Οι

Θεωρήσεις
των
Διεθνών
Σχέσεων
Γεώργιος Δουλδούρας

PAGE 1
 Πηγ
ή
 Ηλίας Κουσκουβέλης, Εισαγωγή στις Διεθνείς Σχέσεις, Εκδόσεις Ποιότητα,
Αθήνα, 2010, Κεφ. 2, σελ. 57-105

PAGE 2
 Ο Θουκυδίδης ήταν αρχαίος Έλληνας
ιστορικός, γνωστός για τη συγγραφή της
Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Γενικά αναγνωρίζεται ως ένας από τους
πρώτους αληθινούς ιστορικούς. Με την
εισαγωγή της μεθόδου της ιστορικής
αιτιότητας, δηλαδή της αναζήτησης των
βαθύτερων αιτιών ενός γεγονότος, υπήρξε
ο πρώτος που προσέγγισε με επιστημονικό
τρόπο την ιστορία. Αντίθετα με τον  Πρόκειται για ένα κλασικό ιστορικό έργο, το πρώτο στο είδος
προγενέστερό του Ηρόδοτο, τον του, που αφηγείται με τεκμηριωμένο τρόπο τα γεγονότα του
αποκαλούμενο από τον Κικέρωνα «πατέρα Πελοποννησιακού Πολέμου (431 - 404 π.Χ.), μεταξύ της
Αθήνας και της Σπάρτης.
της Ιστορίας», ο οποίος περιλάμβανε στην
ιστορία του φήμες και αναφορές στην  Ο Θουκυδίδης έζησε ως το τέλος του πολέμου, όπως λέει ο
ίδιος στο Ε 26 της Ιστορίας, αλλά δεν πρόλαβε να
μυθολογία και στους θεούς, ο Θουκυδίδης ολοκληρώσει τη συγγραφή του έργου. Συγκεκριμένα πρόλαβε
συμβουλευόταν σε μεγάλο βαθμό γραπτά να γράψει γεγονότα έως το 411 π.Χ.
ντοκουμέντα και συνομιλούσε με  Το έργο του άσκησε μεγάλη επιρροή σε ιστορικούς και
ανθρώπους που συμμετείχαν ή και μελετάται ως σήμερα από πολιτικούς επιστήμονες, καθώς
πρωταγωνίστησαν στα γεγονότα τα οποία θεωρείται ο πατέρας του πολιτικού ρεαλισμού ως προσέγγιση
περιέγραφε. στη μελέτη των διεθνών σχέσεων.

PAGE 3
 Εισαγωγή
 Οι θεωρήσεις της επιστήμης των Διεθνών
Σχέσεων είναι ομαδοποιήσεις αξιωμάτων
που εκφράζουν δογματικά απόψεις περί
λειτουργίας της διεθνούς πολιτικής και των
σχέσεων μεταξύ των παραγόντων του
διεθνούς συστήματος.
 Οι θεωρήσεις συνιστούν εν πολλοίς
φιλοσοφική θέση και προοπτική
ανάλυσης. Ως τέτοιες δεν υπόκεινται στο
κριτήριο της διαψευσιμότητας καθώς δεν
μπορούν ούτε να αποδειχθούν, ούτε να
διαψευσθούν από την εμπειρική έρευνα.
 Από τις θεωρήσεις απορρέουν ή στις
θεωρήσεις στηρίζονται θεωρίες. Οι
θεωρίες είναι ερμηνείες των φαινομένου
που ανακύπτουν ή παρατηρούνται σε
ευρεία ή περιορισμένη κλίμακα στο
διεθνές επίπεδο, οι οποίες όμως, σε
αντίθεση με τις θεωρήσεις, μπορούν να
υποβληθούν ή υποβλήθηκαν σε εμπειρικό
έλεγχο, για να κριθεί η εγκυρότητά τους.
 Οι θεωρίες εξηγούν και επιτρέπουν την
ανεύρεση τρόπων (μεθόδων) και τακτικών
(τεχνικών) για την προσέγγιση και την
ανάλυση των φαινομένων.
PAGE 4
Κλασικός ρεαλισμός

 Οι ρίζες της θεώρησης του κλασικού ή πολιτικού ρεαλισμού (classical,

political realism), της λεγομένης «παραδοσιακής» θεώρησης,
φθάνουν ως τον Θουκυδίδη, τον Μακιαβέλι, τον Χομπς και τον
Κλαούζεβιτς, ενώ στον 20ό αιώνα επιφανέστεροι ρεαλιστές είναι οι
Ε. H. Carr, Ν. Spykman, Hans Morgenthau, Raymond Aron, Henry
Kissinger, Z. Brzezinski, S. Huntington και για ένα διάστημα οι Robert
Gilpin, Stanley Hoffmann και Stephen Krasner.

PAGE 5
O κλασικός ρεαλισμός συντίθεται από τα παρακάτω αξιώματα:

 1. Τα κράτη είναι οι πιο σημαντικοί (μοναδικοί για ορισμένους) παράγοντες του

διεθνούς συστήματος.

 2. Το διεθνές σύστημα είναι άναρχο και ανταγωνιστικό.

 3. Τα κράτη αποτελούν ορθολογικές ενότητες και οντότητες που λειτουργούν με

βάση το «εθνικό» τους συμφέρον.

 4. Υπέρτατο εθνικό συμφέρον είναι η ασφάλεια του κράτους, η επιβίωσή του.

 5. Η ασφάλεια επιτυγχάνεται μέσω της ισχύος και μάλιστα της στρατιωτικής ισχύος.

PAGE 6
 5. Η ασφάλεια επιτυγχάνεται μέσω της ισχύος και μάλιστα της στρατιωτικής ισχύος.

