Vektorët

1.1. Vektorët gjeometrik dhe veprimet me ta

Le të jetë R hapësirë pikash dhe le të jenë A, B R ( A  B ). Unioni i pikave
A, B dhe i të gjitha pikave të drejtëzës AB që ndodhën ndërmjet pikave A dhe B
quhet segment dhe shënohet me AB (ose [ AB ]). Nëse segmentin AB e
konsiderojmë si dyshe të renditur ( A, B ) të pikave A dhe B , atëherë atë e
shënojmë me simbolin AB dhe e quajmë segment të orientuar (ose vektor).
Orientimi bëhet nga pika A në pikën B. Pika
A quhet pikë e fillimit, kurse B pikë e fundit a
B
(ose mbarimit). Zakonisht AB quhet drejtëz
bartëse e vektorit AB. Numri d ( A, B ) i cili A

paraqet distancën ndërmjet pikave A dhe B , Fig.1.1.1

quhet gjatësi (intensitet, normë) e vektorit AB.
Shënojmë me V bashkësinë e të gjithë segmenteve të orientuar në R. Në
bashkësinë V përkufizojmë relacionin R në këtë mënyrë: AB R CD atëherë
dhe vetëm atëherë kur
1 d ( A, B)  d (, D)
2 AB, CD kanë bartëse të njëjtë ose paralele
3 AB, CD janë njëlloj të orientuar.
Provohet lehtë se R është ekuivalencë në V. Klasët e ekuivalencës së
relacionit R janë
C AB  {CD V : AB R CD },
kurse faktor bashkësia përkatës
V  V /R  {C AB : AB V }.

Përkufizim 1.1.1: Çdo klasë ekuivalence C AB quhet vektor në R. dhe shënohet

me AB ose a .
Kështu çdo vektor a , përcaktohet me:
1 Intensitetin, që shënohet me | a || AB | d ( A, B),
2 Drejtimin, që përcaktohet nga drejtëza bartëse e tij,
3 Kahun, që përcaktohet nga kahu i përfaqësuesit AB.

Shënim 1.1.1: Për dallim nga segmenti i orientuar AB, vektori a , nuk ka pozitë
të përcaktuar.
Vektori intensiteti i të cilit është zero, shënohet me 0 dhe quhet vektor zero.
Nëse | a | 1, vektori a quhet vektor njësi ose ort.
Relacioni i barazisë në V përkufizohet me barazinë e klasave të ekuivalencës,
në këtë mënyrë:
a  b  C AB  CCD .
Me fjalë tjera, dy vektorë a , b janë të barabartë , atëherë dhe vetëm atëherë kur
kanë:
2

1 Intensitet të barabartë,
2 Drejtëza bartëse të njëjta ose paralele,
3 Kahe të njëjta.
B D

a b

A C

Fig.1.1.2
Sipas përkufizimit të barazimit në V , fillimi i vektorit mund të merret cilado
pikë e hapësirës R. Më saktë: Për çdo AR dhe për çdo vektor a V ,
ekziston B R e tillë që AB  a. Vektorët e tillë quhen vektorë të lirë.
Dy vektorë a , b bartëset e të cilëve janë paralele quhen vektor kolinearë.
Vektorët a , b bartëset e të cilëve i takojnë një rrafshi ose rrafsheve paralele
quhen vektor komplanarë.
Për vektorin a , vektori b quhet i kundërt, nëse a , b janë kolinearë, kahet i
kanë të kundërta dhe intensitetet e barabarta. Zakonisht vektori i kundërt i
vektorit a shënohet me  a.
Në vazhdim të përkufizojmë të ashtuquajturit veprime lineare në V 
mbledhjen dhe shumëzimin me skalar (numër).
Mbledhja e vektorëve: Mbledhje në V quhet pasqyrimi  : V 2  V i dhënë me
 : (a , b )  c
ku është vektor fillimi i të cilit përputhet me fillimin e vektorit a , kurse fundi me
c
fundin e vektorit b .
Vektori c quhet shumë e vektorëve a dhe b dhe shënojmë c  a  b .
Përkufizimi i mësipërm i shumës së dy vektorëve shprehë rregullën e
paralelogramit për shumën e tyre.

d
b
c
b

a
b
c a b
d
d  a b

Fig.1.1.3

Vektori d  a  (b )  a  b , ku b është vektori i kundërte i vektorit b quhet

diferencë e vektorëve a dhe b .
Vlejnë këto relacione:
1 (a , b  V ) a  b  b  a vetia komutative
2 (a , b , c V ) ( a  b )  c  a  (b  c ) vetia asociative
3 (a V ) a  0  a elementi neutrel
 3

