BIQANA @IVKOVI]

OP[TESTVO
ZA IV ODDELENIE

DEVETGODI[NO OSNOVNO OBRAZOVANIE

Glaven urednik:

Uredil:
Biqana @IVKOVI]

Recenzentska komisija za stru~no vrednuvawe na u~ebnikot, formirana od

ministerot za obrazovanie i nauka na Republika Makedonija vo sostav:

Suna RAIMI - pretsedatel

Dubravka GE[OVSKA - Prof. vo OU “\or|ija Pulevski” - Skopje

Qiqana SPASEVA - Prof. vo OU “Kliment Ohridski” - Skopje

Stru~en sorabotniik:
Prof. d-r. \or|i PAVLOVSKI

Ilustrator:
Ana PANOVA CVETKOVSKA

So re{enie broj od 2009 godina, od Ministerot za Obrazovanie i

nauka na Republika Makedonija ovoj u~ebnik se odobruva za upotreba vo os-
novnite u~ili{tan a Republika Makedonija.
 PREDGOVOR

U~ebnikot po op{testvo za 4 oddelenie na devetgodi{no osnovno obra-

zovanie e pi{uvan spored novata nastavna programa, koncepcijata i meto-
dologijata za izgotvuvawe na u~ebnici. Ovoj rakopis za u~ebnik e raboten
spored najsovremenite metodsko-didakti~ki i pedago{ko-psiholo{ki bara-
wa po metodot aktivna nastava - interaktivno. Toa se svetski trendovi vo
koi se bara u~enikot da ne e pasiven nabquduva~ vo nastavata, tuku aktiven
u~esnik koj }e raboti, misli, nabquduva i istra`uva. Poradi toa u~ebnikot
ima raboten karakter i se rakovodi od na~eloto:
- se {to slu{av zaboraviv,
- se {to gledav se se}avam,
- a se {to rabotev i sega mo`am da go rabotam!
Napomena za nastavnikot: Ona {to e dadeno vo u~ebnikot za dopol-
nuvawe i pi{uvawe e URNEK kako treba da se raboti, a u~enicite da go
pi{uvaat vo svojata rabotna tetratka po op{testvo.
Napomena za u~enkot: Ne pi{uvaj i ne {krtaj vo u~ebnikot tuku toa pra-
vi go vo u~ili{nata tetratka. U~ebnikot vrati go neo{teten vo u~ili{teto
na krajot od u~ebnata godina.

Avtorot Vi posakuva
mnogu uspeh vo rabotata
i u~eweto
Sposobnostite }e gi razvie{ preku:

Komunicirawe - pretstavuva na~in na razmena na mislewa i informacii.

A toa }e go ostvari{ preku: ~itawe, pi{uvawe, slu{awe, iznesuvawe na
svoe mislewe, so sporeduvawe na mislewata, istra`uvawe i vrednuvawe.

Istra`uvawe - pretstavuva sobirawe i koristewe na podatoci i

informacii preku: nabquduvawe i bele`ewe na istite, nivno prethodno
planirawe, sporeduvawe i analizirawe.

Sorabotka so drugite - {to }e ja ostvari{ preku aktivno u~estvo vo: grupna

timska rabota, razbirawe i po~ituvawe na drugite, po~ituvawe na
tradiciite i kulturata.

Legenda:

zada~a

odgovori na pra{aweto

napi{i

razgovaraj

istra`uvaj

potseti se

re~nik
 TIMSKA RABOTA

Sorabotkata se pojavuva toga{ koga lu|eto rabotat zaedno za da postig-

nat zaedni~ka cel. Toa se vika timska rabota. Mnogu e polesno koga sop-
stvenite ili zaedni~kite celi gi postignuvame so timska rabota. Vo sekoja
grupa mo`e da se slu~i konflikt koj {to mo`e da dovede do podelenost
na grupata, do nejzino uni{tuvawe ili pak do zna~ajna promena vo samata
grupa. Zatoa, za uspe{no izvr{uvawe na zada~ata ~lenovite treba da gi
po~ituvaat slednive pravila:
- podednakvo da go po~ituvaat misleweto na sekoj ~len od timot;
- zaedni~ki da odlu~at koj }e bide voda~ na grupata;
- dol`nostite vnatre vo timot se delat spored sposobnostite na
u~enicite;
- sekoj ~len e dol`en zada~ite da gi izvr{i vo opredeleno vreme.

Edna zada~a najuspe{no }e bide izvr{ena ako timot me|u sebe se sogla-
suva. Najdobro e koga timovite se sostaveni od 3 do 5 ~lenovi.
 SEMEJSTVO, DOMA]INSTVO
I OP[TESTVO

Vo ovaa tema }e se zapoznae{ so:

- semejniot `ivot;
- vidovi semejstva;
- bra~niot `ivot i bra~nite ulogi;
- `ivotot vo doma}instvata;
- sopstvenost;
- privatnost i
- na~ini na informirawe.

7
 SEMEEN @IVOT
Semejniot `ivot se odviva vo sklop na edno semejstvo. Semejstvoto
kako zaednica na roditeli i deca ima jaki emotivni vrski me|u ~lenovite.
Za dobro funkcionirawe na edno semejstvo potrebno e da postoi: po~it,
qubov i razbirawe.

Popolni ja tabelata i napi{i po eden primer vo {to se soglasuva{

so ~lenovite od tvoeto semejstvo, a vo {to ne se soglasuva{ (pr. slu{awe
glasna muzika, koj }e go is~isti akvariumot...)

Ra|aweto ne e sekoga{ vrzano za semejstvoto, no sepak vo najgolema
mera se odviva vo nego. Site nie sme se rodile vo semejstvoto ili semejst-
voto nastanalo so na{eto ra|awe.

Postojat pove}e vidovi na srodstva. Najva`en oblik na srodstvo e

krvnoto ili prirodnoto srodstvo koe se formira so ra|aweto. Srodstvoto
mo`e da bide po majka ili po tatko. Pokraj krvnoto srodstvo, postojat i:
- srodstvo {to se sozdava so sklu~uvawe na brak;
- srodstvo {to nastanuva so posvojuvawe i
- duhovno srodstvo (kumstvo, pobratimstvo, srodstvo po mleko).

Dali si vo duhovno srodstvo so nekogo i vo kakvo?

krvno srodstvo
8
Izraboti prizma na tema semejstvo.

SEMEJSTVO

9
 VIDOVI SEMEJSTVA

POTESNO I PO[IROKO SEMEJSTVO

Postojat razli~ni vidovi zaedni~ko `iveewe: so dvajca

roditeli, so eden roditel, so rodnini, so lu|e - usvoiteli
ili starateli i dom - semejstvo.
Razgovarajte za osobinite na sekoj od ovie semejstva.

Vo zavisnost od brojot na ~lenovite koi `iveat zaedno vo edno

semejstvo, razlikuvame potesno i po{iroko semejstvo.

Potesno semejstvo se sostoi od dvajca roditeli koi gi odgleduvaat

svoite deca.
Po{iroko semejstvo se nekolku generacii od isto semejstvo koi
{to `iveat zaedno, delej}i gi odgovornostite vo nego.

Vo posledno vreme zna~itelno se zgolemil brojot na ednoroditel-
skite semejstva. Toa se semejstva kade {to decata `iveat so eden rodi-
tel poradi nivno nesoglasuvawe.

Vo kakvo semejstvo `ivee{ - vo potesno ili vo po{iroko?

Zalepi fotografija od eden ~len

na tvoeto po{iroko semejstvo i dopolni:

Na fotografijata e ________________

roden e na__________________________

sega ima ____ godini

koga e napravena fotografijata

(godina) ____________
10
Popolni go rodovoto steblo.

Jas

Tetin Vujna

Bratu~edi Bratu~edi

Tatko Majka

Tetka Vujko

Baba Baba

^i~ko Tetka

Bratu~edi Bratu~edi

Dedo Dedo

Strina Tetin

11
 VREMENSKA LENTA
(Nastavna sodr`ina za u~enicite koi u~at pobrzo,
pro{ireno i prodlabo~eno)

Vremenska lenta e linija na koja e mo`no da se prika`at da-

tumi od minatoto po redosled po koj se slu~uvale.

Na vremenskata lenta ozna~i ja godinata na tvoeto

ra|awe i godinite na ra|awe na tvoite roditeli, bra}a, se-
stri i najstariot ~len od tvoeto po{iroko semejstvo od po-
mladite kon postarite ~lenovi. Na praznite linii napi{i
go imeto na li~nosta i godinata na ra|awe i povrzi ja so
soodvetnata godina od lentata.

-Koj e najstar na tvojata vremenska lenta?

-Koj e najmlad?

-Kolkava e razlikata vo godini pome|u najmladiot

i najstariot ~len vo tvoeto semejstvo?

12
 SEMEJSTVATA NIZ ISTORIJATA I DENES

Semejstvata otsekoga{ ne bile isti. Tie se menuvale niz istorijata.

