Onderzoeksmethoden

Kwalitatief onderzoek

Martine van Selm, Sectie Methoden & Technieken

Radboud Universiteit Nijmegen, M.vanSelm@maw.ru.nl
programma
• kwalitatief onderzoek
– doel
– kenmerken
• aspecten van waarnemen
– vormen
– interviewen
• kwalitatieve analyse
– stappen
– van segmentniveau naar respondentniveau
– voorbeeld
• focus-groep onderzoek
Wat is kwalitatief onderzoek?
kwantitatief kwalitatief

• iets met cijfers • iets met teksten

• gaat om kwantiteiten • gaat om kwaliteiten (aard)

(spreiding)

• deductief • inductief

• theorie toepassen en toetsen • theorie formuleren, aanpassen

wanneer ? (Maso & Smaling, 1998)
• beschrijving van het bijzondere
• weinig voorkennis: men kent de relevante variabelen en de
relaties daartussen niet
• bij tegenstrijdige onderzoeksuitkomsten en daarop gebaseerde
theorieën
• exploreren van betekeniswereld achter sociale processen,
interacties, sociale relaties etc.
hoofdvormen van kwalitatief onderzoek (Wester &
Peters, 2004)

• kwalitatief survey
• casestudy
• etnografie
ontwerp survey

Conceptueel
Model: theorie

Empirisch Model:
operationalisering
Evaluatie: rapportage

Waarneming: eenmalig

Analyse
ontwerp kwalitatief onderzoek

waarneming analyse

reflectie
uitgangspunten gefundeerde theoriebenadering
• doel:
– theorieontwikkeling
• kenmerken
– interpretatief (achterhalen van evaringen, beleving,
betekenisverlening)
– veldbetrokken vraagstellingen
– sensitizing concepts
– theoretical sampling, saturation
– constant comparison method
objectiviteit
• objectiverende benadering
– afstand van verschijnselen
– object karakter van de onderzochte eenheden
• interpretatieve benadering
– identificeren met object van onderzoek
– onderzochten worden als subjecten opgevat
betekenissen objectiviteit
• intersubjectiviteit
– overeenstemming, toetsbaarheid, navolgbaarheid,
kritiseerbaarheid
• bias & error
• waardevrijheid
• onpartijdigheid
objectiviteit in kwalitatief onderzoek

• recht doen aan object van onderzoek

• confirmeerbaarheid
basisvormen gegevensverzameling
• observeren
– handelingen van mensen
• interviewen
– interpretaties, meningen, evaringen, beleving
• verzamelen van bestaande documenten
– betekenisstructuren van collectiviteiten
databronnen
• keuze afhankelijk van zijnsvisie: wat zijn betekenisvolle
componenten binnen de sociale werkelijkheid (zie Mason, 2002)

• generating vs. collecting data

• betekenis ‘method’
participerende observatie
• directe waarneming door deel te nemen aan het sociale leven
• klassieke onderzoeksstrategie
• geen nauw omschreven methode
– via intensieve en gevarieerde contacten inzicht opbouwen
• onderzoeksrol: doen van waarnemingen
– vertekening vermijden
– juiste mate van distantie
waarnemen
• Wat doe je?
– observeren van, praten over en deelnemen aan ‘handel en wandel’
• Hoe doe je dat?
– notities maken, luisteren, meepraten, gericht gesprekken voeren,
interviewen, documenten verzamelen, systematisch tellen, vergelijkingen
maken
• Wat produceer je?
– veldaantekeningen
– registraties van gebeurtenissen en gesprekken
– observatieverslagen
interviewen
• interview = een waarnemingssituatie waarin de
onderzoeker via het stellen van vragen het gespek met de
onderzochte stuurt
soorten open interviews (Baarda, de Goede & Teunissen, 2001)
• vrije attitude interview
– volledig ongestructureerd, één beginvraag, vrij doorvragen
• half gestructureerd
– vragen en antw. cat. liggen niet vast, onderwerpen wel,
doorvraagaspecten ook
• gedeeltelijk gestructureerd
– gesloten vragen, enkele open vragen
• ‘focused’
– individueel of via groepen, n.a.v. van gezamenlijke gebeurtenis
• elite of expert interviews
– sleutelfiguren met informant-status
• retrospectief/biografisch interview
– vertekening door veranderde situatie en weglaat-effect
opstellen interview guide
• probleemstelling is richtinggevend
• informatie over thema verzamelen
• concept guide opstellen
• uittesten
• guide krijgt vorm, logische volgorde aanbrengen in
basisschema
onderzoekstraject

ONDERZOEKSTRAJECT KERNVRAGEN
Onderwerp/vraag Wat is precies het probleem?
(van opdrachtgever)

Doelstelling onderzoek Welke oplossingsrichting/plan kies ik? Wat moet

ik bereiken (verschil tussen feitelijke en gewenste
toestand)?