4 (a V ) a  (a )  0 elementi i kundërte,

d.m.th. (V, + ) është grup komutativ.
Sipas ligjit asociativ, mund të përkufizohet edhe shuma e më tepër se tre
vektorëve si dhe vektorëve jokomplanarë në mënyrë të vetme.
Shumëzimi i vektorit me numër: Pasqyrimi V V i dhënë ( , a )   a ,
ku  a është vektor që ka:
(i ) Intensitetin |  a ||  || a |,
(ii ) Kahun e njëjtë apo i kundërte me a , varësisht se   0 apo   0,
quhet prodhim i vektorit a me skalarin  .
Për   0, nga (i ) rrjedh se 0 a  0.
Nga përkufizimi i mësipërm, rrjedh se vektori  a është kolinear me vektorin
a . Edhe në rastin e përgjithshëm, vektorët a dhe b janë kolinear atëherë dhe
1
vetëm atëherë kur ekziston   \ {0} i tillë që a   b ose b  a.

Vlejnë këto relacione:
5 ( ,   )(a  V ) ( ) a   (  a )
6 ( ,   )(a  V ) (   ) a   a   a
7 (  )(a , b V )  ( a  b )   a   b
8 (a V ) 1 a  a.
1
Le të jetë a V. Vektori a0  a është vektor njësi. E quajmë këtë ort i
|a|
vektorit a . Pra për çdo vektor a V, vlen barazimi a | a | a0 .

1.2. Varshmëria lineare e vektorëve

Le të jetë vt  V (1  t  k ) dhe  t  (1  t  k ). Sipas përkufizimit të shumës

së vektorëve dhe shumëzimit me skalar, formojmë shprehjen
1v1   2 v2  ...   k vk
e cila quhet kombinim linear i vektorëve vt V (1 t  k ). Numrat  t  (1 t  k )
quhen koeficiente të kombinimit linear.
Për vektorin v  1v1   2 v2  ...   k vk thuhet se është shprehur si kombinim
linear i vektorëve vt V (1 t  k ).
Nëse v  0, merret barazimi 1v1   2 v2  ...   k vk  0 i cili quhet kombinim
linear zero i vektorëve vt V (1 t  k ).
Përkufizim 1.2.1: Thuhet se vektorët vt V (1 t  k ) janë linearisht të pavarur,
nëse kombinimi linear zero
1v1   2 v2  ...   k vk  0
është i vërtete vetëm kur  t  0(1 t  k ).
Në të kundërtën, nëse kombinimi linear zero plotësohet për ndonjë  t  0,
atëherë vektorët vt V (1 t  k ) quhen linearisht të varur.
Në praktikë, varshmëria lineare e vektorëve shqyrtohet me anë të kësaj:
Teoremë 1.2.1: Vektorët vt V (1 t  k ) janë linearisht të varur atëherë dhe vetëm
atëherë kur njëri prej tyre shprehet si kombinim linear i vektorëve tjerë.
4

Vërtetim: Supozojmë se vt V (1 t  k ) vektorë linearisht të varur. Atëherë

ekziston t  {1, 2,..., k} i tillë që  t  0 dhe
1v1   2 v2  ...   t vt  ...   k vk  0.
Prej nga
1  
vt  v1  2 v2  ...  k vk  0
t t t
ose
  
vt   1v1   2 v2  ...   k vk  0   t  t , t  t  .
 t 
Anasjelltas, supozojmë se vektori vt , shprehet si kombinim linear i vektorëve
vt V (1 t  k )(t  t ), d.m.th. vt  1v1   2 v2  ...   k vk  0. Atëherë
1v1   2 v2  ...  1  vt  ...   k vk  0.
Rrjedhim 1.2.1: Dy vektorë janë linearisht të varur atëherë dhe vetëm atëherë kur
ata janë kolinearë.
Vërtetim: Lë të jenë v1 , v2 vektorë linearisht të varur. Sipas teoremës 1.1.1,
ekzistojnë 1 , 2  (1  0   2  0) të tillë që 1v1   2 v2  0. Nëse 1  0,
2   
1v1   2 v2  0  v1   v2  v1   v2     2  .
1  1 
Barazimi i fundit tregon se vektorët v1 , v2 janë kolinearë.
Anasjelltas, supozojmë se vektorët v1 , v2 janë kolinearë. Atëherë ekziston
  \ {0} i tillë që
v1   v2  v1   v2  0  1v1   2 v2  0(1  1   2    0).
Rrjedhim 1.2.2: Tre vektorë janë linearisht të varur atëherë dhe vetëm atëherë kur
ata janë komplanarë.
Vërtetim: Le të jenë v1 , v2 , v3 vektorë linearisht të varur. Sipas teoremës 1.1.1,
ekzistojnë 1 , 2 , 2  (1  0   2  0   3  0) të tillë që 1v1   2 v2   3v3  0.
Nëse 1  0,
2     
1v1   2 v2   3v3  0  v1   v2  2 v2  v1   v2   v3     2     3  .
1 1  1 1 
Barazimi i fundit tregon se vektori v1 paraqet diagonalen e paralelogramit të
ndërtuar mbi vektorët  v1 ,  v2 . Rjedhimisht vektorët v1 , v2 , v3 janë komplanarë.
Anasjelltas, supozojmë se vektorët v1 , v2 , v3 janë komplanarë dy nga dy
jokolinearë. Atëherë ekziston  ,   \ {0} të tillë që

 v3 v1
v3
v2
 v2

Fig.1.2.1

v1   v2   v3  1v1   2 v2   3v3  0(1  1   2      3   ).

