Ilda POSHI PRKTHIMI LETRAR: QASJE TEORIKE. 1.

1 Kuadri N hapsirn e ksaj pjese do t merremi me prshkrimin e shkurtr t ideve t teoris s prkthimit letrar n kuadrin e komunikimit ndrkulturor. Kjo teori ofron nj shpjegim empirik, t mbshtetur n njohurit mbi komunikimin ndrnjerzor. Ajo e sheh komunikimin kryesisht si proces q shpie n nxjerrjen e prfundimeve. Kshtu, detyra kryesore e komunikuesit sht prodhimi i nj shtyse, qoft verbale, qoft joverbale, prmes s cils audienca marrse arrin t kridhet n thelbin e bashksis s mendimeve ose t supozimeve, q ka synuar t prcjell komunikuesi dhns. Prderisa vargu i prfundimeve q mund nxirren nga vzhgimi i nj dukurie t caktuar sht i madh dhe i pafund, ather lind nevoja e vendosjes s nj kufizimi q do ta ndihmonte audiencn marrse pr t prcaktuar supozimet e synuara t komunikuesit dhns. Ky kufizim mbshtetet n parimin e volis, e cila mishrohet n pandehmn e dyfisht vijuese, domethn, bashksia e supozimeve t synuara t komunikuesit dhns duhet t jet si dhe sa duhet e volitshme pr audiencn marrse, kurse shtysa e prodhuar duhet t mundsoj shmangien e prpjekjeve prpunuese t panevojshme nga ana e audiencs marrse. Kjo pandehm e volis optimale prcillet me doemos prmes do shembulli t komunikimit siprfaqsor, domethn, sht pjes e psikologjis njerzore. Pra,

sa her q komunikuesi krkon t trheq vmendjen e dikujt, duke treguar se synon t prcjell dika, nga t dyja palt hamendsohet se komunikuesi dhns nuk sht duke e vn n pun audiencn marrse n mnyr siprfaqsore, por beson: (a) se ajo q synon t prcjell sht si dhe sa duhet e volitshme pr audiencn marrse; dhe (b) se audienca marrse mund ta rimarr at n mnyr krijuese, pa qen e detyruar t bj prpjekje prpunuese t panevojshme. N t vrtet, kjo do t thot se audienca marrse ka t drejt t hamendsoj se interpretimi i par i shtyss q prputhet me parimin e volis sht pikrisht ajo q synon komunikuesi dhns. Vet nocioni i volis prkufizohet si raport i kostos me fitimin, domethn, kostoja sht sasia e prpjekjeve prpunuese mendore, t cilat nevojiten pr t interpretuar shtysn, kurse fitimi sht shuma e efekteve kontekstuale, t cilat burojn prej saj. Rrjedhimisht, nse sasia e prpjekjeve prpunuese sht e vogl ose vjen duke u zvogluar, ndrkoh q shuma e efekteve kontekstuale sht e madhe ose vjen duke zmadhuar, ather cilsit e volis s shtyss shkojn drejt prsosjes. Efektet kontekstuale lindin sa her q informacioni i prcjell nga shtysa bashkrendohet n trajtn e nxjerrjes s prfundimeve me supozimet kontekstuale, domethn, me informacionin tashm t vn n dispozicion t audiencs marrse, ndoshta prmes kujtess ose perceptimit. Kjo shpjegon intuitn se, q komunikimi t jet i suksesshm, nuk mjafton vetm fakti se informacioni i prcjell sht i ri; prkundrazi, ai duhet t sjell prtritje t njohurive t prvetsuara m prpara. Pra, ta zm se, fare pa pritur, audiencs marrse i thuhet: (1) Po shitet gjalp n bulmetore.

Edhe sikur te jemi fare t sigurt se ky informacion sht trsisht i ri pr shumicn e lexuesve, prapseprap do ta ken t vshtir ta kuptojn kt thnie. S pari, nuk e din se pr ciln bulmetore bhet fjal; dhe, s dyti, nuk din se far t bjn me kt informacion. Teoria e volis jep kt shpjegim: pr shumicn e lexuesve, fjalia e msiprme (1) nuk lidhet me asnj lloj informacioni tjetr, q sht i gatshm n dispozicion t tyre, ndaj, nuk arrihet asnj lloj efekti kontekstuale, kurse vet shprehja prjetohet si e pavolitshme1. Prkundrazi, po ti thuhej fjalia e msiprme (1) nj kolegu n kryeqytetin e ndonj vendi afrikan, pr t, ky informacion do t ishte tejet i volitshm, ngaq atje mezi gjendet gjalp, prandaj fjalin e msiprme (1) do ta lidhte menjher me informacionin q tashm e di, duke uar n lindjen e mjaft efekteve kontekstuale: (2) (a) (b) Informacioni q tashm dihet: Ka mungesa n furnizimin me gjalp. Kur ka mungesa n furnizimin me dika, njeriut i duhet ta blej me

shpejtsi sa her q i jepet mundsia. I bashkrenduar me informacionin q prmban (2), informacioni i dhn nga (1) prodhon supozimin (3) si efekt kontekstual, ose e thn n mnyr m t prcaktuar, si nnkuptim kontekstual2:
1

Padyshim, fjalia (1) nuk sht e pavend shpjegimi pasues jep nj kontekst n t cilin shkakton efekte kontekstuale, si shembull. Kjo ilustron nj karakteristik tjetr t komunikimit njerzor: volin e thnies (shqiptess, formulimit); rrjedhimisht, interpretimi i tij i synuar nuk ka nevoj q t bhet i qart aty pr aty, sapo haset n t, por mund t rimerret me ndihmn e informacionit pasues. 2 Efektet kontekstuale mund t shkaktohen n tre mnyra t ndryshme: bashkrendimi inferencial i informacionit t shprehur n thnie (shqiptes, formulim) me nj lloj informacioni t njohur m par mund t prodhojn nj nnkuptim q nuk nxirret vetm nga thnia (shqiptesa, formulimi), as vetm nga informacioni i njohur m prpara, por vetm prmes bashkrendimit t t dyjave; nnkuptime t tilla quhen nnkuptime kontekstuale, si ai i sapodhn nprmjet shembullit. S dyti, bashkrendimi inferencial i thnies (shqiptess, formulimit) gjithashtu mund t oj n shuarjen (pezullimin) e informacionit tek i cili besohej m prpara, me

(3)

Duhet shkuar n bulmetore me vrap, pr t bler gjalp me shpejtsi.

sht e rndsishme t theksohet se jo t gjitha supozimet kontekstuale jan gjithmon nj lloj t arritshme pr audiencn marrse; pr shembull, gjat leximit t ksaj Mikroteze, ndoshta informacioni q prmbajn fjalit e fundit mund t jet tejet i arritshm pr lexuesit e saj, ndrkoh q informacioni q lexohet n fillim t ksaj Mikroteze, mund t mos jet i till. Mund t arrihet mbajtja mend edhe e ksaj pjese, por kjo do t krkonte prpjekje t mdha. Kjo lidhje ndrmjet shfrytzueshmris s informacionit kontekstual dhe kostos s prpunimit sht e rndsishme pr procesin e przgjedhjes s kontekstit: sipas parimit t volis, ai e nxit audiencn marrse pr ti br hamendsimet kontekstuale sa m t shfrytzueshme, n mnyr q ato t prodhojn efekte kontekstuale t mjaftueshme. Si u prmend m sipr, teoria e volis zbatohet njlloj si n rastin e komunikimit verbal, ashtu edhe n rastin e komunikimit joverbal. Shtysat verbale ndryshojn nga shtysat joverbale, ngaq ato, n mnyr tipike, shifrojn struktura semantike prmes tipareve t veta gjuhsore. Mirpo, kto struktura semantike, zakonisht, jan t paplota, domethn, ato japin skema ose projekte pr pohime q kan nevoj t pasurohen prmes nxjerrjes s prfundimeve, si dhe duhet t zhvillohen prmes prdorimit t informacionit kontekstual, me qllim q t prodhojn struktura t menduari me form t plot pohuese. Ky proces prfshin aspekte t tilla si: mungesn e dykuptimsis, caktimin e referimit, interpretimin e shprehjeve semantikisht t mugta si, pr shembull, shpejt = soon, ose disa = some, e kshtu me radh. Prve ksaj, ky proces i shndrrimit t strukturave semantike t nj shprehjeje n nj form pohuese kontrollohet nga kriteri i pajtueshmris me parimin e volis.
fjal t tjera, korrigjohet nj bindje e mparshme, e krijuar n fillim. S treti, bashkrendimi inferencial mund t forcoj nj bindje t mparshme, kshtu q sigurohesh edhe m fort se ajo sht e vrtet.

