MEYVECİLİKTE ÇOĞALTMA

TEKNİKLERİ
09 Ağustos 2006-Samsun

ÇELİKLE ÇOĞALTMA

Dr. Mustafa AKBULUT

Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü, SAMSUN
Çelik :
Herhangi bir bitkiden kesilen köksüz
dal (kalem), yaprak, göz, gövde ve kök
parçalarına denilmektedir.
Sürgün, dal, gövde, yaprak
ya da yaprak parçaları, ana
bitkiden ayrılarak, uygun
çevre koşullarını sağlayan
ortamlarda köklendirilip,
ana bitkinin tüm
özelliklerini taşıyan bitkiler
elde edilmektedir.
Çelikle üretimin avantajları :
•  Birim alandan çok sayıda bitki, elde etme
imkanı mevcuttur.
•  Bu çoğaltma metodu ucuz, kolay, çabuk ve
basit olup, özel teknik istemez.
•  Uyuşmazlık, aşı noktasında kaynamama
sorunu gibi sorunlar çelikle üretimde söz
konusu değildir.
•  Bir örnek bitkiler elde etmek mümkündür.
•  Elde edilen bitkiler ana bitkiyle aynı
özelliklere sahiptir.
Alındıkları Zamana Göre Çelik Tipleri :

* Odun Çelikleri
Kış dinlenme döneminde bitkilerden alınır.

* Odunsu Çelikleri
Yaz gelişme dönemi ile kış dinlenme dönemi
arasında alınır.