Glavna uloga vo praistoriskoto semejstvo ja imala `enata. Takvite se-
mejstva se vikaat matrijarhalni. Toa zna~i deka majkata se gri`ela za
potomstvoto i nosela va`ni odluki za semejstvoto. No so tekot na vremeto
ulogata na tatkoto stanala sé pozna~ajna i so toa semejstvata dobivaat
patrijarhalen karakter.

Denes osnovnata podelba na semejstva e na:

- tradicionalno (patrijarhalno) semejstvo i
- sovremeno (demokratsko) semejstvo.

Vo minatoto mnogu pove}e bilo zastapeno patrijarhalnoto semejstvo.

Denes, iako sé u{te postoi vakviot vid na semejstva, so razvojot na de-
mokratijata vo op{testvoto i semejstvata dobivaat vakov oblik vo koj site
negovi ~lenovi se ramnopravni (ednakvi).

tradicionalno sovremeno
semejstvo semejstvo
(patrijarhalno) (demokratsko)

- glavniot zbor go ima tatkoto - ramnopravnost pome|u ma`ot

i `enata
- nadredena polo`ba na
tatkoto i podredena na - decata aktivno u~estvuvaat
`enata (majkata) i decata vo semejniot `ivot

matrijarhat, patrijarhat, patrijarhalno, demokratsko

13
 Pro~itaj go izvadokot od dramata “^orbaxi Teodos” od Vasil Iqoski.
Razgovarajte i so tehnikata Venov dijagram opredelete gi karakteristikite
na Teodos i Keva (ma`ot i `enata).
TEODOS : Pomini so fr~ata u{te edna{, Paraskevo!
KEVA : Eve. (Mu go bri{e paltoto.) Teodose . . . sakav . . .
TEODOS : (ja prese~uva) Gledaj pobrgu da stasa ru~ekot, po ladot da go
donesete, za{to ako bide docna, sonceto }e go ispe~e zelnikot, kremen }e
go stori.
KEVA : Arno, Teodose, tuku sakav ne{to. . .
TEODOS : Znam {to. Ama nej}am da znam.
KEVA : Ti se molam, Teodose! Devojkata mana si nema! Tuku od inaet
o~ite ne ti gledaat.
TEODOS : Nema edna mana, tuku trista. Prvo i prvo, imeto - Stojanka,
selsko ime. Najdi de v kalendar ime Stojanka!
KEVA : Imeto e od kumot. . . Se gleda umot.
TEODOS : Posle, crna. . .
KEVA : Malku e smurgava, ama mnogu e li~na, a belilo na lice ne klava.
TEODOS : A i kakva mo`e da bide devojka od takva ku}a? Tatko i e sa-
marxija. So nego li da se zasvatam? Poarno samar na grbot da si stavam.
Taa da mi vleze vo ku}ava! Kakov red, kakva ~istota }e bide? Ne vrtkaj
me pove}e, rabota me ~eka, ne e red!
KEVA : Toedose. . .
TEODOS : Ni zbor pove}e za toa!
KEVA : Drugo ni{to. . . Dojde Arsovica. . .
TEODOS : Nemam jas nikakva rabota so Arsovica. . .
KEVA : Za lozjeto. . .
TEODOS : Za lozjeto. . . Toa ne e `enska rabota. Kolku pati sum ti
rekol da ne se me{a{ vo moite raboti.
KEVA : Arno, Teodose, za taa rabota, navistina tvoja si e. . . Ama za
Tom~e. . . Kako Gospod te molam. . . Majka sum. . .
TEODOS : Pak! Ne! Ako ste ti i sin ti za samar, jas ne sum! Ako vam
vi se jade leb so kal od pod nokti, mene mi se gnasi! Da ne ~ujam pove}e!
(izleguva.) Ru~ekot na vreme.
Karakteristiki Zaedni~ki Karakteristiki
na ma`ot karakteristiki na `enata

[to ti ka`uva Venoviot dijagram? Vo kakvo semejstvo `iveat Teodos i

Paraskeva (Keva)?

14
 ULOGITE NA RODITELITE,
STARATELITE I DECATA
Semejstvoto vlijae vrz sevkupniot razvoj na li~nosta na decata. Formi-
raweto na li~nosta vo golema mera zavisi od na~inot na koj tie se vsade-
ni od strana na roditelite ili staratelite.
Pokraj ova, roditelite i staratelite imaat obvrska vo obezbeduvaweto
na materijalnata egzistencija na negovite ~lenovi.

[to sé si nau~il vo semejstvoto pred da trgne{ vo u~ili{te?

Sekoj ~len od semejstvoto

ima svoi prava i obvrski vo
i nadvor od nego. Deteto ne e
samo ~len na semejstvoto. Ne-
goviot `ivot se odviva i vo
naselbata i vo u~ili{teto.

Site ~lenovi od semejstvo-

to imaat pravo da gi koristat
site raboti vo svojot dom, no
i obvrska da gi ~uvaat.

Nabroj gi tvoite aktivnosti vo domot.

Koe e tvoeto omileno kat~e kade {to go pominuva{ najgolemiot del od

vremeto?

staratel
15
 Sekoe dete ima pravo na
igra vo dobra i zdrava
okolina, no i odgovornost
istata da ja ~uva.

Sekoj u~enik vo
u~ili{teto ima pravo da
pra{a ona {to ne znae, da
pobara nastavnikot da mu
pomogne, da dobie odgovor
na postavenoto pra{awe
i da go ka`e ona {to go
znae.

U~enikot ima i
svoi odgovornosti:
redovno da doa|a na
u~ili{te, da u~i i da
steknuva novi znae-
wa i pristojno da se
odnesuva kon site vo
u~ili{teto.

Popolni ja tebelata.

Prava na decata Obvrski na decata

Vo semejstvoto

Vo naselbata

Vo u~ili{teto

16
 PROEKTNA NASTAVNA RABOTA

Odberi edna tema i napi{i kratok sostav. ^itajte gi na

~as i diskutirajte za istite.

1. “Vo {to ne se soglasuvam so moite roditeli”

2. “Edna{ gi izla`av moite roditeli”
3. “Ne ja ispolniv mojata odgovornost”

17
 BRA^EN @IVOT I BRA^NI ULOGI
Brakot e zaednica uredena so zakon za `ivot pome|u ma` i `ena. Koga
stapuvaat vo brak mladencite se registriraat vo op{tina i dobivaat izvod
za ven~ani. Tekstot za pravata na bra~nite drugari im go ~ita mati~arot i
so toa oficijalno go ozna~uvaat brakot.
Brakot pokraj drugoto podrazbira i zaedni~ka gri`a na bra~nite drugari
vo odgleduvaweto na nivnite deca. Tie treba da se gri`at za sekoj ~len od
semejstvoto.

Brakot mo`e da bide sklu~en so:

- registracija vo mati~na kniga,
- ven~avawe vo crkva i sli~no.

Bra~nite drugari se narekuvaat i sopru`nici. Brakovite se sklu~uvaat

od qubov pome|u dva sprotivni pola.

Istra`uvaj, doznaj i odgovori na pra{awata!

Zalepi fotografija od svadba-

ta na tvoite roditeli (ili nacrtaj
gi).

Napi{i ja datata koga tvoite

roditeli stapile vo brak _______
Tatko mi toga{ imal ________
godini, a majka mi ________ godini.
Vo brak se _________ godini.

Zaokru`i:
Moite roditeli se ven~ale vo
a) mati~no (op{tina)
b) crkva
v) __________________

mati~ar
18
 AKO SAKA[ DA ZNAE[ POVE]E
(nastavna sodr`ina za u~enicite koi u~at pobrzo,
pro{ireno i prodlabo~eno)

Dali znae{ koga se praznuva Me|unarodniot den na `enata?

[to pravi{ na toj den?

Eve u{te nekolku interesni informacii:

* Dali znae{ deka postoi Me|unaroden den na semejstvoto? Toj den e 15 maj.

* Denot na roditelite e na 22 juli.

* A na 9 septemvri se praznuva Denot na babite i dedovcite.

*Den na tatkovcite e na 16 juni.

* Me|unarodniot den na decata e 20 noemvri.

19
 Aktivnosti:
1. Napravi svoja li~na izrabotka i podari ja na eden ~len od tvoeto
semejstvo za nekoj od navedenite praznici!

Predlozi za izrabotka:

1. ____________________
2. ____________________
3. ____________________
4. ____________________

2. Napravi ~estitka so koja }e mu posaka{ ne{to ubavo na nekoj ~len od

tvoeto semejstvo, a na praznite linii napi{i ja sodr`inata na ~estitkata.

20
 @IVOT VO DOMA]INSTVOTO
Doma}instvoto go so~inuva grupa lu|e koi `iveat zaedno kako semej-
stvo. Nego go sozdavaat roditelite. Brojot na lu|eto koi `iveat vo edno
doma}instvo mo`e da bide razli~en. Mestoto kade {to tie `iveat se vika
dom.

