“Περιθωριακοί Λογοτεχνικοί Χαρακτήρες στα Κείμενα Νεοελληνικής

Λογοτεχνίας της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης ”

Ευθυμία Σταυρογιαννοπούλου, estaurogiannopoulou@gmail.com
 Περίληψη
Στην παρούσα ανακοίνωση επιχειρούμε μια προσέγγιση των περιθωριακών τύπων οι οποίοι
πρωταγωνιστούν σε τέσσερα διηγήματα που συμπεριλαμβάνονται στα Κείμενα Νεοελληνικής
Λογοτεχνίας της Β΄ και της Γ΄ Λυκείου. Πρόκειται για τα εξής διηγήματα: «Παραρλάμα» του
Δημοσθένη Βουτυρά, «Εύρηκα» του Θράσου Καστανάκη, «Τα χταποδάκια» του Μ. Καραγάτση
και «Ο Παναγιώτης» του Θανάση Βαλτινού. Για να προσεγγίσουμε τους περιθωριακούς
χαρακτήρες των διηγημάτων, θα αξιοποιήσουμε το θεωρητικό μοντέλο του Ibrahim Taha που
έχει τρία στάδια: το στάδιο της προ-δράσης (που περιλαμβάνει τα κίνητρα, τις επιθυμίες και τις
ανάγκες των χαρακτήρων), το στάδιο της δράσης και το στάδιο της μετα-δράσης (που
περιλαμβάνει τα αποτελέσματα της δράσης και την επίτευξη ή μη των στόχων των χαρακτήρων).
Επίσης, θα αντλήσουμε στοιχεία από τη Διαλεκτική τύπου και ατόμου του David Fishelov, ο
οποίος προτείνει τέσσερις κατηγορίες λογοτεχνικών χαρακτήρων: τους καθαρούς τύπους, τους
εξατομικευμένους τύπους, τα τυποποιημένα άτομα και τα καθαρά άτομα και θα εντάξουμε τους
χαρακτήρες των διηγημάτων στις κατηγορίες που προαναφέρθηκαν, αφού έχουμε εξετάσει τις
δράσεις τους στα τρία στάδια του μοντέλου του Taha.
1. Θεωρητικό πλαίσιο
1.1. Ibrahim Taha(1)
Ο Καθηγητής του Πανεπιστημίου της Haifa προτείνει ένα μοντέλο σχετικά με τη μελέτη των
μυθοπλαστικών χαρακτήρων, το οποίο βασίζεται σε πέντε παραδοχές: α) Όλες οι πράξεις
των μυθοπλαστικών χαρακτήρων, λογικές ή μη, σχεδιάζονται σκόπιμα από τους
συγγραφείς. β) Όλες οι πράξεις έχουν σκοπό. γ) Πίσω από όλες τις πράξεις υπάρχουν
αιτίες, κίνητρα και προθέσεις. δ) Όλες αυτές οι πράξεις είναι σημειωτικές ε) Όλες οι πράξεις
είναι επικοινωνιακές.
Η θεωρία του Taha βασίζεται κυρίως στην προσωπική διάσταση του χαρακτήρα, όπως
αυτή προκύπτει από τις δράσεις του, επειδή οι δράσεις στα λογοτεχνικά αφηγήματα είναι
εμπρόθετες και στοχευμένες και συνδέουν νοητικές και σωματικές ιδιότητες με προσωπικές
ποιότητες. Σημαντική είναι και η συγκειμενική διάσταση του χαρακτήρα, αφού άμεσα ή
έμμεσα συνδέεται με συγκεκριμένο χωρο-χρονικό πλαίσιο και πολιτιστικό και κοινωνικό
περιβάλλον, αλλά και η οικουμενική του διάσταση.
 1.1. Ibrahim Taha (2)
Κάθε μυθοπλαστικός χαρακτήρας φέρει ένα κομμάτι ζωής που έχει σχεδιαστεί από ένα
συγγραφέα. Το μοντέλο του Taha περιλαμβάνει τρία (3) στάδια: 1. το στάδιο του
σχεδιασμού μιας δράσης (με έντονο το γνωστικό και το συναισθηματικό στοιχείο) («Pre-
action»), 2. το στάδιο της δράσης («Action») και 3. το στάδιο του αποτελέσματος
(«Post-action»). Κάθε στάδιο του μοντέλου συνδέεται με τα άλλα στάδια.
Ο Taha προχωράει στην κατηγοριοποίηση των χαρακτήρων σε τρεις κατηγορίες σε
συνάρτηση με τα τρία (3) στάδια του μοντέλου του: το στάδιο του σχεδιασμού μιας
δράσης (με έντονο το γνωστικό και το συναισθηματικό στοιχείο), το στάδιο της δράσης
και αυτό του αποτελέσματος (που κρίνει και τον τύπο του ήρωα: αν είχε πλήρη επιτυχία
στην επίτευξη του τελικού σκοπού του χαρακτηρίζεται «ήρωας», αν είχε μερική επιτυχία
χαρακτηρίζεται «ημι-ήρωας» και αν απέτυχε «αντι-ήρωας»).
1.1. Ibrahim Taha (3)

