ;g\ @))@

100 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


;g\ !($( sf] rf/ hg]ef dxf;lGwx¿
qm=;+= ;lGwsf] gfd cg'df]bg ldlt
o'4d}bfgdf 3fOt] tyf la/fdL
ePsf ;}lgsx¿sf] cj:yf & km]a|'j/L, klxnf] h]g]ef
!=
;'wf/;DaGwL !@ cui6 !($( !(^$ dxf;lGw
sf] h]g]ef dxf;lGw
;d'Gb|df 3fOt] tyf la/fdL /
;ª\s6u|:t hxfhsf ;z:q
& km]a|'j/L,
@= ;]gfsf ;b:ox¿sf] cj:yf bf];|f] h]g]ef dxf;lGw
!(^$
;'wf/;DaGwL !@ cui6 !($(
sf] h]g]ef dxf;lGw
o'4aGbLx¿;Fu ul/g]
& k]ma|j' /L,
Jojxf/;DaGwL !@ cui6 !($( t];f| ] h]g]ef dxf;lGw
#= !(^$
sf] h]g]ef dxf;lGw
o'4sf] ;dodf u}/;}lgs
JolQmx¿sf] ;+/If0f;DaGwL & km]a'j| /L, rf}yf] h]g]ef
!@ cui6 !($( sf] h]g]ef !(^$ dxf;lGw
$=
dxf;lGw

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 101


g]kfn kIf ePsf dfgj clwsf/;DaGwL
dxTjk"0f{ dxf;lGwx¿ -g]kfnLdf_

d"ne"t dxf;lGwx¿

;a} k|sf/sf hftLo e]befjx¿sf]


pGd"ng;DaGwL cGt/f{li6«o
dxf;lGw, !(^%

gful/s tyf /fhg}lts


clwsf/
ljifos cg'aGw, !(^^
cfly{s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts
clwsf/ ljifos cg'aGw, !(^^

dlxnflj?åsf ;a} k|sf/sf


e]befjx¿sf] pGd"ng;DaGwL oftgf tyf cGo s/, cdfgjLo jf
dxf;lGw, !(&( ckdfghgs Jojxf/ lj?4sf] dxf;lGw,
!(*$

afn clwsf/;DaGwL dxf;lGw !(*( ckfª\utf ePsf JolQmx¿sf] clwsf/


;+/If0f;DaGwL dxf;lGw, @))^

102 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


g]kfn kIf ePsf dfgj clwsf/;DaGwL
dxTjk"0f{ dxf;lGwx¿ -cª\u|]hLdf_

CORE Conventions

International Convention
on the Elimination of All
Forms of Racial Discrimination
ICERD, 1965

International Covenant
on Civil and Political
Rights 1966
International Covenant on
ICCPR
Economic, Social and Cultural
1966
ICESCR

Convention on the
Elilmination of All Forms
of Discrimination Against
Women, 1979 Convention Against Torture, 1984
CEDAW CAT

convention of the Rights of


Convention of the Rights of the
Peoples with Disabilities, 2006
Child, 1989 CRC
CRPD

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 103


cg';"rL—$
/fli6«o dfgj clwf/ cfof]usf] ph'/L kmf/fd
/fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u
-ph"/L sf/jfxL tyf Ifltk"lt{ lgwf{/0f_ lgodfjnL @)^(
cg';'rL M ! ph'/L 9fFrf

