Gelişim Psikolojisi

Melike Şimşek
Uzman Psikolog

2021-2022 Güz Dönemi

 AHLAK GELİŞİMİ

• Ahlaki gelişim, kişilik gelişiminin en önemli öğelerinden biridir.

• Sosyalleşme süreci içinde “yanlış ve doğruyu ayırma” konusunda
bilinçlenmeyle ilgilidir.
• Ahlak, bir toplumda bireylerin benimsedikleri, uymak zorunda
bulundukları davranış biçimleri ve kurallardır.
• Ahlak gelişimi, toplumun tüm değerlerine kayıtsız şartsız edilgen
bir uyma değil, topluma etkin bir uyumu sağlamak için değerler
sistemi oluşturma sürecidir.

melike@melikesimsek.com
 AHLAK GELİŞİMİ

• Ahlak, bir toplumda bireylerin benimsedikleri, uymak zorunda

bulundukları davranış biçimleri ve kurallar olarak tanımlanabilir.
• Birey, içinde bulunduğu toplumun davranış kuralları ile
değerlerini, kazandığı ve davranışlarına mal ettiği sürece
sosyalleşir ve ahlaki olarak da gelişir.
• Birey, ahlaki gelişmeyle çelişkili durumlarda çevresindekilerle
olan ilişkilerini belirleyecek ahlaki yargılara ulaşır.

melike@melikesimsek.com
GELİŞİM PSİKOLOJİSİ AÇISINDAN AHLAK GELİŞİMİ
İLE İLGİLİ KONULAR

• Ahlaki yargı, bireyin başkalarına ve başkalarının da ona

nasıl davranması gerektiği konusunda yapmış olduğu
bilişsel işlem sonucu ulaştığı yargılardır.
• Ahlak gelişimin en önemli kavramlardan biri, kişiliğin
temel kavramlarından olan karakter ve diğeri de
vicdandır.
• Karakter, kişiliğin ahlaki boyutu olup vicdan da, bireyin
kendi davranışlarını ahlaki ölçülere göre eleştirerek,
bunların iyiliği-kötülüğü, yanlışlığı-doğruluğu hakkında
yargıda bulunmasıdır.
• Bir nevi bireyin kendisini sorgulaması, yani iç
hesaplaşmasıdır.

melike@melikesimsek.com
 AHLAK KAVRAMINA KURAMSAL BAKIŞ

• Psikanalistler (Freud, Erikson)

• Davranışçı (Skinner)
• Sosyal öğrenme kuramcılar (Bandura, Sullivan)
• Bilişsel gelişimciler ( Dewey, Piaget, Kohlberg)
• Bu yaklaşımlara göre ahlak gelişim, insana yaklaşım ve
davranışlarına getirdikleri açıklamayla ilgilidir.

melike@melikesimsek.com
 PSİKANALİTİK KURAMA GÖRE AHLAK
GELİŞİMİ

• Freud’a göre ahlak ve ahlak standartları, süperegonun

gelişmesiyle ortaya çıkmaktadır.
• Süperego, egonun bir parçası iken, çocukluk yıllarında, daha çok
anne-baba ve toplumun ahlaki değer yargılarını içeren bir yapı
olarak (üç-beş yaşları arasında) egodan ayrılarak kişiliğin ahlaki
boyutu olarak da ifade edilen süperego ortaya çıkar.
• Freud’e göre, süperegoyu oluşturmak üzere içe alınan yetişkin
değerleri hiç değişikliğe uğramadan kavramlaştırılmaktadır.

melike@melikesimsek.com
 PSİKANALİTİK KURAMA GÖRE AHLAK
GELİŞİMİ

• Yargılayıcı bir sistem olarak süperegonun bireyin yaşantısındaki

belirtisi suçluluk duygusudur.
• Bireyin içselleştirdiği doğru-yanlış, iyi-kötü biçimindeki ahlaki
değer yargıları bireyin içinde bir yargılama ve ceza verme sistemi
olarak kalır ve onun davranışlarını frenler.
• Sosyal ilişkilerin önemine değinen Erikson da tıpkı Freud gibi
vicdanın bu yaşlarda geliştiğini ileri sürer.
• Çocuk bundan böyle içinden gelen sesleri duyar, kendisini
vicdanın sesine göre cezalandırır veya ödüllendirir.
• Bu evrede en büyük sıkıntı girişimciliğin kısıtlanması ve suçluluk
duygusunun davranışlara egemen olmasıdır.