 6. Τα κράτη επιδιώκουν την ισχύ ( δηλαδή να επηρεάζουν τους υπολοίπους ή να αποκτήσουν

μέσα για τον ίδιο σκοπό), αποτιμούν τα συμφέροντά τους στη βάση αποκλειστικά της ισχύος και μέσω
αυτής αποσκοπούν στην ικανοποίηση του «εθνικού συμφέροντος».

 7. Τα κράτη καταφεύγουν στον πόλεμο όχι από λάθος εκτιμήσεις αλλά για να εξυπηρετήσουν
σαφή συμφέροντα και πολιτικούς σκοπούς.

 8. Οι κανόνες (διεθνούς) δικαίου δεν παίζουν κανέναν ρόλο, παρά μόνο εξυπηρετούν τα
συμφέροντα των ισχυρών.

 9. Για τους κλασικούς ρεαλιστές οι διεθνείς οργανισμοί είναι δημιουργήματα και εργαλεία στα
χέρια των ισχυρών. Τόσο οι διεθνείς οργανισμοί όσο και οι συμμαχίες υπάρχουν για όσο υφίστανται
σταθερά κοινά συμφέροντα και ανάλογα με την ισχύ των κρατούν-μελών. Η ισχύς αυτή και η ικανότητα
επηρεασμού της εξωτερικής πολιτικής των κρατών μεταξύ τους, είναι αποτέλεσμα πρόσκαιρων
αθροισμάτων και όχι μονιμότερων ενδο-δυναμικών συνδυασμών που προκύπτουν.

 10. Αν, τέλος, χρειαζόταν μία εικόνα που ως παρομοίωση θα περιέγραφε τον κόσμο των
ρεαλιστών, αυτή θα ήταν η ζούγκλα.
PAGE 7
 Σημείωση

Οι κανόνες (διεθνούς) δικαίου δεν παίζουν

κανέναν ρόλο, παρά μόνο εξυπηρετούν τα
συμφέροντα των ισχυρών.

Ο Θουκυδίδης έγραψε: «Αφού κι οι δυο μας ξέρουμε ότι

στις ανθρώπινες σχέσεις το δίκαιο έχει αξία, όταν ίση
υπάρχει ισχύς για την επιβολή του, και πως, όταν αυτό δεν
συμβαίνει, οι δυνατοί κάνουν όσα τους επιτρέπει η ισχύς
τους κι οι αδύναμοι αποδέχονται ό,τι τους επιβάλλει η
αδυναμία τους». Και «Προβάλλετε αρχές δικαιοσύνης, οι
οποίες δεν εμπόδισαν ποτέ κανέναν, όταν του
παρουσιάστηκε η ευκαιρία να αποχτήσει κάτι με τη βία, να
το κάμει κι όχι να προτιμήσει τη δικαιοσύνη».

PAGE 8
 Συνεπώς, ο κλασικός ρεαλισμός μπορεί να μας κατευθύνει στην
εξέταση του ρόλου των κρατών, στην πιθανολόγηση των
συμφέροντός τους και στην παρατήρηση της συμπεριφοράς τους με
βάση τα εθνικά τους συμφέροντα και κυρίως τα πρωταρχικά
ομολογουμένως συμφέροντα ασφάλειας και ισχύος.

 Ο ρεαλισμός σύμφωνα με τα αξιώματά του δεν μπορεί επίσης να

εξετάσει την πιθανή συμβολή στις εξελίξεις της δομής του διεθνούς
συστήματος, άλλων κυβερνητικών και μη παραγόντων, τον ρόλο των
υφιστάμενων διεθνών ρυθμίσεων ή τον ρόλο της πολιτικής στο
εσωτερικό των κρατών ή, τέλος, τον ρόλο της οικονομίας.

PAGE 9
 Στον κλασικό ρεαλισμό στηρίζονται η θεωρία της ισορροπίας της ισχύος, η
θεωρία περί σταθερότητας, η θεωρία της (συμβατικής ή και πυρηνικής)
αποτροπής, η θεωρία για την κούρσα των εξοπλισμών (το μοντέλο δράσης —
αντίδρασης, οι θεωρίες περί διεξαγωγής του πολέμου, η θεωρία του κύκλου της
ισχύος (άνοδος και πτώση των μεγάλων δυνάμεων, οι θεωρίες περί ηγεμονίας
και οι θεωρίες περί συμμαχιών.

 Ακόμη, λόγω του αξιώματος του ορθολογισμού μπορεί να γίνει διασύνδεση και
να εφαρμοσθούν μεθοδολογικά ως εργαλεία ανάλυσης ορισμένα παίγνια από τη
θεωρία παιγνίων.

 Τέλος, λόγω του αξιωματικά δεσπόζοντος ρόλου του κράτους στον κλασικό
ρεαλισμό μπορεί να στηριχθεί η κρατικοκεντρική προσέγγιση στη διεθνή
πολιτική οικονομία.

PAGE 10
Δομικός ρεαλισμός ή νεορεαλισμός.

 Εξέλιξη του κλασικού ρεαλισμού είναι ο δομικός ρεαλισμός

(structural realism), γνωστός και ως νεορεαλισμός (neorealism) που
διαμόρφωσε ο Kenneth Waltz. Ο νεορεαλισμός, όπως και ο
ρεαλισμός, κατανοεί τη συμπεριφορά των κρατών σε θέματα
εξωτερικής πολιτικής και κυρίως ασφαλείας και άμυνας
αποδεχόμενος την «προσωποποίηση» του «λογικού» κράτους και την
προϋποτιθέμενη και μη οριζόμενη γενική έννοια του «εθνικού
συμφέροντος». Προσθέτει όμως τη διάσταση του διεθνούς
συστήματος.

PAGE 11
Ένα διεθνές σύστημα υπάρχει, όταν πληρούνται δύο όροι:

 1. Υπάρχουν διασυνδέσεις μεταξύ των μονάδων του συστήματος,

έτσι ώστε αλλαγές στο ένα μέρος του συστήματος να δημιουργούν
αλλαγές σε άλλα μέρη του.

