TARİH ÖĞRETİMİNDE

KAYNAK (KANIT)
KULLANIMI
Erkan Dinç
Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
Fling (1909) bu türden uygulamaların öğrencilerin
“tarihteki kanıtın anlamını öğrenmelerine, sağlıklı bir
şüphecilik anlayışı geliştirmelerine ve günlük
yaşamlarının her anında gerçeğe ulaşmak için ihtiyaç
duydukları donanımı kazanmalarına katkıda
bulunabileceğini” ifade etmiştir
Yeni tarih ekolü Bruner’in ‘buluş yoluyla öğrenme’ adını verdiği
anlayışı tarih öğretimine uyarlamıştır. Öğrenmeyi bir entelektüel
etkinlik olarak gören Bruner (2002:14) şu saptamayı yapmıştır:
“..ister bilginin keşfedildiği herhangi bir uzmanlık sahasında,
isterse de bir ilkokulun üçüncü sınıfında olsun entelektüel etkinlik
her yerde aynıdır. Bir bilim adamı çalışma masasında veya
laboratuarında her ne yapıyorsa ya da bir edebiyat eleştirmeni
bir şiiri okurken ne yapıyorsa benzeri bir etkinlikle uğraşan
herhangi bir kimse de – ki eğer anlamayı başarmak istiyorsa -
onlarınkine benzer bir düzen içinde çalışmalıdır. Bilim adamı ile
okul çocuğunun etkinliği arasındaki farklılık etkinliğin türünde
olmayıp, derecesindedir”.
1. Bize iletilen tarihin nasıl oluşturulduğunu bilmez isek, onu ancak ezbere
öğrenilebilen bir dizi gizemli önerme olarak algılarız. Ezbere öğrenilen tarih sadece
bilgi yarışmalarına katılanların işine yarar, yaşamın diğer alanlarında kullanılamaz ve
dolayısıyla bir işe yaramaz.
2. Her zaman için iyi öğrenme öğretmenin değil öğrencinin iş gördüğü aktif
öğrenmedir. Kanıtın karşımıza çıkardığı problemlerle baş etmeyi öğrenme zorlu, ilgi
çekici, zihin açıcı ve doyurucudur. Ve çalışılan konuya bir mana yüklememize yardım
ederek onu anlamamıza vesile olur.
3. Kaynak materyalleri kullanma ve kanıtın gündeme getirdiği zorluklarla mücadele
etme ikinci elden tarihin asla sağlayamayacağı bir gerçeklik hissi verir. Geçmişten
ulaşan bir kanıtla uğraşma, o kanıtın ait olduğu zamanın birçok özelliğine nüfuz
etmeyi sağlayarak incelenen konuyu daha yakından hissetmeyi ve anlamayı sağlar
(Fines, 1995: 125).
1985 tarihli İngiltere Eğitim ve Bilim Bakanlığı Raporu da tarih öğretiminde kanıta merkezi bir yer
vermiş bir tarih dersinin temel amaçlarının şöyle olması gerektiğini belirtmiştir.
- Öğrencilerin edinecekleri bilginin tarihsel kanıtın doğası ve tarih bilgisinin oluşturulmasındaki
yer ve rolü üzerine temellendirilmiş olmasını sağlamak;
- Birinci ve ikinci elden kaynaklarda yer alan bilgileri tespit etme ve çıkarma, bu kaynaklardaki
önyargılı ve basmakalıp ifadeleri teşhis etme, ulaşılan bilgileri analiz etme ve mantıklı bir
düşünce oluşturma yetenekleri türünden elzem çalışma becerileri geliştirmek;
- Her türden tarihsel kaynaklar ve bu kaynakların sunduğu kanıtlar üzerinde çalışmak için gereken
aşağıdaki becerileri kazandırmaktır.
-bilgiyi anlama, kavrama ve ortaya çıkarma,
-eldeki malzemede bulunan tutarsızlık ve boşluk gibi sorunlu yanları tanıma, olay, olgu,
görüş ve değer yargılarını birbirlerinden ayırt etme, ön yargılı ve basmakalıp ifadeleri teşhis
etme ve bunlara dayalı yorum ve değerlendirmelerde bulunma,
-çeşitli türlerden tarihsel kanıtları karşılaştırarak bir sonuca ulaşma (DES, 1985’ten aktaran
Phillips, 2002: 73).
 Fines’a göre öğretimde yazılı kaynak kullanımının sağlayacağı diğer faydalar ise şöyle sıralanabilir:
- Yazılı belgeler üzerinde çalışmak öğrencilere geçmişe başkalarının gözüyle bakmak yerine, onu
kendi bağlamı içinde okumanın gerekliliğini gösterir.