ph'/L kmf/fd
-uf]Ko /xg] 5_

!= kLl8tsf] ljj/0f
-s_ gfd ==========================================================================================================================
-v_ a'jfsf] gfd ===========================================================================================================================
-u_ cfdfsf] gfd ===========================================================================================================================
-3_ klt÷kTgLsf] gfd ======================================================================================================================
-ª_ ;+/Ifssf] gfd -cfj:ossf] xsdf_ =====================================================================================================
-r_ 7]ufgf
:yfoL 7]ufgf
k|b]z ================================== lhNnf====================================:yfgLo tx=======================================
j8f g+========================== ufFp÷6f]n============================================================================================
kmf]g÷df]afOn g+================================================== O{—d]n===========================================================
xfnsf] 7]ufgf
k|b]z ================================== lhNnf====================================:yfgLo tx=======================================
j8f g+========================== ufFp÷6f]n============================================================================================
kmf]g÷df]afOn g+================================================== O{—d]n===========================================================
-5_ lnË k'?if dlxnf cGo -olb cGo xf] eg] v'nfpg'xf];\_ =========================
-h_ j}jflxs l:ylt ljjflxt cljjflxt ;DaGw ljR5]b ePsf] Psn
-em_ /fli6«otf =========================== -`_ pd]/ ==========================jif{ -6_ k]zf ====================================
-7_ hflt ===================================================== -8_ af]nLrfnLsf] efiff÷dft[efiff ================================
-9_ wd{ ======================================================= -0f_ lzIff ==============================================================
-t_ ckfËtf 5 5}g -olb cGo xf] eg] v'nfpg'xf];\_ ===========================================
-y_ s'g} ;+u7gsf] ;b:otf -P]lR5s_ =================================================================================================
@= ph'/Lstf{sf] ljj/0f -olb ph'/Lstf{ kLl8t xf]Og eg]_
-s_ gfd÷;+u7g ================================================================================================================
-v_ k"/f 7]ufgf
k|b]z ================================== lhNnf====================================:yfgLo tx=======================================
j8f g+========================== ufFp÷6f]n============================================================================================
kmf]g÷df]afOn g+================================================== O{—d]n===========================================================
-u_ kLl8t;Fusf] gftf÷;DaGw ==================================== af]nLrfnLsf] efiff =========================================
#= cf/f]lkt kL8ssf] ljj/0f -olb tkfO{ lrGg'x'G5 eg]_
-s_ cf/f]lkt kL8ssf] gfd ==============================================================================================================
-v_ sfof{no÷;+u7g ================================================== kb÷bhf{ =======================================================
-u_ k'/f 7]ufgf
k|b]z ================================== lhNnf====================================:yfgLo tx=======================================
j8f g+========================== ufFp÷6f]n============================================================================================
kmf]g÷df]afOn g+================================================== O{—d]n===========================================================
-3_ olb kL8snfO{ lrGg'x'Gg eg] kL8ssf] klxrfgsf lrGx tyf ljj/0f -h:t}M n'uf, x'lnof, xltof/sf] k|sf/ cflb_
v'nfpg'xf];\ . ============================================================================================================================
==============================================================================================================================================

104 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


$ dfgj clwsf/ pNn+3gsf] ljifo ========================================================================================
%= ph'/Lsf] lj:t[t ljj/0f
-s_ 36gfsf] ldlt =======================================================;do=============================================================
-v_ 36gf ePsf] :yfg
k|b]z ================================== lhNnf====================================:yfgLo tx=======================================
j8f g+========================== ufFp÷6f]n============================================================================================
-u_ s[kof s] s;/L 36gf 36\of] / ;f] 36gfn] s:tf] c;/ kf¥of] lj:t[t ?kdf n]Vg'xf];\ .
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================
================================================================================================================================================

