BAB 5

METABOLISME
& ENZIM
5.1 Metabolisme
5.2 Enzim
5.3 Aplikasi enzim dalam kehidupan seharian
5.1 METABOLISME
Pengenalan metabolisme

Definisi Kesemua tindak balas biokimia yang berlaku

dalam organisma hidup, dan ianya berlaku
sepanjang masa di dalam sel

• Membolehkan pembinaan & penguraian

Kepentingan
sebatian kompleks berlaku dalam sel hidup
• Membolehkan kewujudan hidupan yang
lebih kompleks

Ada 2 jenis Katabolisme

metabolisme
Anabolisme
 ANABOLISME

Tenaga • Merupakan proses sintesis

molekul kompleks daripada
molekul ringkas.
Molekul ringkas
• Tenaga diserap semasa
tindakbalas ini
• Contoh : Pembentukan
glukosa daripada karbon
dioksida dan air semasa
fotosintesis

Molekul kompleks
 K ATA B O L I S M E
Molekul kompleks
• Merupakan proses
penguraian sebatian
kompleks kpd molekul
yang ringkas.
• Tenaga dibebaskan semasa
tindakbalas ini berlaku.
• Contoh : Penguraian glukosa
kpd karbon dioksida dan air
Tenaga
semasa respirasi sel semasa
penghadaman.
Molekul ringkas
5.2 ENZIM
 Peranan enzim dalam organisma

• Enzim ialah mangkin organik yang dihasilkan oleh sel organisma hidup.

• Hampir setiap tindakbalas biokimia Tanpanya, tindakbalas

yg berlaku dalam organisma hidup biokimia akan ambil
dimangkin oleh enzim masa yg sgt lama

• enzim mengawal atur dan mempercepatkan kadar tindakbalas

biokimia dalam sel hidup.
• Setiap tindakbalas metabolisme bermula dengan substrat,
dan berakhir dengan hasil tindakbalas atau produk.

• Contoh : Maltosa ialah substrat bagi enzim maltase dan

hasil tindakbalas ialah glukosa.

Molekul bersaiz kecil

Molekul bersaiz besar

maltase
Maltosa + air glukosa

substrat produk
• Penamaan enzim diperkenalkan oleh The International Union
0f Biochemistry and Molecular Biology (IUBMB).

• Enzim dinamakan mengikut kelas substrat yang dimangkinkan olehnya.

Kelas substrat Enzim

Sukrosa Sukrase Enzim dinamakan
dgn menambah
Lipid Lipase akhiran ‘-ase’ kpd
Protein Protease nama substrat

Tindakan enzim adakah khusus

Setiap jenis enzim hanya bertindak

Ke atas satu jenis substrat sahaja

• Namun, terdapat sesetengah enzim yg tidak menggunakan sistem ini.

Sebab dijumpai sebelum
Contoh : tripsin, renin, pepsin sistem ini diperkenalkan
Sifat / ciri umum enzim Ingat
lagi tak
organel m
ana
yang
menghasil
kan
1. Enzim bertindak dengan pantas. protein??
?

2. Kebanyakan enzim diperbuat daripada protein. Namun, terdapat

juga enzim yg diperbuat drpd asid nukleik.
Maka ia
Molekul RNA yang boleh
memangkinkan tindakbalas
Fungsi? dipanggil Ribozim
biokimia yg spesifik (enzim asid nukleik)

3. Enzim merupakan mangkin biologi yang mempercepatkan

tindakbalas biokimia

4. Enzim diperlukan dlm kuantiti yg kecil dan boleh digunakan semula.

…..sambungan

Sifat / ciri umum enzim

5. Struktur enzim kekal tidak berubah atau tidak dimusnahkan

selepas tindakbalas
Tindakan enzim tidak dipengaruhi oleh
aksudnya
m tindakbalas yang dimangkin olehnya.
apa?

