The Political Thought of David Hume:

The Origins of Liberalism and the

Modern Political Imagination 1st Edition
Zubia
Visit to download the full and correct content document:
https://ebookmass.com/product/the-political-thought-of-david-hume-the-origins-of-libe
ralism-and-the-modern-political-imagination-1st-edition-zubia/
THE POLITICAL THOUGHT OF DAVID HUME
THE POLITICAL THOUGHT
OF DAVID HUME
THE ORIGIN S OF L IBE R A L I S M A N D
THE MODE RN POL IT ICAL I M A G I N A T I O N

AARON ALEXANDER ZUBIA

University of Notre Dame Press

Notre Dame, Indiana
 University of Notre Dame Press
Notre Dame, Indiana 46556
undpress.nd.edu

All Rights Reserved

Copyright © 2024 by University of Notre Dame

Published in the United States of America

Library of Congress Control Number: 2023946563

ISBN: 978-0-268-20780-9 (Hardback)

ISBN: 978-0-268-20782-3 (WebPDF)
ISBN: 978-0-268-20779-3 (Epub)

This e-Book was converted from the original source file by a

third-party vendor. Readers who notice any formatting,
textual, or readability issues are encouraged to contact the
publisher at undpress@nd.edu
To Corrie Beth, Marcus, and James Sanford
Among the ancient moralists, the Epicureans were the only sect who denied

that there is any such thing as honestum, or moral worth, distinct from pleasure.

In this Mr HUME’s system agrees with theirs.

—Thomas Reid, Essays on the Active Powers of Man

By honestum, then, I mean that which can justly be esteemed on its own account,

independently of any utility, and of any reward or profit that may accrue.

—Cicero, De officiis
 CONTENTS

Acknowledgments ix
Abbreviations xiii

Introduction 1

PART ONE. Despiritualizing the World

ONE. Hume’s Critique of Religion 17
TWO. The Epicurean Critique of Religion and
the New Political Science 64

PART TWO. Liberalism’s Founding Myth

THREE. Hume, Epicureanism, and the Contractarian Vision 107
FOUR. Philosophic Foundations for a Liberal Way of Life 138

PART THREE. The Modern Political Imagination

FIVE. Conservatizing Liberalism 183
SIX. Hume, Political Liberalism,
and the Reign of “Public Reason” 229

Conclusion 265

Notes 269
Bibliography 327
Index 351
 ACKNOWLEDGMENTS

My thanks go to Steve Wrinn, director of the University of Notre Dame

Press, and his team, including Rachel Kindler. Steve believed in this project
at an early stage, and I thank him for securing excellent readers, who pro-
vided detailed comments that improved this book tremendously.
Ben and Jenna Storey hired me at the Tocqueville Program at Fur-
man University, and this book’s completion is due in many ways to their
support. As a postdoctoral fellow in the Tocqueville Program, I had the op-
portunity to write and revise the book. And I learned under their tutelage
how to navigate the world of academic publishing. It was a privilege to see
them at work, managing academic programming, lecturing in the class-
room, and speaking on the lecture circuit. They trusted me with the pro­gram
they created here in 2008. As a result, I have grown as a scholar and a
teacher. And I thank them for that.
Robby George, Brad Wilson, Matt Franck, and the staff of the James
Madison Program ( JMP) in American Ideals and Institutions at Princeton
University provided me with an ideal environment in which to begin writ-
ing this book manuscript. I thank them and the 2019–20 JMP fellows for
their friendship, encouragement, and the many great conversations we en-
joyed that year.
The argument presented in this book has its origins in the dissertation
I wrote at Columbia University under the direction of Nadia Urbinati.
She provided me not only with insight but also with an example of aca-
demic courage, of following an argument wherever it might lead. I thank
her for that and for pointing me toward the JMP, where she knew I would
gain invaluable aid on my intellectual journey. Turku Isiksel introduced me
to—and patiently guided me through—eighteenth-century debates on

ix
 x Acknowledgments

commerce and civic virtue. My scholarship improved because of my conver-

sations with Turku, who possesses encyclopedic knowledge of early modern
and modern political thought. She connected me with Carl Wenner­lind
and Pierre Force, two friends to whom I reliably turned for guidance. My
conversations with each of them on the history of political economy
helped me to sharpen my arguments. I also benefited from conversations
with Mark Lilla, whose criticisms improved my writing.
I would like to thank the following Hume scholars and friends for
their generosity, including, but not limited to, providing feedback on my
written work: Don Garrett, Thomas Merrill, Andrew Sabl, and Marc
Hanvelt. I would like to thank Erik Matson for inviting me to the David
Hume Conference on Economic Rationality and Policy at NYU in 2019.
We spoke about Hume’s philosophy in detail not only there but also at
The King’s College in New York City, where Paul Mueller brought us to-
gether for a reading group on Hume’s Enquiries. I appreciate Paul’s invita-
tion to present my research on Hobbes’s and Mandeville’s contributions to
the development of liberal political theory to students and faculty at The
King’s College. I also appreciate Dan Klein’s invitation to speak on the
topic of Hume and political realism at the Invisible Hand Seminar at
George Mason University. And I thank Nathaniel Peters for asking me to
speak to the Morningside Institute in New York on the topic of Hume
and the politics of humanity, which is available as a podcast. These invita-
tions allowed me to work out new ideas with new audiences.
I have also presented the ideas in this book at a variety of academic
conferences, including, most recently, the Central Division of the Ameri­
can Philosophical Association, to which I was invited by Mark Collier. I
thank Danielle Charette and Ian Cruise, fellow presenters on the Hume
Society panel, for an enjoyable evening discussing Hume’s moral and po-
litical thought. I met Constantine Vassiliou at the Southern Political Sci-
ence Association meeting in San Juan, Puerto Rico, where we had en-
lightening discussions on Montesquieu, Mandeville, and Hume. Michelle
Schwarze provided exceptional comments as a discussant at the Associ-
ation for Political Theory conference in Irvine, California. And Aaron
Szymkowiak pointed me toward paths of investigation I had not consid-
ered before, as we discussed my paper at the Northeastern Political Sci-
ence Association conference in Philadelphia, in the very early days of my
project. I thank Colin Gagné for his help editing my manuscript.
 Acknowledgments xi