melike@melikesimsek.com
 SOSYAL ÖĞRENME KURAMINA GÖRE AHLAK
GELİŞİMİ

• Biyolojik bir varlık olarak dünyaya gelen insan, çevresiyle

kurduğu ilişkiler ağı içinde sosyokültürel bir yapı kazanmaktadır.
• Temel felsefesi, “insan çevresinin ürünüdür’’.
• Ahlaki davranışlar ve ahlaki değerler, “model alma” ve “taklit
etme” gibi öğrenme yöntemleriyle kazanılır.
• Ahlak bir iç kontrol sistemidir.
• Bandura’ya göre, çocuk, başkalarının davranışlarını taklit eder ve
giderek bunların bazılarını benimser ve içselleştirmesi sonucu
vicdan gelişmeye başlar.

melike@melikesimsek.com
 BİLİŞSEL KURAMA GÖRE AHLAK GELİŞİMİ

PIAGET

• Çocukların “doğru” ve “yanlışa” ilişkin yargıları yaşlarına bağlı

olarak değişir.
• Ahlaki gelişim, bilişsel gelişime paralellik gösterir, fakat
birbirinden farklı nitelikler taşıyan ve hiyerarşik bir sıra izleyen
dönemler halinde ortaya çıkar.
• Ahlaki gelişim, tıpkı bilişsel gelişim gibi bir inşa ve bilgi üretme
sürecidir.
• Çocuklar 7 yaşına kadar oynadığı oyunlardaki kuralların ne
anlama geldiğini bilmeden oyun kurallarına uyarken; 10 yaşına
geldiğinde kuralların oyunun şartları gereği konulduğunu, şartlar
değişirse kuralların da değişebileceğini anlamaya başlar.
• Ahlak gelişimini birbirini tamamlayan ve hiyerarşik bir sıra izleyen
iki dönem içinde ele alır.
- Dışa bağımlı dönem (5–7 yaş)
- Bağımsız dönem (8–12 yaş)

melike@melikesimsek.com
 PIAGET’YE GÖRE AHLAKİ GELİŞİM EVRELERİ

DIŞA BAĞIMLI DÖNEM

• Bu dönemde çocuk, yetişkinlerin koydukları kurallara körü

körüne uyar. Kuralların değişmezliğine ve mutlak
olduğuna inanır.
• Ahlak kurallarının ne anlama geldiğini bilmez.
• Davranışlar, yapanın niyetine göre değil, doğuracağı
sonuca göre değerlendirilir.
• Çocuğun ahlaki yargılarında nesnel gerçeklik
hâkimdir.
• Olayın arkasındaki niyeti göremez.
• 5–7 yaşları arasında adalet otorite ile eş anlamlı olarak
algılanırken; 7–12 yaşlarında ise eşitlik itaatin üstünde
algılanmaya başlar.

10
melike@melikesimsek.com
 PIAGET’YE GÖRE AHLAKİ GELİŞİM EVRELERİ

BAĞIMSIZ DÖNEM

• Çocuk, kuralları kendi vicdanının verdiği kararlar biçiminde

kabul etmeye başlar.
• Ahlak kurallarının gerçek anlamını bilir.
• Sorgulamadan kabulün yerini sorgulama, tek yanlı
saygının yerini eşit ilişki ve karşılıklı saygı alır.
• Empati kurar.
• Üst düzeyde adalet kavramına ulaşmıştır.
• Karşısındaki insanların iç dünyasını, niyetini hesaba
katarak kendisini ve onu bu ölçülerle değerlendirir.
• Piaget’ye göre, ahlak gelişiminde kuralların olduğu gibi
içselleştirilmesi olmayıp, Freud’un aksine aynı zamanda
özümsenmesi de söz konusudur.