Barazimi i fundit tregon se vektorët v1 , v2 , v3 vektorë linearisht të varur.
Shënim 1.1.1. katër e më tepër vektorë nga V janë çdoherë linearisht të varur.
 5

1.3. Projeksioni normal i vektorit në bosht

Le të jetë Ox bosht numerik, orientimin pozitiv të të cilit e përcakton vektori

njësi e dhe a  AB një vektor. Shënojmë me A1 dhe B1 projeksionet normale
përkatësisht të pikave A dhe B në boshtin Ox .
B
a
A



O e A1 B1 x
Fig.1.3.1

Përkufizim 1.1.1: Masa e vektorit A1 B1 e marrë me parashenjë pozitive apo

negative, varësisht se vektori A1 B1 ka kahe të njëjtë apo të kundërt me vektorin e ,
quhet projeksion i vektorit a  AB në boshtin Ox dhe shënohet me simbolin
proje AB.
Nëse me  shënojmë këndin që mbyllë bartësja e vektorit a  AB me boshtin
Ox , atëherë
proje AB | AB | cos  ose proje a | a | cos  .
Vlejnë këto relacione:
1 (a , b  V )proje ( a  b )  proje a  proje b .
2 (a V )(  )proje a   proje a.

1.4. Vektorët në hapësirën 3

Sistemi koordinativ kënddrejtë në hapësirë. Treshja e renditur (Ox, Oy, Oz )

e boshteve numerike Ox, Oy, Oz që janë normal njëri në tjetrin, kanë një pikë të
përbashkët O dhe një njësi matje për gjatësi quhet sistem koordinativ kënddrejtë
në hapësirën 3 dhe zakonisht shënohet me Oxyz.
Pika O quhet origjinë, kurse boshtet Ox, Oy, Oz quhen boshte koordinatave.
Çdo dy boshte përcaktojnë një rrafsh i cili quhet rrafsh koordinativ.
Orientimi (pozitiv) i boshteve koordinatave Ox, Oy, Oz përcaktohet përkatësisht
me treshen e orteve (i , j , k ) të cilën e quajmë bazë standarde e hapësirës 3 .
Varësisht nga pozita e boshteve koordinatave, sistemi Oxyz , është i djathtë ose
i majtë. Sistemi koordinativ Oxyz është i djathtë, nëse duke shiquar nga fundi i
vektorit k , rruga më e shkurtë që përshkruan vektori i për tu vendosur në
pozitën e vektorit j bëhet në drejtim të kundërt me kahen e lëvizjes së
akrepave të orës. Në të kundërtën sistemi është i majtë.
Në vazhdim do të punojmë vetëm me sistemin e djathtë koordinativ.
Koordinatat e pikës në hapësirën 3 . Le të jetë M një pikë çfarëdoshme
në hapësirë në të cilën është përcaktuar sistemi koordinativ kënddrejtë Oxyz ,
6

fig 1.4.1. Me pikën M përcaktohet vektori OM , i cili quhet vektor i pozitës së

pikës M . Shënojmë me M ' projeksionin normal të pikës M në rrafshin
koordinativ Oxy. Le të jenë x  proj i OM ' , y  proj j OM ' dhe z  proj k OM .
Kështu çdo pike M në lidhje me një sistem koordinativ Oxyz i shoqërohet
një dhe vetëm një treshe e renditur e numrave realë ( x, y , z ), të cilët i quajmë
koordinata të pikës M . Koordinatat e origjinës janë (0, 0, 0).
z
z

M
k
y
i j y
x
x M'
Fig.1.4.1
Në vazhdim tregojmë se është e vërtetë edhe e anasjella, pra çdo tresheje të
renditur të numrave realë ( x, y , z ) i shoqërohet një dhe vetëm një pikë në
hapësirën Oxyz. Shënojmë me M x , M y dhe M z pika përkatësisht në boshtet
koordinatave Ox, Oy dhe Oz që ju korrespondohen numrave x, y dhe z. Le
të jetë M ' , prerjen e drejtëzave që kalojnë nëpër pikat M x dhe M y dhe janë
paralele përkatësisht me boshtet Oy dhe Ox. Pika M përcaktohet si prerje
'
drejtëzës që kalon nëpër pikën M dhe është normale në rrafshin Oxy me
drejtëzën që kalon nëpër pikën M z dhe është paralele me rrafshin Oxy.
z
Mz