Vraagstelling onderzoek Welke kennis is nodig om het onderzoeksdoel te

bereiken?

Gegevensbronnen en Waar (bij wie) haal ik de benodigde/gewenste

gegevensverzameling informatie?
Hoe verzamel ik de gegevens?

Doel van het interview Wat moet ik in dit interview bereiken?

Onderwerp(en) van het interview Waarover moet ik met die persoon praten?
Welke hoofdvragen stel ik?

Onderwerpaspecten Welke hulpvragen stel ik?

Interviewvragen Hoe formuleer ik de vragen?

vuistregels interview guide
• introductie
– afstemming doel van interview - doel onderzoek
• begin: persoonsgegevens (gestructureerd)
– gemak voor beide partijen
• makkelijke vragen gaan vooraf aan moeilijke
– wennen aan elkaar en interviewsituatie vergt enige tijd
• neutrale vragen voor gevoelige onderwerpen
– ook: eerst naar handelingen/activiteiten daarna na gevoelens
daarbij of beleving ervan
• topics in (chrono)logische volgorde
– naar tijd, nabijheid
• van breed naar smal, soms andersom
– afhankelijk van wel of geen standpunt
beoordelen interview guide
• kwaliteit uitwerking van introductie
• gespreksonderwerpen (topics)
– herleidbaarheid naar probleemstelling
– hulpmiddel: boomdiagram
• hoofdvraag bij elk topic
– kwaliteit formulering
• verschillende ingangen tot topics
– herleidbaarheid naar probleemstelling
• doorvraagaspecten
– herleidbaarheid naar probleemstelling
– kwaliteit formulering
• lay-out
(Kvale, 1996: 131)
 Step 1 Step 2 Step 3 Step 5 and 6

Big research Mini research Possible interview Loose interview structure or format,
questions questions topics and questions including any standardized
questions or sections

Step 4 Cross-reference Step 7 Cross-reference

(Mason, 2002: 72)

(Baarda, de Goede & Van der Meer-Middelburg, 1996: 27)
kenmerken interviewer
• inhoudelijk
– thema en doel onderzoek
• interviewtechnisch
– hanteren van interview guide
• contactueel
– omgaan met asymmetrische relatie
• onderzoeksmatig
– reconstructie van belevingswereld onderzochte
vertrekpunt analyse vandaag
• interviews uitgevoerd
• analyse op segmentniveau:
– open coderen (gericht en samenvattend lezen)
– formuleren van dimensies
– concept-indicator model
• open codes en dimensies binnen CAQDAS Kwalitan

• perspectiefwisseling: van segmentniveau naar niveau van de

eenheid (= respondent)
 voorbeeld

Vrouwen op het binnenhof,

interviews met Nederlandse politica’s
Wouke van Scherrenburg (2006)
 Natuurlijk wil ik de volgende periode verder. visie op eigen werk
Als fractievoorzitter, als minister… ambitieus
Het maakt eigenlijk niet uit in welke functie.
carrière

In de krant stond ooit de kwalificatie: ‘Halsema is media

een humorloze functionaris.’ Dat heb ik me pers maakt je imago
aangetrokken. Ik heb toen geleerd wat meer schadelijk
humor erin te brengen, wat meer te lachen,
maar dat imago is niet makkelijk van je af te schudden.
persoonlijk geraakt

gezin
In ons gezin was het politieke bewustzijn groot. vroeger
Het was de tijd van polarisatie tussen Den Uyl en Wiegel.
Mijn grootvader, nota bene eigenaar van een groot
groot politiek bewustzijn
schoonmaakbedrijf, was voor Den Uyl; hij was socialist in hart en nieren. tegenstellingen
Mijn vader stemde Wiegel; mens, dat gaf me een ruzies… ruzie

