Chương 3

Khảo nghiệm loài và xuất xứ

 3.1. Khái niệm
 Loài (Species)
Loµi lµ mét hÖ thèng phøc t¹p vÒ sinh lÝ vµ h×nh th¸i,
bao gåm nhiÒu loµi phô, ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn trªn mét
khu vùc ph©n bè cã c¸c ®iÒu kiÖn m«i tr­êng nhÊt ®Þnh.
Mçi loµi cã mét khu ph©n bè phï hîp nhÊt, ë ®ã nh÷ng
®Æc tr­ng cña loµi thÓ hiÖn râ nhÊt. Nh÷ng ®Æc tr­ng
nµy cã thÓ di truyÒn ®­îc vµ lµ c¨n cø ®Ó ph©n biÖt c¸c
loµi trong hÖ thèng sinh vËt (Vavilop).

 XuÊt xø (Provenance)
XuÊt xø hay cßn gäi lµ chñng ®Þa lý (Geographic race)
hoÆc nguån gèc ®Þa lý (Geographic source) lµ vïng ®Þa lý
nguyªn sinh mµ ng­êi ta lÊy vËt liÖu gièng;
VÝ dô: H¹t cña E. camaldulensis lÊy ë Petford ®­îc gäi lµ
b¹ch ®µn E. camaldulensis xuÊt xø Petford.
 3.1. Khái niệm

 C©y ngo¹i lai (Exotic plant)

C©y ngo¹i lai lµ nh÷ng loµi c©y trång ë ngoµi khu
ph©n bè tù nhiªn cña nã.

 Chñng thÝch nghi (Adapted race)

Chñng thÝch nghi lµ nh÷ng xuÊt xø víi t­c¸ch lµ c©y
ngo¹i lai sinh tr­ëng ph¸t triÓn tèt, chèng ®­îc s©u
bÖnh h¹i ë vïng trång míi.
 3.1. Khái niệm

 Kh¶o nghiÖm loµi vµ xuÊt xø

- Kh¶o nghiÖm loµi vµ xuÊt xø lµ qu¸ tr×nh trång thö chóng

t¹i mét chç míi mµ tõ tr­íc ®Õn nay ch­a cã chóng víi môc
®Ých t×m ra nh÷ng loµi, xuÊt xø thÝch nghi, vµ ®¹t ®­îc c¸c
yªu cÇu vÒ tÝnh tr¹ng mong muèn ®Ó ph¸t triÓn trång ®¹i
trµ;

- Kh¶o nghiÖm loµi, xuÊt xø g¾n liÒn víi ý ®Þnh sö dông c¸c
gièng c©y ngoµi vïng sinh th¸i.
3.2. C¬ së khoa häc cña kh¶o nghiÖm loµi vµ
xuÊt xø
 Sù ®a d¹ng cña c¸c loµi c©y rõng
- Sù kh¸c biÖt vÒ b¶n chÊt di truyÒn;
- C¸c loµi c©y rõng lµ nguån tµi nguyªn v« cïng phong phó vµ ®a d¹ng;
- Sù sai kh¸c cña c¸c loµi vÒ mét sè ®Æc ®iÓm lµ kh¸ râ rµng.

 Sù ®a d¹ng di truyÒn trong néi bé loµi c©y rõng

- Cã sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c c¸ thÓ trong cïng mét loµi ë c¸c vïng kh¸c nhau;
- Sù kh¸c nhau vÒ xuÊt xø thÓ hiÖn qua c¸c chØ tiªu sinh tr­ëng, kh¶ n¨ng
chèng chÞu;
- Sù kh¸c biÖt trong néi bé loµi cµng lín th× c«ng t¸c kh¶o nghiÖm loµi vµ
xuÊt xø cµng dÔ thµnh c«ng;
- Sù ®a d¹ng di truyÒn phô thuéc vµo: kÝch th­íc khu ph©n bè loµi, sù ®a
d¹ng, møc ®é biÕn ®æi vÒ ®iÒu kiÖn ®Þa lý.
 3.3. TÇm quan träng cña kh¶o nghiÖm loµi
vµ xuÊt xø
 ý nghÜa cña viÖc sö dông c©y ngo¹i lai
- Bæ sung nguån gièng thay thÕ c¸c loµi c©y b¶n ®Þa kh«ng ®¸p øng ®ñ;
- C©y b¶n ®Þa kh«ng thÓ g©y trång trªn mét sè ®iÒu kiÖn lËp ®Þa;
- Mét sè loµi c©y ngo¹i lai cã kh¶ n¨ng sinh tr­ëng vµ thÝch nghi ­u thÕ h¬n
c©y ®Þa ph­¬ng;
- Trång c©y ngo¹i lai gãp phÇn lµm phong phó thªm tËp ®oµn c©y trång t¹i
®Þa ph­¬ng, t¨ng c­êng tÝnh ®a d¹ng sinh häc.

