2.

MEΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ-
843-1204

Α. ΜΕΡΟΣ. ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ

ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ (1081)
Βυζαντινή Τέχνη της περιόδου

Διδάσκων: Πασχάλης Ανδρούδης

Επίκουρος καθηγητής Βυζαντινής
Αρχαιολογίας και Τέχνης
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Α.Π.Θ.
Στη Μέση βυζαντινή περίοδο οι διακοσμητικές τέχνες στο
Βυζάντιο γνώρισαν μια πολύ μεγάλη ακμή, η οποία συμβάδιζε με
την οικονομική πρόοδο της αυτοκρατορίας. Στην πρωτεύουσα και
στις άλλες επαρχίες λειτουργούσαν απρόσκοπτα τα εργαστήρια, τα
οποία εξυπηρετούσαν τις παραγγελίες, αλλά και τροφοδοτούσαν
τις εγχώριες αγορές.
Τους κανόνες λειτουργίας της αγοράς στην
Κωνσταντινούπολη ρύθμιζε ο Έπαρχος της πόλης, ο οποίος, στην
ιεραρχία της ακολουθούσε τον αυτοκράτορα ως τον 11ο αιώνα και
χαρακτηριζόταν μάλιστα πατήρ της πόλεως. Οι αρμοδιότητές του
περιγράφονται στο Επαρχικόν Βιβλίον του Λέοντα ΣΤ΄ Σοφού
(886-912) . Στο βιβλίο γινόταν η οριοθέτηση των δραστηριοτήτων
των επαγγελματικών συντεχνιών, ώστε να αποφεύγεται ο αθέμιτος
ανταγωνισμός και η εκμετάλλευση, η αισχοκέρδεια. Επίσης
ορίζονταν κανονισμοί για το εσωτερικό και το εξωτερικό εμπόριο.
Η μετα-εικονομαχική τέχνη και νέες κατευθύνσεις
Το εικονογραφικό πρόγραμμα των ναών

Μετά τη νίκη των Εικονόφιλων και τη θριαμβευτική

αποκατάσταση των θρησκευτικών εικόνων στην
Κωνσταντινούπολη και σε όλη την υπόλοιπη επικράτεια,
γεννήθηκε στο Βυζάντιο μια νέα αντίληψη για την οργάνωση και
διακόσμηση του εσωτερικού χώρου των ναών. Επίσης οι τέχνες
του Βυζαντίου αναγεννήθηκαν στην κυριολεξία από τις στάχτες
τους και ακολούθησε μια λαμπρή καλλιτεχνική περίοδος, η οποία
μπορεί να γνώρισε την κορύφωσή της τον 10ο αιώνα, αλλά
συνεχίστηκε και αργότερα, μέχρι το τέλος του 12ου αιώνα.
 .

Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΜΕΤΑ

ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ

(ΨΗΦΙΔΩΤΑ, ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ)

Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης. Κατά μήκος τομή (προς Ν.).
Γραφική αποκατάσταση (με το αίθριο και τον ανδριάντα του
Ιουστινιανού)
Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης. Μετεικονομαχικά ψηφιδωτά
Αγία Σοφία. Μετεικονομαχικά ψηφιδωτά (9ος αιώνας)
Αγία Σοφία, ψηφιδωτό Λέοντα ΣΤ΄ Σοφού
 Κοίμηση Θεοτόκου,
Νίκαια. Κοίμηση Θεοτόκου. Ψηφιδωτό της αγγελικές δυνάμεις.
Κυριώτισσας (κατεστραμμένο) (κατεστραμμένο)
Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης, μετεικονομαχικά ψηφιδωτά τρούλου (9ος αιώνας)
Άγιος Δημήτριος
Θεσσαλονίκης,
ψηφιδωτό (9ος αιώνας;)
ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ «ΝΙΚΟΠΟΙΟΥ»
 .