Eén incident is funest geweest voor mijn beeldvorming: Tineke Netelenbos was
media
toen staatssecretaris van Onderwijs en wilde fors bezuinigen. Den Haag Vandaag
vroeg mij om een reactie voor de camera, maar Netelenbos, die vermoedde schadelijk incident
dat ik tegen die bezuinigingen was, kwam juist op dat moment voorbij, trok me weg
bij de camera en riep tegen de journalisten: ‘Durven jullie wel, zo’n nieuw meisje!’
Eén haal van Tineke en het hele beeld dat iedereen van me had, beeldvorming
strijdvaardig en dapper, was verwoest. Het heeft me jaren gekost moeilijke tijd
om dat te boven te komen. Want de pers papegaait elkaar na, en de magie van
Sharon Dijksma was verbroken.
 Perspectief op eigen baan in de politiek
worsteling
-moest beloftes nakomen
-kamerwerk is harde leerschool
-kiem gelegd in politiek bewust gezin
-koos bewust voor politiek
-wil aardig gevonden worden
-is volksvertegenwoordiger
-minister kan maar geen droom
-stelt eisen
-is parlementariër
-wil geen minister worden
-oppositie werk is belangrijk
cadeau
-baan in politiek: gevraagd te
solliciteren
-ongeloof over verkiesbaarheid
-komt niet uit politiek gezin
-wil best takkenwijf zijn
-wil minister worden
-kamerwerk is heerlijk werk
-gevraagd voor politiek
-vond zichzelf onervaren
-wil niet arrogant zijn
-wil in kamer blijven
(ministerschap niet aan de orde)
-meegevraagd naar Den Haag
 Ervaren rol van media
valkuil
-te hoge verwachtingen bij pers
-schadelijk incident beeldvorming
-schijnwerpers maken je kwetsbaar
-incident: journalisten die onwaarheid
meldden
-imago ‘CDA’ meisje
-pers vertekent werkelijkheid
-pers oordeelt te snel
-pers creëert jouw imago
-pers raakt je persoonlijk
-door media anonimiteit kwijt
instrument
-alleen ten eigen bate gebruiken
-pers inhoudelijk en instrumenteel
gebruiken
-media als instrument
-goede relatie met media
-blijft zelf baas over media-
optreden
-publiciteit is belangrijk
-veel in beeld is doel

ambivalent
-BNers lotgenotencontact
-niet sterk gericht op media
-interviews voor publicatie goed lezen
-imago van hard schreeuwen
 perspectief op eigen baan in politiek
worsteling cadeau

Sharon -moest beloftes nakomen

Dijksma -kamerwerk is harde leerschool
-kiem gelegd in politiek bewust gezin
-koos bewust voor politiek
-wil aardig gevonden worden
-volksvertegenwoordiger
-minister worden kan, maar geen droom
Femke -kiem gelegd in politiek bewust gezin
Halsema -koos bewust voor politiek
-stelt eisen
-kamerwerk is harde leerschool
-wil aardig gevonden worden
-parlementariër
-wil geen minister worden
Bibi de Vries -baan in politiek: gevraagd te solliciteren
-ongeloof over verkiesbaarheid
-komt niet uit politiek gezin
-wil best takkenwijf zijn
-wil minister worden
Agnes Kant -kamerwerk is harde leerschool -komt niet uit politiek gezin
-oppositiewerk is ook belangrijk -meegevraagd naar Den Haag door Jan Marijnissen
-wil minister worden
Mirjam Sterk -wil niet arrogant zijn -kamerwerk is heerlijk werk, wil in Kamer blijven
-komt niet uit politiek gezin
-gevraagd voor politiek
-vond zichzelf onervaren
-ongeloof over verkiesbaarheid
Ziet politiek werk als niet gemakkelijke, maar maatschappelijk
belangrijke manier om belangen van burgers te behartigen.
Had daar in jeugd al belangstelling voor.

Ziet politiek werk als niet gemakkelijke maar weloverwogen keuze

om maatschappelijke belangen te behartigen.
Had daar in jeugd al belangstelling voor.

Ziet politiek werk als interessante onverwachte wending in carrière

waarin zij graag hogerop wil komen

Ziet politiek werk als interessante, maatschappelijk belangrijke

maar niet gemakkelijke baan waarin zij is ingerold.
Wil in politiek hogerop komen.

