7.

Tajniki kompozycji

Maciej Kornicki
Co to kompozycja?

• …teksty literackie cechuje swoista „nadorganizacja” – to nie przypadkowe,

spontanicznie tworzone na potrzeby danej sytuacji wypowiedzenia, lecz zamierzone i
utrwalone całości.

• Kompozycja bowiem to organizacja utworu jako znaczeniowej całości.

• Można więc stwierdzić, że każdy utwór, jako efekt artystycznej kreacji, powinien być pod
względem kompozycji rozpatrywany osobno
Czynniki składające się na kompozycję
tekstu
 • Tomy
• Części
• Rozdziały
• Tytuły i podtytuły
• Motto
1. Podziały • Mniejsze utwory wewnątrz całego
makrotekstowe dzieła
• Inne sposoby podziału (też graficzne)
• W dramacie: akty, sceny, tekst główny i
poboczny
• W liryce: podział na strofy
 • Układ narracji
• Układ monologu lirycznego
• W dramacie: układ dialogów i ich relacja
do tekstu pobocznego
2. Budowa • Przebieg fabuły
całości tekstu • Motywy dynamiczne i statyczne
• Układ i sposób zawiązywania wątków
• Relacje czasoprzestrzenne
• Sposób wprowadzania i konstrukcja
postaci
 • kolejność, dominacja i/lub
współwystępowanie rozmaitych form
3. Przebieg podawczych, tj. opowiadania, opisu,
wypowiedzi dialogu i monologu
• podział na sceny, sytuacje czy obrazy oraz
ich sekwencje
 • zależność między budową zdań a
powstawaniem kolejnych akapitów i
całostek
4. Spójność • struktura gramatyczno-znaczeniowa i
stylistyczna tekstu
 • zależność od kompozycji gatunkowej
5. Aspekt • powielenie, odrzucenie lub
przekształcenie gatunkowego wzorca
genologiczny albo realizacja kilku; ustanowienie
własnych zasad
 6. Relacja między czynnikami 1–5 a
tematem i problematyką utworu, także
między tematem nadrzędnym i podtematami
bądź tematami równoległymi

7. Istnienie lub nie całościowej zasady

Pozostałe organizującej tekst, tzw. dominanty
kompozycyjnej, tj. elementu dzieła, który
jest nadrzędny wobec pozostałych – może
nią być zarówno konstrukcja mówiącego
podmiotu albo wersyfi kacja, jak i fabuła
lub idea
 • zastosowanie kompozycji właściwej dla
danego gatunku może być sygnałem
polemiki, sugerować zabawę lub
konflikt z tradycją
Kwestia • zmienia się w ogóle na naszych oczach
gatunków odbiór dzieł – zamiast oczekiwania całości
i przedstawienia jakiegoś świata, pojawia
literackich się pragnienie doświadczania czegoś
zaskakującego, otrzymania możliwości
samodzielnego złożenia elementów w
całość, przebywania w przestrzeni gry czy
interakcji z tekstem
• w samej tej formie tkwi już konstrukcja
 • Istnieje także spora grupa dzieł, które są
celowo zbudowane jako projekty, zapisy
nieskończone, z hipotetycznymi wątkami
czy wariantami tekstu
• niezależnie od wszelkich różnic między
(Nie)skończenie wspomnianymi utworami – dzieła te
wyłaniają się właśnie tak a nie inaczej z
nieistnienia, są więc na swój sposób
integralne.
 • element świata przedstawionego albo struktury, który jest
nadrzędny wobec innych, organizuje całość, np.
Dominanta • Konkretny motyw
• Forma podawcza
kompozycyjna • Sytuacja, w której się mówi o bohaterze
• rozbicie osobowości na dwie skrajnie różne postacie
 1) Kompozycja dygresyjna/sternowska
• zawiera liczne komentarze metafabularne i dygresje
• opowieść stanowi zbiór różnych epizodów, przebieg
Kompozycja fabuły uzależniony jest od kaprysów ironicznego
względem siebie i swojej roli narratora, który wciela
otwarta - się w rolę pisarza, w dodatku prowadzącego ciągły
dialog z czytelnikiem
odmiany 2) Kompozycja z urwaną lub niedokończoną fabułą
3) Kompozycja luźna
• złożona z osobnych części czy epizodów
niepowiązanych bezpośrednio, choć spójnych pod
względem problematyki, wspólnych motywów czy
podmiotu
 1) Klamrowa
• pątek i zakończenie utworu są do siebie podobne, jedno
stanowi przekształcenie drugiego – może to być
podobieństwo sceny, zdarzenia, strofy lub wersu, w
zależności od utworu
2) Pierścieniowa
Kompozycja • Jak klamrowa, ale powtórzeniu może oczywiście ulec
także scena, zdanie czy akapit w prozie
zamknięta - 3) Ramowa
odmiany • kompozycja dwustopniowa; w obrębie nadrzędnej
opowieści czy sytuacji bądź sceny pojawia bohater, który
staje się narratorem innej historii;
4) Szkatułkowa
• kompozycja wielostopniowa; oprócz nadrzędnego
narratora i opowiadanej przez niego fabuły także
bohaterowie utworu snują własne opowieści, w których z
kolei pojawiają się następne postacie rozwijające swoje
historie
 Trzeba jednak pamiętać, że – jak wszystkie łatwe
rozwiązania systemowe w odniesieniu do sztuki –
tak i ten prosty podział na kompozycję
zamkniętą i otwartą jest zawsze względny, tj.
bywa pomocny w rozróżnieniu przypadków dość
Kolaż oczywistych. Fragmentaryczność i całościowość,
harmonia i kakofonia, strukturalna hierarchia i jej
tekstowy brak to zestaw równowartościowych artystycznych
możliwości do wykorzystania. Kiedy popatrzymy
uważniej, okaże się, że wiele utworów łączy w
sobie przeciwstawne sygnały: kompozycyjnego
otwarcia i zamknięcia, że te proste rozróżnienia nie
wystarczają.
 Można zatem także
rozumieć kompozycję jako
efekt, na który składa się
to, co zastane (tj. zapisane
w utworze), oraz to, co
dostrzeżone (w trakcie
lektury, która jest zarazem
Jak rozumieć interpretacją). Odbiorca
otrzymuje pewną znaczącą,
kompozycję? niepowtarzalną całość, w
której stopniowo rozpoznaje
sieć zależności pomiędzy
elementami – to odkrycie
każdorazowo dostarcza
wiedzy tyleż o utworze jako
takim i o warsztacie pisarza,
co o samym czytelniku i
literaturze.