Za podobro da funkcionira edno doma}instvo, treba da se po~ituva

redot vo nego.

Vo doma}instvoto potrebno e sekoj da dade svoj pridones vo izvr{uvaweto

na sekojdnevnite aktivnosti.

So tehnikata Venov dijagram opredeli gi tvoite sekojdnevni aktivnosti

i aktivnostite na roditelite. Od niv izvedi gi onie aktivnosti {to vi se
zaedni~ki.
Aktivnostite na Zaedni~ki Tvoite
roditelite aktivnosti aktivnosti

[to misli{, koj treba da ima pove}e aktivnosti, decata ili

vozrasnite?

Postojat li “ma{ki” i “`enski” aktivnosti?

[to pravi{ vo tvoeto slobodno vreme?

Slu{a{ li glasno muzika?

Go po~ituva{ li slobodnoto vreme na ostanatite ~lenovi od tvoeto

semejstvo?

21
 PLANIRAWE NA DOMA[NIOT BUXET
Sekoe doma}instvo ima svoi prihodi so koi raspolaga, no isto taka ima
i odredeni tro{oci. Mnogu e va`no parite pravilno da bidat rasporedeni,
umereno da se tro{i i da se {tedi.

Razgledaj ja slikata i odgovori na dadenite barawa.

30.000 den. 32.000 den.

Vkupno: 62.000 den.

15.000 den.
........Mese~ni smetki..............................................

4.000 den.
.....................Mese~ni tro{oci za avtomobil..................

8.000 den.
.........Prehrambeni produkti.................................

12.000 den.
......................Obleka............................................................

.........Sredstva za higiena...................................... 3.000 den.

Vo semejstvoto decata ne zarabotuvaat. Sepak i tie imaat svoi potre-
bi (izu~uvawe jazik, sportuvawe, knigi, igra~ki...). Za nivnite potrebi se
gri`at roditelite. Napi{i gi tro{ocite na decata vo tvoeto semejstvo i za
{to tie se nameneti!

......................................................... den.

......................................................... den.

......................................................... den.

Tro{oci za decata...........vkupno:.... den.

Vkupno potro{uva~ka vo semejstvoto............ den.

Ovoj mesec za{tedivme den.

prihodi, buxet, tro{oci.
22
 SOPSTVENOST

^len 17
Sekoj ~ovek ima pravo na sopstvenost kako samostojno taka i
zaedno so drugi.

Sopstvenost e poseduvawe i prisvojuvawe na ne{tata od strana na ~ove-

kot. Sopstvenosta mo`e da bide li~na (individualna) i grupna (zdru`ena).

Sopstvenosta sozdava obvrska site da ja po~ituvaat. Sopstvenikot mo`e

ne{tata da gi upotrebuva, tro{i, da gi prodava, uni{tuva ili so niv da
postapuva onaka kako {to toj saka.

23
 PRIVATNOST

Sekoe dete ima pravo na svoja privatnost. Poradi toa nikoj nema
pravo da gi ~ita negovite pisma ili dnevnici bez negova dozvola.

Privatnost postoi koga ne sakame

da spodelime nekoja informacija so
nekogo. Informaciite koi sakame da
gi spodelime gi ka`uvame javno.

Pro~itaj gi iskazite i spored barawata popolni ja tabelata.

1. Mila pi{uva dnevnik i ne saka nikoj da znae za toa.

2. Vo svojata soba Marko zboruva so svojot drugar na telefon i ne saka ses-
tra mu da go slu{a nivniot razgovor.
3. Vo domot na Darko ima gosti. Darko gi moli roditelite da ne zboruvaat
za negovata slaba ocenka po matematika.
4. U~itelkata gi deli testovite. U~enicite baraat da ne gi ka`uva glasno
ocenkite.
5. Na vratata od sobata na Nikola pi{uva “VE MOLAM TROPNETE PRED DA
VLEZETE”.
6. Majkata gi zamoluva decata da izlezat od spalnata soba dodeka se preso-
blekuva.

Koj saka [to sakaat da Od kogo sakaat da [to pravat za da

privatnost? zadr`at vo ja za~uvaat ja za~uvaat
privatnost? privatnosta? privatnosta?
Mila

Marko

Darko

u~enicite

Nikola

majkata
24
 NA^INI NA INFORMIRAWE

Vo minatoto prenesuvaweto na nekoja vest se odvivala preku glasnici

- lu|e koi javale na kow.
So razvojot na soobra}ajot se zabrzuva i dvi`eweto na informaciite.
Denes, na~inot na informirawe e brz i se vr{i preku sateliti, radio-
vrski, telefoni, televizii i dr.

Satelitite kru`at okolu Zemjata. Tie se so razli~na golemina i forma.

Sovremenite sredstva za komunikacija vlijaat na na{ite `ivoti na

najrazli~ni na~ini i né zbli`uvaat so lu|e koi {to se iljadnici kilometri
oddale~eni od nas.
-Od kade naj~esto gi dobiva{ informaciite?

25
 DNEVNI VESNICI
Dnevnite vesnici sekojdnevno né izvestu-
vaat za sé ona {to se slu~uva okolu nas.

Nabroj nekolku naslovi na dnevni vesnici.

Spored vestite i informaciite pe~atot se

deli na:
- kvaliteten pe~at - dneven vesnik so poserioz-
ni vesti, informacii i analizi, i
- `olt pe~at - dneven vesnik so senzacionalni
vesti i so karakter na zabavuva~ na ~itatelite.

^ovekot koj ima polna kontrola nad sodr`inata

na vesnikot se vika glaven urednik.
Dnevnite vesnici sekojdnevno se pe~atat vo
odreden tira`. Tira` e broj na pe~ateni pri-
meroci od vesnikot.

Pro~itaj go tekstot i odgovori

na postavenite pra{awa!

-[to dozna od ovoj ise~ok?

-Vo koja op{tina se nao|a u~ili{teto?

-Kako ja ocenuva{ ovaa aktivnost?

-[to bi smenil vo tvoeto u~ili{te?

26
 RADIO,
TELEVIZIJA I INTERNET

Radioto se upotrebuva u{te pred da

se pojavi televizijata. So nego sekoj-
dnevno se vr{i emituvawe na programi
od najrazli~en karakter.

Prvoto radio e napraveno 1920 godina.

Televizijata se javuva podocna vo

odnos na pe~atot i radioto. Tele-
vizijata ni ovozmo`uva direktno da
gi sledime slu~uvawata od celiot
svet.

Televizorot e otkrien 1936 godina.

Internet e najgolemata
svetska kompjuterska mre`a.
Toj ni ovozmo`uva da komu-
nicirame so lu|eto od celiot
svet.

27
 Izraboti T-tabela prvo vo grupi, a potoa edna za celoto oddelenie na
tema: Pozitivni i negativni vlijanija na mediumite vrz mladite!

Pri~ini protiv postoewe Pri~ini za postoewe

Istra`uva~ki aktivnosti
Podelete se vo tri grupi! Sekoja grupa vr{i razli~no istra`uvawe.

1. grupa: Najgledan TV kanal

Napravi anketa od 50 ispitanika (od site vozrasti i

etni~ki grupi) za najgledan TV kanal.

MTV A1 Sitel Telma Kanal 5 Alsat BTR drugi

28
Dobienite podatoci pretstavi gi na grafikon.
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
MTV A1 Sitel Telma Kanal 5 Alsat BTR drugi
-Koj e najgledaniot TV kanal spored podatocite?

2. grupa: Naj~itan dneven vesnik

Anketiraj 50 ispitanika za naj~itan dneven vesnik.

Ve~er Vest Vreme Utrinski Dnevnik Koha drugi

Podatocite vnesi gi vo grafikon.

50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
Ve~er Vest Vreme Utrinski Dnevnik Koha drugi
29
 Na koj dneven pe~at ispitanicite od sprovedenata anketa najve}e mu ve-
ruvaat, a na koj najmalku?

3. grupa: Najposetuvana internet stranica

Anketiraj 50 ispitanici za najposetuvana internet stranica.

Yahoo Google Kajgana Idividi hi5 Facebook drugi

Podatocite vnesi gi vo grafikon.

50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
Yahoo Google Kajgana Idividi hi5 Facebook drugi
Koja e najposetuvana internet stranica?

30
 PROVERI GO SVOETO ZNAEWE

Semejstvoto e zaednica na ____________ i _____________.

Vo zavisnost od brojot na ~lenovite, semejstvata se delat na:

_________________ i _________________.

Brak e __________________________________________________________________
________________________________________________________________________.

[to se sopru`nici? _____________________________________________________

________________________________________________________________________.

Doma}instvoto go so~inuva ______________________________________________

________________________________________________________________________.

Povrzi!

- pi{uvawe dnevnik
Sopstvenost - telefon
- “NE VOZNEMIRUVAJ”
Privatnost - razgovor so drugarot
- obleka

Nabroj!