(Ανθρωποσημειωτική
προσέγγιση)

ΜΟΝΤΕΛΟ 3Α:
Ο Taha ονομάζει το μοντέλο του
3Α από τις λέξεις:
• attending,
• acting,
• achieving

5
 1.2. Αξιολόγηση/Κατηγοριοποίηση των Χαρακτήρων (1)

David Fishelov (διαλεκτική τύπου και ατόμου)

Ένας μυθοπλαστικός χαρακτήρες ως προς την ανάπτυξη και παρουσίασή του
μπορεί να είναι:

6
 1.2. Αξιολόγηση/Κατηγοριοποίηση των Χαρακτήρων (2)

David Fishelov (διαλεκτική τύπου και ατόμου)

 Οι τέσσερεις παράμετροι του διαγράμματος μπορούν να περιγραφούν ως ακολούθως: Κειμενικά
επίπεδος χαρακτήρας σημαίνει ότι στο κείμενο εμφανίζεται με μια διάσταση, αποτυπώνεται από
μια οπτική, λέει πάντα τα ίδια πράγματα και η προσοχή επικεντρώνεται σε ένα χαρακτηριστικό του.
 Κειμενικά σφαιρικός σημαίνει μια πλούσια και καλά επεξεργασμένη εμφάνιση που ο χαρακτήρας
κερδίζει κατά την εξέλιξη του κειμένου. Γνωρίζουμε το όνομα του χαρακτήρα, τις σκέψεις του, τον
βλέπουμε σε διαφορετικές καταστάσεις και διάφορα στοιχεία του μας αποκαλύπτονται.
 Οι κατασκευαστικά επίπεδοι χαρακτήρες περιλαμβάνουν κάποια απλή κατηγορία (ηθική,
κοινωνική, αισθητική κ.λπ.) που μπορεί να ταιριάζει με το χαρακτήρα που μας απασχολεί μετά τη
σύμπλεξη στοιχείων από διάφορα επίπεδα του κειμένου (διάλογος, περιγραφή, δράση, περιβάλλον
κ.λπ.).
 Κατασκευαστικά σφαιρικός χαρακτήρας θεωρείται αυτός που διαθέτει ιδιόμορφα
χαρακτηριστικά, ψυχολογικό βάθος και εσωτερικές συγκρούσεις και αυτός του οποίου η
συμπεριφορά επηρεάζεται από τις σχέσεις του με το περιβάλλον του.
7
 Υπόθεση:
«Παραρλάμα», Ο Φάρμας, πρωταγωνιστής του διηγήματος
Δημοσθένης «Παραρλάμα» (1920) του Βουτυρά,το οποίο
συγκαταλέγεται στα κείμενα του σχολικού
Βουτυράς εγχειριδίου της Β΄ Λυκείου, είναι ένας
άνθρωπος καταρρακωμένος που νιώθει μίσος
για τους άλλους. Κάποια μέρα γράφει με
κάρβουνο στον τοίχο του καταστήματος όπου
δουλεύει μια ανύπαρκτη λέξη. Ο τρόμος που η
ενέργειά του αυτή προκαλεί στους άλλους στον
ίδιο προσφέρει χαρά.
«Παραρλάμα»
(1)
Ο τριτοπρόσωπος αφηγητής διεισδύει στον εσωτερικό κόσμο του
πρωταγωνιστή, αλλά μεταφέρει μόνο κάποιες αναμνήσεις:
«Κάποτε του Φάρμα του ερχόντανε και αναμνήσεις. Και θυμόταν
ότι είχε πατέρα, που φορούσε φέσι και κόκκινο ζωνάρι, και μάνα
ΠΡΟΔΡΑΣΗ:
ΣΤΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ της οποίας είχε ξεχάσει και αυτής τη μορφή, που φορούσε
τσεμπέρι. Άλλο τίποτα!».
Αποδίδει και δύο άμεσους προσδιορισμούς, σχετικά με το
συναίσθημα του μίσους που μόνο αυτό αισθανόταν: «Μόνο
μίσος, το μόνο ανθρώπινο που του έμενε. Δε γελούσε ποτέ, είχε
απομάθει να γελά και κανείς ποτέ δεν τον είδε έστω και να
χαμογελά. Το μόνο, μέσα στο σβησμένο και έρημο από άλλα
αισθήματα σώμα του, που έμενε, ήταν το μίσος, όπως μένει σε
ερειπωμένο σπίτι ή πύργο, φίδι».
«Παραρλάμα»
(2)
ΔΡΑΣΗ