 2. Η συνολική συμπεριφορά του συστήματος να διαφέρει από τη

συμπεριφορά, τις προσδοκίες και τις προτεραιότητες των επιμέρους
μονάδων του.

PAGE 12
Αυτό που υποστηρίζουν οι νεορεαλιστές είναι ότι:
 1. Τα κράτη αποτελούν ταυτόσημες λειτουργικές οντότητες μέσα σε ένα άναρχο διεθνές
σύστημα.

 2. Στα πλαίσια αυτού του συστήματος (ανεξαρτήτως αριθμού πόλων) υπάρχουν αυστηροί
περιορισμοί στη συμπεριφορά και στις σχέσεις μεταξύ των κρατών που απορρέουν από τη
δομή του.

 3. Οι διεθνείς θεσμοί δεν είναι όπως στον ρεαλισμό αποτέλεσμα συγκυριακής

σύμπτωσης συμφερόντων το/ν κρατών, αλλά αντανακλούν την (πάγια) κατανομή ή τους
συσχετισμούς της ισχύος στο διεθνές σύστημα και είναι (περίπου όπως και στον ρεαλισμό)
εργαλεία στα χέρια των ισχυρών του διεθνούς συστήματος.

 4. Οι αλλαγές στο εσωτερικό των κρατών δεν αλλάζουν τις (δομικές) σχέσεις μεταξύ τους.

PAGE 13
 Ο νεορεαλισμός δεν εξετάζει ούτε μπορεί να εξετάσει τον ρόλο των αμιγών εθνικών
συμφερόντων. Εξ ορισμού τέτοια δεν υπάρχουν σε καθαρή μορφή ή δεν είναι αυθύπαρκτα,
καθώς διαμορφώνονται και τροποποιούνται από τις πιέσεις του διεθνούς συστήματος.

 Όπως ο ρεαλισμός, αγνοεί παντελώς την όποια δυναμική των διεθνών οργανισμών και το πώς
αυτοί οι οργανισμοί επηρεάζουν το διεθνές ή περιφερειακό γίγνεσθαι λόγω των νομικών,
πολιτικών και οικονομικών δεσμών που δημιουργούν και των συνεπειών που έχει στις εξελίξεις
αυτή και μόνη η ύπαρξη τους.

 Η φιλοσοφία των νεορεαλιστών, που επηρέασε το γίγνεσθαι στη γηραιά ήπειρο και στο
παγκόσμιο επίπεδο, είναι η φιλοσοφία της σταθερότητας, της ειρήνης, του μη πολέμου. Αν
επιμείνουμε να πάρουμε απάντηση από τους νεορεαλιστές στο θέμα της αλλαγής, ουσιαστικά
θα πρέπει να ικανοποιηθούμε με το ότι αξιωματικά οι μεγάλες αλλαγές στο διεθνές σύστημα
μπορούν να επέλθουν μόνο με ανατροπή του συστήματος (άρα με συστημικούς πολέμους), ενώ
οι μικρότερες με αλλαγή των δομών ισχύος. Όμως η κατάρρευση της ΕΣΣΔ και η επακόλουθη
αλλαγή στο διεθνές σύστημα δεν ήταν συνέπεια κανενός πολέμου ούτε συνέπεια της
αμερικανικής υπεροπλίας έναντι της ΕΣΣΔ.

PAGE 14
 Οι αλλαγές στην κατανομή ισχύος επιφέρουν στη συνέχεια αλλαγές και στη
συμπεριφορά των κρατών και των διεθνών οργανισμών. Όμως και αυτή η
περιορισμένης επεξηγηματικής δύναμης πρόταση υφίσταται κριτική και δεν
μπορεί να ισχύσει ως κανόνας.

 Το συμπέρασμα του Nye ως προς τους περιορισμούς του νεορεαλισμού στον

τομέα της περιγραφής της διαδικασίας των αλλαγών, ότι «η δομική σταθερότητα
των διπολικών συστημάτων τείνει να είναι μία θεωρία αρκετά στατική και μας
λέει λίγα για το πώς μπορεί να επέλθει αλλαγή».

PAGE 15
Πλουραλισμός: η οιονεί θεώρηση
 Η πλουραλιστική θεώρηση (pluralism), γνωστή και ως διεθνική (transnational),
διακυβερνητική (transgovernmental), φιλελεύθερη (liberal) ή και ως ιδεαλισμός
(idealism), είναι αποτέλεσμα αφενός των αδυναμιών που παρατηρήθηκαν και
της κριτικής που ασκήθηκε στον ρεαλισμό και αφετέρου της σύγκλισης
συμπερασμάτων από διαφορετικά πεδία της επιστήμης των Διεθνών Σχέσεων
και από όλα τα ρεύματα που ουσιαστικά εκφράζουν τα παραπάνω διαφορετικά
ονόματα της θεώρησης. Γι’ αυτό τον λόγο και ο πλουραλισμός, μην έχοντας την
εσωτερική συνοχή, οργάνωση και πειθαρχία αξιωματικών όπως ο ρεαλισμός, ο
νεορεαλισμός ή ο μαρξισμός, θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως οιονεί
θεώρηση.

PAGE 16
 Στην πρώτη της μορφή, τον ιδεαλισμό, που τοποθετείται στην αρχή
του 20ού αιώνα και που σήμερα στο εσωτερικό της θεώρησης έχει
μάλλον περιθωριοποιηθεί ως ρεύμα, η θεώρηση απορρίπτει την
παραδοσιακή μορφή της πολιτικής που εκφράζεται μέσα από τη
διεκδίκηση ισχύος, τις ισορροπίες δυνάμεων και τη χρήση βίας.
 Αντιπροτείνει την ανάγκη σεβασμού του δικαίου με στόχο την
επίτευξη της ειρήνης (peace through law),την ανάγκη ύπαρξης των
διεθνών οργανισμών και σε κάποιες ακραίες μορφές της το
ξεπέρασμα της εθνοκεντρικής οργάνωσης της διεθνούς κοινωνίας με
τη δημιουργία υπερεθνικών δομών (world government, federalism).