Sredstva za informirawe

31
 @IVEALI[TA I NASELBI

Vo ovaa tema }e se zapoznae{ so:

- vidovi `iveali{ta;
- sosedstvo;
- naselbi i institucii;
- reljef;
- geografska karta;
- kartografski znaci i
- problemi vo naselbite.

33
 VIDOVI @IVEALI[TA I
NIVNOTO ODR@UVAWE
Na{iot dom e del od na{eto semejstvo.

Nikola `ivee vo semejna ku}a vo naselbata Vlae, a Marko vo stanbena

zgrada vo naselbata Kapi{tec. Toa se nivnite domovi.
Kako Nikola da dojde do Marko?
Marko `ivee na ulica Naroden front . So vakva tabla se ozna~uva ime-
to na ulicata. Koga }e ja najdeme ulicata ja barame i zgradata koja se nao|a
na broj 28 . So vakva tabla se ozna~uva brojot na ku}ata odnosno zgradata.
Sekoja ulica ima leva i desna strana. Na levata strana ku}ite t.e. zgra-
dite se obele`ani so neparni, a od desnata strana so parni broevi. Gole-
mite zgradi imaat pove}e katovi. Na sekoj kat ima po nekolku stanovi. Sekoj
stan e ozna~en so soodveten broj. Na sekoj stan stoi plo~ka so prezimeto na
semejstvoto koe `ivee tamu. Stojanovski

Sekoe semejstvo treba

da se gri`i za svoeto
`iveali{te. Za dobro
funkcionirawe mnogu e
va`no sekoe semejstvo
najmalku edna{ mese~no
(a po potreba i po~esto)
da odr`uva ku}en sovet.
Na nego da razgovara za
problemite od sekakov
vid i nivno re{avawe.
Obidi se i ti aktivno da
u~estvuva{ na niv.
Vakov vid na sos-
tanoci zadol`itelno se
odr`uva vo stanbenite
zgradi ili vo maala za
re{avawe na tekovnite
problemi.

34
 Zaedni~ki vo oddelenieto popolnete ja tabelata. So toa
}e napravite malo istra`uvawe. Dali pogolem broj u~enici
od tvoeto oddelenie `iveat na desnata ili na levata strana
na ulicata.
Vk.
Broj vo
dnevnik
Broj na
zgrada/ku}a

Levo

Desno

Od vkupno _______ u~enici na desna strana od ulicata `iveat __________

u~enici, a na leva ________ u~enici.

Obidi se sam

Nacrtaj ilustracija na svoeto `iveali{te (stan, ku}a, stanbena zgrada).

Na koja ulica se nao|a tvoeto

`iveali{te?

Vo koja naselba?

Na koja ulica se nao|a tvoeto u~ili{te?

Napi{i gi ulicite koi gi minuva{ od tvojot stan/ku}a do tvoeto u~ili{te!

35
 -Kolku ulici pominuva{?

Obidi se da go nacrta{ patot od tvojot dom do tvoeto u~ili{te.

Napravete istra`uvawe, koj od tvoeto oddelenie `ivee najdaleku, a koj

najblisku do u~ili{teto kade u~ite!
Najdaleku `ivee____________, a najblisku `ivee_______________.

Kolku vreme im e potrebno na u~enikot {to `ivee najdaleku i na u~enikot

{to `ivee najblisku za da pristignat od doma do u~ili{te?

36
 SOSEDSTVO I SOSEDSKI ODNOSI
Nieden ~ovek ne `ivee sam. Site nie `iveeme vo zaednica so ostanatite
`iteli od naselbata. Lu|eto koi `iveat najblisku do nas se na{i sosedi.
Kon niv treba da se odnesuvame pristojno, da gradime dobri odnosi i da im
pru`ime pomo{ koga taa im e potrebna.
Zgradite i ku}ite {to se nao|aat vo blizina na na{iot dom se na{i maala.
Gradovite se sostaveni od naselbi i pove}e maala. Edno maalo pretstavu-
vaat site stambeni zgradi i ku}i koi se nao|aat na opredelena teritorija.

-[to ti se dopa|a vo tvoeto

maalo, a {to bi promenil?

-Dali vo tvoeto maalo ima pros-

tor za igra?

-Zo{to e va`no da imame drugari

od na{eto maalo?

Koga `iveeme vo edna zaednica potrebno e da bideme solidarni, a toa

zna~i da bideme nesebi~ni vo davaweto pomo{ na drugite, odnosno da
bideme svesni za potrebata od zaedni~ko dejstvuvawe.

- Vo koi situacii lu|eto treba da ja poka`at svojata solidarnost?

-Zo{to gradot Skopje e grad na solidarnosta?

solidarnost
37
 BON TON
Ubavo odnesuvawe so sosedite

1. Koga }e go sretneme na{iot sosed treba da go pozdra-

vime. So pozdravot sekoga{ odi i nasmevka. Inaku, kako
nekomu da mu poveruvame deka ni posakuva dobar den
ako ne gleda “nam}oresto”.

2. Koga se vozime vo lift gi pozdravuvame site - i

poznatite i nepoznatite. Prvo treba da pozdravi onoj
koj vleguva vo liftot, a ostanatite koi ve}e se tamu go
otpozdravuvaat.

3. Koga organizirame rodendenska zabava treba da gi

po~ituvame sosedite so toa {to }e izbereme neraboten
den za pravewe na zabavata, a odnapred za toa }e gi
izvestime.

4. Ako gi znaete pravilata na ku}niot red, toga{ sigurno

znaete deka opredeleno vreme od denot e predvideno
za odmarawe. Toa e periodot od 17 do 19 ~asot koga ne
treba da se pravi vreva, bidej}i na{ite sosedi najvero-
jatno odmaraat.

5. Decata od maalata ~esto se sobiraat pred zgradata

za da igraat: fudbal, krienka ili nekoja druga igra.
Posebno vo igrite so topka postoi mo`nost topkata da
letne vo nekoj od prozorcite i da napravi {teta. Za
da ne se slu~i toa odberete go najbliskoto igrali{te
na koe slobodno }e mo`ete da u`ivate vo igrata, a se
razbira }e ja izbegnete i ulicata.

38
 NASELBITE I INSTITUCIITE VO NIV
(institucii, mesna zaednica, javno mesto)

Site lu|e {to `iveat vo edna naselba se `iteli na taa naselba, a nivnite
domovi se nivni `iveali{ta.
Vo edna naselba lu|eto mo`at, no ne mora da se poznavaat, no site tie
treba da pridonesuvaat za razvivawe na dobri me|u~ove~ki odnosi i za
podobruvawe na seop{tiot `ivot vo naselbata.
Vo naselbite postojat i rabotat pove}e institucii od razli~ni oblas-
ti. Op{testvenite institucii imaat za cel da gi zadovolat potrebite na
gra|anite.
Celiot ili pogolemiot del od `ivotot na lu|eto se odviva i e orga-
niziran niz mnogu najrazli~ni op{testveni institucii.
Taka, lu|eto se ra|aat vo rodili{ta, se lekuvaat vo bolnici, se obrazu-
vaat vo u~ili{ta, sportuvaat vo klubovi, se zabavuvaat vo dru{tva, teatri,
rabotat vo ustanovi i pretprijatija. . .
I semejstvoto e institucija.
Napi{i gi instituciite vo svojata naselba!

Napi{i vo koja institucija (u~ili{te, banka, po{ta, apteka, kino, polici-

ja, bolnica) treba da se obratat slednite li~nosti:
u~ili{te banka po{ta apteka kino policija bolnica
1. Marija saka da im isprati razglednica na svoite 1.
rodnini vo stranstvo.
2. Filip i Teo se dogovorija zaedno da go gledaat 2.
“Spajdermen”.
3.
3. Tetka Milica treba da gi podigne svoite pari.
4. Darko padna od velosipedot i si ja povredi nogata. 4.
5. Na Jana i e ukraden mobilniot telefon.
6. Roditelite sakaat da ja zapi{at Mila vo 5.
I oddelenie. 6.
7. Ognen go boli grloto. Negoviot doktor mu ka`a
deka treba da pie sirup. 7.
Prostorot namenet za koristewe od strana na site lu|e se vika javno
mesto. Na javnite mesta treba da se odnesuvame pristojno i kulturno.

institucija
39
 MESNA ZAEDNICA

NASELBA

MESNA
ZAEDNICA

Vo sklop na edna naselba lu|eto se organiziraat vo mesni zaednici. Vo

mesnite zaednici se formiraat: soveti na gra|ani, izbrani od `itelite
na toa podra~je. Tie razgleduvaat problemi od sekojdnevniot `ivot na
`itelite. Sovetot na gra|ani izbira pretsedatel na mesnata zaednica so
mandat od ~etiri godini.

Istra`uva~ki aktivnosti:
Posetete ja va{ata mesna zaednica, doznajte za problemite {to bile
razgleduvani na poslednata sednica od Sovetot.

Dneven red data______________

1.
2.
3.
4.

mandat
40
PRIRODNITE FAKTORI I @IVOTOT
VO NASELBATA

Prethodnata godina nau~ivme deka pogolemite naselbi se

vikaat gradovi, a pomalite sela.