* Yeşil Çelikler
Bitkilerin sürgün gelişiminin devam ettiği
genellikle ilkbahar ve yaz aylarında alınır.
ODUN ÇELİKLERİ :
- Odun çelikleri kolay hazırlanır ve çabucak bozulmazlar.
- Gerektiğinde, emniyetle uzak mesafelere gönderilebilirler.
- Çoğaltma materyali olarak kullanılacak olan odun çelikleri
sıhhatli, kuvvetli ve güneşte büyüyen bitkilerden alınmalıdır.
- Çelik yapılacak bitkilerin sürgünlerinin boğum araları
anormal uzun veya sık olmamalıdır.
- Obur dallar ile küçük ve zayıf büyüyen dallar çelik
materyali olarak kullanılmamalıdır.
- Odun çeliklerinin uzunlukları 10-30 cm arasında değişir.
- Alınan çelikler köklendirme ortamlarına çeliğin yarıya
yakın bir kısmı sokularak (1-2 göz) sıcaklık ve sulama
imkanları dikkate alınarak köklenmesi sağlanır.
- Köklendirme ortamına konulmadan önce hormonla
uygulanırsa köklenme oranı artar.
ODUNSU ÇELİKLER :
- Geniş yapraklı herdemyeşil türlerin, olgunlaşmış dalları
ile yaprağını döken türlerin kısmen odunlaşmış yaz
çelikleri bu şekilde değerlendirilmektedir.
- Herdemyeşil türlerde çelikler yaz aylarında, büyümenin
yavaşlayıp sürgünlerin olgunlaştığı dönemde alınır.
Hormon kullanımı ile süre kısaltılacağı gibi çeliklerdeki
gelişme de hızlandırılır.
- Çelikler 8-15 cm. uzunlukta, tercihen tepe
sürgünlerinden alınır. Kesimler tomurcuk yada yaprağın
hemen altından yapılır.
- Toprağa yada üretim ortamına girecek kısımdaki
yapraklar kesilir.
YEŞİL ÇELİKLER :
- Büyüme dönemi içinde ilk sürgünlerin yaklaşık 30 cm
olduğu dönemden başlayarak, yaprakların dökülmesine
kadar olan dönemde oluşan sürgünlerden elde edilirler.
- Bu dönemde alınan çeliklere hormon uygulaması yapılır.
- Yeşil çelikler sisleme yapılarak nem düzeyinin % 90
civarında olduğu ortamlarda köklendirilir.
- Köklendirme ortamına konulan çelikler yapraklı ise,
yaprak alanını azaltmak gerekecektir.
- Çelik boyu odun çeliklerinde olduğu gibi 10-30 cm
olmalıdır.
- Köklenen çelikler tüplenip alıştırma ortamına konulup,
belli bir süre bekletildikten sonra dış ortama rahatlıkla
konulabilir.
Alındıkları Organlara Göre Çelik Tipleri :
1. Dal çelikleri (dipçikli, ökçeli, adi odun)
2. Yaprak çelikleri
3. Yaprak-göz çelikleri
4. Gövde çelikleri
5. Kök çelikleri
1. Dal Çelikleri :
Bu çelikler;
- Adi Odun Çeliği,
- Ökçeli Çelik,
- Dipçikli Çelik,
- Sırık Çeliği olarak çeşitlendirilirler.
Ağaçlar kış dinlenme periyoduna girdikten
sonra bir yaşlı dallardan alınırlar. Yapılan
çalışmalar sonucunda en iyi çelik alma
zamanı Kasım- Aralık ayları olarak tespit
edilmiştir. 
Adi Odun Çelikleri :
Genellikle bir veya iki yıllık dallar diplerinde
kesilir. Bazı meyve, asma ve süs bitkilerinin
çoğaltılmalarında en çok kullanılan çelik
tipidir. Bu tür çeliklerin uzunlukları meyve tür
ve çeşidine ve dikilecek ortama göre göre
değişmekle birlikte 5-25 cm uzunlukta olabilir.
* Kivi, İncir, Ayva, Zeytin, Nar, Fındık, Erik,
Frenküzümü, Bektaşiüzümü, Asma ve
Karayemiş bu tip çeliklerle kolayca
çoğaltılırlar.
Adi çelikle üretimde her daldan bir çelik
alındığı için, çok sayıda çelik gereksiniminin
karşılanabilmesinin zorluğu en büyük
dezavantajıdır.
İncir çelikleri alınırken
uçlarında tepe gözünün
bulunması ve boğum
yerlerinden daha ziyade
boğum ortasındaki düz
kısımdan kesilmelidir.
Ökçeli ve Dipçikli Çelikler :
Adi odun  çeliklerine benzerler, sadece dip
kısımlarında bulunan dal parçaları nedeniyle
farklıdırlar. En önemli avantajları dip
kısımlarındaki odunlu parçadaki depo
maddelerinin ve hormonların köklenmeyi
artırıcı özelliğinden faydalanmaktır. Bu
çeliklerin en büyük dezavantajı ise ağaçta dal
parçalarının da alınarak ağaca zarar
verilmesidir.
Dipçikli çeliklerde dal
parçası bütün halinde
iken, Ökçeli çeliklerde
dal parçası ortadan
kesilerek köklenme
yüzeyi artırılmaktadır.
Sırık Çeliği
Bu tip çelikler çoğunlukla yaşlı kalın dalardan
hazırlanabilir. Boyları 1 m ve daha fazla
olabilir. Zeytin ve Ayva ile söğüt, kavak ve
bazı süs bitkilerinde kullanılmaktadır.
2. Yaprak Çelikleri
Daha çok süs bitkilerinin  çoğaltılmasında
kullanılır. Yaprak ayası yada yaprak sapı
üretim ortamına batırılarak yada yatırılarak
köklenme sağlanır. Ana yaprak damarı, sap
yada kesilen yaprak damarlarından kök ve
sürgün benzeri bitki taslakları oluşur.

