3.

Prosa medieval

1. Reflexións sobre as circunstancias de creación e o

corpus que integra a nosa prosa galega medieval.
Diferentes visións
1.1. Delimitación do corpus
No que se refire ao corpus de textos da prosa galega medieval, atopamos
dúas posturas entre os diferentes estudosos:
1) Consideración dos textos producidos en Galiza e en Portugal.
2) Consideración só dos textos producidos en Galiza, xa que o achegamento á
prosa debe facerse desde parámetros diferentes dos da lírica:
a) Lingua: o galego non é a lingua usada para a prosa e toda a Península, xa
que en Castela usábase o castelán.
b) Estética: a lírica seguía estritos parámetros estéticos e ideolóxicos en
territorios moi diferentes, mentres que a prosa non.
c) Cronoloxía: a lírica cultívase ata 1350, mentres que na prosa atopamos
obras ata 1468 (Crónica de Santa María de Iria) e ademais non hai unha
continuidade cronolóxica (non existía unha escola, coma na lírica).

Imos seguir a segunda postura, de xeito que nos atoparemos cun corpus
de textos bastante reducido, non só por renunciar aos textos portugueses, senón
tamén por:
a) Perda de documentos por diferentes motivos (guerras, etc.).
b) Proximidade lingüística co castelán e o portugués, que puido inhibir a
necesidade de escribir prosa en galego.

1.2. Carácter dos textos

1) A maioría dos textos son traducións, algo moi común na Europa da
época (en especial no que se refire a textos de ficción).
2) Tamén atopamos textos históricos orixinais, vinculados a interese
político e que axudan a crear a conciencia de pertenza a unha comunidade
nun momento no que se estaban iniciando os procesos de construción das
nacionalidades.

1.3. Centros de produción

1) Cortes rexias: Galiza ten en poucos momentos unha corte rexia residente,
polo que a produción de prosa en galego na corte é escasa.
2) Igrexa: usaba fundamentalmente o latín, polo que tampouco amparou a
produción de prosa en galego.
3) Cortes nobiliarias, que amosan o interese da sociedade galega por
manterse ao día nos diferentes ámbitos do coñecemento (historia, ciencia,
narrativa, etc.).

1 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

2. A produción prosística
1.1. Os textos de carácter xurídico
1.1.1. Tradución do Código de las siete partidas
1) Cronoloxía: o orixinal foi escrito entre 1256 e 1265, pero tarda moito en
entrar en vigor.
2) Contido: é o código xurídico medieval máis importante, no que Afonso
X asume o dereito romano, desprazando o xermánico (vixente ata entón).
3) Estrutura: está dividido en 7 partes, as partes en títulos e estes en leis.
4) Traducións:
a) 6 versións galegas.
b) 2 traducións problemáticas en canto á lingua, unha con trazos leoneses e
outra con trazos portugueses.

1.1.2. Tradución do Fuero real de Castilla

1) Cronoloxía: o orixinal foi escrito entre fins do s. XIII e comezos do XIV.
2) Traducións:
a) Tradución galega: 1 folio.
b) Tradución portuguesa completa do s. XIII.

1.1.3. Tradución de Flores de derecho

1) Cronoloxía: o orixinal foi escrito entre fins do s. XIII e comezos do XIV.
2) Contido: compendio de dereito procesual realizado por Jacobo Ruiz
(Jacobo de las leyes).
3) Traducións:
a) Tradución galega: 2 folios consecutivos en pergamiño.
b) Tradución portuguesa do s. XIII.

1.1.4. Tradución do Fuero Juzgo

1) Contido: compilación xurídica desde os reis godos.
2) Traducións: 6 folios de pergamiño descubertos por López Ferreiro, quen
dubida no que se refire á lingua por mor da mestura de trazos galegos e
casteláns.

1.1.5. Tradución do Ordenamento de Alcalá de 1348

1) Cronoloxía: o orixinal foi escrito entre mediados do s. XIV e o XV.
2) Contido: compendio xurídico da época de Afonso XI.

***

2 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

Ao lado desta prosa xurídica existía tamén unha prosa documental ou

tabeliónica (testamentos, cesións de terras, etc.) á que non lle podemos outorgar
carácter literario.
1.2. A historiografía
Entre os textos historiográficos conservamos traducións (Grande e
General Estoria e Crónica Geral e Crónica de Castilla) e obras orixinais (Crónica
de 1404 e Crónica de Santa María de Iria).

1.2.1. Grande e General Estoria

1) Texto orixinal:
a) O orixinal pretendía ser unha historia universal, pero só chega ata o Novo
Testamento (a 6ª idade segundo Santo Agostiño1).
b) O texto orixinal en castelán perdeuse, pero conservamos outro texto
castelán do século XV, que probablemente teña como base a tradución
galega conservada. Tamén se conservan fragmentos dun códice portugués
tardío.
c) Fontes:
 Biblia, a máis importante.
 Patrística.
 Historiadores e poetas latinos.
 Historiadores franceses, coma P. Coméstor.
 Autores árabes.
 Autores ibéricos, coma Paulo Orosio, Hidacio ou Isidoro de Sevilla.
d) Principais características:
 Mestura do real e o fantástico, tomando todo como verdade histórica.
 Transmisión dun saber enciclopédico, non só histórico (7 artes liberais).
e) Contido:
 Está incompleta, aínda que Afonso X traballou nesta obra desde 1272
ata a súa morte, en 1284.
 Comprende desde a Creación do mundo ata o Novo Testamento,
ordenando o contido por anos.