M
k

i j My y

x Mx M'
Fig.1.4.2

Vektorët në hapësirën 3 . Konsiderojmë hapësirën 3 dhe në te sistemin

koordinativ kënddrejtë Oxyz. Provohet lehtë se 3 në lidhje me mbledhjen
( x1 , y1 , z1 )  ( x2 , y2 , z2 )  ( x1  x2 , y1  y2 , z1  z2 )(( x1 , y1 , z1 ), ( x2 , y2 , z2 )  3
)
është grup komutativ
Le të jetë v  V. sipas përkufizimit të barazimit në V, ekziston M  3
e tillë që
v  OM . Pasqyrimi f i grupit (V, + ) në grupin ( ,  ) i dhënë me 3

f : v  ( x, y , z ),
ku x, y, z janë koordinatat e pikës M , është 1  1 dhe mbi. Tregojmë se f
është izomorfizëm ndërmjet grupeve (V, + ) dhe ( 3 ,  ). Me të vërtetë, le të
 7

jenë v 1 , v 2  V, atëherë ekzistojnë pikat A( x1 , y1 , z1 ), B( x2 , y2 , z2 )  3

të tilla
që v1  OA dhe v2  OB, fig1.4.3. Është e qartë se f (v1 )  ( x1 , y1 , z1 ) dhe
f (v2 )  ( x2 , y2 , z2 ).
Le të jetë f (v1  v2 )  ( x , y , z ).
z
z
R
z1
C
A
z2

B y2 y1 y
O
' y
x2 B
Q

x1
'
x A

x P C'
Fig.1.4.3

Nga fig.1.4.3,vërejmë se:

OB ' x2  A'C ' P  d (O, x2 )  d ( A' , P )  x2  x  x1  x  x1  x2
OA' y1  B 'C 'Q  d (O, y1 )  d ( y2 , y )  y1  y  y2  y  y1  y2
OBz2  ACR  d (O, z2 )  d ( z , z1 )  z2  z  z1  z  z1  z2 .
Prej nga,
f (v1  v2 )  ( x , y , z )  ( x1  x2 , y1  y2 , z1  z2 )  ( x1 , y1 , z1 )  ( x2 , y2 , z2 )
 f (v1 )  f (v2 ).
Relacioni i fundit tregon se f është izomorfizëm ndërmjet grupeve
(V, + ) ( ,  ), d.m.th. ato paraqesin të njëjtën strukturë. Prandaj në vazhdim
3

ndërmjet v dhe ( x, y , z ) mund të vendosim barazimin. Pra, v  ( x, y, z ).

Rrjedhimisht i  (1,0,0), j  (0,1,0) dhe k  (0,0,1). Dhe në fund për çdo
v 3
,
v  ( x, y, z )  ( x,0,0)  (0, y,0)  (0,0, z )  x(1,0,0)  y (0,1,0)  z (0,0,1)
 xi  y j  z k.
Relacioni i fundit jep paraqitjen e vektorit v në të ashtuquajturën bazë
standarde (i , j , k ). Numrat x, y, z quhen koordinatat e vektorit v në
lidhje me bazën (i , j , k ).
Le të jenë dhënë vektorët v1  ( x1 , y1 , z1 ) dhe v2  ( x2 , y2 , z21 ). Janë të
vërteta këto relacione:
1 v1  v2  ( x1  x2 )  ( y1  y2 )  ( z1  z2 ).
v1  v2   (v1  v2 )   (( x1  x2 )  ( y1  y2 )  ( z1  z2 ))
 ( x1  x2 )  ( y1  y2 )  ( z1  z2 ).
8

2 v1  v2  ( x1  x2 , y1  y2 , z1  z2 .
Le të jetë v  ( x, y, z ) dhe   . Atëherë
3  v   ( x, y, z )  ( x,  y,  z ).
Le të jenë dhënë v1  ( x1 , y1 , z1 ), v2  ( x2 , y2 , z21 ) vektorë kolinearë. Atëherë
ekziston   i tillë që:
v1   v2  ( x1 , y1 , z1 )   ( x2 , y2 , z2 )  ( x1 , y1 , z1 )  (  x2 ,  y2 ,  z2 )
x y z
 ( x1   x2 )  ( y1   y2 )  ( z1   z2 )  1  1  1   .
x2 y2 z2
Relacioni i fundit tregon se dy vektorë janë kolinearë atëherë dhe vetëm
atëherë kur koordinatat e tyre janë proporcionale.