3. Yaprak-Göz Çelikleri
Çoğunlukla süs bitkilerinin  çoğaltılmasında
kullanılır. Bir yaprak, bir göz ve küçük bir dal
parçasından oluşan çeliktir. Ahududu,
Böğürtlen ve Çay’da kullanılabilir.
4. Gövde Çelikleri :
Çoğunlukla süs bitkileri için kullanılmaktadır.
Çeliklerin sağlıklı, orta kuvvette, çeşidi bilinen
genç bitkilerden alınmasına özen gösterilir.
Ticari üretim yapan işletmelerde, çelik alınacak
bitkiler özel olarak yetiştirilir, bakım yapılır ve
çeşit 3-5 yılda bir yenilenir.
5. Kök Çelikleri :
Ağaçların kök kısımlarından ilkbahar gelişme
devresi başlamadan kesilerek elde edilir.
Köklerinde adventif göz bulunduran türlerde,
bitkiye zarar vermeyecek şekilde açılarak
çıkartılan kalın kökler, 3-5 cm.lik parçalara
bölünerek üretim ortamına dikey olarak dikilir.
Sökümlerin köklerde bitki besin maddelerinin
depolandığı sonbahar ve kış aylarında
yapılmasında yarar vardır. Gövdeye yakın
kenar üste gelecek şekilde dikim yapılır ve üst
uç toprak seviyesinde tutulur.
Ayva, Fındık, Elma, Armut, Pikan Cevizi,
Erik ve Vişnelerin bazı çeşitleri bu yöntemle
çoğaltılabilmektedir. Ancak aşı ile çoğaltılan
meyve tür ve çeşitlerinde kökler yabani olduğu
için oluşacak bitkilerde yabani olmaktadır.
Frenküzümü ve Böğürtlen gibi meyve türleri
de kök çelikleri ile üretilebilmekte ve ana
bitkinin aynı özelliğini taşıyan bitkiler elde
edilmektedir.
Çeliklerin Köklenmelerini Etkileyen Faktörler
1. İçsel Etmenler
2. Dış Etmenler
a. Budama
b. Gübreleme
c. Alınma Zamanı
d. Çeliklerde Yaprak ve Göz Bulunması
e. Köklenme Ortamı
f. Sıcaklık ve Nem
g. Hormon Uygulaması
1. İÇSEL ETMENLER :
Çeliklerin kök ve sürgün oluşturabilmeleri için,
çelik alınacak bitkinin kalıtsal yapısında kök
ve sürgün yapma özelliğinin bulunması
gerekmektedir. Çelikler, depo maddeleri ile
birlikte, doğal hormonları da içermektedir. Bu
hormonlardan bazıları köklenmeyi teşvik
ederken bazıları da engelleyici etki
yapmaktadır. Bazı bitkilerde bu nedenle
çeliklere çeşitli kimyasallar
uygulanabilmektedir.
2. DIŞ ETMENLER :
a. Budama :
Budanan meyve ağaçlarında, kuvvetli ve iyi gelişen
çok sayıda bol sürgünler oluşur. Bu sürgünlerden
fazla miktarda çelik elde edilebileceği gibi, bunların
köklenmeleri de daha iyi olur.
b. Gübreleme
Gübrelenen ve ışıklanma yüzeyi iyi olan ağaçların
çelikleri daha iyi köklenmektedir.
c. Çeliklerin Alınma Zamanı
Çeliklerin alınma zamanlarının köklenme üzerine
önemli etkisi bulunmaktadır. Ancak, değişik bitki tür
ve çeşitlerinden çelik alma zamanları farklıdır.
d. Çeliklerde yaprak ve göz bulunması
Yeşil ve odunsu çeliklerde göz ve yapraklar, odun
çeliklerinde iyi gelişmiş gözler köklenmeyi teşvik
etmektedir.
e. Köklenme Ortamı
Kum, talaş, peat yosunu, torf, perlit, volgan tülfü,
yanmış ahır gübresi, yaprak ve dal çürüntüsü, funda
ve kestane toprağı ve bunların karışımları; bitki
türüne ve mevcut malzemeye göre belirlenerek
kullanılır. Köklendirme ortamı süzek ve iyi
havalanabilir olmalıdır. Bu ortamda patojenlerin
bulunmaması yada sterilize edilmiş olması
gerekmektedir. Kışın yaprağını döken bitkilerin odun
ve kök çelikleri toprakta yapılır.
f. Sıcaklık ve Nem
Gece ve gündüz arasındaki ısı farkı 5-10°C yi
geçmemelidir. Çelik köklendirmede gece 16-
21°C, gündüz ise 21-27°C’lik sıcaklık bitki
türüne ve mevsime bağlı olarak istenir.
Köklendirme tezgahlarında ise 21-24°C’lik
toprak sıcaklığı ideal kabul edilir. Gölgeleme
yada sisleme ile suyun serinletici ve rutubeti
artırıcı etkisinden yararlanılır. Nem, çelik
köklendirmede vazgeçilmez temel elemandır.
Tüm yeşil çeliklerde toprak rutubetinden çok
hava nisbi neminin yüksek olması arzu edilir.
Sisleme altında yazlık çeliğin köklenmesi
g. Hormon Uygulaması
Kullanılabilecek maddelerin çokluğuna rağmen,
çeliklerde köklenmeyi uyarıcı kimyasal maddeler,
IBA (Indolbütirik asit), IAA (Indolasetik A.) ve NAA
(Naftalenasetikasit) tir. Ticari uygulamalarda; toz
preparatlar ve çözeltiler kullanılır. Toz preparatlar
standart dozlarda ve ticari karışımlar olarak
tavsiyeler doğrultusunda kullanılır. Eriyik halinde
olanlar ise çeliklerin uç kısımlarının kısa süre batırılıp
çıkarılması ile istenilen sonuca ulaşılabilir. Odun ve
yeşil çelikler  köklendirme ortamına (Perlit, torf v.b.)
dikilmeden önce hormon çözeltisine batırılması
köklendirmeyi arttırır. Hormon çözeltisine batırılması
hızlı daldırma metodu (5 sn.) ile yapılır ve alkol
uçtuktan sonra dikilir. 
Özellikler Oksin Gibberellin Sitokinin Dormin Etilen