Ziet politiek werk als interessante onverwachte wending in carrière

waarin zij graag hogerop wil komen.
 variabele: perspectief op baan in politiek

roeping uitdaging carrière

Sharon x

Femke x

Bibi x

Agnes x

x
Mirjam
 ervaringen met de media
valkuil ambivalent instrument

Sharon -(te) hoge verwachtingen bij pers -pers oordeelt snel

Dijksma -schadelijk incident beeldvorming
-pers vertekent werkelijkheid

Femke -pers creëert jouw imago -BNers

Halsema -pers raakt je persoonlijk lotgenotencontact
-door media anonimiteit kwijt

Bibi de Vries -niet sterk gericht op -gebruiken ten eigen bate

media

Agnes Kant -schadelijk incident beeldvorming: -heeft imago van hard -pers inhoudelijk en instrumenteel
documentaire schreeuwen gebruiken
-media als instrument
-goede relatie met de media
-blijft zelf baas over media-optreden

Mirjam Sterk -imago ‘CDA-meisje’ -interviews voor -publiciteit is belangrijk voor

-schijnwerpers maken je kwetsbaar publicatie goed lezen kamerlid
-incident: journalisten die -veel in beeld zijn is doel
onwaarheid meldden
Ziet de media als relevante factor waarvoor je op je hoede moet
zijn. De gevolgen van media-aandacht liggen buiten je controle en
kunnen schadelijk zijn

Ziet de media als relevante factor waarvoor je op je hoede moet

zijn. De gevolgen van media-aandacht kunnen je persoonlijk
hinderen

Ziet de media als onbelangrijke factor die zijn alleen instrumenteel

ten eigen bate gebruikt

Ziet media voornamelijk als instrument om eigen politieke doelen

te bereiken

Ziet media als instrument (met negatieve keerzijde) om eigen

politieke doelen te bereiken
 variabele: ervaren rol van media

valkuil instrument

Sharon x

Femke x

Bibi
x

Agnes x

x
Mirjam
 variabele: variabele:
‘perspectief op baan in politiek’ ‘ervaren rol van media’

roeping uitdaging carrière valkuil instrument

Sharon x x

Femke x x

Bibi x x

x
Agnes x

x x
Mirjam

hypothese:
je baan zien als roeping hangt samen met het idee van de media als valkuil;
je baan zien als uitdaging of carrière hangt samen met het idee van media als instrument
analysestappen
• exploratiefase, specificatiefase, reductiefase, integratiefase
• analyse op segmentniveau:

– concept-indicator model (hoofdbegrip met trefwoorden die dit

indiceren)

• analyse op respondentniveau (einde specificatiefase, begin reductiefase)

– ontwikkelen van bijv. typologie
specificatiefase
• van dimensies naar variabelen
• verandering analyseniveau: van segmenten naar document
(hier: interview met een respondent)
kwaliteitscontroles

• controle op kwaliteit data

– member en peer checks

• controle op kwaliteit interpretatie

– member en peer checks, literatuuronderzoek, systematische
reflectie, theoretisch sampling

• controle op kwaliteit onderzoeksprocedures

– triangulatie en replicatie, computerondersteuning, theoretisch
sampling
methodenparagraaf onderzoeksverslag

• onderzoekseenheden
– redenering rondom en resultaat van theoretische steekproef

• meetinstrument
– interview guide
– doel en werkwijze interviewtraining

• analyseprocedure
– (open) coderen = het toekennen van trefwoorden aan segmenten
– vergelijkingen maken: van trefwoorden naar concept-indicator model
– software
focusgroep-onderzoek
• Definitie Morgan (1997:6):
‘A research technique that collects data through
group interaction on a topic determined by the
researcher. It is the researcher’s interest that provides
the topic, whereas the data themselves come from the
group interaction’
focusgroep-onderzoek
• gedachten-experiment

• gevolgen voor
– vraagstelling
– samenstellen groepen
– waarneming
– analyse
vraagstellingen
• vaak gericht op
– achterhalen moeilijk te begrijpen of vage verschijnselen op
groepsniveau
– onderwerpen die normatief geladen zijn
samenstelling groepen
• doel van het onderzoek
– doelgericht & theoretisch samplen
– principe van verzadiging
• wisselwerking thema en groep
– homogeen/heterogeen
– bestaande of gelegenheidsgroepen
waarneming
• randvoorwaarden
– fysiek
– gespreksvoering
• vastleggen van gegevens
• traceerbaarheid van bijdragen afzonderlijke deelnemers
analyse
• zoals gefaseerde aanpak in gefundeerde theorie
benadering
• groepssessie biedt contexteenheid analyse