Η ΤΕΧΝΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ

Καππαδοκία
Καππαδοκία, εκκλησία του «Νικηφόρου
Φωκά». Τοιχογραφίες (964/5-969)
Αχρίδα (Κράτος Σκοπίων), Αγία Σοφία. Τοιχογραφίες (11ος αι.)
Αγία Σοφία Κιέβου.
Τοιχογραφίες με
σκηνές από τον
Ιππόδρομο της
Κωνσταντινούπολης
Υποστηρίχθηκε ότι το Ψαλτήριο 139 με 14
μικρογραφίες, συνόδευε τον συμβουλευτικό λόγο του
Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου De Administrando
Imperii, προς τον γιό του Ρωμανό Β΄ το 952, με την
έννοια αυτή χρονολογημένο, παρουσιάζει μορφές
σχεδόν γλυπτικές, με χρωματική διάθεση.
Ανάλογες μορφές κλασικού χαρακτήρα παρουσιάζει το
χειρόγραφο Ομιλίες Γρηγορίου (Εθνική Βιβλιοθήκη
Παρισίων, ελλην. Χειρ. 510).
Τα χειρόγραφα αυτά έγιναν σε αυτοκρατορικά
εργαστήρια με έμπνευση (σε βαθμό αντιγραφής) από
αρχαία πρότυπα.
Μεσοβυζαντινός κώδικας (δεμένα φύλλα περγαμηνής,
πρόδρομος του βιβλίου)
 .
Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΜΕΤΑ
ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ

ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ
Τα έργα της βυζαντινής μικροτεχνίας της περιόδου που εξετάζουμε
αντικατοπτρίζουν όλες τις τάσεις που επικράτησαν στην τέχνη. Την
περίοδο αυτή συνεχίζονται οι επαφές με τον ισλαμικό κόσμο και οι
επιδράσεις στη βυζαντινή τέχνη είναι εμφανείς . Ιδιαίτερη άνθηση
γνώρισε και η κοσμική τέχνη , ενώ διαμορφώθηκαν πλήρως
θρησκευτικά θέματα και αναπτύχθηκε η λατρεία των στρατιωτικών
αγίων, γεγονός που είχε και τον αντίκτυπό της στην εικονογραφία .
Αναφορές σε έργα μικροτεχνίας της περιόδου βρίσκουμε και
σε πολλές Εκφράσεις της εποχής , αλλά και σε διαθήκες ανώτερων
αξιωματούχων και σε απογραφές εκκλησιαστικών θησαυρών . Τα
ίδια τα έργα φέρουν πολλές φορές επιγράμματα . Από την εποχή
αυτή και λίγο πιο μετά αρχίζει να βγαίνει ο Βυζαντινός καλλιτέχνης
από την ανωνυμία .
 .

ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑ
 ΣΤΑΥΡΟΙ- ΙΔΙΩΤΙΚΗΣ
ΧΡΗΣΗΣ

- ΤΟΠΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ
- ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΗ
- ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ
 Η τεχνική της κατασκευής του σμάλτου