Ramnina Rid Planina

41
 Planinska
naselba

Ramni~arska
nad 500m

Ridska naselba
naselba
do 200m

od 200-500m
-Po {to se razlikuvaat naselbite?

-Po {to planinite se razlikuvaat od ridovite?

Kade se nao|aat naselbite od slikite, napi{i na praznite linii pod niv!

1 2

3 4

42
 Oboj go dadeniot crte` so soodvetna boja spored viso~inata. Napi{i ja
viso~inata vo metri, a odozdola napi{i go nazivot na predelot {to i odgo-
vara na taa viso~ina.
Nadvore{niot izgled na zemjinata povr{ina se narekuva reljef.
Site ramnini, ridovi i planini so~inuvaat reljef.

Najvisokiot vrv vo R. Makedonija se nao|a na planinata Korab i

iznesuva 2764 metri.

Osogovo e najvisoka planina vo isto~na Makedonija

43
41
 Baba e najvisoka planina vo ju`niot del na R. Makedonija.

Povardarie e kotlina i ja opfa}a dolinata na rekata Vardar. Vo

minatoto ovaa kotlina bila ispolneta so voda. Toa bilo ezero {to
postepeno isteklo vo Egejskoto More.

Kotlina e ramno zemji{te so mo{ne golema plodnost obikoleno so

planini.

Pelagonija e najgolema kotlina vo R. Makedonija.

Na geografska karta pronajdi gi potcrtanite poimi (Korab, Osogovo, Baba,

Povardarie, Pelagonija).
44
 RELJEF
Reljefot vo Republika Makedonija e prete`no planinski. Toj e sostaven
od: ramnini, kotlini, ridovi, niski, sredni i visoki planini.

Opredeli gi glavnite i sporedni strani vo praznite kvadrat~iwa!

ramni~arski
ridski
planinski

Napi{i do sekoj grad vo kakov predel se nao|a.

Berovo__________ Tetovo________________ Negotino_________
Skopje__________ Kriva Palanka_________ Kru{evo__________

Koi boi se najzastapeni na kartata na Republika Makedonija?

45
 Za da mo`eme polesno da se orientirame vo prostorot odnosno vo nase-
lenite mesta, }e ni poslu`at:

Soobra}ajni tabli i znaci za izvestuvawe

Polo`ba na Sonceto

Plan na gradot

Geografska karta

Prakti~na zada~a: Podelete se na grupi i izrabotete reljef od testo na

tvrda podloga. Sekoja grupa neka izbere razli~en predel. Obojte go sood-
vetno so viso~inata na koja se odnesuva!
46
 PLAN NA GRADOT

Planovite se karti so krupen razmer. Tie se najprecizni karti, so to~no

vneseni ulici i so site zna~ajni objekti vo gradot, kako: u~ili{ta, teatri,
muzei, hoteli, bolnici i dr.
Stranite na svetot se rasporedeni taka {to sekoga{ gore e sever, dole
- jug, desno e istok, a levo - zapad.
Za polesno orientirawe planovite se podeleni na podednakvi
kvadrat~iwa kade redovite se ozna~eni so bukvi, a kolonite so broevi.

Redovite se
ozna~uvaat
so bukvi

Kolonite se
ozna~uvaat
so broevi

Sekoj plan sodr`i i spisok na ulici {to se podredeni po azbu~en

red, kako i oznaka na redot i kolonata za polesno pronao|awe na
baraniot objekt.
Pr. Hotel “Aleksandar Palas” (C3) na gornata slika.
47
 Zemi plan na grad Skopje i vo praznoto kvadrat~e vpi{i ja
oznakata na mestoto kade {to se nao|a dadeniot objekt.
GTC_________________________________
Sobranie na RM_____________________
TC Ramstor__________________________
Teatar na narodnostite______________
Univerzitet ”Sv. Kiril i Metodij” _____
Gradski stadion_____________________
Skopski saem________________________

48
49
 GEOGRAFSKA KARTA

Geografskite karti se izraboteni vo najmal razmer. Na ovie karti se

prika`ani: planini, reki, ezera, gradovi, dr`avi, moriwa i dr.
Na geografskite karti stranite na svetot se rasporedeni kako i na
planovite.

Desno e _______________, levo e _________________,

dolu e ________________ i gore e ________________.

Za da mo`e da se pro~ita geografskata karta , treba da gi znaeme pred

se kartografskite boi i kartografskite znaci.

kartografski boi

Planini

Ridovi
Ramnini
Voda

kartografski znaci

nadmorska viso~ina
50
 ime na dr`ava

razmer
- kolku pati e
namalena kartata reljefot e pretstaven so
kartografski boi

legenda
-opis na
kartografski
znaci

visinska skala

Visinskata skala ni slu`i za odreduvawe na nadmorskata viso~ina.

Napi{i gi glavnite i sporednite strani na svetot.

Jas `iveam vo

koe se nao|a vo

del na Republika Makedonija.

51
52
53
 Napi{i na koja strana (glavna ili sporedna) se nao|a
zadadeniot objekt.

Ohridsko Ezero _________________

Skopje _________________
Strumica _________________
Dojransko Ezero _________________
Belasica _________________
Crna Reka _________________
[ar Planina _________________

Vo praznite mesta napi{i go zna~eweto na kartografskiot znak.

54
 Pred lu|eto da imaat karti , tie
go crtale vo karpite samo onoj del
{to go poznavale. Toa go pravele
na glineni plo~ki. Eve edna takva.

Kompasot e naprava koja ni gi

poka`uva stranite na svetot. Igla-
ta na kompasot e magnetna i seko-
ga{ ja poka`uva severnata strana.
Na dnoto na kompasot se ispi{ani
glavnite i sporednite strani na
svetot.

Legendite go pojasnuvaat
zna~eweto na simbolite. Simbo-
lite se mali znak~iwa i na mal
prostor mo`at mnogu podatoci da
se vnesat.

55
 PROBLEMITE VO MOJATA NASELBA

Sekoj od nas `ivee vo nekoja naselba. @itelite na edna naselba se direktno

povrzani so problemite koi nastanuvaat vo nea. Zatoa `itelite treba da bidat
aktivni i sovesni gra|ani i da se zalagaat za nivno re{avawe. Za da postignat
nekoja cel tie treba da ja sakaat svojata naselba, da imaat po~it kon so`itelite,
da bidat svesni za problemite i istite da gi re{avaat organizirano.

Preku tehnikata grozd prika`ete gi problemite vo va{ata naselba.

Problemi vo
mojata naselba

56
 Podelete se vo ~etiri grupi. Sekoja grupa ima odredena
aktivnost.

1. grupa: zagadenost

Va{a zada~a }e bide da gi izbroite otpadocite frleni na nesoodvetno

mesto.
Sekoj ~len od grupata treba da odredi mesto kade {to }e go vr{i
istra`uvaweto i da go vpi{e mestoto vo tabelata. Istra`uvaweto da go
izvr{i vo dol`ina od 50 ~ekori i sobranite podatoci da gi vnese vo tabe-
lata. (pr. 50 ~ekori od u~ili{niot dvor, 50 ~ekori okolu zgradata/ku}ata,
50 ~ekori od ul. “Dame Gruev”. . .).

-Koe mesto e najzagadeno, a koe e naj~isto?

-Koj otpad najbrgu }e se raspadne?

-Dali vo va{ata naselba ima kontejneri za razli~en otpad i za kakov?

-Napi{ete izve{taj od izvr{enoto istra`uvawe (na ova mesto ostanatite

grupi }e napi{at {to doznale od izlagaweto na ovaa grupa).

57
 2. grupa: bu~ava

Va{a zada~a }e bide da ja izmerite bu~avata na odredenite mesta, vo

odredeno vreme i da ja vpi{ete vo tabelata spored legendata. Prvin sekoj
sam, a potoa }e gi vnesete i merewata od ostanatite ~lenovi na grupata.
Soberete go brojot na plusevite i napravete sporedba od dobienite poda-
toci.

Legenda:
+++ mnogu bu~ava
++ sredno
+ bez bu~ava

Od istra`uvaweto, {to mo`e{ da zabele`i{? Koi se najmirni periodi

od denot: vo domot ________, od sosedstvoto ________ i na ulica _______.

-Kade ima najgolema bu~ava i vo kolku ~asot?

Napravete izve{taj od izvr{enoto istra`uvawe (na ova mesto ostanatite

grupi }e napi{at {to doznale od izlagaweto na ovaa grupa).

58
 3. grupa: soobra}ajni problemi

Vo tvojata naselba opredeli tri ulici na koi }e vr{i{ merewe na brojot

na prevoznite sredstva koi }e pominat vo period od 15 min. Podatocite
stavi gi vo tabela, a potoa vnesi gi vo grafikonot so soodvetna boja.

Prva ulica Vtora ulica Treta ulica

50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
Avtomobili Avtobusi Kamioni Motori Velosipedi
-Kolku vkupno motorni vozila pominale na site ulici?