1.5. Prodhimi skalar

Përkufizim 1.5.1: Pasqyrimi : V 2  i dhënë me : (a , b ) | a || b | cos(a, b )

quhet prodhim skalar në V.
Prodhimin skalar të vektorëve a , b e shënojmë me a  b . Pra,
a  b  | a || b | cos(a , b ).
Nga ana tjetër, meqenëse | a | cos(a , b )  projb a , nga barazimi i mësipërm,
kemi a  b | b | projb a ,
Ngjashëm, a  b  | a | proja b .
Në vazhdim po i paraqesim disa veti të prodhimit skalar:
1 (a , b V ) a  b  b  a.
Vërtetim: Kemi: a  b  | a || b | cos(a , b )  | b || a | cos(b , a )  b  a.
2 (a , b V )(  )  ( a  b )  ( a )  b  a  ( b ).
Vërtetim: Nëse   0, atëherë (a , b )  ( a , b ) dhe (a , b )  (a ,  b ). Prandaj
( a )  b |  a || b |cos( a , b )   | a || b |cos(a , b )   ( a  b )
a  ( b ) | a ||  b |cos(a , b ) | a |  | b |cos(a , b )   | a || b | cos( a , b )
  (a  b ).
Nëse   0, atëherë ( a , b )    (a , b ) dhe (a , b )    (a , b ). Prandaj
( a )  b |  a || b |cos( a , b )   | a || b |cos(  (a , b ))   | a || b | cos( a , b )
  ( a  b ).
a  ( b ) | a ||  b |cos(a ,  b )   | a || b |cos(  (a , b ))   | a || b | cos( a , b )
  ( a  b ).

3 (a , b , c V ) (a  b )  c  a  c  b  c .
Vërtetim: Kemi:
(a  b )  c | c | projc (a  b ) | c | projc a  | c | projc b  a  c  b  c .

4 (a , b  V ) a  b  0  ( a  0)  (b  0)  ( a  b ).
Vërtetim: Kemi:
a  b  | a || b | cos(a , b )  0  (| a | 0)  (| b | 0)  (cos(a , b )  0)
 9

 
 (a  0)  (b  0)   (a, b )  
 2
 (a  0)  (b  0)  (a  b ).
Shprehjen a  a e shënojmë me a 2 dhe e quajmë katrorë skalar i vektorit a .
5 (a V ) a  a  a 2 | a |2 .
Vërtetim: Kemi: a  a | a || a | cos(a , a ) | a |2 .
Shembull 1.1.1. Vërtetoni se në çdo paralelogram shuma e katrorëve të diagonaleve
është e barabartë me dyfishin e shumës së katrorëve të brinjëve të tij.

d  a b

d  a b
a
Fig.1.5.1

Kemi:
(d1  (a  b )  d 2  (a  b ))  d12  d 22  a 2  2ab  b 2  a 2  2ab  b 2
| d1 |2  | d 2 |2  2 | a 2 | 2 | b |2 | d1 |2  | d 2 |2  2(| a 2 |  | b |2 ).
6 Prodhimi skalar i vektorëve të bazës (i , j , k ) shprehet me tabelën:
i j k
i 1 0 0
j 0 1 0
k 0 0 1

Shprehja e prodhimit skalar me koordinata. Le të jenë dhënë vektorët

a  x1i  y1 j  z1k dhe b  x2 i  y2 j  z2 k . Duke zbatuar tabelën për
prodhimin skalar të vektorëve të bazës (i , j , k ), gjejmë se
a  b  x1 x2  y1 y2  z2 z2 .
Për a  b  x i  y j  z k , kemi a 2  x 2  y 2  z 2 ose
| a | x 2  y 2  z 2 .
Më tutje, nga a  b  | a || b | cos(a , b ) rrjedh se
a b a b
cos(a , b )   .
| a || b | x  y  z12 x22  y22  z22
2
1
2
1

Barazimi i mësipërm, paraqet formulën për njehsimin e këndit ndërmjet dy

vektorëve.
Formula për njehsimin e distancës ndërmjet dy pikave në hapësirën 3 . Le
të jenë M 1 ( x1 , y1 , z1 ), M 2 ( x2 , y2 , z2 )  3 dhe le të jenë v1 , v2 përkatësisht rreze
vektorët e pozitave të tyre. Atëherë,
M 1M 2  v2  v1  ( x2  x1 , y2  y1 , z2  z1 )
 d ( M 1 , M 2 ) | M 1M 2 | ( x2  x1 ) 2  ( y2  y1 ) 2  ( z2  z1 ) 2 .
10

r1
r2
O
y

x Fig.1.5.2

Koordinatat e pikës që e ndan segmentin në raportin e dhënë. Le të jenë,

A( x1 , y1 , z1 ), B ( x2 , y2 , z2 )  3 . Shënojmë me AB segmentin e përcaktuar
CB
me pikat A, B. Të përcaktojmë pikën C  AB të tillë që  k (k  
).
z
CA
A
C
B