- Her bir belge bize daha önce karşılaşmadığımız ya da bildiğimiz fakat farklı anlamlar yüklediğimiz
kelimeler ve ifadeler sunar. Bunları anlama ve kavrama gereksinimi hissettiğimizde ise sözlükler,
ansiklopediler ve diğer kaynak kitaplar ile bunları bize sunan kütüphaneleri kullanma ihtiyacı
duyarız. Dolayısıyla belgelerden yararlanmak öğrenmede kaynak ve kütüphane kullanmanın
önemini hatırlatır.
- Yazılı kaynaklar yalnızca kamu adına resmi amaçlar için değil sıradan insanlar tarafından kişisel
amaçlarla da yazılırlar. Bu yüzden her yazılı kaynak onu yazan kişinin bilgisini, yazma becerisini,
içinde bulunduğu ruh halini, dünya görüşünü ve niyetlerini de sergiler. Eldeki kaynağı işte bu
kişisel motifleri gün yüzüne çıkaracak şekilde sorgulamak insan davranışının kökleri hakkındaki
bilgi ve kavrayışımızı geliştirir.
- Yazılı kaynak kullanımı, onları seçme, ulaşma, sorgulama, analiz etme, yorumlama ve
değerlendirme gibi tarihçiler tarafından kullanılan süreç ve beceriler ile bu sürece başlamanın
tarihçi açısından önkoşulunu oluşturan ikinci elden kaynakları okuyarak ele alınan konu hakkında
bir altyapı edinme kapasitelerini geliştir (Fines, 2002: 60-61).
Tablo 1. Kanıtla İlgili Düşünme Türleri Geliştirme Modeli (Husbands, 1996: 24)
Bilgiyi Sağlayan Yansıtmayı
Anlamayı Sağlayan Sorular
Sorular: Sağlayan Sorular:

Türleri
Soru
bilgi ve düşünce yargıda
birikimine yönelik bulunmaya Ayırıcı Birleştirici
yönelik
Bu sorular olguları Bu sorular kişisel Bu sorular mümkün olan Bu sorular en uygun ya da en
bilmeyi, kesin bir (belki de birden fazla doğru bir iyi cevabı ararlar.
hatırlamayı, tanımayı eşsiz/benzersiz) cevaba ulaşılmasına izin
ya da gözlemeyi cevaplar sağlar. verir. Önceden bilinen veya
gerektirir. algılanan konulara
Özellikleri

Seçme, değerlendirme Hayal gücünü kullanmayı, odaklanırlar.

Tek bir doğru cevabı ve bir görüş ya da bir varsayım oluşturmayı
aramaya yönelik inancın üretilmesini ve problem çözme Açıklama, yorumlama,
kapalı uçlu sorulardır. gerektirirler. yeteneğini gerektirir. karşılaştırma ya da karşılıklı
ilişkilendirme gibi işlemler
Tahminde bulunmayı, gerektirebilirler.
çıkarım yapmayı ve
yeniden kurgulamayı
gerektirir.
Bu neden yapıldı? Bunun gibi kaynakları Bu kaynağın tasarımı nasıl Bu nesne ne için kullanıldı?
Hammaddesi nedir? korumak için para geliştirilebilir?
Soru Örnekleri

harcamalı mıyız? Bu mektup neden yazıldı?

Kaynakta Kaynakta görülen öğelere
görülen/anlatılan Bu mektubun yazarı dayanarak bu olaylar Bunu nasıl kullanabilirsiniz?
karakterlere neler aşağıda yer alan hakkında hangi yorumları Kanıt böyle düşünmenin
oluyor? ifadesini makul bir önerebilir siniz? doğru olduğunu gösteriyor
biçimde mu?
gerekçelendirmiş mi?