-Kolku prevozni sredstva ne go zagadile vozduhot?

Najmnogu motorni vozila pominale na ul. “_____________________________”,

a najmalku na ul. “___________________________”.

-Napravete izve{taj za izvr{enoto istra`uvawe (na ova mesto ostanatite

grupi }e napi{at {to doznale od izlagaweto na ovaa grupa).

59
 4. grupa:

Va{a zada~a }e bide sami da odberete eden od aktuelnite proble-

mi vo va{ata naselba od prethodno izraboteniot grozd i da napravite
istra`uvawe za istiot. Odberete sami metod na rabota.

-Napravete izve{taj od izvr{enoto istra`uvawe (na ova mesto ostanatite

grupi }e napi{at {to doznale od izlagaweto na ovaa grupa).

60
 PROVERI GO SVOETO ZNAEWE

Napi{i gi najva`nite podatoci za mestoto vo koe {to `ivee{:

mesto, ulica i broj: _____________________________________________________
mesna zaednica: ________________________________________________________

reljef: (svrti na str.45, najdi go tvoeto mesto i napi{i)

- Koja kartografska boja e karakteristi~na za tvoeto mesto?

- Na koja nadmorska viso~ina se nao|a tvoeto mesto na `iveewe (svrti na

str.51 i opredeli spored visinskata skala)

-Napi{i koj e spored tebe najgolemiot problem vo tvojata naselba?

Nacrtaj go mestoto vo koe {to `ivee{.

61
 OP[TINA

Vo ovaa tema }e se zapoznae{ so:

- lokalna zaednica;
- lokalna samouprava;
- gr|anin;
- gradona~alnik;
- sovet na op{tina;
- firmi / pretprijatija;
- kulturniot `ivot vo op{tinata;
- demokratija;
- vlast i upravuvawe;
- liderstvo i
- socijalni problemi.
63
 LOKALNA ZAEDNICA
I LOKALNA SAMOUPRAVA

Op{tinite se organizirani kako lokalni zaednici, a vo niv se sprovedu-

va lokalna samouprava. Toa zna~i deka samite gra|ani odlu~uvaat za site
zna~ajni pra{awa vo svojata lokalna zaednica. Nivnoto u~estvo mo`e da
bide neposredno i posredno (koga grupa gra|ani bira svoj pretstavnik.)
Spored naselenoto mesto (grad ili selo) lokalnata samouprava mo`e da
bide gradska ili selska samouprava.
Op{tinata e edinica na lokalnata samouprava. Taa e zaednica na `iteli
na odredeno podra~je.
Op{tina
Op{tina

Naseleno
mesto
Naseleno
mesto Naseleno
Naseleno mesto
mesto

Gra|anite koi imaat postojano `iveali{te na podra~jeto na edna op{tina

se `iteli na taa op{tina.
Op{tinata e dol`na da gi izvestuva gra|anite za svojata rabota. Sekoja
op{tina ima svoe podra~je i ime, a treba da ima svoj grb i zname.

Soberi podatoci za tvojata op{tina: Koga e formirana tvojata op{tina

i kako se vika?

-Kolku `iteli broi tvojata op{tina?

-Kolku od niv se ma{ki, a kolku `enski?

lokalen, lokalna vlast, gra|anin

64
 OP[TINI VO R. MAKEDONIJA
I VO GRAD SKOPJE
Na kartata najdi ja op{tinata vo koja `ivee{. Nejzinoto ime napi{i go vo
kvadrat~eto, a kvadrat~eto povrzi go so op{tinata.

Op{tini so sedi{te
Op{tini vo R.M. (so sedi{te vo grad): 33 vo selo: 41

Berovo Demir Hisar Ohrid

Bitola Kavadarci Peh~evo
Bogdanci Ki~evo Prilep
Valandovo Ko~ani Probi{tip
Veles Kratovo Radovi{
Vinica Kriva Palanka Resen
Gevgelija Kru{evo Sveti Nikole
Gostivar Kumanovo Struga
Debar Makedonska Kamenica Strumica
Del~evo Makedonski Brod Tetovo
Demir Kapija Negotino [tip
65
 Op{tini vo grad Skopje: 10

Aerodrom
Butel
Gazi Baba
\or~e Petrov
Karpo{
Kisela Voda
Saraj
Centar
^air
[uto Orizari

66
67
 GRA\ANIN

Sekoj treba da bide aktiven gra|anin vo svojata op{tina. Zatoa, toj tre-
ba da bide dobro informiran. Samo na takov na~in toj mo`e aktivno da
u~estvuva i da dava predlozi i idei za podobruvawe na `ivotot vo nea.

Za da mo`at uspe{no da funkcioniraat i da go podobrat svojot `ivot

gra|anite formiraat zdru`enija na gra|ani. Svoite problemi gi iznesu-
vaat preku:
- davawe predlozi i idei,
- preku sobiri na gra|ani i
- preku glasawe.

Sekoj gra|anin ima pravo samostojno ili zaedno so drugite gra|ani

(zdru`eno) da dostavuva predlozi vo op{tinata.
Preku referendum (glasawe) gra|anite odlu~uvaat za pra{awa koi se
odnesuvaat na nivnata naselba.

Sekoj gra|anin {to napolnil 18 godini ima pravo na glas.

gra|anin, referendum
68
 ORGANI NA OP[TINITE

Organi na Op{tinata se:

- Sovet na op{tinata
- Gradona~alnik

Sovetot go so~inuvaat pretstavnici na gra|ani koi se izbiraat so tajno

glasawe. Sovetot ima pretsedatel. Izborite se sproveduvaat sekoi ~etiri
godini. Brojot na ~lenovite na sovetot zavisi od brojot na `itelite vo
op{tinata. Sednicite na sovetot gi svikuva pretsedatelot. Tie se javni i
za sekoja se vodi zapisnik.

Gradona~alnikot ja pretstavuva i zastapuva op{tinata. Se izbira sekoja

~etvrta godina na op{ti, neposredni i slobodni izbori so tajno glasawe.

Sovetot nosi odluki za podobruvawe na `ivotot na op{tinata, a

gradona~alnikot e zadol`en da gi realizira odlukite.
Gradona~alnikot vo opredeleni denovi vr{i priem na gra|anite. Tie go
informiraat za svoite problemi i davaat idei za otklonuvawe na istite.

gradona~alnik, realizira
69
 Site zaedno davajte idei za podobruvawe na `ivotot vo
op{tinata i zapi{ete gi!

Idei (bura na idei)

Posetete ja va{ata op{tina i razgovarajte so nejzinite

pretstavnici. Zadol`itelno najavete go va{eto prisustvo.

-Koja godina bea poslednite izbori vo tvojata op{tina?

-Kako se vika gradona~alnikot na tvojata op{tina?

-Kolku ~lenovi broi Sovetot na tvojata op{tina?

-Koga za posleden pat odr`ale sostanok?

-Kolku ~lena bile prisutni na sostanokot?

-Za koi to~ki se raspravalo (napi{i go dnevniot red od sednicata na

Sovetot)

Informiraj se: -Dali nekoj nezadovolen gra|anin mo`e da podnese tu`ba

protiv op{tinata?

70
 EKONOMSKIOT @IVOT VO OP[TINATA

Ekonomskiot `ivot vo op{tinata direktno zavisi od stopanskite i

nestopanskite dejnosti vo istata.

Razgledajte go dadeniot grozd. Najrazvienata stopanska dejnost vo tvo-

jata op{tina razgrani ja ponatamu na pokonkretni poimi.

Lov i ribolov
Industrija
Lozarstvo [umarstvo

Stopanski Zemjodelstvo
dejnosti

Sto~arstvo
Ovo{tarstvo
Rudarstvo
Poljodelstvo

Koja stopanska granka e najmnogu razviena vo tvojata lokalna zaednica?

-Koja stopanska granka voop{to ne e razviena vo tvojata op{tina?

-Doznaj, za koja od ovie dejnosti postojat uslovi za razvoj?

ekonomija
71
 Prosveta Zdravstvo

Nestopanski
dejnosti
Soobra}aj

Turizam

Trgovija

Ugostitelstvo

Razgranete gi samo onie poimi od grozdot {to se zastapeni i se odnesu-

vaat samo na va{ata op{tina.

-Koj poim najmnogu go razgranivte?

-Koj vid soobra}aj e najmnogu zastapen vo tvojata op{tina?

-Nabroj gi zdravstvenite ustanovi koi se zastapeni vo tvojata op{tina!

-Za koja nestopanska dejnost ima uslovi za razvoj vo tvojata op{tina?