PAGE 17
Κατά τον πλουραλισμό:
 1. Το διεθνές σύστημα αποτελείται από κράτη και διεθνείς οργανισμούς.

 2. Το διεθνές σύστημα παραμένει άναρχο και ανταγωνιστικό· όμως δεν

επικρατεί παντελής αταξία λόγω της ύπαρξης μορφών συνεργασίας.

 3. Ο ορθολογισμός και η ενότητα των κρατών καταργούνται μεθοδολογικά·

οι πολιτικές συμπεριφορές είναι αποτέλεσμα σύνθετων εσωτερικών διεργασιών.

 4. Η έννοια του «εθνικού» συμφέροντος είτε καταργείται είτε

τροποποιείται, ώστε να συμπεριλάβει και άλλα συμφέροντα εκτός της εθνικής
ασφάλειας, όπως συμφέροντα οικονομικής φύσης.
PAGE 18
 5. Η ασφάλεια επιτυγχάνεται μέσω διαφορετικών μορφών ισχύος και
συνεργασιών, τις οποίες τα κράτη επιδιώκουν.

 6. Οι κανόνες (διεθνούς) δικαίου παίζουν ρόλο και επηρεάζουν τη

συμπεριφορά των κρατών.

 7. Οι διεθνείς οργανισμοί είναι αποτέλεσμα συνεργασιών μεταξύ των

κρατών.

 8. Αν, τέλος, όπως παραπάνω στον ρεαλισμό, χρειαζόταν μια εικόνα που ως
παρομοίωση θα περιέγραφε τον κόσμο των πλουραλιστών, αυτή θα ήταν η
εικόνα ενός δικτύου ή ενός ιστού.

PAGE 19
 H πλουραλιστική θεώρηση σίγουρα δεν είναι η μεγα-θεώρηση, απόλυτη,
κατηγορηματική και καθαρή ως μοντέλο, όπως ο ρεαλισμός. Δεν είναι ένα πολύ
ισχυρό τηλεσκόπιο που προσφέρει τη συνολική, πανοραμική, τη «μεγάλη»
εικόνα του διεθνούς συστήματος (παραμερίζοντας όμως και χάνοντας πολλές
από τις λεπτομέρειες), όπως ο νεορεαλισμός ή ο μαρξισμός. Είναι μία οιονεί
θεώρηση σχετική, αποτέλεσμα σύνθεσης ρευμάτων και πολύπλοκη σαν τον
κόσμο που περιγράφει.

 Προσφέρει στον ερευνητή μία πληθώρα ευέλικτων θεωριών και μεθόδων —από
μικροσκόπιο, διόπτρα έως και τηλεσκόπιο—, για να εξηγήσει με μεγαλύτερη
λεπτομέρεια μία ποικιλία φαινομένων του διεθνούς συστήματος. Απομένει σε
αυτόν να διαλέξει εκείνο που ταιριάζει καλύτερα στις μεθοδολογικές του
ανάγκες.

PAGE 20
 Στον πλουραλισμό στηρίζονται λόγω της αποδοχής του ρόλου των διεθνών
οργανισμών και του δικαίου οι θεωρίες περί διεθνών καθεστώτος, περί
φεντεραλισμού, περί λειτουργίας των διεθνών οργανισμών, περί ελέγχου των
εξοπλισμών και περί αφοπλισμού. Λόγω της κατάργησης του ορθολογισμού και της
ενότητας των κρατών στηρίζονται οι θεωρίες περί γραφειοκρατίας, περί λήψης
αποφάσεων, περί διαχείρισης των κρίσεων και συγκρούσεων, περί της σχέσης μεταξύ
αφενός κυβερνητικών ελίτ, φυλής (ρατσισμός) και φύλου («γυναικείες σπουδές») και
αφετέρου εξωτερικής πολιτικής, μέχρι και οι λεγόμενες θεωρίες «συνωμοσίας».

 Ακόμη, λόγω της εισαγωγής της οικονομικής διάστασης των διεθνών σχέσεων
στηρίζονται στον πλουραλισμό οι θεωρίες της αλληλεξάρτησης και οι θεωρίες της
(οικονομικής ή περιφερειακής) ολοκλήρωσης.

 Τέλος, λόγω της διασύνδεσης πολιτικής και οικονομίας ο πλουραλισμός προσφέρει τη

βάση για την ανάπτυξη της μη ρεαλιστικής και μη μαρξιστικής Διεθνούς Πολιτικής
Οικονομίας
PAGE 21
Μαρξισμός
 Το βασικό αντικείμενο του έργου του Μαρξ είναι να εντοπίσει την ουσιαστική και
πολλαπλή επιρροή των οικονομικών γεγονότος πάνω στη νομική και πολιτική
τάξη, πάνω στις κυρίαρχες έννοιες του δικαίου και της κοινωνικής ηθικής. Τα
οικονομικά γεγονότα, δηλαδή οι υλικοί όροι αναπαραγωγής και ανάπτυξης της
κοινωνίας, αποτελούν την πραγματική βάση της κοινωνικής οργάνωσης, της
πολιτικής και της ιστορικής διαδικασίας.
 Η έννοια της διαλεκτικής που τόσο επεξεργάστηκε και ανέπτυξε ο Hegel
αποκόπτεται από το ιδεαλιστικό, εγελιανό της περιεχόμενο και καθίσταται το
σημαντικότερο εργαλείο του μαρξισμού προς την υλιστική θεώρηση του κόσμου.
Η ύλη αντικαθιστά το πνεύμα ως πρωταρχικό στοιχείο της συμπαντικής
ολότητας. Αργότερα η θεωρία των Μαρξ και Ένγκελς θα ονομαστεί «διαλεκτικός
υλισμός».