Ο Φάρμας θεωρεί πως το μεθύσι στην ταβέρνα είναι η μόνη

του διέξοδος : «Όταν εσχόλαζε έπινε όσο που μεθούσε, και
έτσι παραμιλώντας, χωρίς να εννοεί κανείς τι έλεγε, σα να
μιλούσε τη γλώσσα της ρόδας, επήγαινε να κοιμηθεί» .
Κάποια μέρα γράφει, κρυφά, με κάρβουνο στον τοίχο του
καταστήματος όπου δουλεύει μια ανύπαρκτη λέξη
«Παραρλάμα». Επαναλαμβάνει, μάλιστα, άλλες δύο φορές
αυτή την ενέργεια.
«Παραρλάμα» Η ενέργειά του αυτή προκαλεί αρχικά ενόχληση
(3) στον καταστηματάρχη και στους υπόλοιπους
τεχνίτες και στη συνέχεια τρόμο. Όσο εντείνεται ο
τρόμος των άλλων ότι κάποιο φάντασμα γράφει την
ακατανόητη λέξη, τόσο πιο ικανοποιημένος νιώθει ο
Φάρλας και για πρώτη φορά χαμογελά: «πήγε
κοντά στη ρόδα, κι εκεί, κρατώντας το χερούλι της
γέλασε, ύστερα από τόσα χρόνια, ένα σιωπηλό
ΜΕΤΑ-ΔΡΑΣΗ
γέλιο!...» .
Δεν κερδίζει κάτι αντικειμενικά από αυτή την
ενέργεια. Είναι μια πράξη εκδίκησης, μια
προσωπική επανάσταση που του φέρνει και πάλι το
χαμόγελο στα χείλη, άρα μπορούμε να μιλάμε για
για ηδονικό κίνητρο.
 «Παραρλάμα»
(3)
Οι χαρακτήρες που πλαισιώνουν τον ήρωα είναι «καθαροί τύποι», άνθρωποι που είναι δέσμιοι
της δεισιδαιμονίας.
Ο πρωταγωνιστής είναι ένας άνθρωπος που ζει στο περιθώριο, ένας απόκληρος της ζωής, αλλά
ο συγγραφέας με την περιγραφή αυτού του παράξενου χαρακτήρα, με την παρουσίασή του με
το όνομά του και με την τεχνική της στατικής παρουσίασης, του άμεσου χαρακτηρισμού, αλλά
και της «δείξης»/μίμησης τού δίνει στοιχεία ατόμου, οπότε μπορεί να χαρακτηριστεί ως
«τυποποιημένο άτομο». Μέσα σε τρεις σελίδες αναδεικνύεται η ιδιαιτερότητα του ήθους του
αλλά και το πόσο επηρεάζεται από τις σχέσεις του με το περιβάλλον και από τη μηχανοποιημένη
εργασία του, οπότε είναι σφαιρικός στο κατασκευαστικό επίπεδο. Στο κειμενικό επίπεδο
φαίνεται πιο επίπεδος, καθώς δεν παρουσιάζεται σε πολλές διαφορετικές καταστάσεις.
Μάλιστα, καθώς με τη δράση του διαπιστώνει πως προκαλεί ενόχληση στον καταστηματάρχη
και στους τεχνίτες, ίσως νιώθει μέσα του σαν «ήρωας».
 Υπόθεση:
Στο διήγημα του Καστανάκη «Εύρηκα»
(1936), το οποίο συγκαταλέγεται στα
«Εύρηκα», κείμενα του σχολικού εγχειριδίου της Β΄
Θράσος Λυκείου, περιγράφονται δύο
διαφορετικοί χαρακτήρες: ο φτωχός
Καστανάκη πηγαδάς Χατζής, ένας Αρμενοπόντιος
ς λαϊκός άνθρωπος που εργάζεται στην
περιοχή του Ελληνικού κι ένας
ευκατάστατος ομογενής, ο Γιόχαν
Γιαμαρέλης που έχει σπίτι στο Ελληνικό.
 ΠΡΟΔΡΑΣΗ:
«Εύρηκα» (1) ΣΤΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ

• Στην παρούσα ανακοίνωση εστιάζουμε στον φτωχό μεροκαματιάρη και όχι

στον πλούσιο Γιαμαρέλη.
• Ο Χατζής γνωρίζει ότι είναι καλός στη δουλειά του και ότι τον περιμένουν οι
πελάτες του, για να τους ενημερώσει σε πόσα μέτρα θα βρουν νερό: «Το
’ξερε πως τον περίμεναν. [...] “Από την άλλην μεριάν, αν άνοιγες πηγάδι, θα
’βρισκες νερόν εις τα τριάντα, από εδώ που άνοιξες θα βρεις εις τα
σαραντατρία, εις τα σαραντατέσσερα, και εις τα σαρανταπέντε, αλλά πριν
νερόν δε θα βρεις!” δήλωσε ο Χατζής με την αρμενοπόντια λαλιά του στο
Χαριτάκη» .
• Πιάνει πάντα με ευχαρίστηση κουβέντα με το Γιαμαρέλη. Σε αυτόν
εξομολογείται, προς το τέλος του διηγήματος, και τον πόνο του από το
θάνατο της γυναίκας του.
 ΔΡΑΣΗ-
«Εύρηκα» (2) ΜΕΤΑΔΡΑΣΗ