Kshtu, pohimi (1), prmes tipareve t veta semantike, nuk e prcakton bulmetoren pr t ciln flitet; i takon dgjuesit t gjej t referuarin e menduar. Ai do ta bj kt gj, duke krkuar informacionin kontekstual t mundshm pr nj t referuar, t cilin mendja e tij arrin ta shfrytzoj n mnyr shteruese, si dhe q do t jap nj interpretim me efekte kontekstuale t mjaftueshme3. Sapo gjen t referuarin q plotson kto dy kritere, ai do t hamendsoj se ky sht i referuari i menduar nga folsi. Duke iu kthyer thelbit t problemit t prkthimit, t trajtuar n kt Mikrotez, le ta fillojm me hipotezn se t gjith shembujt e prkthimeve t bra nga mendja dhe dora e njeriut mund t shpjegohen si shembuj t komunikimit siprfaqsor dhe inferencial. Gjat shqyrtimit t llojeve t ndryshme t prkthimit, do t prpiqemi t provojm vlefshmrin e ktij supozimi. 1.2 Prkthimi i rastsishm Lloji i par i prkthimit q duam t trajtojm sht prkthimi q hasim shpesh n jetn e prditshme, pr shembull, kur lexojm tekste n gjuhn angleze npr etiketat e mallrave t huaja, udhzimet n gjuhn angleze pr prdorimin e nj makinerie t prodhuar jasht shtetit, ose nj broshur n gjuhn angleze pr turizmin n nj vend t huaj. T shumtn e herve, kto tekste prodhohen n baz t nj teksti burimor n gjuh t huaj, dhe ksisoj krejt normalisht ato quhen prkthime, si dhe trajtohen n shkrime mbi prkthimin. Mirpo, nuk sht e qart nse duhet ti referohemi teoris s prkthimit, pr t shpjeguar raste t tilla. Ta zm, pr shembull, se nj kompani prodhon
3

E thn m sakt, ai do t krkoj nj referent pr t cilin komunikuesi mund t ket besuar me t drejt se sht tejet i kapshm dhe i tretur n mendjen e tij, dhe se do t prodhoj nj interpretim me efekte kontekstuale t mjaftueshme.

fotokopjues, pr ti eksportuar n ndonj vend t Ballkanit, duke i shoqruar me nj manual prdorimi, ta zm, n gjuhn shqipe. Tani, duke e par kt fillimisht nga pikpamja e konsumatorve, pr ta, ka rndsi q manuali n gjuhn shqipe u tregon atyre n mnyr t qart gjith far kan nevoj t din pr vnien n pun t fotokopjuesit. Pr ta, sht plotsisht e parndsishme nse origjinali i ktij manuali sht n anglisht dhe nse manuali n gjuhn shqipe pasqyron besnikrisht informacionin q prmban origjinali. N t vrtet, ata mund t ken nevoj t pajisen me m shum informacion ose me informacion t ndryshm nga ai q u prcillet konsumatorve n Angli, ndoshta ngaq kushtet n t cilat ata i prdorin fotokopjuesit ndryshojn nga ato n Angli, ose ngaq njohurit e tyre baz q lidhen me kto makineri ndryshojn nga ato t konsumatorve mesatar anglez, e kshtu me radh. Pra, kriteri i konsumatorit pr cilsin e manualit do t jet mnyra e funksionimit t tij, pr tu dhn atyre mundsi q t vn n pun fotokopjuesit sa m mir q t jet e mundur. Po ashtu, duke u nisur nga pikpamja e prodhuesit, arrihet n prfundimin se ai dshiron q klientt e tij t knaqen me produktin, dhe kjo prsri krkon q klienti t dij mnyrn se si ta prdor kt produkt. Pra, qllimi i prodhuesit, gjithashtu, sht q t jap gjith informacionin q i duhet ktij grupi t caktuar konsumatorsh pr vnien si duhet n pun t fotokopjuesve. Interesi i tij kryesor nuk sht informimi i tyre pr ato q thot manuali n gjuhn angleze. Sigurisht, pr prodhuesin, prdorimi i origjinalit n gjuhn angleze, si pik fillestare pr manualin n gjuhn shqipe, prbn nj qllim m vete, por ky fakt sht m tepr i rastsishm se sa i rndsishm pr suksesin e manualit n gjuhn shqipe: ai, po ashtu, sht n gjendje t caktoj nj teknik, gjuha amtare e t cilit sht shqipja, pr prodhimin e nj manuali pr fotokopjuesin n gjuhn shqipe, duke u nisur nga zeroja, dhe prsri cilsia e manualit do t gjykohej nga dobia q u sjell vet konsumatorve.

E thn me fjal t prgjithshme, shembuj t till karakterizohen nga fakti se teksti n gjuhn e marrsit prodhohet dhe i paraqitet audiencs s shnjuar jo ngaq pasqyron me besnikri prmbajtjen e ndonj origjinali n gjuh burimore, por vetm pr shkak t qllimit t vet parsor. Kshtu, ekzistenca e nj teksti n gjuhn burimore n situata t tilla sht m tepr e rastsishme se sa e nevojshme pr mundsimin e aktit t komunikimit ndrgjuhsor. Kto raste jan shembuj t qart t komunikimit siprfaqsor dhe inferencial, domethn, komunikuesi dshiron ti prcjell disa mendime t caktuara nj audience t shnjuar. Pra, i vetmi ndrlikim ktu sht fakti se komunikuesi i gjuhs burimore nuk e zotron gjuhn e marrsit. Prandaj, ai ka nevoj pr ndihmn e nj personi dygjuhsh, pr t prodhuar nj shtys n gjuhn e marrsit, e cila do t prcjell qllimin e tij informues. Me fjal t tjera, procesi i prodhimit t shtyss ndahet, t paktn, ndrmjet dy individve, por vetm njri nga shtysat ka rndsi, dhe kjo sht shtysa n gjuhn e marrsit. Duke par se n raste t tilla t komunikimit ndrgjuhsor shtysa n gjuhn burimore luan rol ndihms dhe jo vendimtar, njeriu vret mendjen nse sht e drejt q kto t quhen prkthime. 1.3 Prcjellja e mesazhit burimor Sikur t pyetet se far mendojn njerzit q t arrij prkthimi, prgjigja sunduese do t ishte ndoshta se ai duhet t prcjell kuptimin e origjinalit. Nuk ka ndodhur gjithnj kshtu, megjithat, q n mesin e shekullit XX, kt pikpamje e kan prqafuar teoricient e prkthimit n shkall t gjer. Ksisoj, cilsia e nj prkthimi sot shpesh gjykohet duke u nisur nga kuptueshmria, si dhe nga ndikimi q ushtron te marrsit.

Ndoshta ky riorientim sht zhvilluar n mnyr t plot te qarqet q merren me prkthimin e Bibls, megjithat nuk sht i kufizuar vetm brendaprbrenda ksaj siprmarrjeje. Metoda e par dhe ndoshta m ndikuesja, e cila u prmbahet ktyre linjave, sht ajo e prkthimit t barasvlers dinamike. Pra, kuptimi, ose mesazhi i origjinalit, merr prafrsi absolute. far nnkuptojn kto metoda me kuptimin ose mesazhin e origjinalit? Nuk jepen prkufizime t hollsishme, por, nga far thuhet, bhet e qart se nocionet e zhvilluara jan shum gjithprfshirse; ato prfshijn, njhersh, prmbajtjen e informacionit t sakt dhe t nnkuptuar t origjinalit, si dhe shtrihen deri te konotacionet dhe aspektet e tjera emocionale t kuptimit. Pr vet objektivat e ksaj Mikroteze, ktu do t prqendrohemi tek ideja se prkthimi duhet t prcjell t njjtin informacion, ashtu si origjinali. Sipas teoris s volis, supozimet q synon e komunikuesit dhns mund t prcillen n dy mnyra t ndryshme: si eksplikatura ose si implikatura. Eksplikaturat jan nn-bashksi supozimesh q nnkuptohen n mnyr analitike nga nj tekst ose nga nj shprehje; ose pr t qen m t sakt, eksplikaturat jan ato nnkuptime, t cilat synonte ti prcillte komunikuesi dhns. Implikaturat jan nn-bashksi supozimesh kontekstuale dhe nnkuptime kontekstuale t nj teksti ose t nj shprehjeje, pra, prsri, ajo nnbashksi q synonte t prcillte komunikuesi dhns. Edhe eksplikaturat, edhe implikaturat, identifikohen nga audienca marrse n baz t zbatimit t parimit t volis. Duke pasur parasysh kt kuadr, krkesa pr t ruajtur prmbajtjen e informacionit t origjinalit shpie n krkesn q eksplikaturat dhe implikaturat e prkthimit duhet t jen t njjta si eksplikaturat dhe implikaturat e origjinalit.