PAGE 22
 Θεμελιακή θέση του Μαρξ είναι ότι κάθε κοινωνία μέσα στα ιστορικά πλαίσια
προσδιορίζεται και διακρίνεται με βάση τις παραγωγικές της δυνάμεις, την
τεχνογνωσία, τον τρόπο και τις σχέσεις παραγωγής.

 Πιο συγκεκριμένα, η απάντηση στα ερωτήματα τι, πώς, πόσο και για ποιον
παράγεται, ανταλλάσσεται και διανέμεται αποτελεί την οικονομική βάση της
κοινότητάς πάνω στην οποία δομείται όλο το εποικοδόμημα (πολιτική, θρησκεία,
κράτος, ιδεολογία, δίκαιο και άλλα). Ωστόσο η σχέση βάσης και
εποικοδομήματος δεν θα πρέπει να εννοηθεί μονοδιάστατα αλλά ως μία
συνεχής διαλεκτική διαδικασία αμφίπλευρης θέσης, αντίθεσης και επηρεασμού.

 Με βάση αυτό τον συλλογισμό ο Μαρξ αναλύει κριτικά την ιστορία και εντοπίζει
στάδια στην εξελικτική πορεία της ανθρωπότητας. Τα στάδια αυτά ή αλλιώς
κοινωνικά συστήματα διαχωρίζονται μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι δίχως απόλυτα
οριοθετημένες χρονολογικά περιόδους. Επιπλέον, οι κοινωνίες δεν καθίσταται
αναγκαίο να υπακούουν στις αυστηρά καθορισμένες εξελικτικές μεταβάσεις.
PAGE 23
Τα κοινωνικά στάδια ορίζονται εν συντομία ως εξής:

 1. Πρωτόγονος κομουνισμός.
 2. Δουλοκτησία.
 3. Φεουδαρχία
 4. Καπιταλισμός.
 5. Σοσιαλισμός.
 6. Κομουνισμός / αταξική κοινωνία.

PAGE 24
 Η πάλη των τάξεων λοιπόν επιτελεί τη λειτουργία του μοχλού κίνησης της
εξέλιξης της ιστορίας συνάμα και της πολιτικής μέσα από μία διαλεκτική
διαδικασία. Στην πάλη αυτή στόχος κάθε τάξης είναι ο έλεγχος των μέσων
παραγωγής. Η τάξη που τελικά το κατορθώνει, η «άρχουσα τάξη», είναι εκείνη
που κυριαρχεί και διαμορφώνει το κοινωνικό εποικοδόμημα (την ιδεολογία, την
ηθική, το θεσμικό πλαίσιο) με τρόπο τέτοιον, ώστε να συντηρεί την κυριαρχία
της, τον έλεγχο δηλαδή των παραγωγικών πόρων.
 Με αυτό ακριβώς τον τρόπο ή για αυτό τον λόγο δημιουργείται το κράτος.
Επομένως, το κράτος δεν προασπίζεται, όπως θέλουν οι φιλελεύθεροι
συγγραφείς, τα συμφέροντα των πολιτών, δεν βρίσκεται υπεράνω όλων, δεν
ισχύει γι’ αυτό το (κατά τον Locke ή τον Rousseau) κοινωνικό συμβόλαιο.
Αντίθετα, ελέγχεται από την άρχουσα τάξη και λειτουργεί υπέρ αυτής πολλές
φορές ακόμη και διατηρώντας μερικώς ή ολικώς την αυτονομία του. Πρόκειται
για ένα ταξικό κράτος.

PAGE 25
 Η εξέλιξη της τεχνολογίας δημιουργεί νέες παραγωγικές δυνάμεις και νέους
τρόπους παραγωγής που μεταβάλλουν τη δύναμη και τα συμφέροντα των
τάξεων. Το εποικοδόμημα όμως που διαμορφώθηκε από την παλαιά κατάσταση
έχει την τάση να διατηρείται. Το αποτέλεσμα είναι αντιθέσεις στο εσωτερικό της
κοινωνίας, των οποίων λογική συνέπεια είναι η σύγκρουση των τάξεων, η
επανάσταση και η αντικατάσταση της κυριαρχίας μίας τάξης από μία άλλη. Η
επανάσταση αποτελεί τη ριζική μεταβολή, την ποιοτική αλλαγή των
παραγωγικών σχέσεων, όπου η πολιτική, κοινωνική και νομική δομή
προσαρμόζεται (ακόμα και δια της βίας) στα νέα δεδομένα της παραγωγής.

 Στη βάση της παραπάνω θεώρησης για το κράτος και την εξέλιξη της ιστορίας
στηρίζεται και η μαρξιστική προσέγγιση για τις διεθνείς σχέσεις, την οποία
απλώς σκιαγράφησε ο Μαρξ και διαμόρφωσαν οι συνεχιστές, κυρίως το κράτος
που οργανώθηκε με βάση τις αρχές του, η Σοβιετική Ένωση.

PAGE 26
H μαρξιστική θεώρηση για το διεθνές σύστημα θα μπορούσε να
διατυπωθεί κατ’ αναλογίαν των θεωρήσεων ως εξής:
 1. Στο διεθνές σύστημα υπάρχουν κράτη. Τα κράτη όμως αυτά, που σε κάθε
περίπτωση είναι τα δημιουργήματα της εκάστοτε άρχουσας τάξης, δεν είναι οι
ουσιαστικοί παράγοντες στο διεθνές σύστημα. Ουσιαστικοί παράγοντες είναι οι
τάξεις, που διατρέχουν και διαπερνούν τα σύνορα, εν προκειμένω στη διεθνή
σκηνή του 20ού και του 21ου αιώνα η καπιταλιστική και η εργατική τάξη.