2) Tradución galega:
a) Data da 1ª ½ do s. XIV, probablemente realizada durante o reinado de
Afonso XI (1312-1350).
b) Atópase nun manuscrito en pergamiño e en letra gótica minúscula na
Biblioteca do Escorial.
c) 153 folios a dúas columnas e a dúas caras (recto e reverso), unha
disposición común na época.
d) Autor descoñecido, aínda que nas glosas marxinais menciónase a Nuno
Freire, que podería ser o copista, o redactor ou o mecenas. Segundo o
historiador Emilio González López podería corresponderse cun fidalgo
relacionado con Afonso XI.
e) Contido: chega só ata a metade do 7º libro (22 capítulos iniciais).
Acaba no relato da loita entre Xacob e o anxo (3ª idade segundo Santo

1
Santo Agostiño divide o mundo en 6 idades, a 6ª comprendería a súa época ata o Xuízo Final.

3 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

Agostiño). É probable que isto se deba a que partiu dun manuscrito

incompleto. O contido de cada libro é:
 Libro I (1ª idade): creación Paraíso terreal, creación da muller,
sucesores de Adán e Noé, aparición dos diferentes oficios...
 Libros II – III (2ª idade): diluvio, arca de Noé, descendentes de Noé,
partes nas que se divide o mundo, linguas de Europa, reis do mundo...
 Libros IV – VII (3ª idade): Abraham e Sara, reis de Exipto, destrución
de Sodoma e Gomorra, reis de Grecia...
f) Edición: foi editada por Ramón Méndez López co apoio económico da
Universidade de Oviedo.

1.2.2. Crónica Geral e Crónica de Castilla > Crónica

Geral Galega
1) Texto orixinal: non é unha tradución universal, senón que comprende a
historia peninsular desde Ramiro I (rei de Asturias e León) a Sancho IV (que
se levantara en armas contra o seu pai, Afonso X), aínda que xa se nome ao rei
Fernando IV.

2) Tradución galega:
a) Manuscritos:
 Biblioteca Nacional de Madrid:
 É o manuscrito máis amplo.
 Data de fins do s. XIII ou comezos do XIV (reinado de Fernando IV,
1295-1312).
 Consta de tres partes:
• Tradución da Crónica General.
• 2 folios cunha versión do Liber regnum, en letra diferente.
• Tradución da Crónica de Castilla.
• Tradución da Crónica particular de San Fernando, que atinxe ao
reinado de Fernando III, o Santo.
 Transcendencia:
• É moi antigo.
• É a base doutras crónicas:
- Crónica Geral de 1344, de D. Pedro de Barcelos.
- Crónica de 1404.
 Biblioteca da Universidade de Salamanca:
 Data do s. XV.
 Contido: só ten a tradución da Crónica General.
 Ramón Lorenzo considera que é unha copia do anterior ou ben que
puido existir unha copia intermedia.
 Existen moitas coincidencias entre os dous manuscritos, pero tamén
diferenzas no referente á corrección de erratas e á actualización da
lingua.

b) Proceso de tradución (manuscrito da Biblioteca Nacional de Madrid):

 A primeira parte en traducirse foi a Crónica de Castela:
 Folios: 91 – 221.

4 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

 Período histórico: 1037 (Fernando I) – 1230 (Afonso IX).

 Inclusión duns apuntamentos sobre o reinado de Fernando III e nos
que xa se menciona a Fernando IV, que son riscados e engadidos á
Crónica particular de San Fernando (colocándose, polo tanto, ao
final da tradución).
 Tradución do Liber regnum:
 Folios: 89 (verso) – 90 (vers).
 Letra diferente.
 Contido: reis godos, invasión árabe, restos da monarquía visigoda.
 Mestura de elementos reais e fantásticos.
 Tradución da Crónica de General:
 Folios: 1 – 88.
 Contido: cronoloxicamente contén os primeiros acontecementos (842
– 1037), pero é a última parte en traducirse.
 Falta a primeira parte da tradución (22 folios iniciais), que contería
as historia dos reis godos e a reconquista ata o reinado de Ramiro I
(842).
c) Edición crítica de Ramón Lorenzo en dous volumes, que inclúen o texto e
un glosario (1977, 1975).

1.2.3. Crónica de 1404

1) Características xerais:
a) É unha compilación histórica.
b) Está escrita orixinariamente en galego, non é unha tradución.
2) Manuscritos:
a) Manuscrito da Biblioteca Menéndez Pelayo de Santander:
 Data dos inicios do s. XV.
 Soporte: pergamiño.
 Folios: 162 a dúas columnas.
 Estado de conservación: faltan bastantes fragmentos.
 Contido: desde a historia de Fernán González de Castela (creador do
Reino de Castela) ata a conquista de Valencia polo Cid.
b) Manuscrito co Mosteiro do Escorial:
 Data de mediados do s. XV.
 Soporte: papel.
 Folios: 231 a dúas columnas.
 É unha tradución ao castelán moi descoidada (lagoas, erros de
interpretación do orixinal, galeguismos).
 Contido: desde o principio do mundo ata a historia do Cid.
c) Manuscrito Vindel:
 Data da 2ª ½ do s. XV e foi descuberto a comezos do s. XX por Vindel.
Na actualidade atópase na Hispanish Society of America en Nova York.
 Soporte: papel.
 Folios: 363.

5 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

 Contido: é unha copia completa da Crónica Geral en letra cursiva,

traducida ao castelán ata o folio 58 recto (con moitos galeguismos) e
copiada en galego a partir de aí.