 Sö dông c©y ngo¹i lai trong ch­¬ng tr×nh CTGCR

- Kh¶o nghiÖm loµi vµ xuÊt xø lµ kh©u kü thuËt b­íc ®Çu, rÊt quan träng
®¶m b¶o ®em l¹i hiÖu qu¶ cao nhÊt, nhanh nhÊt cho mét ch­¬ng tr×nh
trång rõng;
- Kh¶o nghiÖm loµi vµ xuÊt xø cÇn ®i tr­íc mét b­íc trong c¶i thiÖn gièng
c©y rõng.
3.4. C¸c nguyªn t¾c chÝnh kh¶o nghiÖm loµi
vµ xuÊt xø
 X¸c ®Þnh râ môc tiªu cña kh¶o nghiÖm loµi vµ xuÊt xø
- §¶m b¶o c«ng t¸c kh¶o nghiÖm ®i ®óng h­íng, rót ng¾n thêi gian, gi¶m
chi phÝ, ®¶m b¶o sù thµnh c«ng;
VÝ dô: Môc tiªu lµ nguyªn liÖu giÊy th× cÇn chän loµi vµ xuÊt xø sinh tr­
ëng vµ ph¸t triÓn tèt, sîi gç dµi, chÊt l­îng tèt…
- CÇn chó ý môc tiªu khoa häc: nghiªn cøu tÝnh thÝch øng, kh¶ n¨ng di
truyÒn cña c¸c biÕn dÞ;
- Kh¸i niÖm c©y ®a môc ®Ých.

 N¾m v÷ng ®iÒu kiÖn sinh th¸i cña loµi, xuÊt xø n¬i
nguyªn s¶n vµ ®iÒu kiÖn sinh th¸i n¬i kh¶o nghiÖm
- N¾m v÷ng ®iÒu kiÖn sinh th¸i cô thÓ sÏ gióp c«ng t¸c kh¶o nghiÖm
thµnh c«ng;
- C¸c th«ng tin vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vïng nguyªn s¶n cÇn thu thËp: ®Æc
®iÓm ph©n bè, yªu cÇu sinh th¸i, c¸c ®Æc ®iÓm di truyÒn vµ biÕn dÞ.
3.4. C¸c nguyªn t¾c chÝnh kh¶o nghiÖm loµi
vµ xuÊt xø
 ¦u tiªn chän loµi vµ xuÊt xø cã yªu cÇu sinh th¸i gièng víi
®iÒu kiÖn sinh th¸i n¬i kh¶o nghiÖm
- Nguyªn t¾c “§Êt nµo c©y Êy”;
- C«ng t¸c kh¶o nghiÖm mét sè loµi vµ xuÊt xø thµnh c«ng ë n­íc ta
nhê ¸p dông nguyªn t¾c trªn (keo, b¹ch ®µn, phi lao, th«ng caribe…);
- Ph­¬ng ph¸p chän loµi øng dông nguyªn t¾c ®ã gäi lµ ph­¬ng ph¸p so
s¸nh t­¬ng ®ång ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh.