6. Tindakan enzim adalah spesifik. Hanya substrat yg mempunyai

bentuk yg berpadanan dgn tapak aktif enzim saja yg boleh
bergabung. hanya subtrat
kanji sahaja yg
setiap enzim hanya molekul subtrat yang oh? sepadan dgn
hanya boleh o nt
mempunyai bentuk yang C tapak aktif
memangkin satu sebab sepadan dengan tapak aktif enzim amilase air
tindakbalas @ apa? enzim sahaja yg boleh liur, manakala
satu jenis bergabung utk membolehkan subtrat protein
substrat sahaja tindakbalas berlaku. tidak boleh
…..sambungan

Sifat / ciri umum enzim

7. Kebanyakan tindak balas yang dimangkinkan oleh enzim

adalah tindakbalas berbalik.
Enzim yg sama boleh
memangkin tindakbalas
dlm kedua-dua arah

8. Aktiviti enzim boleh diperlahankan atau dihentikan oleh perencat.

Molekul ATP
Mengawal
penghasilan ATP yg
berlebihan dlm sel
Ion logam berat
• Ion argentum, Ag+
• Ion plumbum, Pb2+
• Ion merkuri, Hg2+
…..sambungan

Sifat / ciri umum enzim

9. Sesetengah enzim memerlukan kofaktor

untuk berfungsi dgn lebih berkesan.

Kofaktor Kofaktor
Bagaimana? Organik tak organik
atau
koenzim
Dengan cara ferum
melemahkan ikatan
molekul substrat
untuk memudahkan Vitamin B kompleks
tindakbalas berlaku.
 Enzim intrasel dan Enzim ekstrasel

Enzim yg disintesis di Enzim yg dirembes

dlm sel untuk kegunaan keluar sel
sel itu sendiri

Contoh
Contoh

Enzim Enzim enzim tripsin yg

heksokinase oksidoreduktase dihasilkan oleh
yg digunakan yg hadir dlm sel pankreas yg
dlm proses mitokondrion ialah dirembeskan ke
glikolisis enzim yg dlm duodenum utk
semasa memangkinkan mencernakan
respirasi sel respirasi sel polipeptida
 Ribosom merupakan tapak sintesis bagi protein.
Oleh kerana enzim adalah protein, maka ribosom juga merupakan
tapak sintesis bagi enzim.

Tapi, siapakah yang telah memberi arahan kepada ribosom

untuk hasilkan protein??

• Maklumat bagi sintesis protein dibawa oleh DNA, dan turutan pada tapak DNA inilah yg
membawa kod bagi penghasilan protein.

Bagaimana??
• Di dalam nukleus, rantaian ganda-dua DNA terbuka dan mendedahkan dua rantaian
tersebut untuk sintesis rantai RNA Pengutus, mRNA.

• mRNA disintesiskan berdasarkan kpd arahan yg terdapat pd DNA

• mRNA kemudiannya meninggalkan nukleus. Kemudian mRNA bergerak ke ribosom dan

melekat kepadanya.
 Lepas tu apa jadi??

• mRNA mengandungi maklumat dalam bentuk kod bagi urutan asid amino.

• Maklumat genetik ini kemudiannya ditafsirkan dlm bentuk struktur primer

bagi protein spesifik, iaitu

• Setiap unit asid amino yang terhasil akan terikat kpd unit asid amino yang lain, lalu membentuk
rantaian asid amino (polipeptida).

• seterusnya rantaian asid amino (polipeptida) ini bersedia untuk dilepaskan ke dalam sitoplasma.

Ketika ini, yang terhasil hanyalah protein, bukan enzim…

Bagaimanakah protein ini bertukar menjadi enzim ?