Most of chapter 3 consists of material published as “Hume, Epicure-

anism, and Contractarianism,” Hume Studies 46, no. 1-2 (2020): 121–44. A
significant portion of chapter 4 first appeared as “The Centrality of Con-
vention in Hume’s Moral and Political Philosophy,” Interpretation: A
Journal of Political Philosophy 47, no. 1 (2022): 21–42. I thank both journals
for their permission to reprint this material. I also reference in this book
Zubia, “Hume’s Transformation of Academic Skepticism,” Hume Studies
47, no. 2 (2022): 171–201. The contents of that chapter do not appear in
this book, but I would like to thank the Hume Studies editors, Elizabeth
Radcliffe and Mark Spencer, the members of the editorial board who
served on the first annual Hume Studies essay prize committee, and the
anonymous readers of that article, all of whom helped me refine that piece
and—in the process—refine my understanding of the ancient and modern
elements of Hume’s philosophy.
Above all, I would like to express my deep appreciation and abid-
ing love for my family. My father has long admired the eloquence of
eighteenth-century philosophers, and none of them was more eloquent
than Hume. My father held these figures up as models to be emulated.
But as much as I have learned from the erudition and elegance of Hume’s
Essays, that pales in comparison to what I have learned from my father.
My mother and father both inspired and supported my love of learning.
Without their unconditional love and unwavering support, this book
would never have been written. Dad, I do not yet write as elegantly as
Hume. Perhaps one day.
This book is dedicated to my beautiful wife, Corrie Beth, and my two
boys, Marcus and James Sanford. Nothing brightens my day like spending
time with you: reading books, going on hikes, playing games, eating meals,
annoying mommy. Hume reported nature’s injunction as follows: “Be a
philosopher; but, amidst all your philosophy, be still a man.” That com-
ment could very well have been made by my wife, who ensures that amid
all my study, I retain my humanity. I do so in large part by means of her
companionship, which I cherish. I could not have imagined a better con-
versation partner or a better editor, who has the annoying practice of al-
ways cutting my favorite sentences. Thank you for selfless devotion to our
family, for your advice, and for always listening, even when I used to talk
incessantly about Hume while you were exhausted after having spent all
day teaching schoolchildren. I love you.
 A B B R E V I AT I O N S

I have used the following abbreviations for frequently cited primary texts.
Each of Hume’s essays to which I have referred has been drawn from the
modern volume edited by Eugene F. Miller, Essays, Moral, Political, and
Literary, and abbreviated as shown below. I have included the date of the
essay’s first appearance alongside the abbreviation. I have modified only
excerpts from Hume’s letters. I have done so by regularizing capitalization
to enhance readability.

W O R K S O F D AV ID HUME

DNR Dialogues Concerning Natural Religion. In Principal Writings

on Religion, edited by J. C. A. Gaskin. New York: Oxford
University Press, 1998. Citations are by part, paragraph
number, and page number.
E Essays, Moral, Political, and Literary. Edited by
Eugene F. Miller. Indianapolis: Liberty Classics, 1987.
Citations are by essay and page number. Individual essays,
listed alphabetically, are referred to as follows:
E-Av “Of Avarice” (1741)
E-BG “Whether the British Government Inclines
More to Absolute Monarchy, or to a Republic”
(1741)
E-CL “Of Civil Liberty” (1741)
E-Co “Of Commerce” (1752)

xiii
 xiv Abbreviations

E-CP “Of the Coalition of Parties” (1758)

E-El “Of Eloquence” (1742)
E-Ep “The Epicurean” (1742)
E-EW “Of Essay-Writing” (1742)
E-FP “Of the First Principles of Government” (1741)
E-In “Of Interest” (1752)
E-IP “Of the Independency of Parliament” (1741)
E-IS “Of the Immortality of the Soul” (1777)
E-MOL “My Own Life” (1777)
E-MSL “Of the Middle Station of Life” (1742)
E-NC “Of National Characters” (1748)
E-OC “Of the Original Contract” (1748)
E-OG “Of the Origin of Government” (1777)
E-PA “Of the Populousness of Ancient Nations” (1752)
E-PG “Of Parties in General” (1741)
E-PGB “Of the Parties of Great Britain” (1741)
E-PO “Of Passive Obedience” (1748)
E-PR “That Politics May Be Reduced to a Science”
(1741)
E-RA “Of Refinement in the Arts” (1752)
E-RP “Of the Rise and Progress of the Arts and
Sciences” (1742)
E-Sc “The Sceptic” (1742)
E-SE “Of Superstition and Enthusiasm” (1741)
E-ST “Of the Standard of Taste” (1757)
E-Su “Of Suicide” (1777)
 Abbreviations xv