 Chän ®iÓm kh¶o nghiÖm ®¹i diÖn cho khu vùc trång rõng
- Kh¶o nghiÖm loµi vµ xuÊt xø víi môc ®Ých cung cÊp vËt liÖu
gièng g©y trång rõng;
- Sù kh¸c biÖt vÒ ®iÒu kiÖn sinh th¸i n¬i trång rõng.
3.4. C¸c nguyªn t¾c chÝnh kh¶o nghiÖm loµi
vµ xuÊt xø.
 TiÕn hµnh kh¶o nghiÖm loµi vµ xuÊt xø cã
hÖ thèng
1/ X¸c ®Þnh môc tiªu cña kh¶o nghiÖm
2/ Tham kh¶o tµi liÖu, thu thËp tÊt c¶ c¸c th«ng tin cã liªn
quan ®Õn kh¶o nghiÖm (trong vµ ngoµi n­íc).
3/ LËp kÕ ho¹ch kh¶o nghiÖm
4/ Chän loµi, xuÊt xø ®­a vµo kh¶o nghiÖm: Thu h¸i h¹t
gièng; S¬ chÕ, b¶o qu¶n h¹t gièng; Thu thËp h¹t gièng tõ c¸c
nguån kh¸c (®· biÕt râ nguån gèc).
5/ ThiÕt kÕ thÝ nghiÖm, trång, theo dâi vµ ®¸nh gi¸.
ViÖc ®¸nh gi¸ ®­îc tiÕn hµnh ë v­ên ­¬m vµ rõng trång c¸c cÊp
tuæi.
3.5. C¸c b­íc tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm loµi vµ
xuÊt xø
3.5.1. Kh¶o nghiÖm loµi (gåm 4 b­íc)
B­íc 1: S­u tËp loµi
- So s¸nh vÒ ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh cña c¸c loµi;
- Môc ®Ých: s¬ bé ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng sinh tån cña c¸c loµi;
- Mçi loµi chän 10 -15 c¸ thÓ;
- ChØ tiªu ®¸nh gi¸: tû lÖ sèng, c¸c chØ tiªu sinh tr­ëng.
B­íc 2: Lo¹i trõ loµi
- So s¸nh sinh tr­ëng cña c¸c loµi triÓn väng;
- Chän kho¶ng 40 loµi, sau ®ã lo¹i trõ cßn l¹i kho¶ng 10 loµi;
- Bè trÝ thÝ nghiÖm: theo « nhá, tèi ®a 25 c©y/« (5x5 c©y). Bè trÝ 4 lÇn lÆp
hoÆc kh«ng lÆp l¹i.
- C¸c tiªu chÝ ®¸nh gi¸: tû lÖ sèng 6 th¸ng, 1 n¨m, 2 n¨m; t¨ng tr­ëng vÒ ®­êng
kÝnh, chiÒu cao.
- Thêi gian theo dâi: 1/10 – 1/5 lu©n kú khai th¸c.
3.5. C¸c b­íc tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm loµi vµ
xuÊt xø
3.5.1. Kh¶o nghiÖm loµi (tiÕp theo)
B­íc 3: KiÓm tra loµi
- Môc ®Ých: so s¸nh sinh tr­ëng cña c¸c loµi triÓn väng, tõ
10 loµi chän ra 4 – 5 loµi;
- Bè trÝ thÝ nghiÖm: sö dông « nhá cã 16 hoÆc 25 c©y, 4
lÇn lÆp, thiÕt lËp 1 – 2 hµng c©y bao quanh «;
- ChØ tiªu ®¸nh gi¸: kh¶ n¨ng sinh tr­ëng, kh¶ n¨ng chèng
chÞu…;
- Thêi gian theo dâi: 1/2 lu©n kú khai th¸c.
3.5. C¸c b­íc tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm loµi vµ
xuÊt xø

3.5.1. Kh¶o nghiÖm loµi (tiÕp theo)

B­íc 4: Chøng minh loµi
- Môc ®Ých: kh¼ng ®Þnh n¨ng suÊt, chÊt l­îng s¶n phÈm
cña c¸c loµi;
- Bè trÝ thÝ nghiÖm: sö dông « lín, tèi thiÓu 100 c©y/« vµ
gi÷ ®Õn lóc khai th¸c s¶n phÈm;
- ChØ tiªu ®¸nh gi¸: sinh tr­ëng, kh¶ n¨ng chèng chÞu, tæng
s¶n l­îng;
- Giai ®o¹n nµy nªn tiÕn hµnh song song vµ ®ång bé c¸c
biÖn ph¸p kü thuËt v­ên ­¬m vµ kü thuËt l©m sinh.
3.5. C¸c b­íc tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm loµi vµ
xuÊt xø
3.5.2. Kh¶o nghiÖm xuÊt xø (gåm 4 b­íc)
B­íc 1: Kh¶o nghiÖm nhiÒu xuÊt xø
- Môc ®Ých: x¸c ®Þnh xuÊt xø triÓn väng trªn khu vùc thÝ
nghiÖm;
- Chän 10 – 20 xuÊt xø/loµi, sau ®ã chän l¹i 3 – 4 xuÊt
xø/loµi.
- Bè trÝ thÝ nghiÖm: dïng « thÝ nghiÖm nhá 25 c©y/«, 3 –
4 lÇn lÆp, kh«ng cÇn hµng c©y b¶o vÖ;
- Thêi gian theo dâi: 1/4 – 1/2 lu©n kú khai th¸c
- Trªn thùc tÕ b­íc nµy ®­îc lång ghÐp víi giai ®o¹n kiÓm tra
vµ chøng minh loµi.
3.5. C¸c b­íc tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm loµi vµ
xuÊt xø

3.5.2. Kh¶o nghiÖm xuÊt xø (gåm 4 b­íc)

B­íc 2: Kh¶o nghiÖm h¹n chÕ
- Môc ®Ých: x¸c ®Þnh xuÊt xø phï hîp nhÊt víi d¹ng lËp ®Þa
n¬i trång rõng;
- 3 – 4 xuÊt xø/loµi.
- Bè trÝ thÝ nghiÖm: t­¬ng tù b­íc kh¶o nghiÖm xuÊt xø, nªn cã
loµi ®Þa ph­¬ng lµm ®èi chøng;
- Thêi gian theo dâi: 1/2 lu©n kú khai th¸c
- Giai ®o¹n nµy cã thÓ tiÕn hµnh song song víi giai ®o¹n kiÓm
tra vµ chøng minh loµi.
3.5. C¸c b­íc tiÕn hµnh kh¶o nghiÖm loµi vµ
xuÊt xø
3.5.2. Kh¶o nghiÖm xuÊt xø (gåm 4 b­íc)
B­íc 3: Chøng minh xuÊt xø
- Môc ®Ých: kh¼ng ®Þnh xuÊt xø phï hîp ®Ó ®­a vµo s¶n
xuÊt ®¹i trµ;
- 1 – 2 xuÊt xø tèt nhÊt.
- Bè trÝ thÝ nghiÖm: t­¬ng tù b­íc chøng minh loµi;