Meqense kjo krkes shfaqet e drejtprdrejt, ktu lind nj problem serioz, q qndron n ndrvarsin logjike mes eksplikaturave, implikaturave, si dhe kontekstit potencial, ose, e thn n gjuh m teknike, e mjedisit njohs, ku prpunohet teksti ose shprehja. Sigurisht, kjo sht nj nga karakteristikat m themelore t komunikimit inferencial. Pr shembull, formulimi atje ndodhet nj makin policie mund t prdorej pr t prcjell ide tejet t ndryshme pr situata t ndryshme: n nj kontekst ku njerzit jan duke krkuar ndihm, ngaq u sht prishur makina e vet, mund t prdorej pr t nnkuptuar ejani t shkojm atje dhe t krkojm ndihm; prkundrazi, n kontekstin kur dikush sht duke ngar nj makin n kushtet kur vetm njra nga dritat e saj t prparme sht n gjendje pune, kjo mund t nnkuptonte ejani t largohemi nga kjo rrug me shpejtsi, para se sa t na shohin. N t dy rastet, forma propozuese e shprehjes dhe e eksplikaturave t saj mund t jen t njjta, duke treguar se, n nj largsi t caktuar brenda mjedisit, ndodhet nj makin policie; megjithat, implikaturat mund t jen vrtet tejet t ndryshme, duke qen se varen nga supozimet e shfrytzueshme n mjedisin e prbashkt njohs t folsit dhe t dgjuesit. Rrjedhoj e ksaj sht se ka gjasa t ndodhin keqkuptime sa her q nj shtys e caktuar interpretohet n nj kontekst potencial, i cili, pr nga prmbajtja e informacionit, ndryshon nga ai i parashikuari. Pr raste t tilla, do t prdorim termin situat dytsore komunikimi. Prderisa shumica e prkthimit bhet n situata dytsore komunikimi, nuk ka pse t uditemi q, pikrisht ktu, ai has n vshtirsi. Pr shembull, Ungjilli i Markut flet pr nj ngjarje ku katr burra e zbritn nj t paralizuar prmes nj t are n ati, pr ta drguar te Krishti; n nj gjuh, u

zbulua se prkthimi i ktij pasazhi nnkuptonte nj mrekulli: Prderisa nuk jepet asnj lloj treguesi pr mnyrn se si kta katr burra, t cilt mbartnin mikun e tyre, arritn t hipnin n ati (dhe ndihmuesi gjuhsor, n mnyr krejt t natyrshme, sht i prir t mendoj, duke pasur parasysh atin e vet t rrpirt dhe prej kashte, t ciln e njeh m s mri), ndihmuesi gjuhsor e hamendsoi kt mrekulli. Shum probleme t tilla jan br tashm t njohura. Fatkeqsisht, mbshtetsit e metodave q mbrojn prkthimin e kuptimit t prpikt nuk kan arritur t kuptojn natyrn inferenciale t ktij problemi; duke e quajtur problem gjuhsor dhe jo mosprputhje t njohurive kontekstuale, ata kan dal me propozimin se parimi i ruajtjes s paprekur t kuptimit e detyron prkthyesin t shprehet n nj mnyr t till, e cila pamundson lindjen e keqkuptimeve. N praktik, kjo nnkupton njrn nga kto dy gjera: ose prkthyesi mund t shtjelloj informacionin e nnkuptuar, q nevojitet pr t br interpretimin e sakt t tekstit; pra, n shembullin e msiprm, sugjerohet se atij mund ti duhet t shtoj informacionin q kta katr burra prdoren shkallt, pr t hipur n ati, do me thn, prmes prkthimit, ai do t shprehte supozimin kontekstual t origjinalit. Ose, n raste t caktuara, t paktn ai mund t ndryshoj kuptimin e shprehur n tekst. Kjo praktika e fundit u nnshtrohet disa kufizimeve t tjera dhe, t shumtn e herve, sugjerohet pr prkthimin e prdorimeve jo t fjalprfjalshme t ligjrimit, t tilla si metaforat ose ironia. Praktika ka dshmuar se kto zgjidhje kan qen vet pjesrisht t drejta, domethn, as shtjellimi, as ndryshimet semantike n tekst, nuk kan ndihmuar gjithnj pr t parandaluar keqinterpretimin. N dritn e teoris s volis, kjo nuk t befason, ngaq krkesa q prkthimi duhet t prcjell t njjtin interpretim si origjinali n situata dytsore komunikimi bie ndesh me njrn nga krkesat m themelore t komunikimit t suksesshm. Sipas ksaj krkese, nj

interpretim sht i prcjellshm, vetm nse prputhet me parimin e volis. Prderisa prputhja me parimin e volis varet gjithnj nga konteksti, far nnkuptohet ktu sht fakti se nuk sht medoemos e mundshme q ti prcillet ndonj audience nj bashksi e caktuar supozimesh, pavarsisht se cili mund t jet konteksti i tyre. Komunikimi nuk sht vetm shtje e gjetjes s shtyss s sakt pr dika q dshiron t thot dikush, domethn, ai, para s gjithash, prfshin prcaktimin e asaj q dikush mund tia prcjell nj audience t caktuar, duke pasur parasysh njohurit e saj t veanta formuese. Ksisoj, mund t arrihet n prfundimin se mendimi q karakteristika themelore e prkthimeve sht prcjellja prej tyre e kuptimit t origjinalit tek audienca e shnjuar sht tejet e thjeshtzuar. Kjo shtje tashm sht diskutuar n mnyra t ndryshme nga mjaft studiues t ndryshm, por teoria e volis na ndihmon t kuptojm arsyen pse nuk mund t vendoset si kusht i prgjithshm, pikrisht sepse nuk i plotson kushtet e mundsimit t komunikimit t suksesshm n situata dytsore komunikimi. Deri tani, prmes ktij shtjellimi, kemi arritur prfundimin se prkthimi duhet medoemos q t prcjell me besnikri tekstin e origjinalit n gjuhn e prkthimit, por prmbushja e krkess q ai t prcjell kuptimin e origjinalit tek audienca e shnjuar has n vshtirsi n situata dytsore komunikimi. Rrjedhimisht, shtrohet pyetja: A sht e mundur q, prmes teoris s volis, t shpjegohet me saktsi dhe n mnyr t mjaftueshme thelbi i misionit t prkthimit? 1.4 Prkthimi si prdorim shpjegues sht e qart se vendi ku duhet krkuar prgjigja ndaj ksaj pyetje sht nocioni i prdorimit shpjegues. Ekzistojn dy mnyra kryekput t dallueshme, sipas t

cilave, mund t prdoren shprehjet dhe, m s shumti, pasqyrimet4. Ato mund t prdoren n mnyr prshkruese, domethn, si prshkrime t vrteta t disa gjendjeve dhe situatave; ato, gjithashtu, mund prdoren n mnyr shpjeguese, dhe kjo do t thot se aty prdoren prmes ngjashmris me disa pasqyrime t tjera5. Si shembull, mund t merret nj recension libri. Recensuesit shpesh fillojn me prmbledhjen e ideve themelore t librit, ashtu si i ka paraqitur autori i origjinalit, dhe n shum raste kto ide jepen n formn e formulimeve t thjeshta pohuese, n vend q do her t futen n fjali am t tilla si: X mendon se ..., X shkruan se ..., X shpall se ..., etj. Kjo bhet edhe ather kur recensuesi, n t vrtet, nuk pajtohet me pohime t tilla, ashtu si mund dshmojn komentet e tij n pjesn vlersuese. Nga pikpamja e teoris s volis, paraqitja e ideve t autorit t librit sht nj shembull i prdorimit shpjegues, domethn, formulimet q prmbledhin kto ide paraqiten, ngaq ata, n mnyr shpjeguese, ngjasin me formulimet e autorit t origjinalit, do me thn, ngaq ato prmbajn eksplikaturat dhe / ose implikaturat e veprs burimore. Kjo bie n kundrshtim me prdorimin prshkrues, ku formulimet parashtrohen, ngaq komunikuesi beson se ato jan vrtet t lidhura me nj gjendje ose situat t caktuar. Pr shembull, ta zm se msuesi i gjeografis sht duke u shpjeguar nxnsve t vet nj msim pr Kinn. Edhe pse informacioni q u prcjell nxnsve buron nga librat q ka lexuar, ai nuk ua paraqet at nxnsve si dika q thon librat, por si fakte, t cilat ai beson se jan vrteta.

Kto dy prdorime t ndryshme supozohet t paraqesin dy mnyra t ndryshme n t cilat mendjet tona argtohen me pasqyrimin. 5 E thn m drejt, kjo zbatohet n lidhje me pasqyrime q kan tipare logjike.