 2. Το διεθνές σύστημα ουσιαστικά διαιρείται σε δύο μέρη: αυτό στο οποίο

δεσπόζει η καπιταλιστική τάξη και αυτό στο οποίο κυριαρχεί η εργατική. Το
πρώτο είναι από τη φύση του ανταγωνιστικό τόσο σε επίπεδο πολιτικό όσο και
σε επίπεδο οικονομικό. Δεν είναι όμως απαραίτητα και άναρχο, καθώς δεσπόζει
σε αυτό η καπιταλιστική τάξη. Αντίθετα, ανταγωνισμός δεν υφίσταται στο
εσωτερικό του σοσιαλιστικού συστήματος ούτε και αναρχία.
PAGE 27
 3. Ο πόλεμος μεταξύ των δύο στρατοπέδων είναι αναπόφευκτος. Αυτή η άποψη
ίσχυσε και επηρέασε σημαντικά τη σοβιετική πολεμική στρατηγική μέχρι και τα μέσα
της δεκαετίας του 1950. Τροποποιήθηκε όμως αρχικώς επί Μαλένκοφ και στη
συνέχεια επί Χρουστσόφ λόγω της εμφάνισης των πυρηνικών όπλων. Ταυτοχρόνως
διατυπώθηκε το δόγμα περί «ειρηνικής συνύπαρξης» των δύο συνασπισμών.

 4. Δεν τίθεται θέμα ορθολογισμού η μη των κρατών, αφού τα κράτη συνιστούν

εποικοδόμημα των παραγωγικών σχέσεων και τελούν υπό τον έλεγχο της άρχουσας
τάξης. Αντίθετα, ο μαρξισμός αποδίδει αξιωματικά την ιδιότητα του ορθολογισμού
στις τάξεις.

 5. Δεν υπάρχει βεβαίως «εθνικό» συμφέρον με την παραδοσιακή έννοια· το

εθνικό συμφέρον εμπεριέχει στον πυρήνα του το ταξικό συμφέρον.

 6. Υπέρτατο εθνικό συμφέρον φυσικά είναι η ασφάλεια του κράτους αλλά και της
τάξης και των συμφερόντων της, που το ίδιο το κράτος προστατεύει.
PAGE 28
 7. Η ισχύς, η βία, και μάλιστα η επαναστατική βία και πρακτική, παίζουν
σαφώς ρόλο στο διεθνές σύστημα, είτε προς διαφύλαξη των επαναστατικών ή
αντιστοίχως αστικών κεκτημένων, είτε προς διάδοση της επανάστασης ή και
επέκταση αντιστοίχως των καπιταλιστικών σφαιρών επιρροής: «Η βία είναι η
μαμή της ιστορίας».

 8. Το δίκαιο τοποθετείται από τους μαρξιστές στους μηχανισμούς του

εποικοδομήματος. Το ίδιο ισχύει και για το διεθνές δίκαιο του οποίου οι κανόνες
είναι αποκρυστάλλωση των συσχετισμών ισχύος και φυσικά έχουν διαφορετική
υφή και σημασία, αν πρόκειται για κανόνες που ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ
σοσιαλιστικοί ή καπιταλιστικών κρατών. Φυσικά και οι διεθνείς οργανισμοί είναι
δημιουργήματα και εργαλεία στα χέρια της άρχουσας τάξης και μάλιστα του
σκληρού της πυρήνα, του πολυεθνικού κεφαλαίου.

 9. Είναι αυτονόητο, τέλος, ότι η οικονομία παίζει για τους μαρξιστές

ουσιαστικό ρόλο και στις διεθνείς σχέσεις.
PAGE 29
 Ο μαρξισμός ως ιδεολογία και κατά συνέπεια και ως εργαλείο ανάλυσης
βρίσκεται σε υποχώρηση μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, Εντούτοις
παραμένει η επίσημη ιδεολογία κάποιων κρατών, μεταξύ αυτών και της Κίνας,
ενός δηλαδή ισχυρού παράγοντα των διεθνών σχέσεων.

 Σε κάθε περίπτωση όμως, όπως επισημαίνει ο Gilpin, «ο μαρξισμός παραμένει

ένα αναλυτικό εργαλείο και μία κριτική του καπιταλισμού και θα συνεχίσει να
υφίσταται, όσο θα συνεχίσουν να υπάρχουν εκείνες οι ατέλειες του
καπιταλιστικού συστήματος που υπογράμμισαν ο Μαρξ και οι οπαδοί του: ο
κύκλος της “άνθησης και του μαρασμού της οικονομικής δραστηριότητας” της
καπιταλιστικής εξέλιξης, η εκτεταμένη φτώχεια που συνυπάρχει πλάι πλάι με τον
πολύ μεγάλο πλούτο και οι έντονες αντιπαλότητες των καπιταλιστικών
οικονομιών για το μερίδιό τους στην αγορά».