EHU 
An Enquiry Concerning Human Understanding. Edited by
Tom Beauchamp. Oxford: Oxford University Press, 2000.
Citations are by section and paragraph number.
EPM 
An Enquiry Concerning the Principles of Morals. Edited by
Tom L. Beauchamp. Oxford: Oxford University Press, 1998.
Citations are by section and paragraph number.
HIST 
The History of England from the Invasion of Julius Caesar to the
Revolution in 1688. 6 vols. Indianapolis: Liberty Fund, 1983.
Citations are by volume and page number.
L 
The Letters of David Hume. 2 vols. Edited by J. Y. T. Greig.
Oxford: Oxford University Press, 2011. Citations are by
volume and page number.
LG 
A Letter from a Gentleman to His Friend in Edinburgh.
Edinburgh, 1745.
NHR “Natural History of Religion.” In Principal Writings on
Religion, edited by J. C. A. Gaskin. Oxford: Oxford
University Press, 1998. Citations are by section, paragraph,
and page number.
NL 
New Letters of David Hume. Edited by Raymond Klibansky
and Ernest C. Mossner. Oxford: Oxford University Press,
2011.
T 
A Treatise of Human Nature. Edited by David Fate Norton
and Mary J. Norton. Oxford: Oxford University Press, 2000.
Citations are by book, part, section, and paragraph number.
 PA R T O N E

Despiritualizing the World

 Introduction

David Hume (1711–76) was the leading man of letters in the late eighteenth
century. And he remains influential. In a 2009 survey, academic philosophers
selected Hume as the nonliving philosopher with whom they most identi-
fied. In his day, however, Hume was reputed less as a philosopher—that is, as
the writer of A Treatise of Human Nature (1739–40), for which he is best
known today—than as an historian and a best-selling essayist.
In his time, Hume was famous not only for his wit but also for his ro-
tundity. He was a gourmand. When describing his “elegant supper” at “Mr.
Hume’s,” at which he enjoyed “three sorts of ice-creams,” James Boswell
(1740–95), in a letter to his friend, asked, “What think you of the north-
ern Epicurus’s style?” Hume, aware of his reputation, allegedly informed a
friend at whose house he was going to dine, “Ye ken I’m no epicure, only a
glutton.”1 Edward Gibbon (1737–94), the renowned English historian,
begged to differ, referring to Hume as “that fattest of Epicurus’s hogs.”2
Although Hume, at the conclusion of his writing career, devoted
himself to cooking and hosting dinner parties in Edinburgh, he had not
earned his reputation as an epicure solely on account of his refined palate
and enjoyment of claret. It was not only at his dining room table that
Hume could be classified as a hog in Epicurus’s pen, but also in his study.

1
Another random document with
no related content on Scribd:
 ingetrede.… Volgt hen en offert uw dubbeltje voor ’t
zien van een natuurgedrocht, het grootste monster der
wereld!

—Waa’n smoel, lolde Hazewind, wijzend met klownig

gebaar naar de kannibalen tronie van de beverfde
wilde-vrouw-reklame,—.. En waa’n skort hep se om d’r
heupies.. op dá terain binne de Wiereloànse
neutedopjes tug veul fesoenelaiker.. ikke konsteteer
van da main maid ’n heule rokkebeweging om d’r
meroakel hange hep.…

Woest flodderde ie ’n brandenden zoen op ’n wang

van blonde Cor, die ontsteld, met gaperigen mond en
waanzinnige oogen, naar ’t reklamebord, met ’t wilde
meisje er op, stond te kijken.

—Stik, bitste ze in schrik.

Achter Hazewind joelden Dirk en Willem, Henk Hassel

en Rink met hun meiden, omsloten in drom van
kijkers. Geert en Trijn luisterden angstig gespannen
naar den impresario, die voor de tent, met z’n rosgeel
beschemerde tronie en z’n moordstem, hun de keel
snoerden van angst. Dirk en Willem dansten eng
omkringd van armen en schouders. Piet en Annie
zoenden elkaar dat ’t klakkerde en woest trombonde
Rink, boven allen uitreuzigend:

—’t Maiske frait d’r puur laifendige kenaine.… bi-jai-’t-

Hain!.. Daa’s d’r nog us ’n skepsel.… dâ set d’r sooie
an de [328]daik! da mo’k sien.. en jai Hoasewind! daa’s
’n bestige kukkerint veur Kees de strooper hee?
 —Enne glas frait s’ook! enne brandende segoàre …
waa’n koorakker hee? waa’t maid hee, huilerig
extazieerde Trijn, de vurige Trijn.

—Over twee minute.. sal de voorstelling ’n aanvang

neme.. heere! dames! voorsiet u van een plaats,—
suggereerde de stem van de estrade. Stoet op stoet
nu, drong voor ’t loketje, schoof weg achter ’n
koelisseachtig schot.

—Doar saine wai van g’diend, juichte Dirk, dâ mo’k

sien.. sloàchte mit de tande.. daa’s puur main werk!

—Nee.… neenet! nainet! ik goàn nie, goàr nie,

griezelde Annie.

Waa’n maid, vuurde Trijn weer òp, daa’s prêchtig.—Ze

rilde vooruit al van bang-griezelig genot. Stille Guurt
Hassel, schuchter bewaakt door Jan Grint, die haar nà
den draaimolen-aanval nog maar geen zoen had
durven geven,—wou ook wel kijken.

—Da waa’s d’r puur aas ’n kemaidie mi bloed, vond

ze.

Ze hield zoo dol veel van vechtpartijen met messen,

en dat zou niet minder zijn. Ze zou gaan griezelen en
rillen zooveel ze wou.—

Met hun allen, de weerbarstige Annie meegesleept,

drongen ze de tenttrap òp.

Dirk nam plaatsen aan ’t loketje, en wèg hosten ze op

den trillenden plankengrond achter ’t beschot. Ze
waren warempel al wat te laat.—
 Vóór hen, op tooneelig hokje, in schuwgeel, zwavelig
licht, grijnsde en gilde ’n soort bezetene negerin, met
krakerige stem, rauwe fausset, elk woord als ’n
wreeden vloek uit ’r zwellenden keelkrop scheurend.
Op ’r kapsel wuifden woeste veeren, donkere haartooi
in schitterenden koperen ring saamgekranst.—Haar
kangoeroe-kop grijnsde met maskerige wreedheid van
’n hellemonster. Haar harde gele oogen waanzinden
wild rond. Woest verkoeterwaalde ze schorre klanken
met den impresario, die laag vóór d’r stond op den
plankengrond, bij ’t publiek. [329]Met ’n krom zwart
zwaard hakte ’t „meiske” in driftstuip op den kerel áán,
die haar ophitste met stootende tongverdraaide
woorden, en elken kletterslag op z’n blooten kop, met
z’n groot zwaard, in snelle zekerheid afweerde. Stank
broeide er uit de menschenprop op in ’t halfduister.
Allen staarden in ontzag naar den grijnzenden
duiveligen vrouwekop op tooneeltje, waarover ’n
zwavelige lichtschemer flakkerde, d’r gele oogen nog
geheimzinniger verwoestte.