melike@melikesimsek.com
 KOHLBERG’E GÖRE AHLAKİ GELİŞİM EVRELERİ

• Kohlberg, Piaget’nin bilişsel ve ahlak gelişimiyle ilgili

görüşlerini dikkate alarak, ahlak gelişimini incelemiştir.
• Ahlaki yargının gelişimiyle ilgili olarak ergenlik ve
yetişkinliği de içeren üç düzeyli ve altı basamaklı ahlaki
yargı gelişim evresi belirlemiştir.
• Düzeyler içinde yer alan ve hiyerarşik bir sıra izleyen
dönemlerin her birinde yeni bir zihinsel örgütlenme, buna
bağlı olarak da dünyaya farklı bir bakış açısının ortaya
çıktığını belirtmiştir.

melike@melikesimsek.com
 I. GELENEK ÖNCESİ DÜZEY

• Davranışları ceza ve ödül açısından değerlendirir.

• Gelenek öncesi düzey Piaget’nin bilişsel gelişim
kuramındaki dönemlerden işlem öncesi dönem düzeyine
denk gelmektedir.
• Düşünce biçimi “benmerkezci” olduğundan; ahlaki
değerlendirmeler, kendi istek ve gereksinimleri
yönündedir.
• Bunu engelleyen, otorite figürü ön plana çıkar.
• Bu düzeyin “ceza ve itaate yönelik” ve “bireyselcilik
ve karşılıklı çıkara dayalı ilişkilere yönelik” olmak
üzere iki alt basamağı vardır.

melike@melikesimsek.com
 1. EVRE: İTAAT ve CEZA EĞİLİMİ

• Davranışa temel olan ilke, kendi gereksinimlerini

doyurma yönünde davranması ve başkalarının istek ve
arzularını dikkate almamasıdır.
• Davranışın doğruluğunun ya da yanlışlığının ölçüsü, onun
cezalandırılıp cezalandırılmayacağıdır. Cezalandırılan
davranış kötü, ödüllendirilen davranış iyidir.

melike@melikesimsek.com
 1. EVRE: İTAAT ve CEZA EĞİLİMİ

• Cezadan kurtulmak için yetişkinlerin kurallarını kabul

eder.
• Otoriteye boyun eğme vardır.
• Davranış, psikolojik kalıplar içinde değil, fiziksel sonuçlar
doğrultusunda değerlendirilmektedir.
• Bu evrede bulunanlar için ahlaki eylem, ceza almamak için
kurallara itaattir.
• Yaşamın değeri ise, insan değeri fiziksel nesnelerin
değeriyle karıştırılmakta ve bireylerin sosyal statüsüne ve
fiziksel gücüne dayandırılmaktadır.

melike@melikesimsek.com
 2. EVRE: SAF ÇIKARCI EĞİLİM

• Ahlaki dünyası ben-merkezli olduğu için, başkalarıyla

ilgilenmede çıkar ön planda olup faydacı bir alışverişten
yanadır.
• ‘’Her şey karşılıklıdır’’ inancına sahiptir.
• Adalet anlayışının temel göstergesi maddi eşitlik ilkesidir.
• Bu evrede bulunanlar için ahlaki eylem, “ödül almak
için gerekeni yap”; yaşamın değeri ise, insan
yaşamının değeri bireyin ve diğer insanların
gereksinimlerini yerine getirmesine bağlıdır.

melike@melikesimsek.com
 II. GELENEK ÖNCESİ DÜZEY

• Toplumun kurallarını ve kalıp yargılarını, uzlaşmadan öte

olduğu gibi kabul eder ve benimser.
• Çevresindekilere ve topluma sadakati vardır.
• Başkalarının duygu ve düşüncelerini dikkate alır, onların
gözüyle dünyaya bakmaya çalışır, empati kurar. Çocuk
artık “ben-merkezli” düşünceye sahip değildir.
• Piaget’nin belirttiği somut işlem basamağındadır.
• II. düzeyin “İyi çocuk olma” ve “Yasa ve düzene
uyumaya yönelik” olmak üzere iki alt basamağı vardır.