Στο σπαρακτικό μονόλογό του αναδεικνύονται οι δράσεις του, η αδυναμία του να προσφέρει
βοήθεια στη γυναίκα του, λόγω της φτώχειας και ο πόνος του από το θάνατό της:
«Ανάθεμα στους δουλειές, όλους τους δουλειές, εγώ δεν θέλω, τους βαρέθηκα. Μοναχός
φουκαράς είμαι. Φουκαράς, και μαύρο σπίτι, μαύρο το ζωή... Δε βαστάω αφεντικό. Πολλά
τράβηξα και τώρα πέφτουν απάνω άλλες ζημιές και σακατεύουν εμένα, δέρνει το κεφάλι
μου, φουκαράς άνθρωπος, σπλάχνα μου πονούν, κεφάλι μου άδειο είναι, χέρια μου, πόδια
μου κομμένα είναι... Μαυρίλα πράματα γίνουνται αφεντικό! [...] Ανάθεμα στους δουλειές,
νερά, φουρνέλα, ο ένας κι ο άλλος, όλοι Χατζή εφώναζαν και Χατζή πάγαινε, μα μόνο σπίτι
του, Κοκκινιά, στο σπίτι του δεν πάγαινε παρά Σάββατον και το γυναίκαν ήταν έγκυο κι
επειδή η φτώχειαν, και δεν μπορούμεν, γυναίκα εγύρεψε μαμήν, βότανα έκαμαν, δια
φτώχειαν γιατρόν δεν έχομεν, και χτες παγαίνω Κοκκινιάν και γυναίκαν, μου λένε, γυναίκαν
απόθανε... Γυναίκαν μου, απόθανε, μου λεν και βλέπω, σπίτι μπαίνω, κάμαρα μπαίνω και
βλέπω, αφεντικό, γυναίκαν...» .
Είναι εμφανώς καταρρακωμένος μετά το θάνατο της εγκύου γυναίκας του.
«Εύρηκα» (3)
«Καθαρά άτομα» (Fishelov, 1990, 426) είναι οι δύο χαρακτήρες, ο
Χατζής και ο Γιόχαν.
Ο Χατζής μπορεί να θεωρηθεί «αντιήρωας», εφόσον δεν μπορεί ούτε να
βελτιώσει τη ζωή της οικογένειάς του ούτε καν να σώσει τη ζωή της
γυναίκας του.
Ο Χατζής αντιπροσωπεύει τους φτωχούς μεροκαματιάρηδες που
αντιμετωπίζουν πρόβλημα επιβίωσης, ενώ ο Γιόχαν Γιαμαρέλης
αντιπροσωπεύει τους πλούσιους, άεργους μορφωμένους ανθρώπους
που είναι ανάλγητοι μπροστά στον πόνο των συνανθρώπων τους.
Υπόθεση:
Η ιστορία του Καραγάτση «Τα
χταποδάκια» (1950), που
συγκαταλέγεται στα κείμενα του
σχολικού εγχειριδίου της Β΄ «Τα
Λυκείου, εκτυλίσσεται ένα
χειμωνιάτικο δειλινό σ’ ένα χταποδάκια», Μ.
παραθαλάσσιο μέρος, σε μια
ταβέρνα. Ο κεντρικός χαρακτήρας, ο
Καραγάτσης
Παναγιωτάκης, πηγαίνει εκεί και
ζητάει να του ψήσουν τα
χταποδάκια που έχει φέρει μαζί
του. Οι άλλοι του δείχνουν ότι είναι
ανεπιθύμητος και τον διώχνουν.
Αυτός φεύγει με παράπονο.
 «Τα χταποδάκια» (1) (ΔΡΑΣΗ)

Ο κεντρικός χαρακτήρας, ο Παναγιωτάκης, προσπαθώντας να

επικοινωνήσει με τους άλλους θαμώνες της ταβέρνας και τον ταβερνιάρη
προβαίνει σε κάποιες δράσεις: χαιρετάει με εγκαρδιότητα τους πελάτες
μπαίνοντας στην ταβέρνα, μοιράζει το ούζο του σε δύο ποτήρια, για να έχει
την ψευδαίσθηση ότι πίνει με παρέα, πιάνει κουβέντα με το μαγαζάτορα
και προσφέρει κέρασμα τα χταποδάκια, αρκεί να τα ψήσει ο ταβερνιάρης.
Για να κερδίσει την εκτίμηση των άλλων πελατών της ταβέρνας και να γίνει
αποδεκτός από αυτούς, προσπαθεί χωρίς επιτυχία να χρησιμοποιήσει τη
γλώσσα των μορφωμένων: «Εγώ εκινήθην από την ευγενής πρόθεσις...».
Οι δράσεις-μέσα που χρησιμοποιεί είναι εκούσιες, αλλά δε φτάνουν στο
επιθυμητό (για αυτόν) αποτέλεσμα.
 «Τα χταποδάκια» (2) (ΠΡΟΔΡΑΣΗ: ΚΙΝΗΤΡΑ/ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ)