Η τεχνική του σμάλτου γνώρισε πολύ σημαντική παραγωγή και

άνθηση σε όλη τη μεσοβυζαντινή περίοδο . Τα σμάλτα («έργα
χεμευτά», όπως τα αποκαλεί ο Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος)
φιλοτεχνήθηκαν με την τεχνική του «περίκλειστου σμάλτου» (στα
γαλλικά «cloisonné», δηλαδή «σύστημα με χωρίσματα»). Στην εν
λόγω τεχνική το σμάλτο, υπό μορφή σκόνης, τοποθετούνταν ανάμεσα
σε κελιά-χωρίσματα που έχουν κατασκευαστεί από λεπτές μεταλλικές
λωρίδες (συνήθως χρυσές), συγκολλημένες επάνω σε μια βάση, ώστε
να συγκροτούν τα επιθυμητά σχέδια και παραστάσεις. Η σκόνη
στερεοποιούνταν με θέρμανση στην κατάλληλη θερμοκρασία και έτσι
προέκυπτε το τελικό πολύχρωμο αποτέλεσμα.
Τα έργα από σμάλτο του 9ου αιώνα παρουσίαζαν αρχικά μια τραχιά αδεξιότητα ως προς το
σχέδιο και την απόδοση των εικονιζόμενων μορφών και των επιμέρους συνθέσεων.
Η τεχνική θα τελειοποιηθεί μέσα στους επόμενους αιώνες. Έτσι, κατά τον 10ο αιώνα οι
τεχνίτες του σμάλτου επέτυχαν την τελειοποίηση της τεχνικής τους, ώστε να ανταγωνιστούν
τα επιτεύγματα των άλλων τεχνών του Βυζαντίου. Μια από τις επιτυχίες τους υπήρξε η
βελτίωση της ποιότητας των χρωμάτων, που μέχρι τότε ήταν συνήθως διάφανα, ενώ την εποχή
αυτή τα έκαναν πιο θαμπά και άρα πιο έντονα. Επίσης διευρύνθηκε το χρωματολόγιο. Στο
πράσινο, το σκούρο γαλάζιο, το ανοικτό ιώδες, το κόκκινο και το καστανό, που κυριαρχούσαν
μέχρι τότε, προστέθηκαν νέοι τόνοι γαλάζιου (το ανοικτό και το τυρκουάζ), το σκούρο ιώδες,
το κίτρινο και το ρόδινο (για να χρωματίσει τα ωχρά σαρκώματα των προηγούμενων εποχών).
Οι τόνοι αυτοί συνδυάστηκαν μεταξύ τους σε σοφές αρμονίες και ισορροπίες. Οι τεχνίτες του
σμάλτου επέτυχαν να διατάξουν τις μέχρι τότε περιορισμένες σε ύψος και πάχος χρυσές
κυψέλες, με περισσότερη ευλυγισία μέσα στο σχέδιο.
Τα σμάλτα χρησιμοποιήθηκαν από τους Βυζαντινούς για τη διακόσμηση όχι μόνο
των μεταλλικών αντικειμένων (στέμματα, κοσμικά και εκκλησιαστικά δοχεία, σταχώματα,
σταυροθήκες, κοσμήματα), αλλά και στις επίσημες στολές και σε ιπποσκευές. Σμάλτα
χρησιμοποιήθηκαν επίσης και σε μνημειακές κατασκευές εντός των ναών. Συγκεκριμένα,
κείμενα του πατριάρχη Φωτίου και του Συνεχιστή του Θεοφάνη μας πληροφορούν ότι ο
αυτοκράτορας Βασίλειος Α΄ ο Μακεδών (867-886) είχε διακοσμήσει τους ναούς που έκτισε με
πολυτελή τέμπλα από χρυσό και σμάλτο, οι συνθέσεις του οποίου περιλάμβαναν και μορφές
του Χριστού.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στα πρώιμα βυζαντινά σμάλτα, το βάθος του διακόσμου
είναι διάφανο πράσινο (από το 843 μέχρι τα μέσα του 10ου αιώνα). Αργότερα, η
τεχνική άρχισε να τελειοποιείται και έφτασε στην τελειοποίησή της κατά τον 12ο
αιώνα.
Ιδιαίτερη είναι στα σμάλτα και η παρουσία, ανάμεσα στις άλλες άγιες
μορφές της Παναγίας, είτε βρεφοκρατούσας, είτε δεομένης σε προτομή

Σταυρός -
λειψανοθήκη
Beresford-Hope,
9oς αι.
Η βυζαντινή σταυροθήκη «Fieschi Morgan»
Βενετία, Άγιος Μάρκος.
Αναθηματικό στέμμα του Λέοντα ΣΤ΄
του Σοφού (886-912)
Ελεφαντοστέινο ανάγλυφο με τη στέψη του Λέοντα ΣΤ΄Σοφού
Σταυροθήκη Limburg. Καθεδρικός
ναός Limburg an der Lahn
(Γερμανία)
Λειψανοθήκη του Aachen Μεταλλική εικόνα με την Παναγία
Οδηγήτρια (Victoria and Albert
Museum)
ΚΥΠΕΛΛΑ
 Άγιος Μάρκος Βενετίας,
Κύπελλο των Πατριαρχών από τον Άγιο
Θησαυροφυλάκιο.Εικόνα
Μάρκο Βενετίας
του αρχαγγέλου Μιχαήλ
Βυζαντινές ορειχάλκινες
επενδύσεις θυρών από
την Ιταλία
ΜΕΤΑΛΛΙΚΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΘΥΡΩΝ (ΣΗΜΕΡΑ
ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ)
ΜΕΤΑΛΛΙΚΕΣ ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ
ΣΤΑΥΡΟΙ- ΛΕΙΨΑΝΟΘΗΚΕΣ