17
melike@melikesimsek.com
 3. EVRE: İYİ ÇOCUK EĞİLİMİ

• Davranışları “kendisine yapılmasını istemediği bir şeyi

başkasına da yapma” anlayışına dayanır.
• Davranışların değerlendirilmesinde niyetler dikkate
alınmaya başlar.
• Çevresinin ya da kendisi için önemli olan kimselerin onay
ve beğenisini kazanmayı hedefler.
• İyi olmak, başkalarının duygularıyla ilgilenmek, sadık ve
güvenilir olmak, beklentiler ve kurallar doğrultusunda
davranmak ister.
• Bu evrede bulunanlar için ahlaki eylem;
başkalarınca onaylanmayan eylemlerden kaçın,
yaşamın değeri ise; ona karşı çevresindekilerin
gösterdiği ilgi ve anlayışa bağlıdır.

melike@melikesimsek.com
 4. EVRE: KANUN ve DÜZEN EĞİLİMİ

• Kurallar ve sosyal düzeni koruma eğiliminin ön plana çıktığı bu

basamak, aynı zamanda sosyal sistem ve vicdan basamağı
olarak da nitelendirilmektedir.
• Yasalar, değişmez olup, var olan düzeni ve toplumun sürekliliğini
sağladığı gerekçesiyle, mutlaka uyulması gereken kurallardır.
• Yetişkinlerin büyük bir bölümünün içinde bulunduğu bu
basamak, bireysel ahlaki tercihten çok, toplumsal düzenin
korunduğu bir basamaktır.
• Bu evrede bulunanlar için ahlaki eylem; ‘’yasal otoritenin
sansüründen ve bundan doğacak cezadan kaçın’’,
‘’yaşamın değeri ise; yaşamak kutsaldır’’.

melike@melikesimsek.com
 III. GELENEK SONRASI DÜZEY

• Bu düzeyde birey, kendi vicdanını kontrol etmeye başladığı için,

otoriteden bağımsız olarak kendi özerk ahlaki ilkelerini oluşturur.
• Birey, geleneksel düzeyin toplumun kuralları ve kalıp yargılarının
değişmezliği anlayışından sıyrılmıştır.
• Kohlberg, bu düzeye erişme yaşının 14 olduğunu belirtmektedir.
• Yapılan araştırmalar sonunda; yetişkinlerin hepsinin bu düzeye
ulaşamadığı anlaşılmıştır.
• Bu düzeyin de “Kontrat ve Yasaya Uygunluk Eğilimi” ve
“Evrensel Ahlak İlkeleri Eğilimi” olmak üzere iki alt
basamağı vardır.

melike@melikesimsek.com
 5. EVRE: KONTRAT ve YASAYA UYGUNLUK
EĞİLİMİ

• Yasalara, sosyal bir anlaşma olduğu ve çoğunluğun

haklarını koruduğu için uyulur.
• Bu nedenle de mevcut yasaların, genelin yararına olması
gerektiği savunulur.
• Ahlaki çatışmalarda akılcı çözüm çabaları gösterilir.
• Yasalar, uyulmak üzere değil, yaşamayı güvence altına
almak, insan haklarını korumak ve genel refahı artırmak
üzere vardır.
• İyi davranış, toplumun bütünü tarafından kabul edilmiş
normlara göre tanımlanır.
• Özgürlük kavramının genele ters düşse bile korunması
gerektiğini savunurlar.

melike@melikesimsek.com
 6. EVRE: EVRENSEL AHLAK İLKELERİ EĞİLİMİ

• Mantık ve evrensel ilkelerin hâkim olduğu bu basamakta

bulunanlar, doğru ve yanlışı sosyal düzenin yasa ve
kurallarıyla değil; kendi vicdanı ve kendi geliştirdiği ahlak
ilkeleriyle tanımlar.
• Değerlendirmelerine, insanın değerli olduğuna inandığı için
evrensel adalet ilkelerini, insan haklarını, insana saygıyı
ve güveni temel alır.
• Yasalardan tamamen bağımsız, kendi ahlak ilkelerine ve
vicdanına göre davranır.