Το συναίσθημα του φόβου για τη γυναίκα του φαίνεται δύο φορές, την πρώτη φορά
μιλώντας στον ταβερνιάρη που τον προτρέπει να πάει σε αυτήν να του μαγειρέψει τα
χταποδάκια «Στην Ευταλία... Άιντε συ να πεις στην Ευταλία να στα μαγειρέψει! Συ, που
δεν είσαι άντρας της... Εγώ, δηλαδή, δεν έχω δικαίωμα να φάω ένα μεζέ, να πιω ένα
κρασί;» και τη δεύτερη φορά λέγοντας στους άλλους θαμώνες που τον έδιωξαν
προηγουμένως: «Μα πού να πάω; Πού; Στην Ευταλία; Ένας λόγος είναι αυτός. Ούτε κι
αυτή με θέλει, όπως κι εσείς».
Η ευχή, ελπίδα και επιθυμία του Παναγιωτάκη είναι να μιλήσει, να επικοινωνήσει με
κάποιους, αλλά αυτή η επιθυμία του έρχεται σε σύγκρουση με τις επιθυμίες των
άλλων θαμώνων που θέλουν την ησυχία τους: «Ήθελε, σώνει και καλά, ν’ ανοίξει την
καρδιά του, να πει τον πόνο του, να μιλήσει με άνθρωπο. Κανείς να μην τον θέλει,
κανείς να μην καταλαβαίνει, όλοι να τον διώχνουν —τι κακό πάλι αυτό!».
Επιθυμεί, επίσης, να φάει τα χταποδάκια του και για αυτό το λόγο ζητάει από το
μαγαζάτορα να τα ψήσει, για να τα φάνε μαζί, «ένεκα που η μοναξιά κι αυτός δεν
συνταιριάζουν, ανέκαθεν ντερμπεντέρης άνθρωπος ήταν».
 «Τα χταποδάκια» (3) (ΜΕΤΑ-ΔΡΑΣΗ)
• Ο πρωταγωνιστής του διηγήματος νιώθει φόβο, όπως πιθανολογεί ο αφηγητής,
αντικρίζοντας την άγρια έκφραση των θαμώνων της ταβέρνας που τον διώχνουν για
δεύτερη φορά προσβάλλοντάς τον: «έριξε ματιά γεμάτη δέος ολοτρόγυρα. Πρέπει τα
μούτρα μας να ήσαν τόσο άγρια, που φοβήθηκε», κάτι που δεν νιώθει μπαίνοντας
εκεί αρχικά.
• Ο Παναγιωτάκης ξέρει και πιστεύει ότι η γυναίκα του δεν τον θέλει και καταλαβαίνει,
τελικά, ότι το ίδιο ισχύει και για τους άλλους, βλέποντας τη σκληρότητα στα πρόσωπά
τους: «Μας κοίταγε και πρόσμενε κατανόηση, σαν άνθρωπος από τους ανθρώπους.
Μα μόνο φάτσες παγωμένες αντίκρισε, μάτια γεμάτα σκληράδα και κακία. Κακία
ανθρώπινη». Ο Παναγιωτάκης δέχεται απαξίωση και περιφρόνηση από τους άλλους
θαμώνες, οι οποίοι μάλιστα τον προσβάλλουν και λεκτικά τη δεύτερη φορά που
μπαίνει στο μαγαζί, ενώ τον έχουν διώξει λίγο προηγουμένως: «Πάλι εδώ είσαι; Έξω!
Έξω! Φεύγ’ από δω! Πήγαινε στο σπίτι σου! Μπεκρούλιακα! Προστυχόμουτρο!
Κολλιτσίδα! Ψείρα! Ψείρα». Τα δυο του χταποδάκια δεν κάμπτουν την αναλγησία
τους.
 «Τα χταποδάκια» (4) (ΜΕΤΑ-ΔΡΑΣΗ)