3) Contido (Manuscrito Vindel): consta de catro partes desiguais:

a) 1 recto – 31 verso:
 Contido: desde o principio do mundo ata a chegada dos godos á
Península Ibérica, de xeito que sitúa a historia de Castela na historia do
mundo.
 Fontes:
 Chronica de Isidoro de Sevilla, a máis importante, pero que
probablemente fose usada a través da obra do bispo Pelagius de
Oviedo.
 Autores clásicos.
 Crónicas castelás.
 Biblia.
b) 32 recto – 112 recto:
 Contido: desde a chegada dos godos ata o reinado de Ramiro I (non
incluído).
 Fontes: é unha tradución de parte da Cronica General de Afonso X.
c) 112 verso – 359 verso:
 Contido: desde o reinado de Ramiro I ata a morte de Fernando III (é a parte
máis ampla), con interpolacións da Historia das cruzadas de Guillermo de
Tiro.
 Fontes:
 Crónica Geral Galega.
 Historia das cruzadas de Guillermo de Tiro.
d) 360 recto – 363 verso:
 Contido: resumo breve dos reinados posteriores a Fernando II,
ampliando o que xa existía na Crónica Geral Galega:
 Afonso X.
 Sancho IV.
 Fernando IV.
 Afonso XI.
 Pedro I de Castela (casado con Xoana de Castro).
 Henrique II de Trastámara (primeiro Trastámara).
 Juan I (Batalla de Aljubarrota).
 Henrique III de Trastámara.
 Remata en 1404, un dato que se achega no último folio.
4) Autoría: non sabemos o nome do autor, pero parece probable que fose de
orixe galega xa que:
a) Achega interpolacións con referencia a Galiza e ao Apóstolo.
b) Omite pasaxes que poderían desprestixiar a Galiza xa que, por exemplo,
non sinala a orixe galega de Prisciliano (como si facía Isidoro de Sevilla).

6 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

5) Transcendencia: aínda que é unha xustaposición de fontes sen

elaboración propia, é unha obra importante desde dous puntos de vista:
a) Supón un complemento á Crónica Geral Galega.
b) Permítenos observar a evolución da lingua durante un século, xa que a
Crónica Geral databa de fins do s. XIII e comezos do XIV e esta obra é de
1404.

1.2.4. Crónica de Santa María de Iria

1) Características xerais: é unha crónica da sé de Iria, que sería
trasladada a Santiago trala descuberta dos restos do Apóstolo.
2) Data: 1468. É un texto importante a nivel lingüístico, e tamén simbólico na
historia literaria xa que pecha o ciclo da prosa medieval. O autor sinala que
a escribiu entre abril de 1467 e marzo de 1468 e, ademais, inclúe feitos que
datan de marzo de 1468 (morte de Álvaro Paes de Soutomaior)
3) Éxito: segundo Souto Cabo o manuscrito conservado en Compostela é o
orixinal autógrafo, sen alteracións e existen numerosas copias dos séculos
XVI e XVII. Isto débese ao interese da igrexa compostelá por conservar os
documentos históricos que probasen os impostos que se lle debían pagar
despois da Batalla de Clavijo, na que o Apóstolo axudaría aos cristiáns a
vencer os musulmáns, librándoos así do imposto das 100 doncelas. Este voto
ten vixencia ata 1812, aínda que sería relativamente reinstaurado por Franco.
4) Soporte: 14 folios en papel.
5) Manuscritos:
a) Biblioteca Nacional de Madrid: 30 folios que datan do s. XVI.
b) Biblioteca Universitaria de Salamanca: está integrado nun códice
misceláneo máis amplo que data do s. XVII.
c) Biblioteca Apostólica Vaticana: 18 folios do s. XVII no que se suprimen
as interpolacións de datos históricos contemporáneos ao autor (a historia
propiamente dita chega só ata o s. XII) e sinálase que o seu autor é Johan
Rodríguez de Padrón, quen a compoñería en 1444.
d) Manuscritos perdidos: López Ferreiro sinala a existencia de 8 copias, as
3 anteriores e 5 máis que non se conservan. Ademais, parece que tamén
houbo unha tradución ao castelán non conservada.
6) Edicións:
a) López Ferreiro, 1888: 1ª edición completa, publicada na revista El
Pensamiento Gallego.
b) Jesús Carro García, 1951: editada como anexo dos Cuadernos de estudios
gallegos, pero que non achega nada novo respecto da de López Ferreiro.
c) David Mackenzie, 1975: elabora unha tese que non chega a publicar na que
se defendía a autoría de Johan Rodríguez de Padrón.
d) José Antonio Souto Cabo, 2001.
7) Autor: a raíz do manuscrito da Biblioteca Apostólica Vaticana pensouse que
o autor podería ser Johan Rodríguez de Padrón, pero na actualidade
practicamente todos os investigadores sinalan a Rui Vasques como autor da
obra, quen en marzo de 1468 era clérigo en Santa Baia de Chacín.