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 105


-3_ s] pQm 36gfaf6 tkfO{ lj:yflkt x'g' ePsf] 5 < 5 5}g
-ª_ s] tkfO{nfO{ zflGt ;'/Iffsf] r'gf}tL 5 < 5 5}g -olb 5 eg,] sf] af6 xf] pNn]v ug'{xf];_
===============================================================================================================================================
-r_ s] tkfOn]{ pQm 36gfsf] ;DaGwdf s'g} lgsfo÷;+u7g -h:t} M g]kfn ;/sf/, cbfnt, lhNnf k|zf;g, k|x/L, z;:q
k|x/L an, /]8qm;, u}/ ;/sf/L ;+:yf cflb_ df ph'/L ug'{ePsf] 5 .
5 5}g -olb 5 eg], sxfF ph'/L ug'{ePsf] 5 / ;f] ;DaGwdf s] eO/x]sf] 5 pNn]v ug'{xf];_
===============================================================================================================================================
===============================================================================================================================================
===============================================================================================================================================
===============================================================================================================================================
===============================================================================================================================================
^= ph'/L;Fu ;Da¢ cGo k|df0fx?
-s_ s] of] 36gfsf s'g} ;fIfL 5g\ < 5g\ 5}gg\ -s[kof PseGbf a9L ;fIfL ePdf kfgf yKg'xf];\_
;fIfLsf] gfd ================================================================================================================
7]ufgf
k|b]z ================================== lhNnf====================================:yflgo tx==========================================
j8f g+========================== ufFp÷6f]n===============================================================================================
kmf]g÷df]afOn g+================================================== O{—d]n==============================================================
;fIfLn] lbg;Sg] ;Defljt ;"rgf ===================================================================================================
===============================================================================================================================================
===============================================================================================================================================
===============================================================================================================================================
===============================================================================================================================================
-v_ ph'/LnfO{ ;xof]u k¥ofpg] lnvt jf b;L k|df0fx?
! ===================================================================== @ ===================================================================
# ===================================================================== $ ===================================================================
-u_ ph'/L;Fu} /flvPsf k|df0fx?
! ===================================================================== @ ===================================================================
# ===================================================================== $ ===================================================================
&= dfu ul/Psf] pkrf/
cfof]u;Fu s:tf] lsl;dsf] pkrf/sf] dfu ug'{x'G5 <
===============================================================================================================================================
===============================================================================================================================================
===============================================================================================================================================
*= ph'/Lstf{sf] x:tfIf/ -dnfO{ yfxf eP;Dd o;df n]lvPsf] Joxf]/f 7Ls, ;fFrf] xf] ._
x:tfIf/ =========================================================
gfd ========================================================= ldlt ==========================================================

sfof{no k|of]hgsf] nflu


ph'/Lsf] ljifo M ===============================================================================================================
CMRS Number M ==============================================================================================================
ph'/L btf{ g+ (CRO No)M +===================================================================================================
ph'/L u|x0fsQf{sf] gfd / kb M ===========================================================================================

106 /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]u


dxTjk"0f{ hfgsf/Lx?

 s[kof o; kmf/fdsf ;a} k|Zgx?sf] ljj/0f pNn]v ug'{ ePsf] 5, 5}g hfFr ug'{xf];\ .
 of] kmf/d;Fu ;Da¢ k|df0fx? /flvPsf 5g\ 5g}g\ ;'lglZrt ug'{xf];\ .
 36gfsf ;Da¢df gofF ;"rgf kfpg'ePdf /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]udf ;Dks{ ug'{xf]nf .
 olb tkfO{sf] 7]ufgf jf ;Dks{ gDa/ kl/jt{g ePdf /fli6«o dfgj clwsf/ cfof]unfO{ ;"lrt
ug'{xf];\ .
 ph'/L btf{ gDa/ lng'xf];\ / ;'/lIft ;fy /fVg'xf];\ .

ph'/L kmf/fd a'emfpg] ;lsg] cfof]usf sfof{nox?


