თანამედროვე ქართული

სა­ლი­ტე­რა­ტუ­რო ენის ფონემური

სტრუქტურა

გიული შაბაშვილი
Giuli.shabashvili@tsu.ge
ლექციაზე განსახილველი საკითხები
 ხმოვანთა კლასიფიკაცია
 თანხმო­ვან­თა კლასიფიკაცია
 მარცვლი ქარ­თუ­ლში
 მახვილი ქართულში:
ძირითადი
­ ­ ფონეტიკური მოვლე­ნე­ბი. დიფთონგი ­ ­ , ასი­
მილა­ცია, დისი­მი­­ლა­ცია. მეტა­თე­ზი­სი, სუბსტი­ტუ­ცია,
ბგე­რათა დაკარ­გვა, რედუქცია, ხმოვ­ნის შეკვეცა,
ბგერათა შერწყმა, ბგე­რი­თი ანალოგია.
მოისმინეთ:
 https://www.youtube.com/watch?v=JIytoY5_gpw
სამეტყველო ბგერა
 სამეტყველო ბგერა - ფიზიკური მოვლენა, რომლის
შესწავლა შეიძლება სამი თვალსაზრისით:
1 ) ფიზიოლოგიურად; სამეტყველო ორგანოების
მიხედვით
2 ) აკუსტიკურად: ბგერის ფიზიკური თვისებების
მიხედვით
3 ) პერცეფციის მიხედვით: რის შედეგად ხდება ბგერის
აღქმა
 ფონეტიკა

დანაწევრებული ბგერები
ენის ნიშანთა ფიზიკური სუბსტანცია
სამეტყველო ბგერები

არტიკულაციური
აკუსტიკური
 ფონოლოგია

ენაში სამეტყველო ბგერათა ფუნქციონირება

ფონეტიკა - სიტყვის დაწერა წარმოთქმის
მიხედვით
ფონოლოგია - სამეტყველო ბგერათა ქცევა
 Busy – bisi:  ბარი
 Word
(არაპალატალიზებული
და არაველარიზებული
 World [b])
 Queue  ბურთი (ველარიზებული
 Laughter [bu])
 ბირთვი
 Comb
(პალატალიზებული [bi])
 Chaos
 ფონემა: უმცირესი სეგმენტური ფონოლოგიური
ერთეული
 ბგერა: გარკვეული ფონემის გამოვლინება,
რეპრეზენტაცია
 ფონი: მეტყველების ნაკადის ბგერებად დანაწევრების,
სეგმენტაციის შედეგად გამოყოფილი ფონეტიკური
ელემენტი
 ალოფონი: ყველა ის ფონი (ბგერა), რომელთა სახითაც
ვლინდება მოცემული ფონემა
საკონტროლო შეკითხვები:
 საიდან გამოდის ბგერა?
 პირი ღიაა თუ დახურული?
 როგორ არის პირი გაღებული?
 რა მდებარეობა აქვს ენას?
 ბგერის წარმოთქმის დროს გამოდის თუ არა ჰაერი?
 მჟღერია თუ არა ბგერა?
ტრანსკრიფცია
ფონემური სისტემტები
 ხმოვანთა სისტემა
 თანხმოვანთა სისტემა
ხმოვანთა სისტემა
 გეომეტრიული ფიგურები: სწორი ხაზი, სამკუთხედი, ტრაპეცია,
ოთხკუთხედი, კუბი...
 ფუნდამენტური ოპოზიციები:

1 ) ენის აწეულობა
2 ) ლოკალური რიგი
3 ) ბაგეების მონაწილეობა
აწეულობის მიხედვით
 დაბალი აწეულობა: ქართული ა, რუსული а,
ინგლისური ,
 საშუალო აწეულობა: ქართლი ე, ო, გერმანული
 მაღალი აწეულობა: ქართლი ი, უ, გერმანული u, ű, i,
რუსული и, ы, у
ლოკალური რიგი
 წინა რიგი: ქართული ი, ე
 შუა რიგი: ა
 უკანა რიგი: ო, უ
ხაზობრივი სისტემა
 ყაბარდოული:
 აწეულობის მიხედვით:
∂
e
a
 არაბული
 სამი ხმოვანი
 აწეულობის ორი საფეხური: დაბალი აწეულობის a,
მაღალი აწეულობის: i, u
 ლაბიალობის მიხედვით: ლაბიალური u,
არალაბიალური a, i
 ლათინური ენა
რუსული ენა
(ლაბიალობის მიხედვით)
 უზბეკური ენის
ტაშკენგური დიალექტი