Prapseprap, ai nuk e fillon do formulim me nj pohim t hollsishm, si, pr shembull, sht e vrtet se .... Meqense dallimi ndrmjet prdorimit prshkrues dhe prdorimit shpjegues nuk ka nevoj t etiketohet gjuhsisht, nj nga detyrat e audiencs marrse sht t prcaktoj nse shprehjet gojore ose shkrimore parashtrohen n mnyr shpjeguese ose n mnyr prshkruese. Rndsia potenciale e ktij dallimi mund t kuptohet nga nj ngjarje q ndodhi n Gjermanin Perndimore. Atje, Jenninger-i, ish Kryetari i Parlamentit t Gjermanis Perndimore, mbajti nj fjalim me rastin e 40 vjetorit t krijimit t Republiks Federale t Gjermanis. N kt fjalim, ai foli pr disa nga tiparet themelore t botkuptimit nazist, mirpo, pa i shnjuar gjithnj kto formulime si citime. Kjo shkaktoi keqkuptimin se ai, n t vrtet, ishte duke shprehur mendimet e veta, me fjal t tjera, se kto formulime ishin shembuj t prdorimit prshkrues, t cilat shprehnin ato fakte q ai besonte se ishin t vrteta. Afrmendsh, fjalimi i tij shkaktoi zhurm t madhe dhe, n fund, Jenninger-it, iu desh t jepte dorheqje nga posti q mbante, mirpo kjo nuk ishte arsyeja e vetme. Pra, dallimi ndrmjet prdorimit shpjegues dhe prdorimit prshkrues sht shum i rndsishm. Citimet n ligjrat t drejt dhe t zhdrejt, ironia, si dhe shum prdorime t tjera t gjuhs, pa prjashtim, mbshteten n ngjashmrin prshkruese, domethn, shprehjet n fjal gjithnj parashtrohen prmes faktit se ato, n mnyr shpjeguese, ngjasin me nj pasqyrim tjetr, qoft n trajt teksti, qoft n trajt mendimi. Prderisa prkthimet jan, gjithashtu, tekste t parashtruara prmes ngjashmris s tyre me origjinalin, del se, n mnyr t natyrshme, ato futen n kategorin e prdorimit shpjegues.

Nga nj pikpamje kryekput teorike, zgjidhja ideale pr teorin e prkthimit do t ishte hipoteza zero, do me thn, se prkthimi sht thjesht prdorim shpjegues me t vetmin ndryshim nga shembujt e tjer t prdorimit shpjegues, i cili buron nga fakti se origjinali dhe i ngjashmi i tij jan n dy gjuh t ndryshme. Tani nj pik e rndsishme lidhur me ngjashmrin shpjeguese sht se ajo nuk sht nocion absolut, por nocion krahasues, domethn, shprehjet, n mnyr shpjeguese, mund t ngjasin me njra-tjetrn n shkall t ndryshme, dhe kjo do t varet nga numri i implikaturave dhe / ose eksplikaturave t tyre t prbashkta. Ta zm se ju ndalon nj i panjohur n rrug dhe bisedoni bashk pr pak koh, ndrsa shoku juaj vazhdon t ec ngadal. Pas ktij bashkbisedimi t shkurtr, ju shpejtoni hapat, arrini shokun, i cili mund tju pyes pr prmbajtjen e biseds. Sikur bashkbisedimi t ket qen i shkurtr sa duhet, ju mund ti jepni shokut tuaj nj relacion fjal pr fjal. Relacioni juaj do t ishte nj shembull i prdorimit shpjegues q prmban nj shkall shum t lart ngjashmrie, si dhe, n t vrtet, do t prfshinte t gjitha implikaturat dhe eksplikaturat e prbashkta me origjinalin. Nga ana tjetr, ju mund ti prgjigjeni shokut tuaj, duke prdorur nj formulim tejet t shkurtr si, pr shembull, Oh, m krkoi ca para. Tani, meqense ky formulim ka t paktn nj eksplikatur ose nj implikatur t prbashkt me origjinalin, n mnyr shpjeguese, ai ngjet me t. Pr shembull, mund t ndodh q i panjohuri t mos e ket thn nj gj t till si Me jepni ca para. Ndoshta ai i ka prshkruar me fjal tejet t goditura dhe rrjedhshm problemet e veta aktuale financiare, duke ju dhn t kuptoni se duhet ta ndihmoni me ca para.

Edhe n kt rast, formulimi juaj prmbledhs do t ngjasonte me origjinalin, ngaq prmban nj nga implikaturat e veta t prbashkta. Me fjal t tjera, prdorimi shpjegues sht nj nocion tejet ndryshueshm, i cili mbulon, pr shembull, relacionin fjal pr fjal t nj seance konference, po aq sa edhe nj prmbledhje e tij me dhjet rreshta n nj gazet t dhn. Nga nj kndvshtrim, kjo ndryshueshmri duket e dshirueshme pr teorin e prkthimit, N fund t fundit, n rrjedhn e kohs termi prkthim, n t vrtet, sht prdorur npr gjuh pr do lloj prcjellje ligjrimi, duke prfshir edhe prmbledhjet. Mirpo, fakti q mbulon nj gam kaq t gjer tekstesh mund t shihet si mangsi, ngaq nuk do t na lejonte t shpjegonim intuitn e prgjithshme se, n nj far mnyre, prkthimi sht dika ndryshe nga perifrazimi ose prshtatja. Sigurisht, ka mundsi q t dal se kjo intuit sht e pakuptueshme, megjithat, ia vlen t shqyrtohet. Ather lind pyetja: Duke marr parasysh faktin se ideja e prkthimit si prdorim shpjegues ndrgjuhsor mund t duket aq e gjer, sa nuk mund ti shrbej ktij synimi, a sht e mundur q t ngushtohet nocioni i ngjashmris shpjeguese, n mnyr t till q ta bj prkthimin qartsisht t dallueshm nga format m t lira t komunikimit ndrgjuhsor?. Nga pikpamja teorike, shtja sht se prdorimi shpjegues si i till duket tejet i turbullt lidhur me llojin ose shkalln e ngjashmris q krkon t ket me origjinalin, domethn, prbashksia vetm e nj implikature ose eksplikature do ti mjaftonte nj teksti n gjuhn marrse, pr t qen i ngjashm me origjinalin n mnyr shpjeguese.

Ajo q do ti plqente gjithkujt t krkonte sht prbashksia e plot e t gjitha eksplikaturave dhe implikaturave, mirpo, si u pa m sipr, kjo sht e pamundur n situata komunikimi dytsore, ngaq shpjegimi i shprehjes varet nga konteksti. A ka rrug tjetr, prmes t cils, t mund t prkufizohej prkthimi n mnyr m t qart? 1.5 Prkthimi i elsave komunikues N pjesn 2 u theksua se krejt kuptimi i nj shprehjeje varet nga konteksti. U tha, gjithashtu, se gjat procesit t interpretimit / shpjegimit, gjith informacioni kontekstual prdoret pr t pasuruar dhe pr t zhvilluar nj pasqyrim semantik, i cili prcaktohet nga tiparet gjuhsore t shprehjes. Ather, a nuk do t ishte e mundur q t formulohej nj teori prkthimi, e cila synon t riprodhoj tiparet semantike t prcaktuara gjuhsisht t shprehjes ose t tekstit burimor? Mirpo, shtja sht se nj prkufizim i till nuk arrin t mbuloj do element pr t cilin duhet t tregohet kujdes gjat prkthimit. Nj arsye pr kt sht fakti se jo t gjitha shprehjet e gjuhs natyrore kan barasvlers semantik n kuptimin gjuhsisht t prcaktuar, pr shembull, nuk arrijn t mbulohen emrat e prvem, prshndetjet, lidhzat e diskursit, onomatopet dhe pasthirrmat. E njjta gj mund t thuhet edhe pr nj numr tiparesh stilistikore, t tilla si, paraskenimi dhe prapaskenimi, kuptimi konotativ i fjalve si, pr shembull, babi n krahasim me baba, ose edhe dallimi ndrmjet pohimeve dhe pyetjeve q krkojn prgjigje me po dhe jo. Asnjri nga kto aspekte nuk do t mbulohej nga nj prkufizim i till, por, sidoqoft, n mnyr fare normale do t quheshin aspekte t rndsishme t prkthimit.