Το σχέδιο του Παναγιωτάκη να μιλήσει με κάποιους και να μοιραστεί τα

χταποδάκια του [«Να! Αυτά τα χταπόδια. Στη χόβολη... Όλοι μαζί θα τα τρώγαμε.
Ένα μεζέ κι ένα κρασί. Σαν άνθρωπος κι εγώ. Σαν άνθρωπος...» αποτυγχάνει
παταγωδώς, κάτι που του δημιουργεί απογοήτευση.
Ο αφηγητής μοιάζει να διεισδύει στην ψυχή του πρωταγωνιστή και παραλληλίζει
τη μοναξιά και την απελπισία του με τη βαριά ατμόσφαιρα του εξωτερικού
χώρου:
«Κάτι σαν αποκαρδίωση τον έπιασε, όλα έσπασαν εντός του. Έπεσε αδύναμο το
χέρι που κρατούσε τα δυο χταπόδια στο στράτσο το χαρτί, μάταιη προσφορά
στην κατανόηση των ανθρώπων. Πήρε αργή στροφή, βγήκε πάλι από το μαγαζί,
έπεσε βαρύς στο σκαλοπάτι κι απόμεινε ασάλευτος, με το τσακισμένο του κεφάλι
μες στις δυο παλάμες. Δεν εμίλησε πια, τίποτα δεν είπε, μα έσμιξε την ψυχή του
με τη νύχτα του νοτιά, τη σκέπασε με σύγνεφα, την τύλιξε με πνοές όστριας
χειμωνιάτικης».
 «Τα χταποδάκια» (5)-Χαρακτηρισμός
• Ο Παναγιωτάκης εκπροσωπεί τον τύπο του αλκοολικού ανθρώπου, έχει όμως και στοιχεία
ατόμου, όπως είναι τα προβλήματα με τη σύζυγό του στο σπίτι και το χαρακτηριστικό της
κοινωνικότητάς του, αφού τον βλέπουμε να επιμένει να πιάσει κουβέντα με κάποιους και τους
ζητάει τσιγάρο. Επομένως, μπορεί να χαρακτηριστεί «εξατομικευμένος τύπος».
• Ο αφηγητής που είναι παρών στην ταβέρνα περιγράφει τον τρόπο κίνησης του Παναγιωτάκη
«μπήκε ο λεγάμενος στο μαγαζάκι, μποτζάροντας δώθε κείθε, σαν τραμπάκουλο σε
σοροκάδα». Περιγράφει, επίσης, την εμφάνισή του πρωταγωνιστή, δίνοντας έτσι όλους τους
έμμεσους δείκτες χαρακτηρισμού που χρειάζεται ο αναγνώστης, ώστε να σχηματίσει μια
ολοκληρωμένη εικόνα του: «κοντός ήταν και κακοσούσουμος, αρκούντως γηραλέος, όχι
καλοντυμένος ούτε καθαρός, μ’ ένα μαντίλι ματωμένο γύρω στο κεφάλι – σίγουρα
φρεσκοσπασμένο ήταν. Η μύτη του μάλιστα είχε μεγάλα χάλια, γδαρμένη, πρησμένη,
σκεπασμένη κομμάτια αίμα πηχτό» .
• Στη συνέχεια, ο αφηγητής κάνει κάποιες υποθέσεις για τις αιτίες της εμφάνισης του
πρωταγωνιστή της ιστορίας: «Ή κουτρουβάλα είχε πάρει ο ερίφης, ή ξύλο γερό είχε πέσει,
μπερντάχι, με σύστημα, πάνω χέρι —κάτω χέρι, του αλατιού τον είχαν κανωμένο. Τώρα
γινωμένος ήταν όταν τις έφαγε, ή τα κοπάνισε κατόπι, να πνίξει στο κράσι το μεράκι του
καβγά; Αυτό δεν το ξέρουμε».
 «Τα χταποδάκια» (6) - Χαρακτηρισμός
• Ο Παναγιωτάκης είναι ήδη μεθυσμένος, όταν μπαίνει στο ταβερνάκι: «Το βέβαιο
είναι, λίαν σουρωμένος ήταν όταν μπήκε στο μαγαζί, κρατούσε μάλιστα στο χέρι
κατιτίς τυλιγμένο σε χαρτί, φαγώσιμο πρέπει να ήταν».
• Δεν απουσιάζουν οι άμεσοι δείκτες χαρακτηρισμού από τον τριτοπρόσωπο αφηγητή
για τον Παναγιωτάκη, με αφορμή την πρώτη εκδίωξή του από την ταβέρνα:
• «Όλα γίνηκαν μ’ ευγένεια και κατανόηση, ως αρμόζει να φέρεται κανείς σ’ έναν
μεθυσμένο, έναν ακαταλόγιστο. Κι αυτός δεν έφερε καμιάν αντίσταση, ψοφοδεής
ήταν, μόνο λόγια και τίποτες άλλο. Ανθρωπάκος, που το κρασί τον εχτυπούσε
παράξενα, τον έκανε να λέει μπούρδες δίχως να τις συλλογιστεί» (Γρηγοριάδης κ.ά.,
2015, 420).
• Ο Παναγιωτάκης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «αντιήρωας» (σύμφωνα με την
ορολογία του Taha), αφού όχι μόνο δεν καταφέρνει το στόχο του να πείσει τον
ταβερνιάρη να του ψήσει τα χταποδάκια του και να τα φάει, αλλά και αναγκάζεται να
φύγει κακήν κακώς από την ταβέρνα.
 Υπόθεση:
Ο κεντρικός χαρακτήρας
«Ο του διηγήματος «Ο
Παναγιώτης», το οποίο
Παναγιώτης», συγκαταλέγεται στα
Θανάσης κείμενα του σχολικού
εγχειριδίου της Γ΄
Βαλτινός Λυκείου, παρουσιάζεται
σε όλη τη διάρκεια της
ζωής του, από τη
συμμετοχή του στη
Μικρασιατική εκστρατεία
ως το τέλος του.
 «Ο Παναγιώτης» (1)
• Ο Παναγιώτης συμμετείχε στη Μικρασιατική εκστρατεία και μάλιστα παρασημοφορήθηκε, άρα
αναγνωρίστηκε η ηρωική του δράση και υπήρξε προς το πρόσωπό του η δέουσα απόδοση αξίας.
• Αφού επιστρέφει από τον πόλεμο, ο Παναγιώτης έχει συμμάχους του κάποιους ανθρώπους,
όπως είναι ο παλιός συμμαθητής του που τον βοηθάει με τα χαρτιά της συνταξιοδότησης αλλά
και μια γειτόνισσά του μοδίστρα, παντρεμένη, που ήταν παιδικός του έρωτας παλιά, η οποία
«τον λυπήθηκε και του έραψε μερικά ομοιόμορφα σακούλια από κάμποτο, με σούρα στο απάνω
μέρος. Αυτός τα γέμιζε με υπομονή, τα φορτωνόταν και έπαιρνε τους δρόμους». Και προς το
τέλος της ζωής του βρίσκει συμμάχους στον οικογενειακό του περίγυρο, με κάποιο αντάλλαγμα:
«Τον περιμάζεψαν κάτι μικρανίψια του. Του έδιναν ένα πιάτο φαΐ και μια από τις νυφάδες τού
ζεμάταγε κάθε δεκαπέντε τη μοναδική αλλαξιά τα εσώρουχα. Για ανταμοιβή τούς έβοσκε δυο
τρεις γίδες που είχαν στο κατώι».
• Υπάρχουν, όμως, και αυτοί που υποτιμούν τον κεντρικό χαρακτήρα και τον περιγελούν, όπως
είναι οι οδηγοί των φορτηγών και τα «αλάνια»: «οι ατσίδες οδηγοί των φορτηγών σταμάταγαν,
τον ανέβαζαν δίπλα τους και για να σπάνε πλάκα στη διαδρομή, του άνοιγαν χοντρή κουβέντα.
Ακόμα και τα αλάνια στις μικροπολιτείες που διανυκτέρευε τον πείραζαν. Άλλοτε του κρέμαγαν
ντενεκέδες, άλλοτε κουρελόχαρτα και του έβαζαν φωτιά». (Μεταδράση)
 «Ο Παναγιώτης» (2)
Ο αφηγητής δε διεισδύει στην ψυχή του πρωταγωνιστή, οπότε δεν έχει νόημα να
μιλήσουμε αναλυτικά για τους ιδιωτικούς του κόσμους, για το στάδιο της προδράσης.
Ο αφηγητής κάνει μόνο κάποια υπόθεση για τον Παναγιώτη ότι ίσως διασκεδάζει με
τα αστεία σε βάρος του: «Δέχτηκε τα πάντα, όχι σα μοίρα – καλόκαρδα. Ίσως να το
γλένταγε κι ο ίδιος από μέσα του».
Ο αφηγητής παρατηρεί, επίσης, κάποια αντίδραση του Παναγιώτη, όταν τον
συναντάει, ενώ αυτός πουλούσε σερνικοβότανο στις «γυναίκες»: «Είχαμε κάποια
μακρινή συγγένεια εξ αγχιστείας και όταν με είδε κοκκίνισε. Θα κόντευε τότε
εξηντάρης». Προφανώς η ασχολία αυτή είναι κάτι που δεν επιθυμούσε να κάνει αλλά
έπρεπε να το κάνει, για να επιβιώσει και για αυτό ντρέπεται μπροστά στον αφηγητή.
Τα αποτελέσματα των δράσεών του, λοιπόν, δεν είναι τα αναμενόμενα, καθώς τελικά
δεν ανταμείβεται για τον ηρωισμό του στον πόλεμο και αναγκάζεται να κάνει
εργασίες που δεν ταιριάζουν στο ηθικό του ανάστημα. (Μεταδράση)
 «Ο Παναγιώτης» (2)
• Ο αφηγητής παρουσιάζει με λιτό τρόπο τα προβλήματα υγείας και το τέλος της ζωής του
ηλικιωμένου πια Παναγιώτη στο χωριό του: «Το 1973 αποτραβήχτηκε οριστικά στο χωριό
του. Είχε γεράσει πια, το φως του είχε αρχίσει να θαμπώνει, τα πόδια του δεν τον
βάσταγαν να κάνει τη γύρα όπως άλλοτε. … Πέθανε την ίδια χρονιά τον Αύγουστο μήνα.
Είχε βγει έξω με τα ζωντανά, δίψασε, κάπου έσκυψε να πιει σ’ ένα λάκκο, γλίστρησε –
τέσσερα δάχτυλα νερό– και πνίγηκε».
• Έτσι, μέσα σε λίγες σελίδες αποτυπώνεται η ακμή, η παρακμή και ο ξεπεσμός ενός
ανθρώπου λόγω των δύσκολων συνθηκών. Ο Παναγιώτης μπορεί να θεωρηθεί
«εξατομικευμένος τύπος»: αντιπροσωπεύει κάθε άνθρωπο που δεν υπολογίζει κακουχίες
μπροστά στο καθήκον για την πατρίδα, αλλά η πατρίδα μετά δεν αναγνωρίζει τις
υπηρεσίες του.
• Αν θεωρήσουμε ότι στόχος του Παναγιώτη είναι να τιμηθεί για τη δράση του στον
πόλεμο, μπορεί να θεωρηθεί «ήρωας», αν ο στόχος του όμως είναι να έχει μια αξιοπρεπή
ζωή, αυτόν το στόχο δεν τον κατορθώνει, άρα μπορεί να ενταχθεί στην κατηγορία των
«ημιηρώων» που δεν επιτυγχάνουν όλους τους στόχους τους (σύμφωνα με τον Taha).
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜ
ΑΤΑ
• Αν προσπαθήσουμε, κρίνοντας τους πρωταγωνιστές των διηγημάτων μέσα
από άμεσους και έμμεσους δείκτες χαρακτηρισμού και σύμφωνα με τη
θεωρία του Fishelov, να τους κατατάξουμε σε κατηγορίες, προκύπτουν οι
εξής χαρακτηρισμοί:
• Ο Φάρμας μπορεί να χαρακτηριστεί ως «τυποποιημένο άτομο».
• Ο φτωχός Αρμενοπόντιος πηγαδάς Χατζής ανήκει στα «Καθαρά άτομα».
• Ο Παναγιώτης (από το ομώνυμο διήγημα του Βαλτινού) και ο συνονόματός
του Παναγιωτάκης (από τα «Χταποδάκια» του Καραγάτση) μπορούν να
θεωρηθούν «εξατομικευμένοι τύποι».
• Οι συγγραφείς, λοιπόν, επιλέγουν να τονίσουν σε μικρότερο ή
μεγαλύτερο βαθμό την ατομικότητα των χαρακτήρων.
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜ
ΑΤΑ
• Εξετάζοντας τις δράσεις των πρωταγωνιστών των παραπάνω διηγημάτων
διαπιστώνουμε πως βρίσκονται σε ένα φαύλο κύκλο, στον οποίο το ένα
κακό φέρνει το άλλο.
• Ακόμα κι ένας ήρωας πολέμου, λόγω της ανέχειας και της έλλειψης
κοινωνικής πρόνοιας, έχει ένα τέλος που δεν του αξίζει («Ο Παναγιώτης»).
• «Η Κόλαση είναι οι άλλοι»: η ρήση του Σαρτρ ισχύει και στην περίπτωση
των κεντρικών χαρακτήρων των διηγημάτων, καθώς οι προσπάθειες
προσέγγισης και επικοινωνίας με τον περίγυρό τους πέφτουν στο κενό
(«Τα χταποδάκια).
• Ακόμα και όταν βρίσκουν κάποιους συμμάχους, δεν αρκεί αυτό, για να
βγουν από τη δεινή θέση στην οποία βρίσκονται.
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Παρατηρούμε, λοιπόν, πως οι πρωταγωνιστές των διηγημάτων που εξετάσαμε