72
 FIRMI, PRETPRIJATIJA

Vozrasnite `iteli vo naselbite i op{tinite odat na rabota i se zani-

mavaat so razni dejnosti. Razli~nite dejnosti, pred sé zavisat od izgledot
na mestoto vo koe {to `iveat lu|eto i od negovite bogatstva. Mnogu lu|e
rabotat vo instituciite vo op{tinite: vo bolnicite, u~ili{tata, gradin-
kite, po{tite i sli~no.
Vo podra~jata so plodna zemja, lu|eto se zanimavaat so zemjodelstvo:
poljodelstvo, ovo{tarstvo, sto~arstvo. Vo tie podra~ja se nao|aat fab-
riki za prerabotka na zemjodelskite proizvodi. Tamu se vr{i prerabotka
na ovo{je i zelen~uk - konzervirawe, kako i prerabotka na meso i mleko.
Vo ridsko - planinskite predeli postojat i rudnici od kade lu|eto vadat
rudi. Vo blizina na rudnicite se nao|aat i fabriki za prerabotka na ru-
dite.
Vo pomalite zanaet~iski rabotilnici lu|eto se zanimavaat so razli~ni
zanaeti: ~evlari, bravari, zlatari, frizeri, kroja~i i drugo.
Golem broj na lu|e rabotat vo trgovija. Tie vr{at proda`ba na ve}e go-
tovite proizvodi. Proda`bata se vr{i (odviva) vo golemi prodavnici - su-
permarketi, stokovni ku}i ili vo pomali du}an~iwa.
Vo kraevite {to se bogati so prirodni ubavini, lu|eto rabotat na nivno
razubavuvawe i prilagoduvawe na lu|e koi {to doa|aat istite da gi posetat
i da se rekreiraat vo niv. Tie lu|e se zanimavaat so turizam.
Za da mo`e nepre~eno da se odviva soobra}ajot treba da postojat bez-
bedno izgradeni pati{ta. Za niv se gri`at lu|e koi rabotat vo soobra}aj.

firma, pretprijatie
73
 RABOTA, VRABOTUVAWE,
DENARI, TRGOVIJA

Vo edna op{tina lu|eto se zanima-

vaat so razli~ni dejnosti - izvr{uvaat
razli~na rabota. Firmite i pretpri-
jatijata im ovozmo`uvaat vrabotu-
vawe. Za svojata rabota tie dobivaat
nadomestok - plata.

Parite se mnogu biten faktor vo sekojdnevniot `ivot. Tie slu`at kako

sredstvo za pla}awe. Vo R.Makedonija parite se narekuvaat denari. Posto-
jat kovani pari - moneti i hartieni pari - banknoti.

Trgovija e nestopanska dejnost koja se sostoi vo

kupuvawe i prodavawe na stoka.

Hartienite pari (banknoti) gi izmislile Kinezite vo X vek.

Bankomatite im ovozmo`uvaat
na lu|eto od svoite smetki da
vadat pari vo gotovo 24 ~asa na
den.

74
 KOMUNALNI DEJNOSTI

Vo minatoto sekoe doma}instvo se spravuvalo so svojot smet. Edni go

gorele, drugi go zakopuvale vo zemja.

Denes, op{tinite se gri`at za smetot so posebna slu`ba za komunalni

dejnosti.
Ovie slu`bi sekojdnevno go sobiraat smetot od kontejnerite postaveni
pred stambenite i javnite objekti so specijalno opremeni vozila. Smetot go
nosat do odredeno mesto nare~eno deponija.

Ovaa slu`ba se gri`i i za:

- ~istotata na ulicite, parkovite, pazarite
- odr`uvawe na re~nite korita, i
- za ras~istuvawe na snegot od ulicite vo zimskiot period.

-Dali samo slu`bata za komunalna dejnost treba da ja ~isti tvojata

naselba?

-Koj treba da go ~isti tvojot dvor, snegot pred tvojata ku}a, zgrada, pred
du}anite?

Ubavata i ~ista sredina e dol`nost i obvrska na site nas.

deponija
75
 KULTURNIOT @IVOT VO OP[TINATA

Pod poimot kultura se podrazbira na~in na `ivot na odreden narod koj

`ivee na odredena teritorija.
Kulturata ima cvrsti vrski so tradicijata i so duhovniot svet, a toa se
gleda od: umetnosta, obi~aite, navikite i religijata.
Kulturata e na~in na `iveewe.

Pod kultura se podrazbira i:

- na~in na oblekuvawe na lu|eto;
- nivnite obi~ai pri sklopuvawe na brak;
- semejniot `ivot;
- religioznata opredelenost i
- na~inot na odnesuvawe.

Zatoa, postoi razlika me|u lu|eto. Za da se nadminat ovie razliki,

potrebna e pogolema komunikacija me|u lu|eto, pogolemo po~ituvawe i to-
lerancija. Golema uloga vo povrzuvaweto na lu|eto imaat lokalnite zaed-
nici so organizirawe na kulturni manifestacii.

Nabroj gi kulturnite institucii (domovi na kultura, kina, teatri, KUD,

verski objekti) vo tvojata op{tina!

Napi{i pismen sostav za edna od kulturnite manifestacii ili za edna

od tradiciite vo tvojata lokalna zaednica.

tradicija, duhoven svet, religija

76
 SIMBOLI NA LOKALNATA ZAEDNICA

Simbol e nekoj predmet, znak ili obele`je {to stoi namesto ne{to
drugo. Sekoj simbol ima svoe jasno zna~ewe.

I op{tinite imaat svoi simboli. Toa se grbot i znameto. Grbot i zname-

to na op{tinata se razlikuvaat od grbot i znameto na R. Makedonija. Sekoja
op{tina ima svoj grb i svoe zname.

Nacrtaj go grbot i znameto na tvojata op{tina.

grb na op{tina zname na op{tina

Napi{i gi pova`nite podatoci za tvojata op{tina:

-Najdolgata ulica vo mojata op{tina e:

-Pova`nite istoriski spomenici se:

-Po {to se razlikuva tvojata op{tina od sosednata?

77
 DEMOKRATSKIOT @IVOT VO OP[TINATA
DEMOKRATIJA

Poimot demokratija poteknuva od gr~kiot zbor demos - narod i kratien

- vladee. Zna~i, zborot demokratija e vladeewe na narodot.
Osnovni vrednosti na demokratijata se slobodata i tolerancijata.

Sloboda zna~i odnesuvawe na ~ovekot spored sopstvenata volja i pro-

cenka, no bez da ja zagrozi slobodata na drugite.

Tolerancija podrazbira po~ituvawe na slobodata i privatnosta na se-

kogo.

Ovie vrednosti ni go razvivaat ~uvstvoto na odgovornost kon sebe i kon

drugite, bidej}i sme site ednakvi i imame isti prava.

@iveeme vo demokratsko op{testvo i `ivotot vo op{tinite e demokrat-

ski odnosno vo op{tinite vladee narodot. Za podobro da ja ostvarat svojata
vlast demokratijata se deli na:

- Neposredna demokratija - e neposredno u~estvo na gra|anite vo done-

suvaweto na site zna~ajni odluki vo op{testvoto, i
- Pretstavni~ka demokratija - e vledeewe na narodot preku izbrani
pretstavnici. Pretstavnicite se biraat preku slobodni i fer izbori.

demokratija, ramnopraven
78
 -Po {to se razlikuvaat lu|eto vo tvojata lokalna zaednica? (potseti se
od lani “Vo na{iot kraj `iveat”?

-Na koj narod/nacionalnost ti pripa|a{?

-Na koj jazik zboruva{ vo u~ili{teto?

-Na koj jazik zboruvate doma?

[to misli{, zo{to e va`no site lu|e vo tvojata lokalna zaednica da

bidat ramnopravni?

Kako `itelite vo tvojata op{tina ja ostvaruvaat ramnopravnosta?

Dali gi prifa}a{ i po~ituva{ razli~nostite me|u lu|eto? Napi{i eden

primer za tvoeto prifa}awe i po~ituvawe.

Koga }e porasne{ i }e bide{ polnoleten }e ja dobie{ mo`nosta da

izleze{ na izbori i da glasa{. ]e treba da odbere{ lu|e koi {to }e rako-
vodat, denes so tvoeto oddelenie, a utre so tvojata op{tina i dr`avata.

[to misli{, koi osobini treba da gi ima li~nosta koja }e ja odbere{ za

lider (voda~)?

lider, liderstvo
79
 JAVNI PRA[AWA I PROBLEMI
VO OP[TINATA

Ve}e ka`avme deka op{tinata e zaednica na odredeno podra~je. Taa

se gri`i za re{avawe na sekojdnevnite problemi na nejzinite `ite-
li. Re{avaweto na problemite e od javen interes za site `iteli na
op{tinata.
Potseti se i napi{i koj gi dostavuva predlozite i problemite vo
op{tinata i na koj na~in.

Svoite problemi _________________ gi iznesuvaat preku:

(vidi str.68)

- ______________________________________________________________
- ______________________________________________________________ i
- ______________________________________________________________.