Apabila protein berubah menjadi enzim, bagaimanakah enzim

tersebut dirembes keluar dari sel (sebagai enzim ekstrasel) ??
Bagaimana enzim ekstrasel
dihasilkan
Click icon to add picture 1. Nukleus mengandungi DNA yg
membawa maklumat genetik utk
sintesis enzim.
2. Protein yg selesai disintesiskan di
ribosom diangkut melalui lumen
jalinan endoplasma kasar.
3. Apabila sampai di hujung jalinan
endoplasma kasar, bhg membrane
membentuk tunas yg menggenting utk
menghasilkan vesikel angkutan.
4. Protein yg terkandung dl vesikel
angkutan bergerak ke jasad Golgi, dan
bercantum dgnnya.
5. Di dalam jasad Golgi, protein
diubahsuai menjadi enzim.
6. Enzim dirembeskan ke dlm vesikel
rembesan yg terbentuk di hujung jasad
Golgi yg berhampiran dgn membrane
plasma.
7. Vesikel rembesan bergerak menuju ke
membran plasma dan bercantum
dgnnya, lalu merembeskan enzim ke
Rajah : Penghasilan enzim
Rajah ekstrasel enzim ekstrasel
: Penghasilan luar sel.
Bagaimana enzim bekerja
Mekanisme Tindakan Enzim
• Kebanyakan enzim adalah kompleks, rantai polipeptidanya
berlipat-lipat menjadi bentuk tiga-dimensi yg mempunyai
tapak aktif dengan konfigurasi dan cas yg spesifik.

Maka bentuk substrat mestilah sesuai dan tepat

dgn enzimbagi membolehkan tindakbalas berlaku.

Kaitan dengan ciri

enzim yg ke-6
Inilah yang menjelaskan mengapa enzim
dikatakan sangat spesifik tindakannya.
• Cara enzim mengikat pada substratnya dapat dijelaskan oleh
hipotesis ‘mangga dan kunci’
Diwakili oleh molekul enzim Diwakili oleh molekul substrat

Bagaimana
nak terangkan
mekanisme
tindakbalas
enzim
menggunakan
hipotesis ini?

Step 1 Step 2 Step 3

• Subtrat spesifik tiba di • Molekul substrat • Molekul enzim dibebaskan
tapak aktif molekul berpelengkap dgn tapak pada akhir tindakbalas.
enzim. aktif enzim utk • Produk terhasil dan
membentuk kompleks meninggalkan tapak aktif.
enzim-substrat
Faktor-Faktor Yang Mempengaruhi Tindakbalas Enzim

• Enzim sangat peka terhadap perubahan fizikal dan kimia

di persekitarannya.

• Terdapat 4 faktor yang boleh mempengaruhi aktiviti enzim,

iaitu :
Bagaimana kita dapat mengetahui
a) Nilai pH kadar suatu tindakbalas suatu enzim itu
b) Suhu tinggi atau rendah?
c) Kepekatan substrat Bagaimana pengukuran kadar tindakbalas
d) Kepekatan enzim suatu enzim itu dapat dijalankan?

Pilihan pengukuran :

Mengukur jumlah substrat yang digunakan per unit masa

Mengukur jumlah produk yg terhasil per unit masa
Faktor 1 : Kesan pH terhadap aktiviti enzim

• Semua enzim bertindak dengan paling berkesan pada pH optimum.

• Aktiviti enzim dipengaruhi oleh keasidan Medium berasid = pH1 – pH6

Medium neutral = pH7
atau kealkalian sesuatu larutan. Medium beralkali = pH8 – pH14

• Jika sedikit perubahan dalam nilai pH yg berlaku boleh

memberi kesan buruk terhadap kadar tindakbalas enzim.

• Ini kerana enzim hanya berfungsi secara optimum

pada nilai pH tertentu sahaja.
Apa yg dimaksudkan dgn pH optimum?
Adakah nilai pH paling tinggi / Paling rendah??
• Nilai pH optimum bermaksud nilai pH dimana kadar tindakbalas
enzim adalah paling tinggi atau paling cepat.

• Kebanyakan enzim berfungsi secara optimum pada pH 6 hingga pH 8.

• Sebarang perubahan dlm nilai pH, akan menyebabkan cas pada

tapak aktif enzim dan permukaan subtrat tersebut turut berubah.

Kesannya?