 Derste kullanılabilecek yazılı kaynaklarda bulunması gereken bazı özellikleri şöyle sıralanabilir:
- kaynak veya kaynaklar öğrencilerde ilgi ve merak uyandırabilecek içeriğe, ifade biçimine ve anlam
zenginliğine sahip olmalı, ve dolayısıyla öğrencilerin ilk karşılaşacakları kaynaklar, onların
yaşadıkları çevrenin yerel tarihinden seçilmeli,
- içerikleri tarih öğretiminin genel amaçları ile dersin özel amaçlarına uygun olmalı,
- tarihçilerin kullandığı yöntemlerle incelenebilecek nitelikte olmalı,
- konu hakkında önceden bildiklerini hatırlatacak ipuçları içermeli ve daha önce işlenen konularla
bağlantılar sunmalı,
- kaynakların içeriği öğrencilerin tarihe özgün yöntemleri kullanarak kendi tarih yazımlarına imkan
verecek nitelikte olmalı,
- öğrencilerin aşina oldukları kavram, düşünce ve olaylarla bağlantı kurmalarına fırsat vermeli,
- öğrencilerin yaş ve gelişim özellikleri ile bilişsel ve duyuşsal kapasitelerine uygun olmalı,
- kaynaklar, öğrencilerin işlenen konuyu kavramalarına katkı sağlama ve onlara yönlendirecekleri
sorulara yanıt verme potansiyeline sahip olmalı,
- belli bir sınırlılıkta da olsa öğrencilerin özelde işlenen konu, genelde ise tarih hakkında sahip
oldukları kavram yanılgılarını giderme kapasitesine sahip olmalı,
- sorgulama, karar verme ve eleştirel düşünme becerilerini kullanmaya ve geliştirmeye uygun
olmalı,
- tarih hakkında sahip oldukları anlayış ve perspektifleri kullanma, değiştirme ve geliştirme
noktasında öğrencilere fırsatlar sunmalı,
- sunulan kaynaklar, öğrencilerin motivasyon ve başarma azmini arttırıcı nitelikte olmalı,
- yazılı kaynaklar toplumun farklı kesimlerinden gelen öğrencilerin ilgisini çekebilmeli,
- kaynakların içeriği hem kız hem de erkek öğrencilerin ilgisini çekebilmeli,
- kaynaklar üniteye ve çocukların okuma düzeylerine uygun olmalı, değilse bu doğrultuda
düzenleme yapılmalıdır (Garvey ve Krug, 1977: 42-43; Nichol, 1996: 17-18; Safran ve Köksal,
1998: 33; Bage, 2000:121-122; Van Cleaf, 1991’den Akt. Öztürk ve Otluoğlu, 2002: 92; Drake
ve Brown, 2003; Stradling, 2003: 216).
 kaynakların kullanıma hazırlanması sırasında gözetilmesi gereken hususları aşağıdaki gibi
sıralayabiliriz:
- mümkünse kaynağın aslının bulunduğu/saklandığı arşiv, müze, kütüphane vb.nin öğrencilerle
birlikte ziyaret edilmesi, burada korunan belge ve kaynakları, türlerini, bütün bunların neden ve
nasıl korunduklarının onlara açıklanması,
- tarihsel kaynağın dilinin öğrenciler tarafından anlaşılabilecek düzeyde yeniden düzenlenmesi,
- tarihsel kaynak ve verilerin her zaman ve her yerde kolayca bulunamayan nadir belgeler
olduğunun vurgulanması,
- ev ve okulda kolayca ulaşılabilen ve tarihsel bağlamda kullanılabilecek dokümanların
öğrencilerle birlikte toplanması ve fiziksel özellikleri, yapıları ve amaçları yönlerinden
tartışılarak sorgulanmaları,
- kaynağa nereden ve nasıl ulaşıldığının belirtilmesi,
- kafa karıştırıcı ve gereksiz kısımların çıkarılması,
- gerekli görülürse kaynakta yer alan ifadelerin özetlenmesi,
- anlaşılması zor kelime ve kavramların çağdaş dildeki karşılıkları ile değiştirilmesi,
- alışılmadık türden imla ve noktalama yazımlarının düzenlenmesi,
- öğrencilere yabancı veya onlara zor gelebilecek olan kelime ve kavramların koyu veya italik
olarak yazılarak işaretlenmesi,
- gerekli görülürse öğrencilere yabancı veya onlara zor gelebilecek olan kelime, kavram,
sembol ve işaretlerin tarihsel bağlam içindeki anlamlarını sunan bir sözlük ya da lejant
hazırlanması,
- kaynağa bir isim ya da başlık vererek yazarı, işlenen olay veya olgu, yaşandığı yer ve zaman
hakkında bilgi verilmesi,
- eldeki kaynağa eşlik edecek, onu destekleyen ya da karşıt görüş ve düşünceler öne süren
alternatiflerin bulunması,
- ve son olarak onlara sunulan kaynağın elden geçirilmiş, düzenlenmiş olduğunu ve onların da
benzeri işlemleri yapabileceklerinin, öğrencilere bildirilmesi (Garvey ve Krug, 1977: 43;
Nichol, 1996: 17-18; Bage, 2000: 121-122; Phillips, 2002; 77-78; Drake ve Brown, 2003).
Yazılı kaynaklara dayalı öğretimde yapılması gerekenler
1. Tarihsel kaynaklar ve kanıtın öğrencilerin geçmişe olan ilgi ve meraklarını uyandırmak için
heyecan verici imkânlar sağladığı hatırlanmalıdır.