B­íc 4: Trång rõng s¶n xuÊt thö

- §©y lµ b­íc chuyÓn tiÕp quan träng tõ kh¶o nghiÖm sang
s¶n xuÊt ®Þa trµ;
- Quy m« rõng trång thö cã thÓ lªn hµng tr¨m hecta.
 3.6. Mét sè ®iÓm cÇn l­u ý trong kh¶o
nghiÖm loµi vµ xuÊt xø

3.6.1. Thêi gian cÇn thiÕt cho kh¶o nghiÖm

- Quan hÖ gi÷a thêi gian vµ ®é chÝnh x¸c cña kÕt qu¶ kh¶o nghiÖm;
- Cã thÓ tiÕn hµnh ®ång thêi kh¶o nghiÖm loµi vµ xuÊt xø nÕu:
+ §· qua giai ®o¹n s­u tËp loµi vµ x¸c ®Þnh loµi triÓn väng
+ Cã ®Çy ®ñ c¸c th«ng tin vÒ loµi vµ xuÊt xø ®Ó gi¶m bít ®èi t­îng
tham gia kh¶o nghiÖm vµ tiÕt kiÖm;
- Cã thÓ tiÒn hµnh kh¶o nghiÖm loµi vµ xuÊt xø gèi nhau;
Kh¶o nghiÖm loµi

Kh¶o nghiÖm xuÊt xø

- C¨n cø vµo kÕt qu¶ cã thÓ bá qua mét sè giai ®o¹n.

 3.6. Mét sè ®iÓm cÇn l­u ý trong kh¶o
nghiÖm loµi vµ xuÊt xø

3.6.2. §Þa ®iÓm kh¶o nghiÖm

- §¹i diÖn cho vïng trång rõng sau nµy;
- Sù ®a d¹ng vÒ ®iÒu kiÖn lËp ®Þa n¬i trång rõng
cÇn bè trÝ nhiÒu ®iÓm kh¶o nghiÖm;
- Cã ®Çy ®ñ c¸c th«ng tin t­liÖu, quyÒn sö dông ®Êt
râ rµng, giao th«ng kh¸ thuËn lîi.
 3.6. Mét sè ®iÓm cÇn l­u ý trong kh¶o
nghiÖm loµi vµ xuÊt xø

3.6.3. Thu thËp vËt liÖu cho kh¶o nghiÖm

- Trong kh¶o nghiÖm loµi nªn thu h¹t gièng trªn toµn diÖn
tÝch;
- 1 loµi nªn cã 3 xuÊt xø (1 xuÊt xø tèt nhÊt, 1 xuÊt xø phï hîp
nhÊt vÒ mÆt khÝ hËu vµ 1 xuÊt xø ë khu ph©n bè chÝnh cña
loµi);
-§èi víi kh¶o nghiÖm xuÊt xø, thu h¸i h¹t gièng ®¶m b¶o sö
dông tèi ®a c¸c biÕn dÞ di truyÒn hiÖn cã cña loµi;
-Thu h¸i h¹t gièng trªn c©y tréi, c¸c c©y tréi nªn c¸ch nhau trªn
1000m, thµnh thôc hoÆc gÇn thµnh thôc.
 3.6. Mét sè ®iÓm cÇn l­u ý trong kh¶o
nghiÖm loµi vµ xuÊt xø

3.6.4. §¸nh gi¸ kÕt qu¶

 Giai ®o¹n c©y con ë v­ên ­¬m
- C¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ h¹t gièng: träng l­îng 1000 h¹t, tû lÖ nÈy mÇm…;
- C¸c chØ tiªu sinh tr­ëng (dung l­îng mÉu: 20 – 50 c©y/ xuÊt xø;
- Tû lÖ sèng (dung l­îng 100 c©y/xuÊt xø.

 Giai ®o¹n rõng trång

- Tû lÖ sèng;
- Søc sèng cña c©y;
- T×nh h×nh s©u bÖnh h¹i;
- C¸c chØ tiªu sinh tr­ëng;
- H×nh d¸ng th©n c©y, sù ph©n cµnh nh¸nh…