O
y

x Fig.1.5.3

Vektorët AC dhe CB janë kolinearë dhe CB  k AC. Nëse me ( x , y , z )

shënojmë koordinatat e pikës C , atëherë
CB  k AC  OB  OC  k (OC  OA)
 ( x2  x )i  ( y2  y ) j  ( z2  z )k  k (( x  x1 )i  ( y  y1 ) j  ( z  z1 )k )
 ( x2  x  k ( x  x1 ))  ( y2  y  k ( y  y1 ))  ( z2  z  k ( z  z1 ))
 ((1  k ) x  kx1  x2 )  ((1  k ) y  ky1  y2 )  ((1  k ) z  kz1  z 2 )
 kx  x2   ky1  y2   kz1  z2 
 x  1  y  z  .
 1 k   1 k   1 k 
Shembull 1.5.1: Të vërtetojmë formulën
cos(   )  cos  cos   sin  sin  .
Le të jenë a dhe b vektorë njësi në rrafshin Oxy, të cilët me pjesën positive të
bushtit Ox mbyllin përkatësisht këndet  dhe  , fig.1.5.4.
Nga figura vërejmë se
a  (proji a , proj j a , projk a )  (cos  ,sin  ,0)
b  (proji b , proj j b , projk b )  (cos  ,  sin  ,0),
Prej nga
cos(   ) | a || b | cos(a , b )  cos  cos   sin  sin.
 11

b

 i x

a
j

y Fig.1.5.4

Le të jetë dhënë vektori a  x i  y j  z k dhe le të jenë  ,  ,  këndet që

mbyllë vektori a me pjesën pozitive përkatësisht të boshteve koordinatave
Ox, Oy , Oz. cos  ,cos  ,cos  quhen kosinuset e drejtimit të vektorit a në
lidhje me sistemin koordinatave Oxyz dhe njehsohen me këto formula:
a i x
cos   
| a || i | x2  y 2  z 2
a j y
cos   
| a || j | x  y2  z2
2

ak z
cos    .
| a || k | x  y2  z2
2

Nga barazimet e mësipërme gjejmë se cos 2   cos 2   cos 2   1.

Një zbatim i prodhimit skalar në mekanikë: Shënojmë me A punën që
kryhet me veprimin e forcës F në mënyrë që pika materiale m të zhvendoset
sipas një drejtimi nga pika M 1 në pikën M 2 , fig.1.5.5.
Nëse s  M 1M 2 , atëherë
A  F s | F || s | cos  ,
ku  është këndi që mbyllë vektori i forces F me drejtimin e lëvizjes.
F

M1 M2
Fig.1.5.5

1.6. Prodhimi vektorial i dy vektorëve

Përkufizim 1.6.1: Pasqyrimi : V 2  V i dhënë me  : (a , b )  c , ku c plotëson

kushtet:
(i ) | c | është i barabartë me syprinën e sipërfaqes së paralelogramit të
ndërtuar mbi vektorët a dhe b ,
(ii ) (a  c )  (b  c ),
(iii ) (a , b , c ) është treshe e djathtë,
quhet prodhim vektorial i vektorëve a , b dhe shënohet me a  b .
12

Në vazhdim po i vërtetojmë disa veti të prodhimit vektorial:

1 (a  b  V ) | a  b | | a || b | sin(a , b ).
Vërtetim: Sipas fig.1.6.1, | a  b || c |  S | a | h  | a || b | sin( a , b ).
a b

b a
Fig.1.6.1

2 (a  b V ) a  b  0  (a  0)  (b  0)  ( a || b ).
Vërtetim: Kemi:
a  b  0 | a  b | 0  | a || b | sin(a , b )  0  (| a | 0)  (| b | 0)  sin(a , b )  0
 (a  0)  (b  0)  (a || b ).

3 (a  b  V ) a  b  b  a.
Vërtetim: Sipas përkufizimit 1.6.1 dhe 1 ,(a  b || b  a )  (| a  b || b  a |).
Nga ana tjetër, meqë treshet (a , b , a  b ) dhe (b , a , b  a ) janë të djathta,
vektorët a  b dhe b  a kanë kahe të kundërta. Rrjedhimisht a  b  b  a.

4 (a  b V )(  )  ( a  b )  ( a  b )  (a   b ).
Vërtetim: Le të jetë   0. Meqenëse ( a , b )  ( a , b )  ( a ,  b ), nga barazimi i
mësipërm, sipas vetisë 1 , |  ( a  b ) ||  a  b || a   b | . Nga ana tjetër, meqë
vektorët a dhe b kanë kahe të njëjta përkatësisht me vektorët  a dhe  b ,
atëherë edhe vektorët  ( a  b ),  a  b dhe a   b kanë drejtim dhe kahe të
njëjta.
Le të jetë   0. Meqenëse (( a , b )    ( a , b ))  ((a ,  b )    ( a , b )), sipas
vetisë 1 , |  ( a  b ) ||  a  b || a   b | . Nga ana tjetër meqë vektorët  a dhe
 b janë me kahe të kundërte përkatësisht me vektorët a dhe b , atëherë
vektorët  ( a  b ),  a  b dhe a   b kanë drejtim dhe kahe të njëjta.