είτε λόγω της άσχημης οικονομικής κατάστασης στην οποία βρίσκονται είτε
λόγω προβλήματος αλκοολισμού (είτε και των δύο) βρίσκονται στο περιθώριο
της κοινωνίας.
Για αυτό το λόγο έχει ενδιαφέρον τα διηγήματα: «Τα χταποδάκια» του
Καραγάτση και το «Παραρλάμα» του Δημοσθένη Βουτυρά να γίνουν αφορμή
για συζήτηση με τους μαθητές και μαθήτριες που βρίσκονται στην εφηβεία για
το πρόβλημα των εξαρτήσεων, είτε από το αλκοόλ είτε από τα ναρκωτικά είτε
από το διαδίκτυο, να αναρωτηθούν για τις αιτίες που ένας άνθρωπος φτάνει
στην εξάρτηση αλλά και για τις συνέπειές της, όπως είναι η περιθωριοποίηση.
Και τα τέσσερα διηγήματα γίνονται, επίσης, αφορμή για συζήτηση σχετικά με
το πρόβλημα της ανέχειας και των κοινωνικών ανισοτήτων.
 Ενδεικτική Βιβλιογραφία
• Fishelov, D. (1990). Types of Characters, Characteristics of Types. Στο Style 24 (3), 422-439.
• Rimmon-Kenan, S. (1983). Narrative fiction: Contemporary Poetics. London & New York: Methuen.
https://usosapps.uw.edu.pl/apps/f/2kbqFXgu/Rimmon-Kenan.pdf
• Τaha, Ι. (2015). Heroizability-An Anthroposemiotic Theory of Literary Characters. Berlin: Walter de Gruyter GmbH &
Co KG.
• Γρηγοριάδης, Ν. Καρβέλης, Δ. Μηλιώνης, Χ. Μπαλάσκας, Κ. Παγανός, Γ. & Παπακώστας, Γ. (2015). Κείμενα
Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Β΄ Τεύχος, Β΄ Τάξη Λυκείου. Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.
http://ebooks.edu.gr/new/books-pdf.php?course=DSB106
• Γρηγοριάδης, Ν. Καρβέλης, Δ. Μηλιώνης, Χ. Μπαλάσκας, Κ. Παγανός, Γ. & Παπακώστας, Γ. (2018). Κείμενα
Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Γ΄ Τεύχος, Γ΄ Τάξη Λυκείου. Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.
http://ebooks.edu.gr/new/books-pdf.php?course=DSGL-C131
• Λαμπάκη, Ε. (2012). Ο χαρακτήρας του Νικηφόρου Σγουρού στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ του Άγγελου Τερζάκη. Στα
ΠΡΑΚΤΙΚΑ 6ης Συνάντησης Εργασίας Μεταπτυχιακών Φοιτητών του Τμήματος Φιλολογίας. Εθνικό και
Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. 13-15 Μαΐου 2011.
• Σταυρογιαννοπούλου, Ε. (2021). Τα διηγήματα στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας για τη Δευτεροβάθμια
Εκπαίδευση: Αφηγηματολογική προσέγγιση των μυθοπλαστικών χαρακτήρων. Διδακτορική Διατριβή. ΤΕΕΑΠΗ
Πανεπιστημίου Πατρών. ΕΚΤ. https://nemertes.lis.upatras.gr/jspui/handle/10889/14696