PAGE 30
Η κριτική του κονστρουκτιβισμού
 Ο κονστρουκτιβισμός (construction, κατασκευή) δεν συνιστά θεώρηση των
Διεθνών Σχέσεων. Πρόκειται για έναν αριθμό παραλλήλων επιστημονικών
προσεγγίσεων που από τη δεκαετία 1990 επικρίνουν τις γνωστές θεωρήσεις των
διεθνών σχέσεων, ιδίως τον πολιτικό ρεαλισμό και τον νεορεαλισμό, στο όνομα
του μετα-θετικισμού και ιδιαιτέρως του κονστρουκτιβισμού. Ταυτοχρόνως
επισημαίνουν πως ο διάλογος μεταξύ νεορεαλισμού και πλουραλισμού
στηρίζεται σε ένα ακατάλληλο υπόβαθρο παραδοχών επιστημολογικής και
οντολογικής φύσης, τον θετικισμό. Ο θετικισμός δεν αποτελεί βεβαίως θεώρηση
των Διεθνών Σχέσεων αλλά το γνωσιολογικό υπόβαθρο των κυρίαρχων
θεωρήσεων. Το πρόθεμα «μετά» του μετα-θετικισμού σηματοδοτεί την (έστω
μερική) αποστασιοποίηση από τον θετικισμό.

PAGE 31
 Ο κονστρουκτιβισμός υποστηρίζει πώς η πραγματικότητα της διεθνούς πολιτικής
έχει μία συγκεκριμένη, κατασκευασμένη μορφή.

 Η κονστρουκτιβιστική ανάλυση δεν απορρίπτει αναγκαστικά το συμφέρον ως

κάτι αρνητικό, αλλά κατ' ελάχιστον προκρίνει την κατανόηση της διεθνούς
πολιτικής όχι με υλιστικούς όρους και (στρατιωτικής ή οικονομικής) ισχύος αλλά
με όρους ιδεών και νορμών.

 Οι νόρμες είναι πεποιθήσεις δι-υποκειμενικές, δηλαδή αναπαράγονται μέσω της

κοινωνικής πρακτικής, και ορίζουν τα περιθώρια δράσης των δρώντων. Επίσης,
για τους κονστρουκτιβιστές η ανάλυση της πραγματικότητας με όρους
ορθολογικών επιλογών (rational choice) ενέχει τον κίνδυνο αγνόησης του ρόλου
παραγόντων όπως η γλώσσα, η επικοινωνία και η συν-σύσταση δομών και
δρώντων. Ο τρόπος με τον οποίο οι δρώντες κατανοούν το διεθνές σύστημα δεν
είναι ανεξάρτητος της διυποκειμενικής θεώρησης των συμφερόντων τους.

PAGE 32
 Κατά τον Alexander Wendt τα βασικά αξιώματα του κονστρουκτιβισμού είναι
δύο. Πρώτον, οι ανθρώπινες δομές καθορίζονται κυρίως από κοινές ιδέες παρά
από υλικές δυνάμεις. Δεύτερον, οι ταυτότητες και τα συμφέροντα των
ανθρώπων οικοδομούνται ή είναι μάλλον το προϊόν αυτών των κοινών ιδεών
παρά προϊόντα της φύσης.

PAGE 33
Τα παραπάνω αξιώματα συνεπάγονται ότι:
 1. Η επιρροή των υλικών παραγόντων στα άτομα και στην κοινωνία είναι μηδενική.

 2. Τόσο η ταυτότητα όσο και ο τρόπος με τον οποίο μία κοινωνία αυτοπροσδιορίζεται
οικοδομούνται. Έτσι, αν μία κοινωνία αισθάνεται δημοκρατική ή αυταρχική, όσον αφορά τη
φύση της, τούτο προσδιορίζει τη συμπεριφορά της γενικώς και την εξωτερική συμπεριφορά της
ειδικότερα.

 3. Ο κονστρουκτιβισμός παρουσιάζει έναν βαθμό ντετερμινισμού. όσον αφορά τον ρόλο

των ιδεών και την οικοδόμηση των ταυτοτήτων και συμφερόντων.

 4. Η διεθνής συμπεριφορά μίας οργανωμένης κοινωνίας, ενός κράτους δεν απορρέει από
συγκεκριμένους υλικούς παράγοντες αλλά από υποκειμενικούς παράγοντες, ιδέες, που έχουν
και πάλι προσδιορισθεί και μεταδοθεί κοινωνικά και υποκειμενικά.

PAGE 34
 5. Οι υπάρχουσες θεωρήσεις των διεθνών σχέσεων είναι ουσιαστικά
λανθασμένες. Άρα, εμμέσως υποδεικνύεται ότι τα γνωστά, στον βαθμό που
λαμβάνουν υπόψη τους γεγονότα και υλικά στοιχεία, πρέπει να ξεχασθούν: ο
ρεαλισμός, ο πλουραλισμός, ο μαρξισμός, τα νεοκλασικά οικονομικά και μεγάλο
μέρος της Πολιτικής Επιστήμης.

 6. Αφού τα πάντα οικοδομούνται και εξαρτώνται από την ανθρώπινη

βούληση, οι άνθρωποι μπορούν να οικοδομήσουν έναν καλύτερο και πιο
ανθρώπινο κόσμο από εκείνον που περιγράφουν οι ρεαλιστές, οι πλουραλιστές
και βεβαίως και οι μαρξιστές, Υπό αυτή την έννοια οι κονστρουκτιβιστές
πλησιάζουν να ενταχθούν στην κατηγορία των «επαναστατικών» του Martin
Wight.

PAGE 35
 Ο κονστρουκτιβισμός μέμφεται τις δύο βασικές θεωρήσεις, τον
ρεαλισμό και τον μαρξισμό, ως υλιστικές θεωρήσεις, οι οποίες
προσεγγίζουν τον κόσμο μόνο με όρους ισχύος, τεχνολογίας και
υλικών συνθηκών. Τούτο είναι αληθές. Δεν είναι όμως αληθές ότι οι
θεωρήσεις αυτές αγνοούν τον ρόλο των ιδεών.
 Όπως υπογραμμίζει ο Gilpin οι κλασικοί ρεαλιστές από τον
Θουκυδίδη και μετά τόνισαν ιδιαίτερα τον ρόλο των ιδεών και της
«ταυτότητας» στις πολιτικές υποθέσεις και το καλύτερο παράδειγμα
είναι ότι η ιδέα του εθνικισμού και η εθνική ταυτότητα υπήρξαν
βασικά στοιχεία της ρεαλιστικής σκέψης από την εποχή του
Machiavelli και του Hobbes. Ο δε μαρξισμός τόσο στην επαναστατική
πρακτική όσο και στη θεωρία κάθε άλλο παρά υποτιμά τον ρόλο των
ιδεών.