shtja sht se kto aspekte t tjera ngren krye n implikimet kontekstuale t prkthimit. Mirpo, si e kemi vn re, prfshirja e informacionit kontekstual krijon probleme n t gjitha situatat dytsore komunikuese. Mirpo, a nuk sht e mundur t zgjerohet baza teorike e nj teorie t till prkthimi, q t prfshij kto tipare shtes? Pr shembull, a nuk do t mund t shrbente citimi i drejtprdrejt si model pr nj teori t sforcuar prkthimi? Prmes citimeve t drejtprdrejta, prodhohet nj shenj tjetr e fjalis burimore. N nj far kuptimi, a nuk sht e mundur q, n gjuhn e shnjuar, t prodhohet nj shenj tjetr e fjalis n gjuhn burimore, domethn, t prodhohet nj fali n gjuhn burimore, q ka t gjitha tiparet e brendshme t fjalis burimore? Nuk krkohet shum mundim q t kuptohet se kjo krkes nuk mund t mbshtetet gjersisht. Pr shembull, anglishtja ka theks prqass, ashtu si nuk e ka amharaishtja6. Prandaj, prkthimi n amharaisht i nj fjalie n anglisht nuk mund t ndaj, pra, t ket t prbashkt me t, tiparin e theksit prqass (me dallim t theksuar). Kshtu, bhet menjher e qart se ky nocion i ndarjes (prbashksis) s gjith tipareve t brendshme t origjinalit nuk t japin dor pr t br nj prkufizim t hollsishm t prkthimit, domethn, t dyja shtysat nuk do t jen fund e krye t njjta, ngaq u prkasin dy gjuhve t ndryshme. Megjithat, nse ajo q sapo tham sht e drejt, ather rndsia e ruajtjes s tipareve t origjinalit nuk qndron te vlera e brendshme, por te ndikimi q kan n interpretimin e shtyss. Kshtu, megjithse anglishtja dhe amharaishtja nuk ndajn, pra, nuk kan t prbashkt tiparin e theksit prqass, elsi q jep theksi prqass pr interpretimin e shprehjes n anglisht, do me thn, se
6

N origjinal: Amharic (Anglisht): Gjuh Semite, e cila sht gjuha zyrtare e Etiopis.

prbrsi i theksuar del n plan t par, gjithashtu, mund t jepet n amharaisht prmes mjetit sintaksor t ndarjes m dysh. N t vrtet, duket sikur nj nga gjrat m t mrekullueshme t gjuhve sht se, ndrkoh q kan dallime pr sa u prket tipareve konkrete, ato ngjasojn me njra-tjetrn lidhur me elsat q jan gjendje t ofrojn pr interpretimin e nj shprehjeje. Le ti quajm kta elsa, elsa komunikues. Kto shqyrtime, mendime, hapin rrugn e mundsis pr prkufizimin e prkthimit nga pikpamja e elsave komunikues q kan t prbashkt teksti burimor dhe teksti n gjuhn e marrsit. Kushti m i rrept i mundshm duhet t jet q prkthimi t jap t njjtat elsa komunikues si dhe vet origjinali. Pr shkak t lidhshmris me citimin n ligjrat t drejt, le ta quam kt lloj prkthimi si prkthim t drejt. E mira (vetia) e prkthimit t drejt, si ajo (ai) e ligjrats s drejt, do t ishte se i ofron audiencs s gjuhs s prkthimit t gjith elsat komunikues q nevojiten pr t arritur tek interpretimi i synuar i origjinalit. Nj shtje e rndsishme sht, padyshim, se far lloj gjrash mund t mbuloj nocioni i elsit komunikues. Sa pr ilustrim, le t marrim si shembull paragrafin hyrs t romanit t Dikensit Rrfim pr dy qytete (A Tale of Two Cities): (4) It was the best of times, it was the worst of times, it was the age of wisdom, it was the age of foolishness, it was the epoch of belief, it was the epoch of incredulity, it was the season of light, it was the season of darkness, it was the spring of hope, it was the winter of despair, we had everything before us, we had nothing before us, we were all going to heaven, we were all going direct the other way ...

(4) Ishte koha m e mir, ishte koha m e lig, ishte shekulli i e menuris, ishte shekulli i marrzis, ishte epoka e besimit, ishte epoka e mosbesimit, ishte stina e drits, ishte stina e errsirs, ishte pranvera e shpress, ishte dimri i dshprimit, prpara kishim do gj, prpara nuk kishim asgj, t gjith ishim duke shkuar n parajs, t gjith ishim duke shkuar n ferr ... (Prkthimi im) Lidhur me kt pasazh ukovski bn kt koment: Te kjo pjes kemi nj kadenc thuajse poetike. Simetria e tingllimave e prcjell jashtzakonisht mir dhe qart tonin e saj ironik. Prmes krahasimit, ai e ndjen se nj prkthim n rusisht, duke prdorur linjn e mposhtme, i humbet kto efekte: (5) It was the best and worst of times, it was the age of wisdom and foolishness, the epoch of unbelief and incredulity, the time of enlightenment and ignorance, the spring of hope and the winter of despair....7 (5) Ishte koha m e mir dhe m e lig, ishte shekulli i menuris dhe i marrzis, epoka e besimit dhe e mosbesimit, koha e ndriimit t mendjes dhe e injorancs, pranvera e shpress dhe dimri i dshprimit.... (Prkthimi im) ukovski e ndjen se problemi sht se ... [prkthyesi] nuk ka arritur t kap intonacionin e autorit dhe, kshtu, i zhduku fjalt e tij q prcillnin dinamizmin, i cili rrjedh nga ritmi8. Ai fare qart ua atribuon efektin e veant q mundson origjinali tipareve fonetike, t tilla si simetria e tingllimave dhe ritmi.

S. P. Bobrov dhe M. P. Bogoslovskaja, Povest o dvukh gorodakh, Sobranie sochinenii, 1957-1963; vllimi XXII, faqe 6, si citohet te ukovski, 1984, faqe 144. 8 K. Chukovskii, The Art of Translation (prkthyer dhe redaktuar nga Lauren G. Leighton), University of Texas Press, Knoxville,1984, faqe 144.

Ndrkoh, q duket se ktu nuk ka gjasa se toni ironik dhe dinamizmi t jen t kushtzuara nga pikpamja e fonologjis, ne mund t japim nj shpjegim t qart, nse i kushtojm vmendje strukturs sintaksore t shfrytzuar, dhe n kt rast i vetmi dallim qndron tek akti se prthimi kombinon n fjali t vetme t bashkrenditura ato q n origjinal jan ifte fjalish t pavarura. Nj nga efektet e prdorimit t nj vargu t till fjalish t pavarura sht se secila syresh mund t interpretohet si thnie (shqiptes, formulim) m vete, ndoshta duke prcjell jehonat e nj grupi t veant njerzish. N fakt, nj interpretim jehues (si jehon) duket se sht synuar ktu pr dy arsye; s pari, ai zgjidh (zbrthen) kontradiktat e qarta t ndrmjet thnieve (formulimeve, shqiptesave) t Dikensit; s dyti, goditja e thnieve (formulimeve, shqiptesave) jehuese nuk bhet vetm pr t njoftuar se far ka menduar ose thn dikush, por, n mnyr tipike, pr t shprehur nj qndrim ndaj saj. Ktu, dhe forma e strmadhuar e thnieve (shqiptesave, formulimeve), edhe fakti se secila syresh ndiqet nga e kundrta e plot e vet sugjerojn se Dikensi i quante kto vlersime qesharake. Nse kjo sht e drejt, ather mund t arrijm t kuptojm arsyen pse prkthimi i cituar nuk ia del t prcjell ironin, pikrisht ngaq forma e bashkrenditur t jep prshtypjen se secili ift vlersimesh prbn nj thnie (shqiptes, formulim) t vetme paradoksale dhe, rrjedhimisht, dshton n dhnien e elsit pr interpretimin ironik t synuar. Nuk duhen harruar elsat q lindin nga nj varg i gjer tiparesh, si pr shembull, mishrimet semantike, tiparet sintaksore, tiparet fonetike, lidhzat e ligjrimit, shprehjet formula, tiparet stilistikore t fjalve, onomatopet dhe tiparet fonetike q lindin efekte poetike. Rezultati i prgjithshm i vzhgimit duket se sht ai brenda kuadrit t teoris s volis, domethn, nocioni i

prkthimit t drejt, i prkufizuar n kuptimin e elsave t prbashkt komunikues, sht i dobishm dhe lejon trajtimin e qart t shum problemeve t prkthimit, duke prfshir edhe ato m delikatet, si efektet poetike, pr t cilat shpesh sht mtuar se qndrojn prtej analizs objektive. 1.6 Prkthimi, besnikria dhe komunikimi i suksesshm Pra, duket se kemi arritur n dy mnyra t mundshme t prkufizimit t prkthimit: nga njra an, kemi nocionin e prkthimit t drejt, t orientuar kah shtysat, relativisht t plot; nga ana tjetr, kemi nocionin shum m t gjer t prdorimit interpretues, t cilit mund ti referohemi si prkthim i zhdrejt, prkundrejt prkthimit t drejt. Gjendja n t ciln ndodhemi mund t quhet e pranueshme nga nj pikpamje praktike, por, nga nj pikpamje teorike, t paktn, dy probleme mbeten: s pari, nocionit t elsit komunikues, edhe pse i dobishm, i mungon nj prkufizim i qart; dhe, s dyti, mbetet e paqart arsyeja pse duhet t ekzistojn dy mnyra t tilla pr prkufizimin e prthimit, dhe jo tre, katr ose njzetepes syresh. Pr tu dhn prgjigje ktyre pyetjeve, fillimisht, le tu hedhim nj vshtrim t shkurtr citimeve n ligjrat t drejt dhe t zhdrejt. Ksaj here do t krkojm t zbulojm se cilat jan kushtet q mund t na ojn te komunikimi i suksesshm. Duke filluar me citimet n ligjrat t zhdrejt, si nj shembull t prdorimit interpretues, do citim n ligjrat t zhdrejt krijon supozimin e besnikris. Prcjellsi i ligjrats (ligjruesi) krijon supozimin se interpretimi q synon t prcjell ngjan gati nj qind pr qind me interpretimin e origjinalit n aspekte e