—Dat is gain maid, f’rvloekt! schreeuwde plots ’n

matroos. Nou heb ik tog twintig joar gefàre moar nooit-
nie he’k soo’n loeder sien.. dàt wee’k tog ellendig-
best.… daa is.. god-alle jesis! ’n gefèrfde
Amstirdammur!

Ontzet publiekje liet grommen den kerel, staarde,

staàrde in bange suggestie. Bij ’t levend konijntje
verorberen werd ’t Annie te benauwd. Ze rilde en
griende toen ze ’t bloed over de zwart-bronze handen
zag stroomen; de tong hoorde raspen tegen de
haarhuid òp, den kinnebak zag lekken in ’t warme
 bloed, en de apig-lenige vingers de ingewandjes
ingraven.—

—Kaik! kaik.. da stuipt d’r in hemmes klaufe, gierde

Dirk woest, die ken d’r puur ’n bairtje slagte!

Meisjes en vrouwen vergilden kreten van afschuw.

Maar doorschokt van brandende passie,
bloeddronken, drongen Dirk en Rink nog meer naar
voren, de meiden heeter omknellend en meesleurend.

De furie Marie Pijler schaterde. Geschok en getier

raasde door ’t tentje.

De roode, bang-begloeide tooneeldoeken,

waartusschen ’t kangoeroesche grijnswijf sprong als ’n
hellemonster in Vitus-dans, schroeide telkens áán, in
den lichtflakker. Onder ’t vreten rimpelde ’r kop als ’n
oudwijvenmasker; groefde en grijnsde de
wellustmond.—Bloed lekte ze van d’r vuilgrauwe
lippen en brok voor brok van ’t uiteengescheurde
konijntje verdween in den stinkenden bloedmuil,
geweldig elastisch en rood-groot gesperd.—

Guurt griezelde, genoot in schokken van huiverenden

wellust. Ze zou zich zoo, in die bloederige beestigheid
best op Rink hebben [330]kunnen smakken, op den
gierenden reus, dien ze in ’t spokende flakkerlicht
verliefderig lokte met ’r prachtoogen.—Annie had de
kijkers gesloten, stond in donkeren nàstaar te
sidderen. De blonde furie kalde tegen de vurige Trijn
en Dirk hijgde van genot.
 Allemaal in ’t hok griezelden, staaroogden in heete
ontroering wat ’r nòg gruwelijkers volgen zou.

Alleen de matroos, Wierelander van geboorte, bleef

onwillig staren op bloederigen vraatmond.

—Da waa’s d’r ’n k’nain van spek! daa’t is gain waif..

dat is ’n kerel, ’n geverfde hassebas.. gaif d’r ’n lel da
se duiselt..

—Sou jai maine.. Nou.. doas glad-en-al mis, bazuinde

Rink’s stem uit ’n vaal-lichtenden hoek, ’t is d’r ’n ègt
ekserploàr.. ’n heul ègt swart meroakel..

—Kaik d’r gele smoel … juichte Dirk hoonend, en d’r

lampies.. ’t gal is d’r deur d’r bloed hainsloàge! daa’s
main weut!

—Waa’n kakkerlak! kom d’r hier.. sloan ik je tronie

deur viere! wou jai main segge van hoe ’t mot weuse?
ikke heb d’r twintig joar in Oostinje foàre.. enne nou..
in de foestain! Sou ikke nie van de toart had hebbe?

—Oostinje.. jai mi je dronke gleuf!.. en die maid is d’r

tug heuldegoar van Estroalie!

—Nou wat, sputterde verblufd dronken drenzerige

matroos.. dat is.. god-aldegoar-een-pot-nat! Estroalie
is d’r Ostinje.. enne Ostinje.. Estroalie..

—Hou tug je bek.. soa’k d’r mi je test.. saa’k d’r mi je

test.. wai sienne d’r nie..

—Sien.. sien.. gaif d’r ’n lel.. daa’s se.. daa’s se

duiselt!
 —Als de heere nu nog brandende sigare te misse
hebbe.. zal ’t vraatsuchtigste monster der wijreld se
alle opete!

Van alle kanten gloeiden uit ’t halfduister punten áán.

Dirk had eerst z’n sigaar vuurhel aangeblazen, stopte
’n einde, ’t monster zelf in d’r lenige bronzen klauwen.

—Hier swoart meroakel, doar hai je ’n happie, eet d’r

f’rsmoakelik..

Blaasbalgend laaide ’r muil in ’t vuur, dat de vonken in

haar [331]duivelende grinniktronie spatten, lippen en
kin telkens even gloedrood opvlamden.—Haar naakte
lijf in schaamlap omplooid, danste nerveus met
klapperende sprongen op de kreunende en trillende
tooneelplanken. Haar armen pagaaiden en doller ’r
keelkrop verkrijschte zang. En telkens, als vuurpunt
van nieuw brok sigaar, ’t hevigst opgloeide in ’r blaas,
sperde ze de kaken, d’r grauwe lippen er in botten
streel overheen aaiend, beet ze toe, kauwde en spoog
ze vuur, achtereen, verslindend sigaar op sigaar.