Ini akan mengurangkan keupayaan kedua-dua molekul

untuk mengikat bersama.
 Contoh

Pada nilai pH rendah, lebihan ion hidrogen mengikat kepada

tapak aktif enzim

menyebabkan cas ion pada tapak itu berubah.

Maka subtrat tidak dpt mengikat pd enzim

Tindakbalas tidak dapat berlaku

Cas pada tapak aktif

Di dalam medium berasid & permukaan subtract Kompleks enzim-subtract
berubah tidak dpt terbentuk
• Dalam pH yg terlampau (terlalu berasid atau terlalu beralkali),
konfigurasi (bentuk) tapak aktif akan berubah.

struktur enzim berubah, enzim dikatakan ternyahasli

Enzim tidak dpt digunakan lg

kerana kehilangan fungsinya. .

• walaubagaimana pun, terdapat enzim yg hanya boleh berfungsi

dlm medium terlampau :

enzim pepsin yg hanya boleh berfungsi Enzim tripsin hanya boleh berfungsi
secara optimum dalam medium secara optimum dalam medium beralkali,
berasid, pH 2 di dalam perut. iaitu pH8.5 di dalam duodenum.
 • Kebiasaannya, kesan
pH terhadap tapak
aktif enzim adalah
berbalik.

• Apabila nilai pH
persekitarannya
kembali kpd tahap
optimum, cas ion
pada tapak aktif
enzim tersebut akan
dipulihkan semula
• Maka membolehkan enzim menyambung
kembali fungsi normalnya
Faktor 2 : Kesan suhu terhadap aktiviti enzim

Pada titik ke-1 @ titik paling rendah:

Ayat menunjukkan hubungan

antara MV dgn RV

Pada suhu rendah, kadar

tindakbalas yg dimangkinkan oleh
enzim adalah rendah.

Ini kerana molekul subtrat bergerak

pada kadar yg perlahan.
Faktor 2 : Kesan suhu terhadap aktiviti enzim
Pada titik ke-2 : Ayat menunjukkan hubungan
antara MV dgn RV

• Apabila suhu meningkat, kadar tindakbalas

yang dimangkinkan oleh enzim adalah meningkat

• Suhu yang lebih tinggi akan menyebabkan

subtrat dan enzim bergerak
lebih laju
• Ini disebabkan oleh tenaga kinetik molekul
subtrat dan enzim meningkat

• Seterusnya menyebabkan Frekuensi

perlanggaran berkesan antara molekul subtrat
dgn molekul enzim turut meningkat.
Perlanggaran yang lebih banyak akan
meningkatkan peluang molekul subtrat utk
bersentuhan dgn tapak aktif
Peringatan !
Bagi setiap kenaikan suhu sebanyak 10 oC,
kadar tindakbalas enzim di dalam sel adalah
berganda. Namun, ianya kekal begitu sehinggalah
suhu optimum tercapai.
Faktor 2 : Kesan suhu terhadap aktiviti enzim

Pada titik ke-3 @ puncak graf :

Ayat menunjukkan hubungan
antara MV dgn RV

• Pada suhu optimum, kadar

tindakbalas enzim adalah
maksimum.

• Bagi kebanyakan haiwan

berdarah panas, suhu optimum
untuk tindakan enzim adalah
kira-kira 37oC – 40oC.
 Faktor 2 : Kesan suhu terhadap aktiviti enzim
Pada titik ke-4 : Ayat menunjukkan hubungan
antara MV dgn RV

• Selepas suhu optimum, peningkatan suhu yg

seterusnya akan mengurangkan aktiviti enzim dgn
cepat sehingga aktiviti enzim terhenti pada suhu
60oC.
Why??
Pada suhu yg sangat tinggi, ikatan
kimia dan daya antara molekul enzim
akan terputus