Çimlenme 0 + + - 0

Hücre bölünmesi + + ++ - -

Hücre uzaması + + (?) - -

Uzun gün bitkisinde çiçeklenme + + 0 - 0

Taşıma + + + - (?)

Assimilat oluşumu, depolama (?) (?) ++ - (?)

Gözeneklerin açılması 0 0 + - (?)

Yaşlanma - - -- + +
 
Yaprak dökümü - - - + 0

Tomurcukların kış uykusu 0 - - + 0

+ = Teşvik    - = Engelleme     0 = Etkisiz     (?) = Etki ya belirlenememiş ya da türlere göre farklı etki
HORMON HAZIRLANMASI :

4000 ppm IBA

4 gr IBA + 450 cc % 96’lık Etil alkol + 550 cc saf su

4 gr IBA 450 cc alkolde tamamen eritilir üzerine 550
cc saf su konur.

Renkli bir şişede ve buzdolabında solüsyon 1-1,5 ay

kullanılabilir. 250 cc lik hormon solusyonu ile 800-
1000 çeliğe uygulama yapılabilir.

Hazırlanan bu solüsyon 25 lik çelik demetinin

girebileceği büyüklükte bir behere konur. Beher
içerisinde hormonun yüksekliği 2-2,5 cm olmalıdır.
ÇELİKLERİN MUHAFAZASI :
· Kesilip demetlenen çelikler, ilkbahara kadar kuma
ters gömülmüş olarak, kiler ya da depo gibi donma
derecesinin altına inmeyen yerlerde, kontrollü soğuk
depolarda nemleri korunarak saklanır.
· Kontrollü koşullarda, talaş ve naylon torba
içerisinde depolanan çelikler 0 - 14°C arasındaki
odalarda bekletilir. Aşırı göz gelişmesinin önlenmesi
için sık sık kontrol edilir. Alt kısımda kallus oluşup
kök taslakları belirmeden gözlerin gelişmesi dikim
sonrası bozulma ve kurumalara neden olur.
· Ilıman bölgelerde yaprak dökümünden sonra alınan
çelikler hemen yerlerine dikilebilir. Ancak,
kemirgenler ve kış aylarında alanın kullanılmayışı
sakıncalı olabilir. Öte yandan kolayca köklenen bazı
türler katlamaya alınmadan ilkbaharda doğrudan
yerlerine de dikilebilir.
KÖKLENMİŞ ÇELİKLERE YAPILACAK İŞLEMLER
Köklendirme ortamında 5-10 mm. boya ulaşan yada
çelikler hafifçe çekildiğinde kolayca çıkmadığı görülen çelikler
yeterli gelişmeyi göstermiş kabul edilerek sökülürler.
Köklendirme ortamının başka bir önemi burada söküm
sırasında ortaya çıkmaktadır. Köklerin bozulup kopmadan
sökümün sağlanması ortamın hafif ve yumuşaklığına bağlıdır.
Köklü çelikler fincan saksılara yada özel kaplara
dikilirler. 10-15 gün kadar nemli ve rutubetli bir tünel içerisinde
adaptasyon için bekletildikten sonra kontrollü olarak açık alana
alınır. Burada kap değiştirilerek gelişmesi sağlanır yada
toprağa dikilerek toprakta geliştirilir.
Ticari işletmelerde ve özellikle Akdeniz ve Ege
bölgemizde kap içindeki uygulamalar ve yağmurlama sulama
uygulamaları ile kısa sürede gelişme ve ticari satış boyuna
ulaşma mümkün olacaktır. Bu genç bitkilerden uç alma
yapılarak dallarına teşvik edilirken yeni çeliklerin elde edilmesi
sağlanır.
Çelikle üretilen meyve türlerine örnek
olarak asma, nar, zeytin, kivi, incir,
fındık, böğürtlen, ahududu ve bazı
elma, erik, kiraz klon anaçları 
verilebilir. 
KİVİ ODUN ÇELİKLERİNİN KÖKLENDİRİLMESİ