Hazewind braakte van pret. De meiden gilden van

schrik, maar Cor en Annie hadden er genoeg van. Ze
wouen niet langer blijven. Guurt was woedend dat ze
weg gingen. Geert Grint holde ook mee, de jongens
drongen op, Willem naast Geert, Dirk dadelijk er
hanig-haastig bij.

Jan Grint drong zacht mee, maar Guurt snauwde, beet

van ’r àf, volgde in wrevel. Ze was weer nùchter,
verwenschte de gloeierigheid van den zwartkrulligen
Jan, die z’n oogen uitschroeide.
 Vlak voor hen uit, stormde uit kijktent er naast, ’n
schater-drom, die daar ’n reuzin van zevenhonderd
pond had bekeken.—

—Alle jesis waa’n hurk! hep jullie sien? da binne d’r

fierkant tien van main maid, lalde ’n vent, slap-lachend
en in bochelige verwringing de tent uitzwaaiend.

Meiden, dierlijk verhit in smerige taalwellust van kerels

bij ’t reuzinnewijf, barstten eenmaal op straat, mee uit;
lebberden zich vast op de zuigmonden der hysterische
drinkebroers, verkrijschend na elken zoen, hun vuile
liedjes.

De meid-tailles omkneld, de monden op elkaar

gezogen, hosten ze in blinde razernij, de lijven in
branderige lusten op een geplakt, door de paukende
roffeling en dreuning van de gemartelde orgels.

Stoet bij stoet, in zwalkenden krijsch, holde achter de

Hassels en Grints áán, en telkens, dronken zwaaiende
paren, strompelden uit ’t duister in den brandschijn
van kramen en spellen. Van zangmond tot zangmond
ging de flesch rond, en heele rijen lam gezopen en
verflodderd, braakten langs de boomen,
verstrompelden [332]tusschen ’t schaduwduister van
tentruggen, smakten daar spuwend neer, in rauwen
ronk, in zucht en bral, wezenloos uitrochelend
ellendegeschrei van verrampte dronkaards.

Van allen kant op Baanwijk gruizelden en smakten

flesschen en kruiken, en ’t stortend geraas van glas
rinkelde tegen de keien.
 Op middenlaan van Baanwijk, achter de
oliekoektenten en speelgoedkramen brandde het
rosse luchtrood van kermisnacht ’t bangst, tusschen
de paarse duistering van schuttingen en wat eenzame
somnambule-krotjes. Langs de allée vlaagde
moordende klankstorm van dronken kelen, eindeloos
van misère, raasden de boertjes en wijven òp, met
kleurige narrige mutsen òver hun petten gekruifd.—

Bij verre uitvlamming van koperen bakovens bleven ze

trampelend staan, met de gloedweerkaatsing,
roodbevend op de geknauwde tronies, aangevreten
van passie. Hel-omlijnd in den lichtgloei, ging
spartelend beweeg weer van armpjes en beentjes;
kaprioolden ze waggel-zwaar tegen elkaar op, om en
om meiden, de korpulente nekken scheef, dat hun
vloeimutsen krampten slaapmutserig over hun tronies,
hun boeketten en linten wegsliertten her en der. Hun
breede broekjes en pijjekkers schaterden mee in
kanaljeus-lachende plooikronkels.

Drie vloeimutsen op elkaar had de reuzige slungel

zich op z’n pofpet geplakt, en in den dansenden
waggel van z’n schonkig lijf en botten zeehondenkop,
ging rond ’n flapper van serpentines, rood, geel, groen
en blauw, in den oranje-verdampenden hemelgloed.

Plots week in achterwaartschen kankan de heele

boertjesstoet en hinkende slungel-herkuul, naar
duisteren hoek, stond stil ’t geraas, verduisterden al
meer en meer achterkoppen van boerinnen met den
glanzenden schemer van hun zilveren en gouden
kappen tusschen de tentruggen.
 Van den polder àf lag havenwoel open, kraterend,
goudspuwend en roodsmokend overdampt als ’n
vuurregenende heksenbrand, waar stank
rondsmeulde van geschroeide menschenbouten. [333]

Daaràchter, de eindelooze poldernacht, ruisch-stil en

starend geheimzinnig. Telkens uit andere hoeken van
Haven schoten vlammen òp, doofden weer wèg in
nachtzwart, en soms, uit ’t stikkeduister joelden in
moordende geruchten stoeten áán in bengaalsche hel.

Als paarse nacht openbarstend, waaruit goud-roode

stoeten-brand fantasmagoorde, en kleurschaduwen
ijlden, zóó sidderde ’t bengaalsch licht áán over
huisrompen, boomen en wezens.

Menschentronies in bijtende helheid grijnsden naakt

onder dien vuurgloed. Telkens ànder licht laaide op, in
wond’ren groei; paarsrood dat sidderde en huiverde in
schrik van helheid; violet dat brandde en verschroeide
wandaligen kermishos; en groen-fosforizeerend vuur,
met infernalen beef-weerschijn, huiverend in woeste
glanzing ’t stedeke overlaaiend, of Satan verderf-
adem uitblies door heel ’t dolle kermisbachanaal.
Krijschjubel verklonk bij elken nieuwen kleurenbrand
van de mombakkesen, de lijk-groene, de paars-
helsche, de rood-huiverende.

En telkens verstierf de gloed in ’n trillende duistering.

Dan vèr, in oranje pracht, om zwart van nacht,

vlamden nà, lampions en flambouwen, walmend en
zigzaggend door ’t duister als ’n oproer van
hellebardiers. En wreed, over de wond’re avond-hel
van kleuren en tinten, over afgronden van duister diep
en gedempt gloeisel, stormden de orgelklanken,
raasden de mannestrotten, heeschten de
vrouwekreten, ontembaar, doorschroeid van passie.
Geslagen in razernij, renden de stoeten weer her en
der, in kruis en warrel, van den starenden angst-nacht
in ’t vlammenlicht, de Baanwijk af, Haven òp, Haven
àf, Baanwijk òp, in daverende hiha’s en hos,
verhijgend in barstende opwinding.