volis. Ky supozim besnikrie sht nocion i prejardhur. Ai buron nga natyra e prdorimit interpretues, nga njra an, dhe nga parimi i volis, nga ana tjetr; si shembull i prdorimit interpretues, nj citim i zhdrejt prdoret duke u mbshtetur n vetin e ngjashmris interpretuese me origjinalin; prmes parimit t volis, ai krijon nj supozim q interpretimi i ofruar do t jet si dhe sa duhet i volitshm n kushtet e prpunimit optimal. Pra, shohim se teria e volis vjen s bashku me nocionin e gatshm t besnikris, i cili ekziston mnyr t pavarur nga prkthimi. Kshtu, kur komunikuesi angazhohet n citim t zhdrejt, ai do t priret t prcjell ato mendime t interpretimit t origjinalit, t cilat beson se jan si dhe sa duhet t volitshme, si dhe do t shprehet n mnyr t till q audienca marrse t jet n gjendje ti rimarr ato mendime n prputhje me parimin e volis. Gjith i duhet t bj audiencs marrse sht t vazhdoj me prpunimin, domethn, ajo mund t pres se, duke prdorur supozimet kontekstuale n dispozicion, interpretimi i par, n pajtim me parmin e volis, do t jet ai i synuari nga prcjellsi i ligjrats (ligjruesi)9. Pr sa i prket citimit n ligjrat t drejt, shtjet duket se qndrojn krejt ndryshe: audienca marrse thjesht nuk mund t prdor supozimet m t pranueshme kontekstuale pr t arritur n nj interpretim autentik; prkundrazi, me qllim q t rimarr interpretimin e synuar t origjinalit, asaj do ti duhet t shfrytzoj supozimet kontekstuale t parashikuara nga prcjellsi burimor. Kjo pik jo vetm q sht brenda arsyes, por dhe i pranuar m s miri n qarqet letrare; nj nga parakushtet e interpretimit letrar autentik sht rindrtimi i mjedisit (sfondit) historik, kulturor, dhe sociologjik , brenda t cilit sht krijuar pjesa (vepra) letrare.
9

Gjat prdorimi interpretues, supozimet kontekstuale t shfrytzueshme pr audiencn mund t prfshijn edhe supozimet rreth pasqyrimit burimor.

Gjegjsisht, do t pritej q ky parim i njjt t zbatohej edhe n veprat e prkthyera, sidomos t atyre q synojn t ndjekin origjinalin me vrtetsi. uditrisht, n rrethet e prkthimit, rndsia e ksaj krkese nuk sht kuptuar me t vrtet. Veprat e prkthyera kritikohen rregullisht, ngaq nuk arrijn t prcjellin nnkuptimet q vrtet varen nga shfrytzueshmria e kontekstit burimor. Nse nga citimet n ligjrat t drejt krkohet plotsimi i t njjtave krkesa (kushte), ather dikush q dshiron t citoj Shekspirin do ta formulonte citimin n mnyr t till q audienca marrse t mund ta interpretonte drejt, pra, pa gabime, pavarsisht nga ndryshimi ndrmjet formimit kulturor (sfondit, mjedisit shoqror) t tyre dhe formimit kulturor (sfondit, mjedisit shoqror) t audiencs dhnse. Kjo situat disi absurde ka lindur nga kuptimi i pamjaftueshm i natyrs s gjuhs dhe komunikimit. E thn n mnyr m specifike, kto supozime duket se i kan rrnjt te pikpamja mbi modelin e kodit t gjuhs dhe t komunikimit. Sipas ksaj pikpamjeje, prcjellja e suksesshme e mesazhit burimor varet nga prdorimi i sakt i kodit dhe, kshtu, nse prkthimi shkakton keqkuptime, shkaku m i mundshm do t ishte gabimi shifrues nga ana e prkthyesit. Mirpo, edhe sikur shtysa t jet e shifruar, n komunikimin njerzor ajo nuk prcjell dot interpretim pa kombinimin tregues (konkludues, rrjedhs) me nj kontekst t caktuar. N komunikimin siprfaqsor, ekziston nj raport shkaksor ndrmjet shtyss, kontekstit dhe interpretimit, t vendosur nga parmi i volis, dhe besohet se pamundsia pr t kuptuar kt ndrvarsi ka qen njri nga shkaqet kryesore t amullis n debatin mbi prkthimin, n mos shkaku kryesor i saj.

N t vrtet, nj pranim i qart i ksaj lidhjeje shkaksore i hap rrugn nj shpjegimi koherent t qart t prkthimit, dhe ky shpjegim do t prfshij nocionin e prkthimit t drejt brenda kuadrit t prdorimit interpretues. Le ti qasemi ksaj zgjidhjeje drejtprsdrejti prmes ktij prkufizimi t ri t mposhtm t prkthimit t drejt: (6) Prkthimi i drejt Nj thnie (shqiptes, formulim) e gjuhs marrse (gjuhs s prkthimit) sht prkthim i drejt i nj thnieje (shqiptese, formulimi) t gjuhs burimore (gjuhs s origjinalit) vetm dhe vetm nse synon t ngjasoj plotsisht me kt t fundit n mnyr interpretuese. Me qllim q t kuptohet se si ky prkufizim lidhet me nocionin ton t mparshm t prkthimit t drejt, le t shohim m nga afr se far nnkupton. Para s gjithash, ai e prkufizon prkthimin n mnyr t pavarur nga konteksti potencial i marrsve. N t vrtet, ai e prkufizon at lidhur me kontekstin e parashikuar nga autori burimor. Kjo rrjedh nga fakti se interpretimi i synuar i nj teksti t dhn nuk mund ti prcillet n mnyr arbitrare asnj audience, pavarsisht nga mjedisi i tyre njohs, por krkon q audienca e shnjuar ta prpunoj at n lidhje me kontekstin e parashikuar n origjinal. Kjo do t thot se supozimi i ngjashmris s plot interpretuese mund t merret si i qndrueshm vetm n lidhje me kontekstin burimor, dhe ne sapo pam se kjo nuk sht aspak krkes e jashtzakonshme, edhe pse n mosprputhje me nj pikpamje gjersisht t pranuar n fushn e prkthimit.

Ky nnkuptim i par ka dy efekte shum rndsishme. Nga pikpamja e audiencs marrse, kjo do t thot se ajo mund t pres t nxjerr nj interpretim autentik t prkthimit vetm n lidhje me kontekstin burimor. Me fjal t tjera, nse ata duan t zbulojn interpretimin burimor, prgjegjsia bie mbi ta pr tu njohur me mjedisin njohs t origjinalit. Pra, ka mundsi q, parimisht, t prcillet interpretimi burimor i synuar nga prkthimi, si del gjat qasjeve t diskutuara n pjesn 4, por krkon q prkthimi t prpunohet n lidhje me kontekstin burimor t parashikuar (t parafytyruar). Nga pikpamja praktike, kjo do t thot se, n prgjithsi, prkthimi i drejt mund t ket nevoj t interpretohet n mnyr krejt t ndryshme nga prkthimi i zhdrejt, ashtu si citimet n ligjrat t drejt kan nevoj t interpretohen ndryshe nga citimet n ligjrat t zhdrejt10. Gjegjsisht, nga pikpamja e prkthyesit, kjo do t thot se ai nuk ka nevoj t prshtat tekstin e prkthyer, pr t shmangur keqkuptimet q kan gjasa t lindin nga dallimet kontekstuale, ngaq ai mund t punoj duke u nisur nga supozimi se prkthimi do t interpretohet lidhur me kontekstin burimor. N t vrtet, ai nuk duhet t bj prshtatje t tilla sepse, nse prpunohen n kontestin burimor, prshtatje t tilla do t onin te nj interpretim i ndryshm nga ai i origjinalit. Pra, supozimi i ngjashmris s plot interpretuese prjashton shpjegimin (shtjellimin) e informacionit t nnkuptuar (t padyshimt), prmbledhjen (t shprehurit shkurtimisht) dhe ndryshime t tjera t prmbajtjes s sakt. Mirpo, prthimi i drejt mbart jo vetm prmbajtjen e sakt, por edhe prcakton tiparet e tjera t tekstit t prkthyer. Srish kjo rrjedh nga ndrvarsia shkaksore e shtyss, kontekstit dhe interpretimit, domethn, me qllim q t arrihet ngjashmria e plot interpretuese, teksti i prkthyer do t duhet t
10