Hayward ve Matua kivi çeşitlerine ait odun çelikleri, 1 Ocak’ta

alınmıştır. Çelikler 3 ay süreyle soğuk hava deposunda
+4 °C’de muhafaza edilmiştir. Depodan çıkarılan çeliklere
IBA’nın 0, 50, 100, 150, 2000, 4000, 6000 ppm dozları
uygulanmıştır. Çelikler, alttan ısıtma ve mistleme ünitesine
sahip ısıtmasız cam serada perlit ortamında 90 gün
köklenmeye alınmıştır.
Araştırma bulgularına göre en iyi sonuçlar, 4000 -6000 ppm
IBA uygulamalarından elde edilmiştir. Bu sonuçlar yoğun IBA
çözeltilerin, kontrol ve seyreltik IBA çözeltilere göre daha
başarılı sonuçlar verdiğini göstermektedir. Sonuç olarak kivi
odun çeliklerinin köklendirilmesinde IBA uygulamasının gerekli
olduğu ve köklenme oranı ve kök kalitesinin arttırılması için
4000 ile 6000 ppm IBA uygulamasının yeterli olduğu
söylenebilir.
BAZI KLON ANAÇLARININ ÇELİKLE ÇOĞALTILMASI

Bu araştırmada
elmaya anaç olarak kullanılan = M9, MM106 ve MM111,
ayva ve armuta anaç olarak kullanılan = Quince A,
erik , kayısı ve şeftaliye anaç olarak kullanılabilen Pixy,
Marianna GF 8-1, Myrobalan B, Common Mussel, Marianna GF
31, Saint Julien 655-2
Kiraz klon anaçlarından GM 61/1 ve GM 79' un odun çelikleriyle
çoğaltım olanakları araştırılmıştır.
Klonal anaçların 1 Kasımda alınmış odun çelikleri 2500 ppm
dozunda IBA ile muamele edilmiştir. Çelik dikimleri sera içinde
perlit, dışarıda arazi şartlarında yapılmıştır. Deneme sonucunda
çeliklerde köklenme oranı (%), köklenen çeliklerin ortalama
boyu (cm) ve köklenen çeliklerin çapı (mm) olarak belirlenmiştir.
M9, Saint Julien 655-2 ve GM 79' un dışındaki bütün çelikler iyi
köklenmiştir.  
İNCİRDE ÇELİKLE ÇOĞALTMA :