Waanzin-beweeg trampelde áán met de sputterende

boertjes, en als ’n verzinnelijkt Hosanna schreide hun
beestige krijsch door de brandende lucht, verzwaaiden
hun flesschen, en verrochelde ’t onweer van hun
ronkende falderahee’s. Bij den hoog-walmenden
oranjigen gloed van wat Jutskoppen bleven ze weer
staan. Bral en krijsch martelden los uit hun strotten en
[334]in heete zinnedrift smakten ze zich op de mooie
Jutsmeiden.

Pal boven hun koppen en kleurmutsen dampte nu

hèvig de brand-roode luchtnevel, van die plek uit, over
de heele Baanwijk rondschroeiend. De boomen in den
damp aangeverfd, leken reuzige monniken in barsche
pijen, stil gebogen boete doend, er door Satan
neergestold in krampig schuw afgrijs-gebaar.—

Voor schiettent lawaaide ’n spullebaas overschreeuwd

door eén van panorama-mechaniek, en die vent weèr
in stemmen-worstel met somnambulen-wijven en
kinematografen-eigenaars.
 De Hassels en Grintjes, nu weer achter het
trampelende boerenstoetje, vóór de Jutskoppen
uitdringend, wouen wel slaan, maar dat beviel Guurt
en Geert niet. Dirk en Rink slurpten limonade voor ’n
gebakkraampje, waar ’n bleekgeel mopssnuitig
juffertje, goud-bekapt en fleurig gesjaald bediende. In
vroolijken fonkel rijden daar de glaasjes limonade
wijnrood.—De meiden moesten toch ook wat likken,
en wankelig keek Dirk in z’n portemonnaie onder ’t
gele licht, of ie den bodem al zien kon.

—Dat is vijf te min meneer, sprak koel verkleed

juffertje.

—Vaif? vaif? wa helhoak vaif.… daa’s glad-en-al-mis

spotte ie ’r lachend uit.

—Daa’s net! Sai hep d’r drie lait.… enne.. de maide

tien.… enne ikke twee.… en Rink.… enne Merie.…
daa’s kaike!.… daa’s.…, rekende verward Willem
mee.—

—Drie.. drie, gierde in dronkig heeten bulder Rink..

noumins.. de sel d’r salderemosterd g’nog sai’n hee?
jai smoort … smoort gain wolf an je borst hee?

—Waa’t d’r nie is betoal jai sellefers moar medam,

lachte Dirk weer tegen de nijdige mopssnuitige juffer,
—of aêrs komp ’t vast bai ’t huurtje t’regt!

—Daa’s net … debies! roggemegochel! juichte

huillachend Rink, ’n vuist bonkhamerend op de
toonbank dat ’n rilling door de vonk-roode limonade
ging, en ’n rinkel door de glazen.—
 Met ’n woesten krijsch plots was Rink tusschen ’n
aanzwierenden hostroep ingesprongen, sleurde dwars
door haakarmen van meiden en vloekend-onthutste
kerels, zijn Grintjes en Hassels [335]heen, en met ’n
stem van ’n sprekende fagot, dreunde ie uit:

Nou gaste! aa’s één man bai de Jutskoppe! màide

stoàn d’r halt! Die de prais hoalt hep d’r uit jullie te
kiese!

In ’n dronken storm, opgezenuwd in furiënde

hevigheid, waggelstapten de kerels mee, naar ’n
alleenstaanden Jut, waar niet veel volk om heen
joelde. Twee stoere kanaljemeiden, madonnig kapsel
en bloothoofds, de slanke lijven omstrakt in zwart-
zijden glanzende boezelaartjes, schreeuwde de kerels
toe.—

—Alloo manne! prebeer je g’luk! laat sien je kracht!

laat d’r vlak-af kijke wa je ken! Slaan d’r op!
Semberleen! schop ’m op s’n pet!

Rink ’t eerst, was in woeste woeling van z’n reuzig lijf

op de schreeuwmeiden toegesprongen, gaf één wijf ’n
wreeden streel onder de mollige kin en rukte de moker
uit ’r hand. Meiden en kerels waren in kring achter ’m
opgeschemerd in den flakkerigen ros-oranje gloed.—

—Op sai heere en dames! beval de andere Jutsmeid

in ’t zwart,—meneer mot ruimte hebbe.. om te rake!
Sla d’r vrij op meneer.… dat ’m ’t gal uit s’n strot spat!
hij sel d’r tog nie van bloeie!
 —Ruimbaan! schreeuwde nog ’n Jutskerel, met
geelrossigen muizensnuit, pal onder den fakkelwalm
van z’n paal bij den klapperhaak.

Geert, Guurt en heel ’t meidenstelletje week achteruit.

—De kerels scharrelden naar de Jutsvrouwen. Piet
Hassel liet Cor los, wou zoetjes de zwart-
beboezelaarde mooie kanaljes besluipen, die in ’t
flambouwenrood tusschen den walm, wondergloedig
oplichtten, met de slanke lijven en aanhalige
gezichten, de goud-felle oogen, omwaasd in den
damp van hun paal.—

Muizentronie stond aan den knalhaak om den klapper

recht te schuiven na elken slag. En Rink reuzig, half
bevlamd z’n schriklijken landlooperskop, in
kangoeroesche rugkromming, z’n herkulische
schonken donkerig omschaduwd, hijgde voor ie
begon.— [336]

Cyklopisch, even waggelend, hief ie den moker, met

één zwaai hoog door de lucht, dat ’r suizel koelde
rondom.—

Donker en dreun-dof plofte z’n hamer uit ’t duister op ’t

Jutsblok. Knettering spatte boven de omstanders en in
den fakkelgloei hitsten de meiden ’m op.—

—Dat is raak meneer Simson.. dat is d’r ’n

mannetjesvint!

