Professional Documents
Culture Documents
Lexikologie 3
Lexikologie 3
სარჩევი
3. ლექსიკის კოგნიტიური აღწერა და სიტყვების ურთიერთმიმართება ლექსიკურ
ფონდში ..........................................................................................................................................1
3.1 სიტყვების კოგნიტიური ასპექტები ...............................................................................1
3.1.1 მენტალური ლექსიკონი ..........................................................................................1
3.1. 3 ცოდნის სახეები.........................................................................................................3
3.2 სიტყვათშორისი მიმართებები ........................................................................................6
3.2.1სემანტიკური მიმართებები სიტყვათა შორის ........................................................7
3.3 სიტყვათა ურთიერთმიმართება ლექსიკურ ფონდში .........................................10
3.3.1 სემანტიკური ველები...............................................................................................10
3.3.3 სიტყვათა ოჯახი........................................................................................................12
1
დიდ როლს თამაშობს: ხშირად ხდება, რომ მსგავსი მნიშვნელობის მქონე სიტყვები
ერთმანეთში ერევათ.
მენტალური ლექსიკონი ჩვეულებრივი ლექსიკონისგან მნიშვნელოვნად
განსხვავდება. ის დინამიკური ფენომენია, იცვლება ახალი ლექსიკური ინფორმაციის
მიღებასთან, ადამიანის ენობრივი გამოცდილების შესაბამისად. ჩვეულებრივი
ლექსიკონისგან განსხვავებით მენტალურ ლექსიკონს გარკვეული სტატიკური ზომა
არ გააჩნია.
სიტყვები და ცნებები მენტალურ ლექსიკონში რეფლექსური ხასიათისაა და ერთ
მთლიანობად აღიქმება, განსხვავებით სიტყვის წერილობითი ფორმისგან, რომლებიც
ასო–ნიშნების ლინეარულ (ერთიმეორის მიყოლებით) მიმდევრობას წარმოადგენენ.
ამას გარკვეულწილად ადასტურებს ერთი ექსპერიმენტი, რომლის დროსაც ცდის
პირები ყოყმანობდნენ დაბეჭდილი სიტყვების შესაბამისი ფერების დასახელებისას,
როდესაც მაგალითად ბგერათა მიმდევრობა ‹წ› ‹ი› ‹თ› ‹ე› ‹ლ› ‹ი› მწვანედ იყო
გაფერადებული. (ამ თვალსაზრისით მენტალურ ერთეულებს ყველაზე მეტად
პიქტოგრამები და იდეოგრაფიული დამწერლობების იეროგლიფები შეესაბამებიან).
თუმცა კოგნიტიურ ლინგვისტიკაში სადაო საკითხად რჩება, სიტყვა მენტალურ
ლექსიკონში როგორც აკუსტიკური ხატისა და ცნების მთლიანობად უნდა
განვიხილოთ, თუ ცნებები ცალკე ფორმით არიან ჩვენს გონებაში წარმოდგენილი.
მთელი რიგი ექსპერიმენტული კვლევები მეტყველებენ იმაზე, რომ სოსიურის
თვალსაზრისი ენობრივი ნიშნის განუყოფლობის შესახებ კოგნიტიურ რეალობას არ
შეესაბამება. ერთმანეთისგან უნდა გაიმიჯნოს როგორც ცნება და აკუსტიკური ხატი,
ისე აკუსტიკური/ანუ მოსმენილი და ვიზუალური/წაკითხული სიტყვები.
კოგნიტიური სისტემა, ან მექანიზმი, რომელიც წაკითხულ სიტყვებს ამუშავებს,
განსხვავდება იმ სისტემისგან/მექანიზმისგან, რომელიც მოსმენილ სიტყვებს
ამუშავებს.