- ΤΟΠΟΙ
ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ
- ΥΛΙΚΟ
- ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ
ΣΤΑΥΡΟΙ- ΛΕΙΨΑΝΟΘΗΚΕΣ
ΣΤΑΥΡΟΙ ΛΙΤΑΝΕΙΑΣ (ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΙ)
ΣΤΑΥΡΟΙ ΛΙΤΑΝΕΙΑΣ
ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΣΤΑΥΡΩΝ
Στέμμα του Κωνσταντίνου Θ΄
Μονομάχου
«Εθνικό στέμμα Ουγγαρίας»
Βυζαντινό περιδέραιο από τον
Θησαυρό της Πρεσλάβας, 10ος αι.
ΠΕΡΙΚΑΡΠΙΑ- ΒΡΑΧΙΟΛΙΑ ΑΠΟ ΤΗ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 9ος-10ος αι.
ΠΕΡΙΚΑΡΠΙΑ- ΒΡΑΧΙΟΛΙΑ ΑΠΟ ΤΗ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
ΣΜΑΛΤΑ, 10ος -11ος αιώνας
ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Z΄ ΤΟΥ
ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΝΗΤΟΥ, 945- 959
 ΕΛΕΦΑΝΤΟΣΤΑ

Ένας μεγάλος αριθμός από μικρογλυπτά σε

ελεφαντοστό χρονολογούνται στον 10ο αιώνα.
Από τα πιο γνωστά : Ο Χριστός στέφει τον
Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο (945), το
Τρίπτυχο της Βενετίας (950), το Τρίπτυχο της
Δέησης (2ο τέταρτο του 10ου αιώνα), στέψη
Ρωμανού-Ευδοκίας από τον Χριστό (949)
Ελεφαντοστέινο πλακίδιο με
τη στέψη του Ρωμανού και
της Ευδοκίας
Πλακίδιο με την ένθρονη
Θεοτόκο από το Μουσείο του
Cleveland
Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας
Υόρκης.Πλακίδιο από ελεφαντοστό
με παράσταση της Σταύρωσης
Λούβρο, Παρίσι. Το «Τρίπτυχο
Harbaville. Κύρια (εσωτερική όψη)
Λούβρο, Παρίσι. Το «Τρίπτυχο
Harbaville. Εξωτερική όψη
 .

«Σταυρικό τρόπαιο» Νικηφόρου Φωκά, σήμερα σε ναό της Cortona της Ιταλίας
 • Στην πίσω πλευρά και στο κέντρο της
σε σχήμα σταυρού η ακόλουθη
επιγραφή του 10ου αιώνα με ύψος
. γραμμάτων από 6 ως 11 χιλ :

• Κ(αὶ) πρὶν κραταιῷ δεσπότῃ

Κωνσταντίνῳ
Χ(ριστὸς) δέδωκε στ(αυ)ρὸν εἰς
<σ>ωτηρίαν
κ(αὶ) νῦν δὲ τοῦτον ἐν Θ(ε)ῷ
Νικηφόρος
ἄναξ τροποῦται φῦλα βαρβάρων ἔχων.

Περιμετρικά αυτής της επιγραφής υπάρχει

δεύτερη επιγραφή με το ακόλουθο
περιεχόμενο:

+ Ὁ τῆς μ(ε)γ(άλης) ἐκκλησί-

ας Θεοῦ Σοφίας σκευο-
φύλαξ Στέφανος τῇ θρεψαμένῃ
μονῇ Εὐήμης προσφέρει +
ΕΛΕΦΑΝΤΟΣΤΕϊΝΑ ΚΙΒΩΤΙΔΙΑ
Κιβωτίδιο αυτοκρατορικό στην
Troyes της Γαλλίας (μέσα 10ου αι.)
Η αριστερή (προς τον θεατή)
πλάγια όψη του κιβωτιδίου
με το μυθικό κινεζικό πουλί
Φέγκ Χουάν
Κιβωτίδιο Veroli. Η κύρια όψη και το συρόμενο κάλυμμα
Κιβωτίδιο Veroli. Η αρπαγή της
Ευρώπης
ΕΛΕΦΑΝΤΟΣΤΕϊΝΑ ΚΙΒΩΤΙΔΙΑ
ΕΛΕΦΑΝΤΟΣΤΕϊΝΑ ΚΙΒΩΤΙΔΙΑ
ΕΛΕΦΑΝΤΟΣΤΕΙΝΑ ΠΛΑΚΙΔΙΑ
Βυζαντινό μεταξωτό ύφασμα που εικονίζει τον Ιωάννη Τσιμισκή θριαμβευτή
Ανάληψη του Μ. Αλεξάνδρου (εικονίζεται ως Βυζαντινός αυτοκράτορας)
ΦΥΛΑΧΤΟ- ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ ΜΙΧΑΗΛ
 ΜΙΚΡΕΣ ΜΕΤΑΛΛΙΚΕΣ
ΕΙΚΟΝΕΣ - ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ
ΑΓΙΟΙ