თურქული ენა
ბგერების დახასიათების პრინციპი:
 წარმოთქმის ადგილის მიხედვით (რიგები: ჰომორგანული,
ჰეტერორგანული)
 წარმოთქმის რაგვარობის მიხედვით (სერიები: ჰომოგენური,
ჰეტეროგენული)
თანხმოვანთა ძირითადი რიგები:
ბილაბიალური b-p
დენტალური d-t
ველარული (უკანაენისმიერი) g-k
ლაბიოდენტალური v-f
ალვეოლარული (ნუნისმიერი)
პრეალვეოლარული ძ-ც-წ
პოსტალვეოლარული ჯ-ჩ-ჭ
ცერებრალური Ď-ţ
ფარინგალური (ხახისმიერი) ჴ- ყ
ლარინგალური (ხორხისმიერი) h
თანხმოვანთა კლასიფიკაცია:
 ხშულების სისტემა
 ნაპრალოვნების სისტემა
 სონორების სისტემა
ხშულების სისტემა:
 წყვილეულები: გერმანული, ინგლისური, ფრანგული რუსული

I (მჟღერი) II (ყრუ)
ბილაბიალური B P
დენტალური D T
ველარული g k
 ხშულების სისტემა:
 სამეულები: ძველი ბერძნული, ქართული

I (მჟღერი) II (ყრუ- III (ყრუ-

ფშვინვიერი) მკვეთრი)
ბილაბიალური ბ ფ ph პ p’
დენტალური დ თ th ტ t’
Th utha T’apha
პრეალვეოლარუ ძ ც წ
ლი
პოსტალვეოლა ჯ ჩ ჭ
რული
ველარული გ ქ კ
ფარინგალური ყ
 ხშულების სისტემა:
 სამეულები: ძველი ბერძნული, ქართული

I (მჟღერი) II (ყრუ- III (ყრუ-

ფშვინვიერი) მკვეთრი)
ბილაბიალური b ph p
დენტალური d th t
ველარული g kh k
 ხშულების სისტემა:
 ოთხეულები: ძველი ინდური, ქვემოადიღეური ენის დიალექტები

I (მჟღერი I (მჟღერი II (ყრუ- III

ფშვინვიერ არაფშინვიე ფშვინვიერი) (არაფშინვიე
ი) რი) რი)

ბილაბიალური b bh ph p
დენტალური d dh th t
ველარული g gh kh k
 ნაპრალოვნები (სპირანტები)
ქართული ენა
I (მჟღერი) II (ყრუ-
ნაპრალოვნებ
ი)
ლაბიოდენტალურ ვ
ი
პრეალვეოლარულ ზ ს
ი
პოსტალვეოლარუ ჟ შ
ლი
ველარული ღ ხ
ლარინგალური ჰ
 ნაპრალოვნები (სპირანტები)
ინგლისური, გერმანული, ფრანგული
I (მჟღერი) II (ყრუ-
ნაპრალოვნებ
ი)
ლაბიოდენტალურ v f
ი
პრეალვეოლარულ z s
ი
პოსტალვეოლარუ ž š
ლი
ველარული x
სონორები
რ ლ მ ნ
საწარმოთქმო ადგილის მიხედვით:
 თანხმოვნობა - ხმოვნობა
 ხშულობა - ნაპრალოვნობა
 შერეული რაგვარობა:
1 ) აფრიკატები
2 ) ვიბრანტები
3 ) ლატერალები
4 ) ნაზალები
 აფრიკატები: ხშვა + ნაპრალოვნობა. არტიკულაციის დასაწყისი
ხშულისებური, დასასრული - სპირანტული. ხშულ-ნაპრალოვანი.
ძ = დ+ზ; ც = თ+ს; წ = ტ+ს; ჯ = დ+ჟ; ჩ = თ+შ, ჭ = ტ + შ.
pf (pferd germ.)
 ვიბრანტები: მთრთოლი: r.
 ლატერალები: l
 ნაზალები: ჰაერნაკადის ერთ ნაწილი გამოდის ცხვირში: m n
 ღიაობა
 მჟღერობა - სიყრუე
 ასპირაცია - აბრუპტივობა
 ასიმილაცია
ასიმილაცია - ბგერათა მიმსგავსება
ასიმილაცია პროგრესული ტბა - ტპა ასიმილატორი
მიმართულების  თბილი - თფილი ასიმილირებულ
მიხედვით ყბა - ყპა ი ბგერა
რეგრესული ერთგული -
 ერდგული
ასიმილაცია კონტაქტური კბილი - კპილი
მანძილის Сдать-здать
მიხედვით დისტანციური წავიყვანე -
წევიყვანე
ასიმილაცია სრული წაუღია - წუუღია
შედეგის ნაწილობრივი ერთგული -
მიხედვით
რეგრესული კონტაქტური ასიმილაცია:
ს- შ : სჯ შჯ
ხანმეტი და ჰაემეტი ტექსტები
დაშჯა, შჯული, საშჯელი, უშჯულოება
IX საუკუნიდან: S2 O3 ნიშნები ჯ, ჩ, წ თანხმოვნების წინ
დაშჯერდების, შჯედ, გამოშჩნდი, შჩათ, გამოშჩნდი, შეშჭამენ,
შჭირს, დასშჯდე
 რეგრესული ასიმილაციური გამჟღერება
დ - თ გ თანხმოვნის წინ
ვინაიდგან, რადგან