2
ამასთან დაკავშირებით ორი – ჰოლისტური და მოდულარისტული – ჰიპოთეზა
არსებობს. ჰოლისტური ჰიპოთეზის მიხედვით ცნობიერება, ცოდნა ერთ მთლიან,
განუყოფელ სისტემას წარმოადგენს, რომელიც საერთო პრინციპებს, კანონზომიერებს
ემორჩილება; ხოლო მოდულარისტული ჰიპოტეზა ცნობიერებას განიხალავს
სხვადასხვა ცალკეული უნარებისგან, კოგნიტიური ქვესისტემებისგან შემდგარ
კომპლექსურ სისტემად. თანამედროვე ნევროლოგიაში, კოგნიტიურ ფსიქოლოგიასა
და ლინგვისტიკაში მოდულარისტული კონცეფცია უფრო მისაღებად ითვლება.
მოდულარისრტულ ჰიპოთეზას ადასტურებს ის ფაქტიც, რომ გონების დაზიანების
შემთხვევაში შეიძლება მოიშალოს მხოლოდ გარკვეული კოგნიტიური ფუნქცია,
ხოლო დანარჩენი ფუნქციები უვნებლად დარჩეს.
მოდულარისტული ჰიპოთეზით კოგნიტიური სისტემა შედგება სხვადასხვა
მოდულებისგან, რომელთაგან თითოეული გარკვეული ფუნქციის შესრულებასთან
არის დაკავშირებული; მაგალითად სპეციალური მოდული განსაზღვრავს, რომ სხვა
ადამიანების სახეზე ცნობა შეგვიძლია, სპეციალური მოდული განსაზღვრავს, რომ
დაწერილ სიტყვებს კონკრეტულ ლექსემებთან, ცნებებთან ვაკავშირებთ და სხვ.
ენობრივი ცოდნაც დამოუკიდებელ კოგნიტიურ სისტემად არის მიჩნეული,
რომელიც თავის მხრივ სხვადასხვა ქვესისტემებისგან/მოდულებისგან შედგება:
ფონოლოგიურ, მორფოლოგიურ–ლექსიკურ, სინტაქსურ ლექსიკურ–სემანტიკურ,
პრაგმატულ ცოდნას კოგნიტიურ სისტემაში ენის ცალკეული ქვემოდული
შეესაბამება.
4
ფონოლოგიური ინფორმაციები: თითოეული გერმანული მოდალური სიტყვა
ემორჩილება ფონოლოგიურ წესებს გერმანული ბგერათა მიმდევრობის შესახებ (მაგ.
არცერთ სიტყვაში არ გვხდება kz-მიმდევრობა.
ინფორმაციები სიტყვის მორფოლოგიური სტრუქტურის შესახებ: მოდალური
სიტყვები ხშირად წარმოადგენენ შედგენილ სიტყვებს, რომლებიც ზედსართავი
სახელებისა და ან მიმღეობებისგან არის ნაწარმოები, უმეტესი ნაწილი კი -weise
სუფიქსითაა შედგენილი. –weise ამ შემთხვევაში არის გრამატიკული ძირი (გერმ.
der grammatische Kopf) რომელსაც მოდალური ნიშნები შეაქვს სიტყვაში:
dankenswerterweise, dummerweise...
ინფორმაციები სიტყვის მორფოლოგიური თავისებურებების შესახებ: მოდალური
სიტყვები ფორმაუცვლელები არიან.
ინფორმაციები სიტყვის სინტაქსური თავისებურებების შესახებ: მოდალურ
სიტყვებს აქვთ წინადადების წევრის სტატუსი, აქედან გამომდინარე ისინი შეიძლება
თხრობით წინადადებაში გარდამავალი ზმნის წინ იდგნენ.
Dummerweise ist die Vase umgefallen.
მოდალური სიტყვები წინადადების წევრები არ არიან პრედიკატთან, რადგან ისინი
ლიგიკურ-სტრუქტურულად მთელ წინადადებაზე მიემართებიან. ისინი გამოიყენება
ისეთ კითხვებში, რომლებსაც შეიძლება მხოლოდ მიგებითი ნაწილაკებით (დიახ,
არა) ვუპასუხოთ..
(1) ა) Kommt der Besuch? Möglicherweise kommt der Besuch.
მოვა სტუმარი? ალბათ მოვა სტუმარი
ბ) Wie kommt der Besuch? Möglicherweise kommt der Besuch.