s]Gb|!=Lonlntk'
sfof{/ nM s]oGb|Lo sfof{no, xl/x/ejg, k'Nrf]s, nlntk'/
xl/x/ ejg, kf]i6k'NaS;
rf]s,g+nlntk'
= (!*@, / sf7df8f}+, x6nfOg M %)—!)—)))
kmf]g M )!—%)!))!%
kmf]g M )!—%)!))!%, -x6nfOg M-xG6LË_ km\ofS; M )!—%%$&(&# Od]n M nhrc@nhrcnepal.org
)!—%)!))))_
km\ofS;@= Mlj/f6gu/
)!–%%$&(&#, M k|b]z kf]gDa/ ! sfof{
i6 aS; no, lj/f6gu/
g+= (!*@, sf7df8f}F, g]kfn . O{–d]n M nhrc@nhrcnepal.org
kmf]g M )@!—$^!)(# km\ofS; M )@!—$^!!)) Od]n M nhrcbrt@nhrcnepal.org
k|b]z#=sfof{
hgsk'n/ ox¿ M k|b]z MgDa/ @ sfof{no, hgsk'/
k|b]z g+= !kmf]sfof{
g M n)$!—%@&*!!
o, rfFbgL rf]s, lj/f6gu/ km\ofS; M )$!—%@&@%) Od]n M nhrcjnk@nhrcnepal.org
kmf]g M$=)@!–$^!(#!,
;fg]kf, nlntk'$^!)(#, / M k|b]z gDa/
km\ofS;# Msfof{ no, ;fg]kf
)@!–$^!!)) O{–d]n M nhrcbrt@nhrcnepal.org
kmf]g M )!—%%@(!&@ km\ofS; M)!—%%#)#^@ Od]n Mnhrcsnp@nhrcnepal.org
k|b]z %=
g+= @kf]v
sfof{
/f nM o,u08sLb]jLrf]k|sb,]zhgsk'
sfof{/nwfd,
o, kf]wg'
v/fiff
kmf]g M )^!—$^@*!!
kmf]g M )$!–%()#!#÷!$, km\ofS; Mkm\)$!–%()#!%
ofS; M )^!—$^%)$@ Od]
O{–nd]nM nhrcpkr@nhrcnepal.org
M nhrcjnk@nhrcnepal.org
^ a'6jn M k|b]z gDa/ % sfof{no, a'6jn
afudtL k|kmf]b]zg sfof{ no, ;fg]kf, nlntk'km\/ ofS; M )&!—$!)!&^
M )&!—$!)!&% Od]n M nhrcbtl@nhrcnepal.org
kmf]g M& )!–%%#)#^@,
;'v]{t M s0f{fnL%%@(!&@, k|b]z sfof{km\noo,fS;;'vM ]{t)!–%%#)#^@
-k|:tfljt_ O{–d]n M nhrcsnp@nhrcnepal.org
* wgu9L M ;' b " / klZrd
u08sL k|b]z sfof{no, hglk|o dfu{, kf]v/f k| b z
] sfof{ n o, wgu9L
kmf]g M )(!—%@%^@! km\okm\fS;
kmf]g M )^!—$^@*!!÷$^#*@@, ofS;M )^!—$^%)$@
M )(!—%@%^@# Od]
O{–nd]nM nhrcdhn@nhrcnepal.org
M nhrcpkr@nhrcnepal.org
( g]kfnu+h M k|b]z gDa/ % zfvf sfof{no, g]kfnu+h
k|b]z g+= %kmf]sfof{
g M n)*!—%@^&)&
o, b]jLgu/, a'6jn, km\ ?kGb] xL M )*!—%@^&)^
ofS; Od]n M nhrcnpj@nhrcnepal.org
kmf]g M!))&!–$!)!&%,
h'Dnf M s0ff{nLkm\gDa/ ofS; zfvf
M )&!–$!)!&^
sfof{no, h'Dnf O{–d]n M nhrcbtl@nhrcnepl.org
kmf]g M )*&—%@)@@@ km\ofS; M )*&—%@)@@@ Od]n M nhrcjum@nhrcnepal.org
s0ff{n!!L k|vf]
b]z6fËsfof{M k|nbo,]z ;'gDa/
v{]t ! zfvf sfof{no, vf]6fË
;'b"/klZrd kmf]gk|bM]z)#^—$@)@*$
sfof{no, tf/fgu/, km\wgu9L, ofS; Ms})#^—$@)@*$
nfnL Od]n M nhrckht@nhrcnepal.org
kmf]g M )(!–%@%^@!, %@%^@@, km\ofS; M )(!–%@%^@# O{–d]n M nhrcdhn@nhrcnepal.org
j]a;fO6 M www.nhrcnepal.org
k|b]z zfvf sfof{nox¿
k|b]z g+= ! zfvf sfof{no, lbSt]n, vf]6fª
kmf]g M )#^–$@)@*$ O{–d]n M nhrckht@nhrcnepal.org
k|b]z g+= % zfvf sfof{no, zflGtgu/, g]kfnu~h
kmf]g M )*!–%@^&)&, %@^&)* O{–d]n M nhrcnpj@nhrcnepal.org
s0ff{nL k|b]z zfvf sfof{no, h'Dnf ahf/, h'Dnf
kmf]g M )*&–%@)@@@ O{–d]n M nhrcjum@nhrcnepal.org

dfgj clwsf/ M hfGg'kg]{ s'/f 107

You might also like