PAGE 36
 Ακόμη ο κονστρουκτιβισμός κατηγορεί τις δύο προσεγγίσεις ως νομοτελειακές -
χαρακτηριστικό του οποίου ο κονστρουκιβισμός δεν είναι άμοιρος— και
παρουσιάζουν έναν κόσμο τον οποίο οι πολίτες δεν μπορούν να επηρεάσουν.
Είναι βεβαίως αληθές ότι ο ρεαλισμός εμφανίζει στοιχεία απαισιοδοξίας ως
προς τη δυνατότητα γρήγορης ή ριζικής βελτίωσης του κόσμου.
 ‘Όμως η υφέρπουσα ιδέα των κεντρικών θεωριών του ρεαλισμού, όπως της
ισορροπίας της ισχύος, της σταθερότητας ή της αποτροπής, είναι η προσπάθεια
να μην επιδεινωθεί η κατάσταση, να μην επιστρέψει το άναρχο σύστημα στην
κατά Hobbes φυσική κατάσταση, του «homo homini lupus».
 Όσον αφορά τον μαρξισμό, η κονστρουκτιβιστική κριτική είναι εντελώς
λανθασμένη, καθώς η κεντρική ιδέα της μαρξιστικής πολιτικής πρακτικής αλλά
και της θεωρητικής έρευνας είναι η γρήγορη, επαναστατική και βεβαίως
νομοτελειακά καθορισμένη κοινωνική αλλαγή.

PAGE 37
 Δεν είναι λάθος ότι οι ιδέες παίζουν σημαντικό ρόλο στη διεθνή πολιτική και
στην πολιτική γενικότερα. Όμως υπάρχει και μία πληθώρα παραγόντων
(στρατιωτικών, οικονομικών. τεχνολογικών), οι οποίοι επηρεάζουν τις εξελίξεις
και τη δράση των ανθρώπινων παραγόντων. Έτσι, όπως οι παλαιότερες
θεωρήσεις που προσεγγίζουν τον κόσμο προσπάθησαν είτε στη θεωρία είτε στην
πράξη να ενσωματώσουν τον ρόλο των ιδεών, έτσι και ο κονστρουκτιβισμός,
όπως προτείνει ο Gilpin, θα πρέπει «να επιδιώξει να ενσωματώσει τόσο τις ιδέες
όσο και τις υλικές δυνάμεις».

PAGE 38
 Πρώτον, ο πλουραλισμός προσφέρει τη δυνατότητα ερευνητικής προσέγγισης
του ρόλου του ατόμου, των θεσμών και των ιδεών. Αυτό επιβεβαιώνεται τόσο
από τη βιβλιογραφία των θεωριών λήψης αποφάσεων, των θεωριών περί
διεθνών καθεστώτων και των θεωριών που συνδέουν τον πόλεμο με το
πολίτευμα, με την ανθρώπινη φύση ή με τις σχέσεις μεταξύ των δύο φύλλων όσο
και από τις επικρίσεις που δέχεται από τις άλλες δύο θεωρήσεις.
 Δεύτερον, ότι στο κλασικό και κεντρικό σώμα της θεωρίας των Διεθνών Σχέσεων
υπάρχουν πολύ πριν την εμφάνιση του κονστρουκτιβισμού δύο έργα. Το πρώτο
είναι το έργο του Mans Mortenthau, ο οποίος στο βιβλίο του Scientific man versus
power politics κατηγόρησε τις δημοκρατικές κοινωνίες για ηθική ανεπάρκεια,
όταν δεν αναγνώρισαν τη «δαιμονική» ταυτότητα της ναζιστικής Γερμανίας στη
δεκαετία του 1930. Το δεύτερο είναι η περίφημη δουλειά του Martin Wight, ο
οποίος στο έργο του Διεθνής θεωρία ξέφυγε από τα παραδοσιακά κριτήρια και τις
παραδοσιακές αρχές του ρεαλισμού, πλουραλισμού, μαρξισμού και με βάση τις
ιδέες και απόψεις των θεωρητικών αλλά και των ανθρώπων της διεθνούς
πολιτικής πρακτικής κατέγραψε τρία ρεύματα προσφέροντας πλέον μία νέα
καθαρά ιδεολογική κατηγοριοποίηση στην επιστήμη των Διεθνών Σχέσεων.

PAGE 39
  «Με εντιμότητα απαιτείται να
αναρωτηθούμε κατά πόσο στον
20ο αιώνα οι μελετητές των
διεθνών σχέσεων γνωρίζουν κάτι
που ο Θουκυδίδης και οι
συμπατριώτες του, του 5ου π.Χ.
αιώνα δεν ήξεραν για τη
συμπεριφορά των κρατών. Τι
συμβουλή θα έδιναν στους
Έλληνες οι σημερινοί μελετητές,
για να αποτρέψουν τον μεγάλο
πόλεμο που κατέστρεψε τον
πολιτισμό τους;»
Robert Gilpin
(July 2, 1930 – June 20, 2018)

Gilpin Robert, War and change in world politics,

Cambridge University Press, Cambridge, 1981, σ. 227

PAGE 40
«Το εύδαιμον το ελεύθερον,
το δ’ ελεύθερον το εύψυχον.»

Θουκυδίδης του Ολόρου ο Αλιμούσιος

(460 π.Χ. - 399 π.Χ.)

PAGE 41
Σας ευχαριστώ για το χρόνο σας.

PAGE 42