 რეგრესული ასიმილაციური დაყრუება

გ-ქ
მოქცეს; ქცა; მოქცა; მიქცა
ზრქ - სქ
ზრქელი, სიზრქე - სისქე, სქელი
დ-ტ
ღაღად-ყო - ღაღატ-ყო
ბ-კ
დაგაპკოლებსა, დაპკოლებად
 რეგრესული დისტანციური ასიმილაცია
ს-შ
დაიშაჯებიან, მშაჯულისა
ნუუკუე მიგითრიოს შენ მშაჯულისა და მშაჯულმან მიგცეს შენ
სეფეკაცსა
შაჯოს
ს-შ
არამედ შაშოვალ პირველისა და მერვისა
მე შაშუვალ მხოლოი წარვიდე
 პროგრესული კონტაქტური ასიმილაცია
სდ - ზდ
ესთენთა საკვირველებათა წინამორბედო
შჯ - შჩ
უშჩულო იქმნა ცუდად
უკუეთუ თქუენ იკითხავთ, შჩულსა
განერნეს აშჩელსა
 პროგრესული დისტანციური ასიმილაცია
ბ-ფ
შევკრიფე, შემოკრფა
დისიმილაცია
 „გასტეხს ქვასაცა მაგარსა გრემლი ტყვიისა ლბილისა“
 ლელწამი  ლერწამი
 იმერური  იმერული
 Феврарь  Февраль
 Peregrinus  Pellegrino, piligrim
 მუხამმაზი  მუხამბაზი
 ჯანნამა  ჯანდაბა
 Кто  хто
 სათითოოდ  სათითაოდ
 ახლა  ეხლა
 ამაღამ  ამეღამ
 Ein  ain
 ერთმანერთი  ერთმანეთი
 Lanterna  laterna

 დისიმილაცია
დისიმილაცია - ბგერათა განმსგავსება
დისიმილაცია პროგრესული გორური - გორული ასიმილატორი
მიმართულების  ასიმილირებულ
მიხედვით ი ბგერა
რეგრესული ლბილი - რბილი

დისიმილაცია კონტაქტური
მანძილის დისტანციური
მიხედვით
დისიმილაცია სრული
შედეგის ნაწილობრივი
მიხედვით
რედუქცია
 ბგერის დასუსტება, გარკვეული ნიშნის დაკარგვა
 მისდევს  მიზდევს  მიდევს
 ნაზალური თანხმობნების დაკარგვა
Centum – cent
კლდე  კდე, ბრდღვნა  ბდღვნა, ბრძოლა  ბძოლა, სახლს 
სახს
რედუქცია - დეზაფრიკატიზაცია
 აფრიკატმა შეიძლება დაკარგოს სპირანტული ელემენტი და
გადაიქცეს მარტივ ხშულად: სწავლა  სტავლა
 აფრიკატმა შეიძლება დაკარგოს ხშულობა და მოგვცეს
ნაპრალოვნობა: ძღარბი  ზღარბი, ჯდომა  ჟდომა
რედუქცია - სინკოპა
 სინკოპა - ხმოვნის ამოვარდნა სიტყვის შიგნიდან
 წყალი  წყლის
 Stanas  stones
 Лоб  лба
 Голова
 ვგრეხ  ვგრიხე
მეტათეზისი - ბგერის გადასმა
 კლვა  კვლა
 ათრვამეტი  თვრამეტი
 Taller (germ.)  тарелка

 საურთიერთო მეტათეზისი:
ნამგალი  მანგალი
ცალიერი  ცარიელი
ანალოგია - კომბინატორული
ცვლილებები
 დაღმართი, წაღმართი
 დგომა - *ავდეგი - ავდექი
 დაჯდომა - დავჯედ - დავჯექი (ანალოგია)
 თხუთმეტი - თუთხმეტი (თოთხმეტის ანალოგია)
 თანამედროვე ინგლისურში ძველი ინგლისურის ანალოგიით:
 Stan – stanas; stone – stones.
 Cherise (frang. ალუბალი) – cherry – charries
 Orator (lat.) – oratorem
 Honos – honosem – honorem.
სპონტანური ბგერათცვლილებები
 კომბინაციური ბგერათცვლილებები: ქართული ა - მეგრული ო
 კაცი - კოჩი; ასი - ოში; ხარი - ხოჯი; ქათამი - ქოთომი
 ქართული ა - მეგრული -ო
მამალი - მუმული; დათვი - თუნთი; მაჩვი - მუნჩქვი
 სპონტანური ბგერათცვლილებები:
ფარინგალური ფშვინვიერი ხშული ჴ და ხ: ჴელი; მეინაჴე; ჴუება;
დაიჴუთა, ჴმა, ჴრწნა, გადამოჴდა და სხვ.
ქართული სისინა სპირანტები - მეგრული აფრიკატები
სმა - შუმა; წაბლი - ჭუბური; ცხელი - ჩხე; ძმა - ჯიმა.