2. Kaynaklar ve kanıtlar üzerine gerçekleştirilen işlemler, tarih eğitimi alanına özgün beceriler
ve anlayış gerektiren sıradan aşamalar olarak görülmelidir
3. Tarih öğretiminde kanıta dayalı çalışmaların kavramsal zorluklarına dikkat edilmelidir.
4. Eldeki kaynağın belirli bir neden ve amaç için yazıldığı belirtilmelidir.
5. Eğer kaynakların sadeleştirilmiş/ basitleştirilmiş halleri kullanılacak ise kaynağın
öğrencilere sunulan formatında onların işini kolaylaştırmak için çeşitli değişiklikler
yapıldığı belirtilmeli ve mümkünse orijinal kaynak ta birlikte sunulmalıdır.
6. Öğrencilerin kelime hazinelerini geliştirmek için onlara yabancı gelebilecek kelime
kavramlar metin içerisinde işaretlenmeli (koyu, altı çizili ya da italik yazılarak), daha sonra
da bunların güncel karşılıkları ve açıklamaları sunulmalıdır.
7. Uygun ve nitelikli kaynaklardan mümkün olabildiğince çok
yararlanılmalıdır.
8. Kaynaklar kendi Tarihsel bağlamları içinde kullanılmalıdır.
9. Birinci elden kaynakların her zaman ikinci elden kaynaklardan daha
geçerli ve güvenilir bilgiler sunmayacağı; fakat bazen ummadığınız veriler
sağlayabilecekleri ifade edilerek birinin diğerine tercih edilmesini peşinen
kabul eden anlayışın yersizliği vurgulanmalıdır.
10. Kaynakların önyargılı ve basmakalıp ifadeler taşıyabileceği ve bunların
her zaman kolayca anlaşılamayacağının farkında olunmalıdır.
11. Bir kaynakta sunulan bilgileri anlamak ve doğrulamak için mümkün
olduğunca diğer kaynaklarla karşılaştırılmalı ve çapraz sorgulama
yapılmalıdır.
12. Kaynaklar, büyük sorular cevaplanırken, soruşturma adım adım yürütülürken ve
tarih metodolojisinin temel öğeleri uygulanırken kullanılmalıdır.
13. Kaynaklar üzerinden çalışmanın metodolojik ve teknik özelliklerinin farkında
olunmalıdır.
14. Öğrencilerin kaynaklar üzerindeki çalışmalarının özenli ve anlamlı bir şekilde
gerçekleşmesi için gereken planlama yapılmalıdır.
15. Uygun sorular sorarak kaynaklardan azami ölçüde faydalanabilmeleri için
öğrencilere yardımcı olunmalıdır.
16. Kaynaklar ve kanıtlarla çalışırken çeşitli öğrenme ve öğretme yöntem ve
teknikleri kullanılmalıdır (Colwill vd, 1990; Osborne, 2003; Drake ve Brown,
2003; Keatinge, 1910; Portal, 1987; Shemilt, 1987; Hake ve Haydn, 1995;
McAleavy, 1998; Riley, 1999; LeCocq, 2000 ve Smith, 2001’den derleyip akt.
Phillips, 2002: 78-79).
Yazılı kaynaklara dayalı öğretimde yapılmaması gerekenler
1. Kaynak veya kanıtlar herhangi bir amaç ya da problem yapısı kurulmadan, bir bağlama
oturtulmadan izole bir şekilde kullanılmamalıdır.
2. Kaynaklarla öğretim uygulamalarına hazırlanırken tarihin metodolojik ve teknik boyutlarına çok
fazla girilmemelidir.
3. Kaynakların güvenilirliği ile önyargılı ve basmakalıp ifadelerin tespiti hakkında düzenlenmiş
alıştırmalar üzerine yoğunlaşan indirgemeci bir yaklaşım tercih edilmemelidir.
4. Çok sayıda kaynak sağlanarak öğrenciler baskı altına alınmamalıdır.
5. Kaynak çalışmasına aşırı vurgu yapmanın öğrencilerde bıkkınlık yaratarak tarih öğrenimi
hakkındaki cesaretlerini kırabileceği unutulmamalıdır.
6. Herhangi bir kaynak yeterince kullanmadan, sadece öğrencilere gösterilerek geçilmemelidir.
7. Kaynaklar ve kanıtlar hakkında hatalı/yanlış genelleme ve varsayımlarda bulunulmamalıdır.
8. Kaynaklardan çıkarılacak kanıtlar ile bunların yorumlarının birbirleriyle yakından bağlantılı
olduğu unutulmamalıdır (Phillips, 2002: 79).