7 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

8) Fontes:
a) Chronicon iriense:
 Datada arredor de 1090.
 Usada de forma íntegra na Crónica de Santa María de Iria.
 Contido: obra en latín na que se tratan as orixes da diocese ata o bispado
de San Pedro de Mezonzo.

b) Historia Compostellana:
 Contido: obra en latín na que se relatan os feitos do arcebispo Xelmírez.
 É a base da Crónica de Santa María de Iria ata 1105/1108, aínda que
esta obra comprende ata 1140 (morte de Xelmírez).
c) Liber Sancti Iacobi.
d) Concordia de Antealtares.
9) Contido:
a) É a historia da diocese de Iria – Santiago desde o seu nacemento ata a súa
etapa de esplendor (Xelmírez).
b) Contén interpolacións de acontecementos do s. XV (1459 – 1468):
 Loita entre o arcebispo e a nobreza entre 1459 – 1461.
 Estancia en prisión de Alonso de Fonseca en Noia, condenado por
Bernaldo Eanes de Moscoso en 1465.
 Cerco da Catedral en 1466.
 Revolución irmandiña e morte de en Tui de Álvaro Paes de
Soutomaior, en marzo de 1468.
c) Para algúns dos feitos que narra é a única fonte.
10) Funcionalidade: xustificar os privilexios de Compostela, de aí que se
centre nos seguintes feitos:
c) Descubrimento da tumba do Apóstolo.
d) Obtención do arcebispado.
e) Voto por mor da Batalla de Clavijo.
1) Estrutura: conservamos todo o texto completo, xa que o inicio e o final
son delimitadores do mesmo. Cómpre sinalar que o autor denominou a obra
Flos Sanctorum, pero hoxe é coñecida como Crónica de Santa María de Iria.

1.3. Os textos didáticos

1.3.1. Tratado de albeitaría
1) Características xerais:
a) É un tratado de veterinaria centrado nos cabalos.
b) É unha tradución dun orixinal latino, De medicaminibus equorum de
Jordan Rubio de Calabria ou Jordanus Ruffus (mariscal de Federico II de
Sicilia) que, segundo C. Michaëlis debe datar de 1248/1250. Non sabemos
se é unha tradución directa ou indirecta.
2) Manuscrito:
a) Dátase en 1420, xa que está inserido nun libro de actas dun notario de
Baiona, Álvaro Eans da Seira. Estas actas están datadas entre 1409 e 1420 e
o tratado está ao final.

8 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

b) Sabemos que en 1801 pertencía ao boticario Xosé Vicente Fontela, pero na

actualidade está perdido.
c) É unha copia bastante descoidada.
3) Edicións:
a) 1938/1939: edición de Juan Domínguez Fontela (descendente de Xosé
Vicente Fontela) publicada no Boletín de la comisión de monumentos de
Orense.
b) 2004: edición póstuma de José Luís Pensado, quen conservaba copias do
orixinal.
4) Outras versións: existe unha versión portuguesa, o Livro de alveitaria
de Giraldo, encargado por D. Dinis en 1318. O destinatario da versión
portuguesa era o rei, mentres que o da galega eran os albeites, de aí que o
rexistro da lingua sexa diferente.
5) Contido e estrutura:
a) 4 primeiras partes: xestación, nacemento e crianza dos cabalos.
b) 5ª e 6ª parte (máis extensas): enfermidades dos cabalos e as súas curas.

1.3.2. Miragres de Santiago

Pode incluírse parcialmente dentro dos textos didácticos, se atendemos
ás seguintes partes:
d) Descrición da cidade de Compostela.
e) Haxiografía, narracións de milagres.

1.3.3. Textos de ordenanzas gremiais

Textos deste tipo foron incluídos nas obra didácticas por algúns autores,
pero na actualidade considérase que non son literarios, senón documentais.

1.4. A novelística
1.4.1. A Materia de Grecia (ciclo clásico)
1) Historia: existiron 9 cidades sucesivas en Troia, a homérica é a 7ª. Estaba
situada na actual Turquía, nun punto estratéxico que lle permitía cobrar
impostos para o comercio con Asia, unha situación que tamén foi fonte de
conflitos. Descubriuna o arqueólogo Schliemann. Tamén se cre que foi real un
longo asedio arredor do 1200 a.C.
2) Lenda:
a) O asedio de Troia deu lugar á lenda clásica, que ten como desencadeante o
xuízo de Paris sobre a beleza das deusas e o posterior rapto de Helena, a
esposa de Menelao (rei de Argos). Para vingar esta deshonra os seis gregos
enfróntanse a Troia liderados por Agamenón e outros heroes coma Aquiles ou
Ulises. Neste enfrontamento os troianos serían liderados por Héctor, fillo do
rei Príamo, e os seus irmáns.
b) Difusión da lenda:
 Literatura popular oral (cantos dos aedos).
 Homero (poesía épica), quen só conta unha parte da historia.
 Autores latinos coma Virxilio.
 Relatos anti-homéricos da Europa medieval.
9 Literatura galega medieval I
2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

1.4.1.1. Crónica troiana

1) Data: o texto está datado o 20 de xaneiro de 1373.
2) Manuscrito:
a) Consérvase na Biblioteca Nacional de Madrid.
b) 185 folios en pergamiño a unha columna.
c) Letra francesa do s. XIV coidada e en tinta vermella.
3) Promotor: Fernán Pérez de Andrade o Bo encárgalla ao seu capelán,
Fernán Martis, pero parece que houbo outra man que debeu intervir na obra.
4) Edicións:
a) 1900: Andrés Martínez Salazar, con prólogo de Manuel González.
b) 1975: edición crítica de K. Parker que recibiu críticas desfavorables de
Ramón Lorenzo.
c) 1985: edición de Ramón Lorenzo.

1.4.1.2. Historia troiana

1) Lingua: é unha obra bilingüe:
a) Castelán: 140 folios.
b) Galego: 80 folios con letra máis pequena e menor interelineado, o que fai
que se trate dun texto máis longo (que completa a parte en castelán).
2) Manuscrito:
a) Biblioteca Menéndez Pelayo de Santander.
b) 220 folios conservados, pero debía ter máis de 350.
c) Combina pergamiño e papel.
d) Letra gótica do s. XIV, coas capitais destacadas e miniaturas.
3) Edicións: 1975, edición de K. Parker.