Za da mo`at da gi dostavat svoite predlozi i problemi do op{tinite,

gradona~alnikot e dol`en:
- da obezbedi soodvetno mesto kade {to `itelite bi mo`ele da gi os-
tavaat svoite predlozi. Otkako }e gi dostavat gradona~alnikot
- vo rok od 60 dena da odgovori na sekoe barawe postaveno od `itelite
na op{tinata
- ako op{tinata ne e nadle`na za postaveniot problem, istiot treba da
go preprati (dostavi) do onaa institucija {to e nadle`na za istiot.

Op{tinite se dol`ni za vr{ewe na slednive raboti:

- za{tita na okolinata vo koja {to `iveeme;
- snabduvawe so voda i pro~istuvawe na otpadnite vodi;
- osvetluvawe na ulicite;
- izgradba i odr`uvawe na ulicite i lokalnite pati{ta i
- odr`uvawe na parkovi i zelenila.

Vo pogled na kulturata, op{tinata se gri`i i za:

- neguvawe na: folklorot, obi~aite, starite zanaeti. . .

Op{tinite osobeno se gri`at za mladite `iteli preku izgradba na:

sportski objekti, organizirawe na sportski priredbi i manifestacii.

80
 Zna~ajno vnimanie vo op{tinata se posvetuva na re{avaweto na proble-
mite od oblasta na socijalna za{tita i za{tita na decata i nivnoto obra-
zovanie. Tie se re{avaat preku izgradba i odr`uvawe na: detski gradinki,
u~ili{ta, u~ili{ni domovi i dr.

So bura na idei voo~ete gi javnite problemi vo va{ata op{tina!

1.__________________________________________________________
2.__________________________________________________________
3.__________________________________________________________
4.__________________________________________________________
5.__________________________________________________________

Izdvojte eden problem i napi{ete gi predlozite za razre{uvawe na

dadeniot problem.

Predlozi za razre{uvawe na dadeniot problem:

1.___________________________________________________________
2.___________________________________________________________
3.___________________________________________________________
4.___________________________________________________________
5.___________________________________________________________

Izdvojte ~as na koj }e zboruvate za: nevrabotenosta, zavisnostite i nasil-

stvoto (vo zavisnost od va`nosta za va{ata op{tina) i dajte pridones so
svoi idei za nivno razre{uvawe ili ubla`uvawe.

81
 NEVRABOTENOST, ZAVISNOSTI
I NASILSTVO

TEMA:________________________________________________________________

Predlozi za razre{uvawe na problemot:

______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________

Izrabotete proekt za va{iot problem.

Postavete go na vidno mesto vo u~ili{teto ili vo va{eto oddelenie.
Izrabotete bro{ura i podelete ja me|u `itelite vo va{ata op{tina.

Ova e va{ pridones za razre{uvawe na eden problem vo va{ata

op{tina.

82
 PROVERI GO SVOETO ZNAEWE

Vo koja op{tina `ivee{?

Na koj na~in lu|eto gi re{avaat problemite vo naselbata?

Dali i ti mo`e{ da glasa{? DA NE

Koga se steknuva pravo na glasawe?

Organi na op{tinite se:

Stopanski dejnosti Nestopanski dejnosti

83
 Kako se narekuvaat parite vo R.Makedonija?

[to e kultura?

Simboli na lokalnata zaednica

Osnovni vrednosti na demokratijata se:

84
 RE^NIK
na nepoznati zborovi

buxet - se site prihodi i tro{oci na eden ~ovek, na edno semejstvo, na

edna op{tina, na edna dr`ava
vlada - najvisoko izvr{no telo koe gi sproveduva zakonite {to gi
donesuva Sobranieto
gradona~alnik - “Gradski tatko”, odnosno lice na ~elo na edna op{tina
gra|anin - pripadnik na dr`ava
demokratija - ednakvi prava na gra|anite vo upravuvaweto
demokratsko - op{testvo ramnopravno za site gra|ani
deponija - posebno odredeno mesto na koe se dostavuva i skladira
otpadot
duhoven svet - lu|e koi veruvat duhovno vo svet {to ne se gleda
ekonomija - nauka, za{teda, ostvaruvawe, rabotna organizacija
institucija - ustanova, zavod
intervju - razgovor koj ima za cel sobirawe na podatoci i informacii
krvno srodstvo - bliski rodnini (brat, sestra) koi poteknuvaat od isti
roditeli
lider/liderstvo - voda~, voda~i
lokalen - se odnesuva na opredeleno mesto
lokalna vlast - politi~ka edinica koja slu`i za potrebite na gradot,
op{tinata
mandat - vreme koe e dadeno za ispolnuvawe na odredena zada~a
mati~ar - ~ovek koj vo mati~na kniga zaveduva deca {to se rodile, mladi
{to sklu~uvaat brak i drugo
matrijarhat - vreme koga `enata-majkata bila glavna vo semejstvoto i
odlu~uvala za se
nadmorska viso~ina - e viso~ina na odredeno mesto na kopno vo odnos na
moreto
narod - grupa na lu|e koi gi povrzuva zaedni~ka teritorija, jazik, kultura
i minato
parlament - sobranie na edna dr`ava i najvisok organ koj donesuva zakoni
patrijarhat - vreme koga ma`ot bil stolb vo semejstvoto i odlu~uval za se
85
 patrijarhalno - ~ovek koj se pridr`uva kon stari obi~ai i sva}awa
pretprijatie - firma koja izveduva i proizveduva razni raboti (gradi
pati{ta, proizveduva obleka i drugo
prihodi - ostvareni pari~ni sredstva od rabota
ramnopraven - koj {to ima isti prava kako i ostanatite, koj e ist so os-
tanatite
realizira - ostvaruva nekoja cel vo rabotata ili `ivotot, u~i dobro za da
postane lekar ili nastavnik
religija - vera
referendum - izjasnuvawe na `itelite (gra|anite) po pat na glasawe ZA
ili PROTIV dadeno pra{awe
sobranie - najvisoko zakonodavno telo vo dr`avata koe gi donesuva za-
konite, a koe e sostaveno od pretstavnici na narodot
solidarnost - zaemna odgovornost od zaedni~ki interes
staratel - lice {to se gri`i za drugi lica kako majka, tatko, ~i~ko i
drugi.
tatkovina - pretstavuva zemja vo koja nekoj se rodil, vo koja {to `ivee
ili poteknuva od nea, toa e zemja za koja lu|eto se vrzuvaat so
~uvstva - qubov i po~it
tradicija - ona {to se prenesuva od generacija na generacija
tro{oci - napraveni izdatoci za obleka, hrana, struja, telefon i drugo
firma - rabotna organizacija vo koja rabotat pove}e lu|e.

86
 SODR@INA
Predgovor ...............................................................................................................2
Timska rabota .....................................................................................................4
Semejstvo, doma]instvo i op[testvo ................................................5
Semeen `ivot .....................................................................................................6
Vidovi semejstva ................................................................................................8
Potesno i po{iroko semejstvo ........................................................................8
Vremenska lenta ........................................................................................ . ......10
Semejstvata niz istorijata i denes .................................................................11
Ulogata na roditelite, staratelite i decata ..............................................13
Proektna nastavna rabota ..............................................................................15
Bra~en `ivot i bra~ni ulogi .............................................................................16
Ako saka{ da znae{ pove}e ............................................................................17
@ivot vo doma}instvoto .......................................................................... . .......19
Planirawe na doma{niot buxet .....................................................................20
Sopstvenost .......................................................................................................21
Privatnost .........................................................................................................22
Na~ini na informirawe .................................................................................23
Dnevni vesnici .................................................................................................24
Radio, televizija i internet .........................................................................25
Proveri go svoeto znaewe .............................................................................29
@iveali[ta i naselbi .............................................................................31
Vidovi `iveali{ta i nivnoto odr`uvawe .................................................32
Sosedstvo i sosedski odnosi .........................................................................35
Bon ton ................................................................................................................36
Naselbite i instituciite vo niv ................................................................37
Mesna zaednica .................................................................................................38
Prirodnite faktori i `ivotot vo naselbata ..............................................39
Reljef ...............................................................................................................43
Plan na gradot ..................................................................................................45
Geografska karta ............................................................................................46
Problemite vo mojata naselba .......................................................................50
Proveri go svoeto znaewe ................................................................................55
Op[tina ........................................................................................................57
Lokalna zaednica i lokalna samouprava .....................................................58
Op{tini vo R. Makedonija i vo Grad Skopje ....................................................59
Gra|anin .......................................................................................................60
Organi na op{tinite ........................................................................................61
Ekonomskiot `ivot vo op{tinata .................................................................63
Firmi, pretprijatija .........................................................................................65
Rabota, vrabotuvawe, denari, trgovija ...........................................................66
Komunalni dejnosti ............................................................................................67
Kulturniot `ivot vo op{tinata ....................................................................68
Simboli na lokalnata zaednica ...................................................................69
Demokratskiot `ivot vo op{tinata - demokratija ....................................70
Javni pra{awa i problemi vo op{tinata ...................................................72
Nevrabotenost, zavisnosti i nasilstvo .......................................................74
Proveri go svoeto znaewe ............................................................................75
Re~nik na nepoznati zborovi .........................................................................77
87
88