—Mooi, mooi! porde de andere mee, met kanaljeuzen

lach en zinnestreeling uit ’r goud-bevlamde oogen ’m
begenadigend.—
Rink hief weer den moker. Z’n half-duistere lijf groeide
in den oranjigen nevel. Z’n beschemerde armen,
geweldig, spanden, daalden en rezen als hefboomen,
en weer in doffen dreun mokerde ie néér z’n hamer op
’t Jutsblok.

De meiden rondom juichten. Opgehitst in satanische

drift bleef ie doormokeren slag op slag, dat z’n borst
blaasbalgde, z’n beenen beefden, en z’n groene
oogen sperden in bevlamde razernij.

—Veur Semberleen! Veur Kitsener! Veur Roodes!

gilden de Jutsmeiden mee, met elken slag in rauwe
opwinding. Ze hadden schik in den reus. Elke knetter
was raak! In cyklopische mokering dreunden de
schokken door z’n krampende klauwen, ging sidder
door z’n gekromd lijf, kittelde genot door z’n
knarsende kaken.—En boven z’n woesten kop spatte
kruidknetter tot den paaltop, verwuifden de
flambouwen hoog in de lucht walmige vlammen,
sidderden de vlaggetjes in kronkel om ’t ijzer.—

Heftiger joegen de zwart-beboezelaarde meiden ’m òp

en doller mokerde dolle reus neer, in heete razernij
van dreunen, dat ’t blok waggelde en van een dreigde
te barsten.—

De Grintjes gierden van lol en de blonde slanke furie,

Marie Pijler, wou ’m te lijf, schreeuwde schor dronken,
dat ze’m doodzoenen zou.

—Daa’t is ’n mannetjesputter! Jou Rink, jòu mo’k

hebbe.. wa mo’k mi die snotter van ’n Henk! joù! joù!
gilde ze door de dreunen heen, als ’n bezetene.—Ze
sprong naar voren, naar achter en sidderende wellust
trilde door haar wiegende heupen, waarop ze zich
bofte van genot.— [337]

Rink mokerde door, in ’n blinde woeste razernij, dat de

Jutsmeiden verbleekten van angst. Z’n hamer suiselde
lucht rond, uit duister in licht.—

Marie Pijler, in ’t toortsige goudrossige rood, duivelde

van hysterie. Haar lippen schuimden en ’r handen
jeukten langs d’r borsten. Ze gilde door, tusschen z’n
mokerdreun, en wilder, opgewondener gierden de
Grintjes.

Stoeten bleven kijken naar den half-donkeren reus,

die onvermoeibaar hijgde en trilde als zou ie iedere
minuut, daar dood ter aarde storten. Toen werd ’t de
andere verblufte kerels te benauwd.

—Hee Rink! jai hep d’r Joë ’tmet an brai sloage hee?
s’n harses meroakele d’r van malkoar! Nou motte wai
de kerel nog ’n arrempie uitdroaie hee?

—Nog veur vaif sint, hijgde Rink met waanzinblik, en

weer zwaaide in krampigen lijfschok en razenden
dreun, slag op slag neer.

Als ’n beul uit de hel neergestormd, in den oranjigen

lichtflakker en walm, met even begloeide knots moord
rond-rammeiend, zoo spier-spande z’n lijf in de laatste
stuipkramp van slagen. Z’n losse overhemd fladderde
uit z’n broek, en heel z’n zondagsche plunje
vermodderd bemorst, flodderde om z’n dronken
korpus.—
Eindelijk òp, hijgend, gebroken zwaaide ie den hamer
tegen den grond, zoende, in fellen hartstochtstuip de
beboezelaarde Jutsmeiden met heeten lippenslurp, en
strompelde bek-àf, zweet-dampend achter ’n
palingstalletje neer, snakkend naar adem.—

Dichter dromde ’t gestoet om de Jutskoppen. De

mooie kanaljes, hitsten òp, streken hun handen
lokkerig langs hun zijïg-gespannen glanzende dijen,
lachten en lonkten. Willem, Dirk, Hazewind, Piet en
Jan Grint, Henk en de heele stoet sloeg raak. Jutskop
lag half aan brei. De paal met z’n knal en knetter, leek
ontvleesd karkas van levend-gemartelde die dood
gemokerd werd door lynchende bende, en bij elken
dreun op ’t veerende blok, ’n stuipende rilling door z’n
beschilderd geraamte verschokte.— [338]

Heeter hitsten de Jutsmeiden òp en telkens zwaaide

de reuzige moker de lucht in, houweelde duisterend ’n
rossigen glimstreep door den flambouwenflakker, dat
banger de oranjige sfeer, kerels, mokeraars en
meiden ombeefde.—Al meer tronies, àchter elkaar
opgestoet, schemerden áán in den hamerkring, de
heete oogen gericht op de waggelende cyklopen, die
doordreunden en beulden onder de brandende lucht.

Elke ronde betaalden de meiden voor hun galants.

Maar Rink, Rink de neergesmakte reus, had de
mokering ’t langst uitgehouden, ’t meest en felst
verknetterd. In woesten sprong smakte de blonde
Marie Pijler, met de schittermedailje, jaloersch uit de
handen der kanaljemeiden gerukt, op Rink, die
brakend te vloeken lag in kraampjesduister. Als ’n
 bezetene zoog ze ’m den vloek-mond dicht met
brandende zoenen, smakte ’m den hals vol, gilde en
raasde dat zij en niemand anders dan zij hèm hebben
most.. veur de heule kermis.