 Dos textos gregos aos textos galegos

1. Versións gregas:
a) Versión homérica.
b) Versións anti-homéricas nas que o destino non está nas mans dos deuses,
senón que intervén a vontade dos homes. Só se conservan completas en
traducións ao latín:
 Diferenzas:
 Dictys cretense:
• Perspectiva grega.
• Autor do s. IV.
• Historia desde o rapto de Helena ata a morte de Ulises a mans do
seu fillo Telégamo (fillo de Ulises e Circe).
• Relato extenso e literariamente moi coidado, que chega a nós a
través de traducións latinas (do texto grego só se conservan
fragmentos).
 Dares frixio:
• Perspectiva troiana

10 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

• Autor do s. VI.
• Texto máis curto e menos coidado (lingua, presentación continúa
de batallas e treguas parándose só en relatos coma a morte de
Héctor, etc.)
 Semellanzas:
 Busca da verosimilitude, presentándose como testemuñas da historia,
achegando descricións físicas dos heroes, etc.
 Preferencia polas tradicións anti-homéricas, nas que os deuses non
tiñan tanto poder sobre a acción, senón que interviña a vontade dos
homes.
2. Versións latinas.
3. Versións europeas medievais: realizadas sobre as versións anti-
homéricas gregas:
a) Textos:
 Benoît de Sainte-Maure escribe o Roman de Troie:
 Novela en verso do s. XII que é a base dos relatos medievais sobre
esta materia.
 Contido: comprende ata a conquista de Troia.
 Fontes:
• Dares: fonte principal, que non cobre todo o contido da obra, polo
que algúns autores estableceron a hipótese de que a obra que
conservamos de Dares pode ser só un resumo dun texto máis
extenso.
• Dictys: 6000 últimos versos.
• Achegas propias do autor, que fan da obra unha recreación persoal
moito máis atractiva cá súa fonte principal (Dares).
 No s. XIII prosifícase a historia anterior, tamén na Península Ibérica:
 Versión galega do Roman de Troie, perdida.
 Versión de Afonso XI: tradución para o castelán a partir da versión
galega anterior, por orde de Afonso XI.
 Crónica troiana, que ten como fonte:
• Versión de Afonso XI.
• Texto perdido.
 Historia troiana, que ten como fonte:
• Versión de Afonso XI.
• Crónica Geral.

a) Características:
 Contido: nas obras galegas transmítese a historia completa da guerra
de Troia. Cómpre lembrar que Homero só se centraba nuns días do
asedio do décimo ano da guerra, cando Aquiles é despoxado de Briseida
por Agamenón. Con todo, Homero demostra coñecer toda a historia
mediante alusións.
 Anacronismos en todos os niveis:
 Os deuses non participan na acción, pero si a maxia.
 Armas e combates.
11 Literatura galega medieval I
2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

 Eloxios fúnebres.
 Descrición de cidades.
 Costumes.
 Amor cortés.
 Mestura da relixión cristiá e a pagá.
 Presenza da muller maior ca nos textos clásicos, nos que se limitaba
practicamente ás deusas.

1.4.2. A Materia de Francia (ciclo carolinxio)

1.4.2.1. Miragres de Santiago (Pseudoturpín)
1) Características xerais: é unha obra que contén relatos sobre os
milagres do Apóstolo, unha guía de Compostela e o Pseudo-Turpín. Nesta
última parte nárranse as aventuras de Carlomagno e a derrota de Roldán en
Roncesvalles e é a que nos permite inserir a obra no ciclo carolinxio.
2) Manuscrito: só conservamos un manuscrito:
a) Atópase na Biblioteca Nacional de Madrid.
b) Datación:
 Pensado: 1º terzo do s. XV.
 R. Lorenzo: fins do XIV – comezos do XV.
c) Consta de 64 folios de papel.
d) Letra cortesá de códices (común no s. XV).
e) Parece composto por 3 amanuenses, pero con poucas diferenzas entre eles.
f) Presenta unha ordenación caótica:
 Parece debida ao descoido na encadernación.
 Segundo Pensado é unha copia pouco coidada dun orixinal perdido.
g) Murguía é o primeiro en dar noticias sobre esta obra.

3) Edicións:
a) 1918: Eugenio López Aydillo (historiador) publica a primeira edición
completa en Valladolid.
b) 1958: Xosé Luís Pensado publica unha edición crítica.
c) 2004: R. Lorenzo publica unha edición facsimilar co texto, a transcrición
e a tradución ao galego moderno e ao castelán.
4) Fontes:
a) Liber Sancti Iacobi (Codex Calixtinus2), obra en latín que se remata en
1150 e da que se traducen fragmentos nos Miragres de Santiago. Puido ser
compilada por Xelmírez (que morrera en 1140) e, aínda que
tradicionalmente se considerou da autoría de Aymeric Picaud por mor da
súa uniformidade, o certo é que parece elaborada por autores diversos. Está
estruturada en 5 libros:
 Libro I: colección de sermóns con notación musical.
 Libro II: 22 milagres.

2
Codex Calixtinus é o nome que recibe o manuscrito o Liber Sancti Iacobi conservado na Catedral de
Compostela (que tamén é o máis antigo), pero non o título da obra.