Rrjedhim 1.6.1. (a  b V )( ,   )  a   b )  ( )(a  b ).

5 (a , b , c V )( a  b )  c  a  c  b  c .
1
Vërtetim: Meqenëse c0  c , sipas ekuivalencës
|c |
1 1 1
(a  b)  c  a  c  b  c  (a  b) c  a c b c
|c | |c | |c |
 ( a  b )  c0  a  c0  b  c0 ,
Mjafton që këtë veti ta vërtetojmë për rastin kur c është vektor njësi. Po e
pranojmë pozitën e vektorëve a , b , c sikur në fig.1.6.2. Le të jetë  rrafsh që
kalon nëpër pikën O dhe është normal në vektorin c . Shënojmë me A1 dhe B1
 13

projeksionet normale përkatësisht të pikave A dhe B në rrafshin  .

Trekëndëshin OA1 B1 e rrotullojmë rreth vektorit c për këndin 90 në drejtimin
e lëvizjes së akrepave të orës. Marrim trekëndëshin OA2 B2 . Sipas fig.1.6.1,
kemi:
B
c b
ba
a
O A

B1

A1

A2

B2
Fig.1.6.2

(1) | OA2 || OA1 || a | cos(90  (a , c )) | a || c | sin(a , c )

(OA2  a )  (OA2  c )
(a , c , OA2 ) është treshe e djathtë.
Prej nga rrjedh se OA2  a  c .
(2) | OB2 || OB1 || a  b | cos(90  ( a  b , c )) | a  b || c | sin( a  b , c )
(OB2  a  b )  (OB2  c )
( a  b , c , OB2 ) është treshe e djathtë.
Prej nga rrjedh se OB2  ( a  b )  c .
(3) | A2 B2 || A1 B1 || b | cos(90  (b , c )) | b || c | sin(b , c )
( A2 B2  b )  ( A2 B2  c )
(b , c , A2 B2 ) është treshe e djathtë.
Prej nga rrjedh se A2 B2  b  c .
Në fund nga OB2  OA2  A2 B2 dhe (1),(2),(3) kemi ( a  b )  c  a  c  b  c .

Shembull 1.6.1. Të vërtetojmë identitetin ( a  b ) 2  ( a  b ) 2  | a |2 | b |2 .

Nga [( a  b ) 2  | a |2 | b |2 cos 2 ( a , b )]  [( a  b ) 2  | a  b |2  | a |2  | b |2 sin 2 ( a , b )],
rrjedh se ( a  b ) 2  ( a  b ) 2 | a |2  | b |2 (cos 2 ( a , b )  cos 2 ( a , b )) | a |2 | b |2 .
6 Prodhimi vektorial i vektorëve të bazës (i , j , k ) shprehet me tabelën:

i j k
i 0 k j
j k 0 i
k j i 0

Shprehja e prodhimit vektorial me koordinata. Le të jenë dhënë vektorët

a  x1i  y1 j  z1k dhe b  x2 i  y2 j  z2 k . Duke zbatuar tabelën për
prodhimin vektorial të vektorëve të bazës (i , j , k ), gjejmë se
14

a  b  ( y1 z2  z1 y2 ) i  ( x1 z2  z1 x2 ) j  ( x1 y2  y1 x2 ) k
i j k
y z x z1 x y1
 1 1i 1 j 1 k  x1 y1 z1 .
y2 z2 x2 z2 x2 y2
x2 y2 z 2
Një zbatim i prodhimit vektorial në mekanikë. Le të jetë O një pikë e
fiksuar e trupit të ngurtë dhe le të jetë A një pikë e çfarëdoshme e tij.
Shënojmë me F vektorin e forcës që vepron në pikën A, fig.1.6.3. Në këtë rast,
momenti i forcës F ndaj pikës O , paraqet vektorin M me fillim në pikën O
normal në rrafshin e përcaktuar me vektorët F dhe r . Intensiteti i vektorit M
është | M || F | h. Prandaj
| M || F | h | F || r | cos(90  ( F , r )) | F || r | sin( F , r ) | F  r | .
M

F
O
 r A

Fig.1.6.3

Konkludojmë: Momenti i forcës F në pikën A, në lidhje me pikën e fiksuar O ,

paraqet prodhimin vektorial të vektorit të forcës F dhe vektorit r  OA.