Se sa i ndryshm do t jet prpunimi i prkthimeve t drejta varet nga shkalla e ndryshimit t midis mjedisit njohs t audienc s shnjuar (t gjuhs s prkthimit) dhe atij t audiencs s parashikuar n tekstin burimor.

prcjell jo vetm t njjtat shtjellime (shtjellesa, saktsi) si origjinali, por edhe nnkuptesat e tij dhe, kshtu, ai do ti ket t gjitha tiparet q nevojiten pr ti prcjell kto nnkuptesa, po ashtu. Dhe ktu kemi nyjn (hallkn) lidhse me prkufizimin e mparshm t prkthimit t drejtprdrejt, pra, ajo q u prpoqm t kapnim prmes intuits me ann e nocionit t elsave komunikues sht pikrisht ky aspekt shkaksor i shtyss, do me thn, potenciali i saj pr t prcjell interpretimin e synuar t origjinalit n mjedisin njohs t marrsit. Pra, elsat komunikues duhet ti ruajn t gjitha ato tipare t origjinalit, q ndikojn n interpretimin e tij, megjithse, pa krkuar identitet n ato tipare, dhe gjithashtu duhet q t jen t pavarur nga konteksti i gjuhs marrse (gjuhs s prkthimit). Ky prkufizim rrok t gjitha kto karakteristika, dhe kt e bn, pa u mbshtetur n nocionin e elsit komunikues. Kjo do t thot se nocioni i elsit komunikues nuk ka status teorik, megjithse mund t jet shum i dobishm pr prkthyesin, si koncept ndihms n punn e tij praktike. Pra, ai mund ta vlersoj prkthimin e vet prmes krahasimit t elsave komunikues. Ky prkufizimi na lejon gjithashtu t nxjerrim n pah nj ndryshim shum t rndsishm ndrmjet citimit n ligjrat t drejt dhe prkthimit t drejt, pr far nuk kemi folur ende. N parim t paktn, citimi n ligjrat t drejt mund t prodhohet pa kuptuar plotsisht interpretimin e synuar burimor, thjesht duke prodhuar shenjn tjetr t t njjtit tip fjalie. Kshtu, nj fmij mund t raportoj nj thnie (shqiptes, formulim) fjal pr fjal pa kuptuar plotsisht thelbin e kuptimit q synon t prcjell. N rastin e prkthimit t drejt, kjo sht e pamundur, domethn, prkthyesi nuk mund t prodhoj nj tekst n gjuhn e prkthimit, i cili i ngjan tekstit n gjuhn e origjinalit n mnyr interpretuese, pa rimarr vet fillimisht

interpretimin e plot t ktij teksti n gjuhn e origjinalit. Kjo sht e vrtet edhe pr sa i takon shpjegimit t mbshtetur n elsat komunikues t prkthimit t drejt. Prthyesi nuk mund t prcaktoj nse nj tipar i dhn i origjinalit sht els komunikues, pa ditur far efekti, nse ka t till, synonte t kishte tek interpretimi burimor. Kjo, nga ana e vet, do t thot se ai fillimisht duhet t gjej se cili ka qen interpretimi i synuar i origjinalit. Kshtu, shohim se ky arsyetim i teoris s volis shpjegon krkesn e prgjithshme n prkthim, domethn, q prkthimi parakupton kuptimin e thell t interpretimit t synuar t origjinalit. Nuk sht e vshtir t kuptohet se kjo zbatohet edhe n lidhje me prthimin e drejt. Si kemi theksuar m sipr, prkthimi i zhdrejt mbshtetet n nocionin e ngjashmris interpretuese, rrjedhimisht, edhe parakupton kuptimin, kapjen e kuptimit, t interpretimit t synuar n tekstin e gjuhs s origjinalit. Dhe tani mund t kuptojm se prkthimi i zhdrejt dhe prkthimi i drejt nuk ndryshojn aq shum, sa dukej n fillim, domethn, t dy dalin se jan shembuj t prdorimit interpretues. Me fjal t tjera, nocioni i prdorimit interpretues jep nj shpjegim t njsuar si pr prkthimin e drejt, ashtu edhe pr prthimin e zhdrejt. Dallimi themelor ndrmjet tyre sht se prkthimi i drejt i mshon ngjashmris s plot interpretuese, ndrsa prkthimi i zhdrejt parakupton vetm ngjashmri t sakt n drejtime t volitshme. Sipas mendimit ton, pranimi se prkthimi varet nga ngjashmria interpretuese ka pasoja me ndikim t madh te njerzit q merren me prkthimin automatik (t mbshtetur n programe t posame kompjuterike) dhe, n shkall t gjer, punojn duke u mbshtetur n parmin e tejshifrimit (transkodimit). Nse teoria e volis sht e drejt, ather progresi n drejtim t prkthimit plotsisht t sakt do t krkoj programe q mund t nxjerrin dhe t krahasojn interpretimin e

teksteve, far, mes t tjerash, parakupton se ato mund tu bjn ball faktorve t volis. Pr sa i prket pyetjes pse duhet t ekzistojn vetm kto dy nocione t prkthimit, prgjigja duket se buron drejtprsdrejti nga kuadri i teoris s volis. Ngjashmria interpretuese mbulon gjith hapsirn e plot, q nga mospasja e asnj lloj ngjashmrie, deri te ngjashmria e plot. Mirpo, ndrkoh q nuk ekziston nj pik parimore ndarjeje n skajin e poshtm, kufiri i eprm sht qartas i prkufizueshm (i prcaktueshm), domethn, si ngjashmria e plot. Prandaj, nuk sht befasuese se duhet t ekzistojn dy nocione t dallueshme t prkthimit, q prputhen prkatsisht me nocionin e prgjithshm t ngjashmris interpretuese, si dhe me kufizimit q ai mbart n vetvete. Nj shtje e ngritur m sipr lidhet me paqartsin e nocionit t prkthimit t zhdrejt. Pra, si mund punohet duke u mbshtetur n nocionin e prkthimit, i cili prfshin do gj, q nga formulimi prmbledhs, deri te parashtrimi i zgjeruar i interpretimit burimor? A nuk duhet zbrthyer n pjes kjo madhsi e vazhduar, duke krijuar nnlloje t prshtatshme? Ksaj pyetjeje mund ti jepen dy prgjigje: S pari, ndrkoh q padyshim mund t bhen prpjekje, pr t dalluar lloje t ndryshme t prkthimit t zhdrejt, nj tipologji e till gjithnj do t ishte arbitrare, ngaq t gjitha mnyrat e zbrthimit n pjes t nj madhsie t vazhdueshme jan pa prjashtim arbitrare. S dyti, ndrkoh q kjo tipologji mund t jet interesante nga pikpamja prshkruese, nuk sht e nevojshme pr t siguruar suksesin komunikues prmes prkthimit t zhdrejt. Prkthimi i zhdrejt, si do shembull tjetr i

prdorimit interpretues, vjen me parakuptimin e besnikris, domethn, prkthyesi e paraqet prkthimin vet me supozimin se interpretimi i tij ngjet mjaftueshmrisht me origjinalin n ato fusha (drejtime, aspekte) q lidhen me audiencn e shnjuar. Akti i komunikimit ka sukses (prmbushet) n rastin kur prthimi i prmbahet ktij supozimi, dhe del se sht i pamjaftueshm (i mangt) n rastet kur nuk i prmbahet ktij supozimi. Ajo q duhet t bj prthyesi, me qllim q t komunikoj n mnyr t suksesshme, sht arritja tek interpretimi i synuar i origjinalit dhe pastaj prcaktimi se n far drejtimesh (fushash, asketesh) prthimi i tij duhet ti ngjaj origjinalit, me qllim q t jet n prputhje me parimin e volis pr audiencn e tij t shnjuar me mjedisin e vet njohs. Nuk krkohet asgj m tepr se sa kaq. N t vrtet, duket se rregullat, parimet dhe udhzimet e shumta, q jan propozuar pr prkthimin e llojeve t ndryshme, jan t gjitha zbatime t parimit t volis. Nuk sht e vshtir t kuptohet se secili nga kta rregulla sht zbatim i parimit t volis, duke lexuar rrokje pr rrokje ato aspekte t origjinalit, t cilat prkthyesi duhet ti ruaj pr nj audienc t caktuar, me qllim q prkthimi i tij t ngjasoj mjaftueshmrisht me origjinalin n ato drejtime (fusha, aspekte) q lidhen me t (audiencn). Ndoshta kjo sht nj nga tiparet m t rndsishme t zgjidhjes s propozuar ktu, domethn, nocioni i prkthimit thjesht si prdorim interpretues ndrgjuhsor sqaron parashikimet se pr far nj prkthim do t jet i prshtatshm n fardo situate t dhn, pa u mbshtetur n copzime (zbrthime, thyerje) tipologjike11.
11