12 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

 Libro III: relato da translación dos restos do Apóstolo e das festas de

Santiago. É o máis breve.
 Libro IV ou Pseudo-turpín: historia de Carlomagno na Península
Ibérica e acontecementos de Roncesvalles. É o máis importante desde o
punto de vista literario. Foi atribuído a Turpín, bispo de Reims, pero que
en realidade se trata dun personaxe literario. Parece que foi a primeira
parte en redactarse e que xa circulara como peza independente por
Europa, pero achegaría novos datos sobre a morte de Carlomagno.
 Libro IV: parece consecuencia do anterior, xa que é unha guía de
peregrinos que consta do itinerario a Santiago (físico e re reflexión
relixiosa) e a descrición minuciosa da cidade de Compostela e a súa
Catedral.
b) Legenda aurea.
5) Estrutura e contido:
1. Narración de 4 milagres do apóstolo:
a) Autoría: atribuída ao Papa Calixto II, quen lle concedera o caracter de
arcebispado á igrexa compostelá.
b) Fonte descoñecida (non figuran no Liber Sancti Iacobi).
2. Vida e paixón de Santiago Alfeu ou Santiago o Menor:
a) Non se identifica co Apóstolo compostelán (Santiago Cebedeo ou
Santiago o Maior)
b) Fontes:
 Legenda aurea.
 Etimoloxías de Isidoro de Sevilla.
3. Destrución de Xerusalén polo emperador Tito:
a) Contido: entronca co ciclo artúrico, xa que é con este acontecemento co
que comeza a materia de Bretaña (Xosé de Arimatea).
b) Fontes: Legenda aurea.
4. Vida e morte de Pilatos:
a) Contido: tamén está relacionada co ciclo artúrico.
b) Fontes: Legenda aurea.
5. Translación da cabeza de Santiago Alfeo a Compostela:
a) Fonte: Tumbillo de Concordias (probable).
6. Pseudo-Turpín (22 folios):
a) Contido: conta as fazañas de Carlomagno na Península Ibérica en
auxilio dos cristián na loita contra os mouros, e a morte de Roldán en
Roncesvalles, unha historia épica atribuída a Turpín (arcebismo de
Reims) que non é máis ca un personaxe literario da Chanson de
Roland3 (poema épico máis antigo de Europa).
b) Fonte: Libro V do Códice Calixtino.
c) Amosa o coñecemento e a aceptación das narracións épicas por parte
da igrexa compostelá.
7. Descrición da Catedral de Santiago: versión da última parte do Libro V
do Códice Calixtino.

3
O manuscrito de Oxford é o máis antigo conservado, data 1170.

13 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

8. Reanúdase a relación de milagres de Santiago, tomando como fonte

neste caso o Libro II do Liber Sancti Iacobi.
9. Outros relatos:
a) Epifanía, que ten como fontes:
 Evanxeo de San Mateo.
 Salmos de David.
 Historia escolástica de Pedro Coméstor.
b) Asunción, que non ten como fonte o Liber Sancti Iacobi
c) Milagres.
d) Asunción, última parte probablemente baseada na haxiografía
mozárabe.
10. Capítulo perdido sobre a paixón e translación dos restos de Santiago
Cebedeo de Palestina a Compostela, probablemente unha versión do Libro
III do Liber Sancti Iacobi.
6) Finalidade propagandística.

1.4.3. A Materia de Bretaña (ciclo artúrico)

É unha materia da que conservamos moi poucos textos na prosa galega
medieval, pero cunha grande importancia por diferentes motivos:
1) É unha materia que nace nos séculos V-VI e sigue viva aínda na actualidade.
2) En portugués consérvase case completa a Posvulgata (dúas das tres partes, e
mostras da terceira), copias tardías que puideron partir de textos galegos
(aínda que probablemente non fose así).
3) Na área galega só contamos cos fragmentos do Libro de Tristán e algúns
episodios da Crónica de 1404.

1.4.3.1. Evolución da materia de Bretaña na Idade

Media
A materia de Bretaña pode partir dun feito histórico real, xa que puido
existir Arturo como caudillo romano ou como caudillo celta romanizado, quizais a
fins do s. V ou comezos do VI.
A primeira mención a esta temática é do s. VIII, no X a lenda estaría xa
configurada e nos séculos XI e XII sería xa moito máis complexa:

1.4.3.1.1. Século XII (romances en verso)

1) Guillermo de Malmesbury: historiador de comezos do s. XII que
critica a materia de Bretaña por considerala unha lenda, non acontecementos
históricos.
2) Catedral de Módena (consagrada en 1106): conta cun relevo no que se
representa o rapto de Xenebra.
3) Herman de Laon: en 1146 narra unha expedición duns cóengos a
Inglaterra que se producira en 1113. Estes cóengos ven o trono do rei Artur e
comproban a existencia da chamada esperanza bretona, é dicir, a esperanza no
regreso do rei Artur.
4) G. de Monmouth, historiador galés autor de:
14 Literatura galega medieval I
2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

a) Historia Regum Britanniae, na que se admite como certa a historia do rei

Artur xa que permitía opoñer o pasado glorioso das illas á influencia dos
invasores normandos. Foi traducida a moitas linguas.
b) Vita Merlini: vida de Merlín en verso.

5) Wace: poeta anglonormando que residiu en Normandía e era protexido de

Henrique II Plantagenet4.
a) Obras:
 Roman de Brut: tradución da Historia Regum Britanniae para o
francés antigo en versos pareados. Data de 1155 e supón a entrada da
temática artúrica no mundo románico e no continente europeo.
 Roman de Rou.
 Vie de Merlin.
b) Aspectos que introduce na lenda artúrica:
 Esperanza bretona.
 A Mesa Redonda.
 Bosque de Brocéliande (bosque de Merlín).
 Ambiente cortés.
c) É a base dos relatos en prosa do s. XIII.