Ini bermaksud bentuk 3-dimensi molekul

enzim tersebut telah berubah dan
menyebabkan kerosakan pada tapak aktifnya

Ini menyebabkan subtrat tidak lagi dapat enzim dikatakan

Ketika ini
melengkapi tapak aktif enzim tersebut. telah ternyahasli
 Info Tambahan
• Kejadian ternyahasli pada enzim adalah suatu proses tidak berbalik.
• Kebanyakan organisma tidak dapat bertahan pada suhu melebihi 40oC.
Walaubagaimanapun, terdapat organisma yang hidup pada suhu yg lebih tinggi

Contoh
bakteria yg hidup dalam kolam
air panas mempunyai suhu
optimum pada lingkungan 80oC
hingga 100oC, atau lebih tinggi
dari itu.
Faktor 3 : Kesan kepekatan substrat terhadap aktiviti
enzim
Jika kepekatan enzim ditetapkan, semakin
Ayat menunjukkan hubungan
antara MV dgn RV meningkat kepekatan subtrat, semakin meningkat
kadar tindakbalas enzim, sehinggalah ia mencapai
takat maksimum.
Hasilnya??

kepekatan produk yg terhasil juga

bertambah.

Mengapa bilangan
produk bertambah??

• Apabila kepekatan subtrat bertambah,

lebih banyak molekul subtrat yg dapat
bergabung dgn tapak aktif enzim.
• Ini akan meningkatkan lagi peluang perlanggaran
berkesan antara molekul subtrat dgn molekul
enzim.
 subtrat

enzim

• Bilangan molekul subtract lebih sedikit berbanding bilangan molekul enzim

• Kesemua tapak aktif masih dipenuhi oleh molekul subtrat

• Ini bermakna lebih banyak tapak aktif yg masih kosong untuk proses pemangkinan
 Faktor 4 : Kesan kepekatan substrat terhadap aktiviti
enzim
• Kadar tindakbalas enzim adalah maksimum pada
kepekatan subtrat yang optimum.

• Ketika ini, kesemua tapak aktif molekul enzim

telah terlibat dalam proses pemangkinan.

enzim
subtrat

• Kesemua tapak aktif telah dipenuhi oleh

molekul subtrat

• Ketika ini molekul enzim dikatakan telah

menjadi tepu.
Faktor 4 : Kesan kepekatan substrat terhadap aktiviti
enzim

• Selepas kadar tindakbalas telah mencapai

takat maksimum, sebarang penambahan
kepekatan subtrat seterusnya tidak akan
meningkatkan lagi kadar tindakbalas enzim.

• Ketika ini, kepekatan enzim menjadi

faktor pengehad.

• Jika kadar tindakbalas enzim ingin

ditingkatkan lagi, maka kepekatan enzim
mestilah ditingkatkan terlebih dahulu.
 enzim

subtrat

• Bilangan molekul subtrat lebih banyak berbanding bilangan molekul enzim

• Kesemua tapak aktif telah dilengkapi oleh molekul subtrat

• Lebihan molekul subtrat terpaksa bertanding antara satu sama lain utk bergabung
dgn tapak aktif molekul enzim
Faktor 4 : Kesan kepekatan enzim terhadap aktiviti enzim
Ayat menunjukkan hubungan
antara MV dgn RV

• Jika kepekatan substat ditetapkan,

Apabila kepekatan enzim ditambahkan,
kadar tindakbalas enzim menjadi semakin
meningkat, sehinggalah ia mencapai takat
Kepekatan enzim paling
optimum utk tindakbalas maksimum.
enzim paling maksimum
Mengapa kadar
tindakbalas meningkat?

Disebabkan
Mengapa kadar tindakbalas enzim menjadi kehadiran tapak
malar selepas kepekatan enzim mencapai aktif enzim yg
tahap optimum? lebih banyak
= kerana kepekatan subtrat
menjadi faktor pengehad
Rajah di atas menunjukkan, apabila kepekatan enzim digandakan, jumlah
molekul subtrat yg ditukar menjadi molekul produk per unit masa juga
digandakan, dgn syarat bekalan subtrat adalah berlebihan
 Nilai pH

Suhu

FAKTOR-FAKTOR YANG
MEMPENGARUHI KADAR
TINDAKBALAS ENZIM

Kepekatan
subtrat

Kepekatan
enzim
5.3 APLIKASI ENZIM
DALAM
KEHIDUPAN
HARIAN
• Enzim telah lama digunakan secara meluas dalam bidang komersial
(dalam perindustrian) dan keperluan harian.