Araştırmada Sarılop, Bursa Siyahı ve 01.IM.02 incir

çeşitlerinin çelikleri kullanılmıştır. Çelikler aralık ayı
sonlarında alınmış ve 1000 ppm Indol butirik asit
(IBA) uygulanmıştır. Araştırmada, çeliklerin
köklenme oranı (%), köklenme derecesi (0-5), kök
sayısı (adet/çelik), kök uzunluğu (cm/çelik), sürgün
uzunluğu (cm/çelik) ve yaprak sayısı (adet/çelik)
belirlenmiştir.
Sonuçta, Sarılop çeşidinin çeliklerinde, öteki iki
çeşide göre daha yüksek bir köklenme oranı
belirlenmiştir. Ayrıca, 1000 ppm Indol butirik asit
uygulamasının, kontrol uygulamasına göre daha
olumlu sonuçlar verdiği saptanmıştır.
KUŞBURNUNUN ÇELİKLE ÇOĞALTILMASI

Çelikle üretim için Sonbahar sonunda veya kış başlangıcında bir

yaşlı 6-9 mm çaplı dallar kesilmelidir. 15-20 cm uzunlukta kesilen
çelikler demet halinde nemli kum veya pist yosunu içinde tutulur. Bu
çelikler önce nem geçirmeyen kağıda, sonra nemli gazete kağıdına,
daha sonra da nem geçirmeyen kağıda sarılarak buz dolabında
muhafaza edilir. Daha sonra ilk baharda köklendirmeye alınır. Aynı
yıl süren dalların kısmen sertleştiği devrede alınan yumuşak odunsu
çekirdeklerde uygun ortamlarda köklendirilebilir. Çeliklerin
köklendirilmesinde oksin grubunda yer alan IBA, IAA ve NAA gibi
hormonlar kullanılmıştır. çeliklerin köklendirilmesinde en iyi sonucu
veren IBA (İndole-3-Butyric Acid) olmuştur. Kuşburnular da dikensiz
tiplerin köklenme oranları dikenlilere göre daha yüksek olmaktadır.
Diğer yandan çelik üzerinde göz sayısının artması da köklenme
oranını artırmaktadır. Tokat çevresinde ki doğal floradan alınan
kuşburnu çeliklerinin köklenmesi üzerinde yapılan bir araştırmada,
en yüksek köklenme oranı (% 48) 2000 ppm’lik IBA uygulamasından
elde edilmiştir.
BAZI DUT TÜRLERİNİN ÇELİKLE ÇOĞALTILMASI

Beyazdut (Morus alba L.) çeliklerinin köklenme oranı ve

kök kalitesi üzerine çelik alma zamanı, dikim şekli,
köklendirme ortamının etkileri araştırılmıştır. Karadut
çeliklerinde ortalama köklenme oranı % 2.22 ile % 71.00,
beyazdut çeliklerinde ise ortalama köklenme oranı % 3.33
ile % 50.00 arasında gerçekleşmiştir. En iyi köklenme
oranı Ocak - Mart dönemlerinde alınan ve alt ısıtmalı perlit
ortamında IBA (5000 ppm) ile muamele edilerek
köklendirilen çeliklerden elde edilmiştir. Perlit ortamında
genel olarak hidroponik kültür ortamından daha iyi
sonuçlar alınmıştır. Köklendirildikten sonra siyah
polietilen tüplere aktarılan çeliklerde gelişme periyodu
sonunda sürgün gelişim durumları belirlenerek fidan
performansı ortaya konulmuştur.
ZEYTİNDE ÇELİKLE ÇOĞALTMA :

Zeytinlerde İlkbahar devresi (Mart -Nisan ) Sonbahar devresi

(Ağustos-Eylül) çelikler alındığında daha iyi sonuç
alınmaktadır. Yapılan denemelerde farklı çeşitler farklı
köklenme yüzdesi göstermiştir.
Domat % 10-15
Memecik % 30-35
Ayvalık % 60-70
Gemlik % 80-90
Manzanilla % 95-100
En iyi sonucu veren hormon dozu IBA’nın 4000 ppm’lik
dozudur. Çelikler hormona dipten 2-2,5 cm lik kısmı girecek
şekilde 5 saniye süre ile batırılır, bir süre alkolün uçması
beklenerek sisleme serasındaki köklendirme yastıklarına dikilir.
Dikim m2 ye 800-1000 Adet çelik gelecek şekilde ve çeliğinde
3-4 cm’ lik kısmı köklendirme ortamına girecek şekilde yapılır.
Teşekkürler akbulut01@yahoo.com