1.7. Prodhimi i përzier i tre vektorëve

Përkufizim 1.7.1. Prodhim i përzier i tre vektorëve a , b , c quhet prodhimi skalar i

vektorëve a  b dhe c dhe shënohet me ( a  c )  c .
Meqenëse (a  0)  (b  0)  (c  0)  ( a  b )  c  0, atëherë në vazhdim do të
supozojmë se a , b , c janë vektorë jozero.
Disa veti të prodhimit të përzier:
1 Prodhimi i përzier i tre vektorëve a , b , c paraqet vëllimin e paralelepipedit të
ndërtuar mbi këta vektorë, i marrë me parashenjë pozitive apo negative varësisht
se treshja e vektorëve (a , b , c ) është e djathtë apo e majtë.
Me fjalë tjera, nëse me V shënojmë vëllimin e paralelepipedit të ndërtuar mbi
vektorët a , b dhe c , atëherë
V | (a  c )  c | .

a b

c b
h

Fig.1.6.1
 15

Vërtetim: Supozojmë se treshja e vektorëve ( a , b , c ) është e djathtë. Atëherë

(a  b )  c | a  b | proja b c  S  h  V .
Vërtetimi është analog për rastin kur ( a , b , c ) është treshe e majtë.

2 Vektorët a , b , c janë komplanarë atëherë dhe vetëm atëherë kur (a  c )  c  0.

Vërtetim: Supozojmë se vektorët a, b , c janë komplanarë atëherë
a  b  c  ( a  b )  c  0.
Anasjelltas. Meqenëse a , b , c janë vektorë jozero, atëherë
(a  b )  c  0  (a  b  0)  ((a  b  c )  ( a || b )  ( a , b , c  a  b ),
Prej nga në të dyja rastet vektorë a , b , c janë komplanarë.
Shprehja e prodhimit të përzier të tre vektorëve në koordinata. Le të jenë
dhënë vektorët a  x1i  y1 j  z1k , b  x2 i  y2 j  z2 k dhe c  x3i  y3 j  z3 k .
Duke zbatuar tabelën për prodhimin vektorial të vektorëve të bazës (i , j , k ),
gjejmë se
 y z x z x y 
(a  b )  c   1 1 i  1 1 j  1 1 k  ( x3i  y3 j  z3 k )
y
 2 2 z x2 z 2 x2 y2 
x1 y1 z1
y1 z1 x1 z1 x1 y1
 x  y  z  x2 y2 z2 .
y2 z2 3 x2 z2 3 x2 y2 3
x2 y3 z3
Drejtpërdrejtë nga barazimi i mësipërm rrjedhin këto veti:
3 (a , b , c V ) ( a  b )  c  (b  c )  a  (c  a )  b .

4 (a , b , c V )(  ) ( a  b )  c  ( a   b )  c  ( a  b )   c   (( a  b )  c ).
Shembull 1.7.1. Të caktojmë parametrin  në mënyrë që vektorët a  ( ,1, 4),
b  (1, 2 ,0) dhe c  (3 , 3, 4) të jenë komplanarë.
Vektorët a , b , c janë komplanarë atëherë dhe vetëm atëherë kur
 1 4
( a  b )  c  0  1 2 0  0  16 2  16  0  (  1)  (  1).
3 3 4

1.8. Prodhimi i dyfishtë vektorial i tre vektorëve

Përkufizim 1.8.1. Prodhim i dyfishtë vektorial i vektorëve a , b , c quhet prodhimi

vektorial i vektorëve a  b dhe c dhe shënohet me ( a  b )  c .
Sipas përkufizimit 1.6.1, (( a  b )  c  a  b )  (a  b  a )  (a  b  b ). Prej
nga rrjedh se vektorët ( a  b )  c , a , b janë komplanarë. Sipas rrjedhimit 1.2.2,
ekzistojnë  ,   , të tillë që ( a  b )  c   a   b , ku koeficientet  , 
duhet të përcaktohen.
Konsiderojmë sistemin koordinativ kënddrejtë Oxyz në 3 të tillë që boshti
Ox përputhet me vektorin b , kurse rrafshi Oxy përputhet me rrafshin e
përcaktuar me vektorët a , b .
Nga figura vërejmë se a  ( x1 , y1 ,0), b  ( x2 ,0,0) dhe c  ( x3 , y3 , z3 ). Prej nga:
16

z3

b a y3 y1

x1
x3
Fig.1.1.1

i j k
( a  b )  c  x1 y1 0  ( x3i  y3 j  z3 k )  (0i  0 j  y1 x2 k )  ( x3i  y3 j  z3k )
x2 0 0

i j k
 0 0  y1 x2  y1 x2 y3i  y1 x2 x3 j  y1 x2 y3i  x1 x2 x3i  x1 x2 x3i  y1 x2 x3 j
x3 y3 z3
 ( y1 y3  x1 x3 ) x2 i  x1 x2 ( x1i  y1 j )  ( y1 y3  x1 x3 )b  x1 x2 a  (ac )b  (bc )a.
 (bc )a  (ac )b .
Rrjedhimisht   bc ,   ac dhe (a  b )  c  b (ac )  a (bc ).

Detyra për punë të pavarur ___________________________________