• diekstrak daripada sumber

Bagaimana enzim-enzim semulajadi (seperti bakteria)
ini diperoleh? Sumber??

• dihasilkan secara sintetik

Bagaimana enzim 1. Enzim tersekat gerak bergabung Kesan :

terhasil? dgn bahan lengai dan tak larut untuk Dgn cara ini,
meningkatkan rintangan enzim tindakbalas yg
Jawapan : terhadap perubahan faktor seperti dimangkin oleh
melalui Teknologi pH dan suhu enzim dpt
imobilisasi enzim 2. Memalui cara ini, molekul enzim dipercepatkan
dapat digunakan berulang kali secara
berterusan dan mudah diasingkan Contoh? Sila lihat
daripada hasil. slide seterusnya
 Contoh 1 : Penghasilan Jus Buah

• Buah-buahan mengandungi pektin dan selulosa, iaitu sejenis

gentian karbohidrat yang hadir dalam dinding sel.

• Penggunaan enzim pektinase dan selulase yang diimobilisasi akan :

(i) menguraikan pektin dan selulosa
(ii) melonggarkan ikatan dalam dinding sel.

• Kesannya :
(i) dapat meningkatkan lagi kuantiti jus buah yang diperoleh.
(ii) mengurangkan kekeruhan dalam jus buah
 Contoh 2 : Penghasilan Susu Bebas Laktosa

• Susu yang mengandungi laktosa dituang ke dalam

turus tangki yang mengandungi enzim laktase yg
telah diimobilisasi.

• Enzim laktase ini akan menghidrolisis laktosa

kepada glukosa dan galaktosa dalam susu.

• Kebaikan : Susu bebas laktosa ini sesuai diminum

oleh individu yang menghadapi masalah
pencernaan laktosa dalam susu, kerana
kekurangan penghasilan enzim laktase dalam
sistem pencernaan individu tersebut.
 Contoh Lain Penggunaan Enzim Dalam Industri

Industri Enzim Penggunaan

(Pemprosesan makanan)
a) Daging Protease Melembutkan daging

b) Ikan Protease Mengasingkan kulit ikan

c) Produk kanji Amylase dan amyloglucosidase Menukarkan kanji kpd gula

dalam pembuatan sirap

d) Produk tenusu Lipase Mematangkan keju

Lactase Hidrolisis laktosa kpd glukosa

dan galaktosa dalam
pembuatan aiskrim

Rennin Menggumpal protein susu

 Contoh Lain Penggunaan Enzim Dalam Industri

Industri Enzim Penggunaan

(Pemprosesan makanan)
a) Minuman beralkohol Zimase Menukarkan gula kpd etanol

b) Roti Amylase Menukarkan kanji dalam tepung

kpd gula dalam penghasilan roti

Memecahkan cellulose dan

c) Produk bijirin Cellulase menyingkirkan kulit biji benih
daripada bijirin

Ekstrak agar dripada rumpair laut

d) Produk rumpair laut cellulase
 Contoh Lain Penggunaan Enzim Dalam Industri

Industri Enzim Penggunaan

Mengeluarkan bulu daripada kulit haiwan

Produk Kulit Tripsin
untuk produk kulit

Mengeluarkan kanji yang digunakan

Produk tekstil amilase
untuk mengeraskan fabrik kain

• Pancreatic trypsin • Mengubati keradangan

Perubatan
• Microbial trypsin • Melarutkan pembekuan darah

Melarutkan kotoran protein dan kanji

Pembuatan bio detergen Protease dan amylase
pada pakaian