როგორ მოვა სტუმარი? ალბათ მოვა სტუმარი.
5
გვიჩვენებს აგრეთვე, რომ წინადადების ჩვეულებრივი წევრებისაგან განსხვავებით
მოდალური სიტყვა ნაცვალსახელით ვერ შეიცვლება.
(3) ა) Der Besuch kommt. → Er kommt.
(სტუმარი მოდის. → ის მოდის.)
ბ) Er kommt vielleicht. → Er kommt *so.
(ის ალბათ მოდის. → ის მოდის *ასეთნაირად)
პრაგმატული ცოდნა
6
kommt, er, heute წინადადებაში Er kommt heute); ხოლო პარადიგმატური მიმართება –
სიტყვებს, რომლებიც ერთმანეთთან დაკავშირებული არიან ასოციაციურად და
შეუძლიათ ერთმანეთს ჩაენაცვლონ გარკვეულ გრამატიკულ (სინტაქსურ)
კონტექსტში. (ერთ სემანტიკურ პარადიგმას ქმნიან მაგალითად სიტყვები ორშაბათი,
სამშაბათი, მორფოლოგიურ პარადიგმას – დარბის, დახტის და სხვ.).
ლექსიკოლოგიის შესწავლის საგანს ძირითადად მაინც უფრო პარადიგმატული
მიმართებები წარმოადგენენ. თუმცა სიტყვათა ოჯახების და სემანტიკური ველების
შესწავლისას დავინახავთ, რომ ლექსიკურ–სემანტიკური სისტემის ჩამოყალიბებაში
სინტაგმატური მიმართებებიც არც თუ ისე უმნიშვნელო როლს ასრულებენ.
სინონიმია:
(4) ა) Apfelsine - Orange
ბ) Samstag - Sonnabend
7
გ) ledig - unverheiratet
რეფერენციული იდენტობა
(5) ა) Morgenstern - Abendstern (=Venus, Planet)
ბ) Säufer - Alki - Alkoholiker - Gewohnheitstrinker.
გ ) Die Vorleserin - Mareike Fütter, 23, Geschichtsstudentin, hat einen besonderen
Nebenjob: als Studienhelferin vertont sie ihrem blinden Kommilitonen.
სემანტიკური მსგავსების მიმართება: არსებობს სემანტიკური მსგავსების
(ნაწილობრივი სინონიმიის) სამი ტიპი:
1. როცა გამოიყენება სიტყვების სხავასხვა ვარიანტები. მაგ. :
(6) ა) Löwenzahn - Pusteblume
ბ) Uncle Sam - Die US-Regierung
8
საპირისპირო საპირისპირო მოქმედებასთან (უკუქმედებასთან) არიან
დაკავშირებული (Eingang vs. Ausgang; Herr vs. Knecht; kaufen vs. verkaufen).
• სემანტიკური შეუთავსებლობა: სემანტიკურ შეუთავსებლობასთან საქმე გვაქვს
როდესაც მსგავსი მნიშვნელობის, რომლებიც რაიმე სკალის/თანმიმდევრობის/
კატეგორიის სხვადასხვა განზომილებებს გამოხატავენ (Januar – Februar;
November – Dezember; Norden – Osten – Süden – Westen). სემანტიკურად
შეათავსებელი სიტყვების მნიშვნელობები ერთმანეთს არ კვეთენ: იანვრის
არცერთი დღე არ მიეკუთვნება თებერვალს, ის რაც ჩემს სამხრეთითაა,
შეუძლებელია იყოს ჩემს ჩრდილოეთით და ა.შ.