Kjo nuk do t thot se rregullat e prkthimit q, pr shembull, bjn prgjithsime tipologjike t tekstit nuk jan t dobishme, sidomos pr prgatitjen e prkthyesve. Mirpo, ajo q duhet t mbahet mir parasysh sht se rregulla t tilla jan t vlefshme vetm pr aq koh sa jan zbatime t mirqena (t vyera, me baz) t parimit t volis. Me fjal t tjera, do rregull i till mund t ket nevoj q t lihet mnjan, nse kt e krkon prputhja

1.7 Mbi kufizimet e prkthimit t drejt Tani, nga pikpamja teorike, mund t duket fare mrekulli t prkufizosh prkthimin e drejt me terma absolut, por far ti bjm realitetit t rregullt t gjuhve t zakonshme? A mund t supozohet se prkthimi i drejt n prgjithsi sht i arritshm, domethn, se ai mund t arrihet pr do tekst ose thnie (shqiptes, formulim) ndrmjet fardo ifti gjuhsh? Nse jo, ather far vlere ka ky nocion? Kjo pyetje na sjell te shtja e prthyeshmris, e cila, nga ana vet, do t oj te shtja e dashamirsis. Ktu nuk mund t merremi me kt, ngaq do krkonte nj disertacion m vete. Personalisht, besoj se ka arsye t qndrueshme q t supozohet se, n prgjithsi, edhe prthyeshmria nuk ekziston, t paktn n kuptimin e plot t prkthimit t drejt. Mirpo, duket se pak varet nga prgjigja ndaj ktyre pyetjeve, pr sa i prket shpjegimit ton, sepse prkufizimi yn varet nga supozimi, por jo nga garancia e suksesit. Parimi i volis nuk thot se komunikuesit prodhojn domosdoshmrisht shtysa relevant t knaqshm, me fjal t tjera, ai nuk garanton suksesin e aktit t komunikimit; megjithat, ai prmbush kushtin pr komunikim t suksesshm. Pr shkak t s njjts karakteristik, supozimi i ngjashmris s plot n prkthimin e drejt nuk garanton suksesin e tij, por prmbush kushtet pr suksesin e tij. E thn m sakt dhe konkretisht, ai specifikon se nj prkthim i drejt do t jet i suksesshm vetm dhe vetm nse prcjell interpretimin e origjinalit, kur interpretohet n raport me kontekstin burimor. Nse nuk arrin ta
me parimin e volis pr nj audienc t dhn.

bj kt, ather nuk ka mundur ti prmbahet supozimit t vet dhe rrezikon t shndrrohet n keqinterpretim. N kt mnyr, prkufizimi i prkthimit t drejt jep kornizn e referimit pr vlersimin e vet dhe, n t njjtn koh, shpreh shkoqur dhe qart rreziqet q mbart prkthimi i drejt, domethn, supozimi i ngjashmris s plot interpretuese u jep t drejt marrsve lidhur me pranimin maksimal si t vrtet t ngjashmris. Rrjedhimisht, ka gjasa q ata t nxjerrin konkluzione nga t gjitha llojet e detajeve stilistikore ose t tjera t tekstit t prkthyer. N t njjtn koh, dallimet gjuhsore mund t pamundsojn arritjen e ngjashmris s plot interpretuese dhe, rrjedhimisht, shpjegimi yn parashikon se, n raste t tilla, disa nga konkluzionet e marrsve do t jen t gabuara dhe se, pa njohjen e gjuhs burimore, marrsit nuk do t jen n gjendje ti zbulojn kto keqinterpretime, po t mos e ket paralajmruar prkthyesi marrsin pr probleme t tilla. Ky parashikim duket se kap pikrisht at q ndodh n praktik, domethn, n shkalln q dallimet gjuhsore ndrmjet gjuhs s marrsit dhe gjuhs burimore pamundsojn ngjashmrin e plot interpretuese, interpretimet e prkthimeve gjithnj do t dallojn nga interpretimi burimor, edhe nse marrsit kan treguar kujdesin m t madh t mundshm pr tu njohur me kontekstin historik, kulturor, shoqror, etj., t origjinalit, dhe, rrjedhimisht, marrsit, n prgjithsi, kan nevoj t kujtojn se prkthimi nuk sht origjinali, madje as n prkthimin e drejt12. Duhet t theksohet se brenda kuadrit t komunikimit t siprfaqshm inferencial, kuadri i referimit shtrihet gjithashtu deri te mnyra e t shprehurit, duke supozuar se shtysa e prdorur sht m kursimtarja pr t prftuar interpretimin e synuar, domethn, at t origjinalit te marrsi. Kjo do t shpjegonte disa intuita rreth panatyrshmris ose fjalprfjalshmris
12

Do t dukej m realiste q ta riprkufizonim prkthimin e drejt si mtes t supozimit t ngjashmris interpretuese maksimale n vend t ngjashmris s plot interpretuese. Mirpo, nocioni i ngjashmris interpretuese maksimale nuk sht prkufizuar, dhe nj riprkufizim i till do t dukej se do ta errsonte pikrisht kt q sapo tham, domethn, se keqinterpretimet kan gjasa t lindin n prkthimin e drejt sa her q dallimet gjuhsore e pamundsojn ngjashmrin e plot interpretuese.

(liberalizmit); pr shembull, prdorimi i strukturave sintaksore t pazakonta, madje gramatikisht t gabuara, priret ta bj shtysn e gjuhs s marrsit m t kushtueshme pr tu prpunuar; nse ktyre ndrlikimeve nuk u ulet pesha (rndsia) prmes rritjes se volis n lidhje me interpretimin e synuar, ato do ta bnin shtysn shum pak optimalisht t prshtatshme. Ngjashmrisht, n rast se prkthyesi nuk arrin t ruaj t gjitha eksplikaturat dhe implikaturat, por i duhet t przgjedh, prputhja me parimin e volis do t krkonte q ai ti jepte rndsi nj prkthimi q do t arrinte optimumin e volis. Ksisoj, edhe n situata ku suksesi i plot nuk sht i mundshm pr shkak t dallimeve gjuhsore, shpjegimi yn bn parashikime lidhur me prkthimin e knaqshm. N t vrtet, nuk ka arsye apriori pse nj prkthyes duhet t zbatoj, pr shembull, metodn e prkthimit t drejt n mnyr t qndrueshme gjat gjith tekstit. Kshtu, ai mund t synoj arritjen e ngjashmris s plot n disa pjes t tekstit, por mund t tregohet m pak ambicioz n lidhje me pjest e tjera. Megjithat, ajo q ai duhet t marr parasysh gjat gjith kohs sht se, fardo q t bj, do t ndikoj n suksesin ose dshtimin e prkthimit t tij. kjo rrjedh nga ndrvarsia e mjedisit njohs, shtyss dhe interpretimit. Kjo do t thot se shpjegimi i prkthimit i dhn ktu nuk sht normativ, domethn, nuk i tregon prkthyesit se far duhet t bj. Madje, nuk sht as prshkrues, domethn, nuk u mshon mnyrave se si mund t karakterizohen llojet e ndryshme t prkthimit. Prkundrazi, ai synon t jet shpjegues: ai synon t shpjegoj se si njerzit mund t komunikojn prmes prkthimit, si dhe cilat jan kushtet pr realizimin e suksesit komunikues. Nj kuptim m i mir i ktyre kushteve do ta ndihmoj prkthyesin t arrij m shum suksese n prmbushjen e detyrs s tij; do ta ndihmoj at t parashikoj keqkuptimit e mundshme, si dhe t marr masa ti shmang ato n mnyr t efektshme.

Do t mjaftoheshim ktu duke prmendur nj mjet t qart q mund t prdor prthyesi pr t arritur suksesin komunikues; kjo sht t informoj audiencn e tij qart se far sht duke u prpjekur t arrij. Duket se shumica e kritikave t bra kundr prkthimeve pengohen pikrisht n kt pik, domethn, synimet e prkthyesit nuk i plotsojn pritshmrit (shpresat) e audiencs s shnjuar (t gjuhs s prkthimit) dhe, ksisoj, buron keqkomunikimi. Pra, n vend q t mjaftohet duke shkruar etiketn prkthim diku n ballin t librit, nj etiket tashm e pranuar nga t gjith, prkthyesi mund t rris perspektivat pr komunikim t suksesshm nse kujdeset q ti shpjegoj audiencs s vet se far sht duke u prpjekur pr t arritur. Por, n rastin e prkthimeve letrare, sidomos t poezis, a do mund ta bnte kt, pa e ditur se sht letrarja edhe si dukuri, edhe si els komunikues?