6) Relatos en gaélico, que amosan que a temática se difundiu desde moi

cedo en diversas linguas:
a) Dous poemas no Libro negro de Caermarthen.
b) Un poema no libro de Taliesin.
7) Chrétien de Troyes (1135-1183):
a) É autor de varias novelas de temática artúrica:
 Lancelot ou le Chevalier de la charrette, sobre 1178-1181 (inacabado).
 Perceval ou le Conte du Graal, sobre 1182-1190 (inacabado).
 Yvain ou le Chevalier au lion, sobre 1178-1181.
 Érec et Énide, sobre 1170: aventuras dun cabaleiro da mesa redonda,
Érec, e a súa esposa, Énide.
 Cligès, sobre 1176.
 Obra perdida:
 Tristan et Iseult.
 Traducións de Ovidio: Metamorfoses e Arte de amar.
 Outros textos.
b) Son novelas de tese e, ademais, considérase o iniciador da literatura
cortés no norte de Francia.
c) Fonte: Wace.

4
Henrique II estaba casado con Leonor de Aquitania, ex-esposa do rei de Francia e neta do primeiro
trobador, de aí que a súa corte propiciase moito a literatura.

15 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

8) Robert de Boron, autor algo posterior ao anterior. Escribe entre 1183 e

1199 o poema narrativo José de Arimatea sobre o personaxe bíblico que
recolle o vaso usado por Xesús na última cea, é dicir, o Graal. É o introdutor
deste personaxe na materia artúrica.

1.4.3.1.1. Século XIII (prosificacións)

Conservamos dous ciclos narrativos en francés sobre a lenda artúrica

en xeral e outro sobre a historia de Tristán:
b) Cronoloxía: 1ª ½ do s. XIII.
c) Causas da prosificación:
 Busca dunha reprodución máis directa.
 Busca da unificación de toda a materia de Bretaña, nun momento no que
xa existían versións diversas.

1) Ciclo da Vulgata ou Pseudo-Map (1215-1230):

a) Estrutura que sigue unha secuencia cronolóxica, aínda que as dúas
primeiras partes son as últimas en redactarse (gusto polo coñecemento
dos antecedentes):
1. Estoire del Saint Graal:
 Xosé de Arimatea e o seu fillo.
 Historia do rei Alain, o primeiro rei pescador, que deposita o Graal no
castelo de Corbenic e despois pérdese a memoria de onde estaba ese
castelo.
2. Estoire de Merlin:
 Intervención de Merlín no nacemento de Artur: o rei Uther
(Utherpandragon) estaba namorado dunha condesa casada e Merlín
fai que Uther adquira a aparencia física do marido da condesa, de
xeito que mantén relacións con ela e despois nacería Artur.
 Historia da espada na rocha.
 Vitorias militares de Artur cando arrinca a espada, xa que nun
principio só é aceptado polos nobres máis novos.
 Construción da Mesa Redonda, na que tamén intervén Merlín.
 Estes acontecementos complétanse na Suite de Merlin, un
prolongamento que enlaza esta parte coa terceira. Nel contéñense:
• Casamento de Artur e Xenebra.
• Amores de Merlín e Bibiana.
3. Lancelot propre ou Lancelot en prose:
 Novela moi extensa, que supón a metade da Vulgata.
 Contido: historia de Lancerote, cabaleiro valente pero moralmente
débil, xa que se namora de Xenebra, a esposa de Artur (que era o
seu mellor amigo).

16 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

4. Queste del Saint Graal: relátase a busca do Graal, que é atopado

por Galahad (fillo de Lanzarote e Helena de Carbonek), un cabaleiro
que supón a antítese do seu pai e que morre despois de contemplar o
Graal.
5. Mort Artur:
 A relación entre Xenebra e Lanzarote provoca unha guerra entre
Artur e Lanzarote e, mentres esta se desenvolve, Artur confíalle o
trono ao seu fillo Mordred.
 Mordred revélase contra o seu pai e enfróntanse na Batalla de
Salisbury, na que se feren de morte mutuamente. Porén, Artur é
transportado pola fada Morgana nunha barca en cara ao occidente
(á illa de Avalon, segundo algunhas versións), o que dá pé á
esperanza bretona.
b) Versións:
 Textos en castelán e catalán.
 No occidente peninsular non conservamos ningún texto. Aínda que
segundo Sharrer é probable que a versión castelá de Lanzarote partise
dunha versión galega perdida.

2) Ciclo da Pos-Vulgada ou Pseudo-Boron (1230-1240).

a) Características:
 É moito máis breve.
 Anónimo.
 Finalidade:
 Darlle homexeneidade á materia de Bretaña.
 Centrarse no Graal e en Artur.
b) Contido:
1. Estoire del Saint Graal:
 Contido: versión diferente da da Vulgata, máis breve.
 Versións:
• Portugués: texto completo: José de Arimateia.
• Castelán: fragmentos.
2. Suite de Merlin:
 Contido: versión diferente da da Vulgata.
 Versións:
• Portugués: fragmentos do s. XIV.
• Castelán: El baladro del sabio Merlín.
• Francés: dous manuscritos.
3. Queste del Saint Graal e Mort Artur:
 Contido: nova versión que compendia as dúas últimas partes da
Vulgata.
 Versións:
• Portugués: Demanda do Santo Graal.
• Castelán: Demanda del Santo Graal (incompleta).

c) Importancia das versións portuguesas:

17 Literatura galega medieval I
2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

 A primeira e a terceira parte consérvanse fundamentalmente grazas

ás versións portuguesas, xa que se perderon os orixinais franceses.
 Segundo Ivo Castro debeuse realizar unha única tradución
completa do ciclo e o seu autor sería Frei Joam Vivas (citado no
texto) e a partir desta tradución realizaríanse as castelás. Esta
tradución dataría de cando Afonso III o Boloñés regresa a Portugal.
 Aínda que na maioría dos casos só conservamos copias tardías, os
arcaísmos permítennos deducir que están realizadas a partir de textos
medievais:
• José de Arimateia: 1543/1544.
• Demanda do Santo Graal: s. XV
• Suite de Merlin: s. XIV.
3) Ciclo de Tristán (1225/1230-1235).
a) Antecedentes do século XII: conservamos dúas versións en
verso:
 Béroul: trobador anglonormando que en 1190 compuxo un poema
narrativo titulado Tristam et Yseult:
 Só conservamos 4500 versos.
 Concepción do amor: os protagonistas síntese culpables pola súa
relación.
 Thomas (1115-1185): trobador anglonormando algo anterior a Béroul
que a fins do s. XII compón unha versión:
 Só conservamos fragmentos, pero que debeu ser moi extensa xa que
a súa tradución alemá (1ª 1/3 do s. XIII) realizada por G. Von
Strassburg ten uns 20.000 versos.
 Está dirixida á corte inglesa e a calidade literaria é menor cá do
poema de Béroul.
 Transmítenos o desenlace da historia.
 Concepción do amor: desde unha perspectiva achegada á do amor
cortés, xa que non se sinte culpabilidade polo amor adulterino ao ser
o único verdadeiro.

b) Prosificacións do século XIII:

 Tristan en prose ou Tristan de Léonoirs:
 Autor: Luce le Gat. A obra sería remodelada posteriormente por
Hélie de Boron.
 Datación: dátase entre 1225/1230-1235 porque se citan personaxes da
Vulgata e a Post-vulgata¸ polo que non pode ser anterior a estas
obras.
 Conservación: o orixinal perdeuse, pero podemos deducir boa parte
do seu contido grazas a textos posteriores que se basean nel.
 Contido: antepasados de Tristán, infancia, mocidade e primeiras
aventuras.
 Versións que teñen como base o Tristan en prose:
 Versión 1: é a máis achegada ao orixinal perdido.
 Versión 2 ou Vulgata tristaniana: algo posterior á Versión 1, é a máis
longa e tamén a base da tradución galega (e doutras traducións a

18 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

outras linguas). Contén episodios da Queste del Saint Graal da

Vulgata.
 Versión 3: data de arredor de 1300 e contén elementos do Lancelot
da Vulgata.
 Versión 4: usa as tres versións anteriores e engade elementos novos.

c) A lenda de Tristán:
 Tristán é enviado a Irlanda polo seu tío Marc para recoller a Isolda ou
Iseo a Loira a levala a Corualles para que casase con Marc.
 Brangain, unha das damas de compañía de Isolda, levaba unha bebida
máxica para dárllela a Marc e Isolda coa finalidade de que se namorasen
pero, por equivocación, dálla a Tristán.
 Isto dá lugar a un amor imposible entre Tristán e Isolda que provoca
que Tristán acabe marchando á Bretaña continental e case coa filla do
rei, Iseo a das Brancas Mans.
 Tristán é ferido nun combate e pide a axuda de Isolda a Loira, que era
entendida nas artes da medicina. Isolda debía chegar nun barco que
traería unha vela branca se ela viña a bordo, e negra se non aceptara vir.
Isolda a das Brancas Mans por celos míntelle a Tristán e dille que o
barco no que tiña que chegar Isolda a Loira traía unha vela negra, e entón
Tristán morre de amor. Cando Isolda a Loira ve a Tristán morto ela
tamén morre de amor.

1.4.3.2. Fragmento do Libro de tristán

1) A materia de Tristán na Península Ibérica:
a) Manuscritos en catalán, aragonés e castelán.
b) Edicións castelás do s. XVI.

2) A versión galega do Libro de tristán:

a) Datación: é a versión máis antiga da Península Ibérica.
b) Conservación: 2 folios de pergamiñodesaparecidos na actualidade.
c) Contido: distínguense tres pasaxes independentes. Segundo os
investigadores deben faltar uns dous folios entre elas:
 Pasaxe 1: escena na que aparecen catro personaxes. Unha delas é unha
raíña, da que non se di o nome, que recibe a nova de que o seu amado
está ben.
 Pasaxe 2: Lanzarote observa a un cabaleiro que defende o paso dunha
ponte, pero non se enfronta a el porque o pai do cabaleiro é un amigo ao
que lle prometera que nunca se enfrontaría co seu fillo.
 Pasaxe 3: Lanzarote chega a un castelo no que loita contra numerosos
cabaleiros, aos que vence.
d) Edicións:
 Manuel Serrano y Sanz (1928): é o descubridor do manuscrito e edítao
coma un Libro de Lanzarote, xa que interpreta que a raíña do primeiro
fragmento é Xenebra.
 X. L. Pensado (1262): realiza unha edición crítica (que inclúe tamén
unha versión paleográfica) e identifica a raíña do primeiro fragamento

19 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC
 3. Prosa medieval

como Isolda, polo que atribúe o manuscrito a un Libro de Tristán.

Ademais, identifica outro dos personaxes do primeiro fragmento como
Brangen ou Brangain, unha das damas de compañía de Isolda.
 Pilar Lorenzo e X. A. Souto (2001): edición do Libro de Tristán e o
Libro de Merlín portugués.

20 Literatura galega medieval I

2009/2010
USC