melike@melikesimsek.com
 6. EVRE: EVRENSEL AHLAK İLKELERİ EĞİLİMİ

• İnsanlar ancak kendi vicdanının sesine kulak verdiği

zaman en üst ahlaki yargı basamağına ulaşırlar.
• Bu basamakta bulananlar, insanlar hakkında çok üst
düzeyde bir duygusallığa sahip, ahlak kahramanları olarak
nitelendirilen kimselerdir.
• Bunlar, yasa ve ahlak arasında çelişki olduğunda, bireyin
genel ahlak ilkelerine uymasını bekler.
• Bu evrede bulunanlar için ahlaki eylem; ‘’kendi kendini
suçlamaktan kaçın’’, yaşamın değeri ise; ‘’kutsal’’ olarak
değerlendirilir.

melike@melikesimsek.com
 AHLAK GELİŞİMİNDE EBEVEYNİN ROLÜ

• Ebeveynler çocuğun yetişmesinde en etkili rol

modellerdir.
• Ebeveynin disiplin yöntemleri, kişilik özellikleri, bilişsel
stilleri, düşünme mekanizmaları, değerleri, tutumları,
alışkanlıkları
• Destekleyici ve denetleyici yaklaşım farklılıkları

melike@melikesimsek.com
AHLAK GELİŞİMİNDE OKULUN ve AKRANLARIN ROLÜ

• Okul kurallarının açık ve anlaşılır olması

• Ailenin okulla bağlarını güçlendirmesi
• Öğretmenin öğretme konusundaki teknikleri
• Öğretmenin rehberlik etmek yerine otorite figürü
olması
• Duygu, düşünce ve davranış farklılıklarına duyarlı /
duyarlı olmayan sınıf ortamı
• Olumlu akran ilişkileri

melike@melikesimsek.com
GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE
DİĞER KONULAR

melike@melikesimsek.com
 GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE DİĞER KONULAR

• Öğretmen beklentileri ve öğrencilerin öğrenme

deneyimleri
• Aile büyüklüğü ve kardeş ilişkileri
• Göç olgusu ve sosyoekonomik seviye
• Boşanma (üzüntü, depresyon, inkar, utanç, öfke,
suçluluk, terk edilme korkusu)
• Ebeveynlik stilleri (yetkeci-yetkili-izin verici-izin verici
kayıtsız)
• Çocuk istismarı (fiziksel, cinsel, duygusal)

melike@melikesimsek.com
BİREYSEL GELİŞİMİ FARKLI OLAN ÇOCUKLAR

Problem I. Tip Çocuklar II. Tip Çocuklar III. Tip Çocuklar

Birincil Duygusal Problem Öğrenme güçlüğü DEHB

İkincil Aşırı hareketlilik Duygusal Problem Öğrenme Güçlüğü

Üçüncül Öğrenme Güçlüğü Aşırı Hareketlilik Duygusal

Problemler

(Kirby ve Williams, 2000)

melike@melikesimsek.com
 BİREYSEL GELİŞİMİ FARKLI OLAN ÇOCUKLAR

• Dikkat Eksikliği
• Özel Öğrenme Güçlükleri (disleksi-disgrafi-
diskalkuli,dispraksi,garden variety-bellek ile ilgili sorunlar
vb.)
• Hiperaktivite
• Yaygın Gelişimsel Bozukluklar (YGB) (Otizm- Asperger
Sendromu)
• Üstün Zekalı/Yetenekli Çocuklar
• İletişim ve Konuşma Bozuklukları
• Duygusal ve Davranışsal Güçlükler
• Görsel ve İşitsel Yetersizlikler
• Fiziksel Yetersizlikler
• Kronik Hastalıklar

melike@melikesimsek.com
 REFERANSLAR

• Yrd. Doç. Dr. Esat ŞANLI

• Kirby& Williams, 2000

melike@melikesimsek.com