9
გამ 3.2 მერონიმია
10
სინამდვილის რომელიმე სფეროს. თუმცა თუ ჩვენს ლექსიკურ ფონდს უფრო ღრმად
დავაკვირდებით, მალევე დავრწმუნდებით ამ თვალსაზრისის არამართებულობაში,
სინამდვილის თითოუელი ასპექტი და ნიუანსი სემანტიკურად წარმოდგენილი ვერ
იქნება. რაიმე სემანტიკურ ველს თუ საფუძვლიანად დავაკვირდებით, არც თუ ისე
იშვიათად აღმოვაჩენთ ერთ იოლად შესამჩნევი ხარვეზს მაინც: მაგალითად შდრ.
hungrig – satt, durstig - ? გერმანულში, ისევე როგორც ქართულში გვაქვს სიტყვა,
რომელიც არამშიერს (satt, მაძღარი/დანაყრებული) აღნიშნავს, თუმცა არ გვაქვს
მწყურვალის ანტონიმი.
სემანტიკურ ველებს განსასხვავებენ იმის მიხედვით, თუ როგორი სახის
მიმართებას ემყარებიან ისინი – მხოლოდ პარადიგმატულს თუ ასევე
სინტაგმატურსაც. ენათმეცნიერები ძირითადად ორი ტიპის – ონომასიოლოგიურ და
სემასიოლოგიურ – სემანტიკურ ველებს გამოყოფენ.
ონომასიოლოგიური ველები. სიტყვებს ონომასიოლოგიურ ველებში ერთმანეთთან
მხოლოდ პარადიგმატული მიმართება აკავშირებთ. ონომასიოლოგიური ველები
წარმოადგენენ სემანტიკური ველების ყველაზე ტიპიურ ფორმას. მათ ცენტრში დგას
ჰიპერონიმული ცნება, რომელიც არის ან უნდა იყოს ცალკეული ენებისაგან
დამოუკიდებელი. ამ ცნებების ქვეშ გაერთიანებულია ცალკეული ენების შესაბამისი
სიტყვები, რომლებიც ენის მიხედვით არიან ერთმანეთისაგან გამოყოფილი.
მაგალითად გერმანულ ენაში სიტყვის „Haarpflegemittel“ (თმის მოვლის
საშუალებების) გარშემო შეილება შეიქმნას ასეთი სემანტიკური ველი:
(9) ა) Haarwasser, Haarspray, Haaröl. ამ თმის მოვლის საშუალებათა ამ ჯგუფს
სხვებისაგან გამოჰყოფს ერთი ნიშანი, რომ ყველა არის თხევადი
ბ) Frisiercreme, Haargel, Pomade, Brilliantine. ხოლო ეს ჯგუფი პირველი ჯგუფისაგან
გამოირჩვა იმით, რომ აქვს კრემის ფორმა.
11
კატეგორიის სიტყვები ჩვენს ცნოებიერებაში მჭიდროდ არიან ერთმანეთთან
დაკავშირებული. სემანტიკურ ველებს შეიძლება ქმნიდნენ სიტყვები Hund, bellen;
Haar, blond; Auto, fahren; Gras, grün; Sonne, hell და სხვ. ცოდნის ენობრივი სფეროები
შეიძლება მოიცავდნენ სრულიად განსხვავებული გრამატიკული კატეგორიის
სიტყვებს, ამაში ადვილად დარწმუნდებით თუ ჩამოთვლით სიტყვებს, რომლებიც
თემატურად დაკავშირებულია ლექციის, შობის ან ფეხბურთის ცნებასთან. დიდი
ალბათობით თქვენ გაითვალისწინებთ როგორც პარადიგმატულ, ისე სინტაგმატურ
მიმართებებს. ასე რომ სემანტიკური ველები შეიძლება აერთიანებდნენ სიტყვებს
დისტრიბუციული (ლათ. Distributio განაწილება, ანთავსება) ნიშნების საფუძველზე –
ე.ი. სიტყვებს, რომლებიც ერთი ტიპის კონტექსტში შეიძლება შეგვხვდნენ.
სემასიოლოგიურ ველებს სწორედ ამ ტიპის ველებს უწოდებენ.
12
ა) fließen – Flut , Floß, Flosse
ბ) verschwinden – verschvenden
გ) Elend – Land
დ) Geselle – Saal
ე) bar – Bahre
13
დასაწყისში აქედან წარმოიშვა ყოველდღიურ სასაუბრო ენაში არსებული სიტყვა
rasen (ძალიან სწრაფი სირბილი).
14