—Slaat ’m dood! Semperleen! Kitsener! krijschten de

Jutsmeiden weer achter den wijkenden stoet Hassels
en Grints áán. De kerel bij den kruithaak onder de
fakkelende walming, liet loensen z’n muizentronie,
vertrilde z’n begloeide oogen gretig naar ’t bezopen
volkje, dat de kanaljeus-lokkende boezelaars-meiden
vingen met d’r zinnestreel en hitsenden roep.—

[Inhoud]

V.

Uit de kroegen en danszalen op Baanwijk en Haven

stormde in en uit, heete woelzee van hurrie, getier van
uitzinnige meiden en kerels.—’t Was zacht gaan
regenen en vóór de wilde-vrouwtent en de panorama’s
er naast, droefde treuzelige leegte. Kerel op estrade,
melodramatiekte wel met z’n stem, naast ’m
overschreeuwd door den eigenaar van ’t „gruufelekst
seemonster”, maar ’t bleef ’r vaal voor de tenttrap; de
stoeten hosten voorbij zonder te luisteren; de regen
spetterde door het droeve ros-gele lichtgeflakker van
wat magere flambouwtjes.
 Als broeibakken, omgloeid van kermiskoorts, rookten
de kroegen [339]en kanaljeuzige dansholletjes vol,
mistig-geel doorvlamd van hel petroleumlicht. Moffen
en blazers tierden. Piano’s roffelden er; pauktsjings en
krijsch raasden verdoovend rond in de walmende
krotten. En geschreeuw uit honderden kelen braakte
de straat op, dreef àf weer in de kronkelgangetjes.

Heete bakstanken en walgelijke vetlucht van

gesmolten reuzel doorzuurde de lucht en knetterende
vuren van verflakkerende bakovens vlamden achter
enge steegdieptetjes, tegen polderlucht, in ’t zacht-
regenende duister, als kraterende grotten van
bacchanten, waarin donker en begloeid, razende
wezens rond-kaprioolden.—

Kleurige worp van lichtgloei bleef kaatsen om

menschen en spullen, en wisselglansen
verallegorieden in trillende diepte de bange realiteit
van hossers en zuipers, in tooverig koloriet van
fantastische prachtgeheimenis.

Goud-gloeiing, rembrandtiek-diep in tooverwild

begloord amber en bronsgeel, trilde op roestige
muurbrokken als lichtende helsche zwammen.
Levende fosfor kroop op hekken, kleine klinkdeurtjes
van huiverend-stille krotjes, verzakt in halve duistering
van nacht-zwart.—

Pompen en slingers donkerden reuzig tusschen

boomen, en in al zwarter damprood bacchanaalden de
schreeuwstoeten met gewonde lampions en
knetterende pekfakkels gillend door de wijkjes, in
trampelenden warrel van beenen en rompen.
Willem en Dirk hadden de meiden meegesleurd naar
’n krottig danshuis waar ze ’n uur in vagevuur-hitte
verschroeiden. In storm waren ze ’r uitgevlucht,
natgezoend, verslobberd, begrabbeld; de rokken
afgetrapt door de beestkerels daar. Rink had ’n
Lempenaar halfdood geranseld omdat ie z’n blonde
Marie aan de rokken had gegrepen in woeste passie,
zonder ’r los te laten.

Met bebloeden kop had Rink ’m achter ’t buffetje

gesmakt. De vent lag ’r te krimpen van pijn, met
uitgescheurd oor en bloedneus. Met één bakelaai had
Rink ’m z’n mes, waarmee ie steken wou, uit de
moordklauwen geslagen, en nou lag ie daar,
rampzalig vertrapt en bespogen door de joelbende.—
[340]

Rink vooròp, de blonde Marie met ’r roodgezwollen

tronie, aan z’n lijf vastgezogen, mee. Op straat gierde
de kasteleinsmeid Pijler, dat ze ’t café-chantant
inmoesten. Dat werd in schallenden schater
beklonken.

Zangkrijschend kom-kerlinekens, zeilde door

regenende duisternis, ’t stoetje van twintig ’n
zijweggetje àf, dat stil donkerde buiten kermiswoel.

Plots, over Baanwijkbaan ging angstige vluchtjacht

van duistere menschenstoeten, naar één plek.

Brandklokken alarmden in angstigen bimbam,

klankgalmen van steigerenden nood sliertend, dwars
door den demonischen jubelnacht.
 Achter fakkelflikkering, hoog tegen paardenspul,
sloegen rookige vlammen òp uit ’t duister.

—Brand! brand! schreeuwden ontzet de stemmen,

rauw en moe, schor en angstig. Woeling van donkere
massa’s, van ’t duister telkens in lichtgloei, roezigde in
stille aarzelende oproerstappen en geschuifel naar ’t
eind van Baanwijk; zwol áán in trappelenden
hakkendreun en lijvenwoel tot angstig
revolutiegerucht; rumoer, dàn donker als onweergrom
of aardbeefschok, dan hèl en lichtend in toortsbrand
van kermisjoel.

D’avondklokken beierden door, in rood-angstigen

galm, en de brandende damp boven de kermis,
gloeide áán, oranje-rooder, banger, in rook en
vlammen.

Rink, Marie en ’t heele stoetje waren in opwinding

gekeerd, en ieder z’n meid vastgekneld onder den
arm, sloegen ze op hol in den schrik, juichend van
duivelige emotie, dat ’r eindelijk iets benauwends
gebeuren ging.—

Boven ’t paardenspul, stonden twee groote gebogen

grillige haken in gloedschijn als roode valken.

Klaas Koome holde voort, z’n buldoggenkop

gezwollen van pret en z’n bijt-bek nijdig naar voren
gewrongen. Annie en Cor sleurde ie mee aan z’n
armen.—

Hij gierde: