Historia e shtetit dhe e s drejts sht shkenc shoqrore sepse merrt me studimin e fenomeneve shoqrore siq jan, shteti

dhe e drejta. Pr lend t studimit ka shtetin dhe t drejtn prej momentit t krijimit te tyre e deri n ditet e sotme. Pr nga lnda e studimit n kuptimin e ngusht t fjals historin e shtetit dhe t s drejts e ndajm n: Historin e prgjithshme dhe Historin nacionale t shtetit dhe t s drejts t nj populli t caktuar. Historia e prgjithshme e shtetit dhe e s drejts ka pr objekt studimi shtetet dhe t drejtat m t zhvilluara t bots, prkatsisht shtetet dhe sistemet juridike m karakteristike t scils priudh t zhvillimit historik. Kurse historia nacionale e shtetit dhe e s drejts sht historia e nj shteti dhe e t drejts t nj populli t caktuar. Historia e shtetit dhe e s drejts sht shkenc juridike , andaj edhe prdor edhe metodat e shkencave juridike, psh. metoda dogmatike, normativiste, pozitiviste, logjike, etj., RELACIONET ME SHKENCAT TJERA Historia e shtetit dhe e s drejts sht ngusht e lidhur me shkencat tjera shoqrore, siq jan: teoria e shtetit dhe e s drejts dhe me t gjitha degt pozitive t s drejts, me sociologjin, me ekonomin politike, me historin politike dhe me shkencat ndihmse historike 1. Kronologjia-merret me caktimin e datave t ngjarjve historike 2. Paleografia-merret me deshifrimin e shkrimeve t vjetra 3. Diplomatika-merret me studimin e bulave, leximin dhe komentimin e brendis s tyre, verteton saktsin, burimin, origjinalitetin dhe kohn e nxerrjs s tyre 4. Hartografia-shkenca e cila merret me studimin e hartave 5. Heraldika-merret me studimin e stemave dhe shenjave shtetrore n priudha t ndryshme 6. Numizmatika-merret me studimin e monedhave dhe medaljeve 7. Gjenealogjia-merret me studimin e prejardhjs s brezave t nj fisi a t nj familjeje ZHVILLIMI I HISTORIS SE SHTETIT DHE TE SE DREJTES SI SHKENC E VEQANT N Francn jugore dominonte e drejta e shkruar romake, kurse n Francn veriore aplikohej e drejta e pa shkruar zakonore. Me centralizimin e pushtetit qendror t monarkut shfaqt nevoja edhe pr unifikimin e s drejts n tr shtetin dhe pr kt qllim q nga fundi i shekullit XV fillon regjistrimi i zakonve lokale juridike. Regjistrimine bnin komesart e shkolluar mbretror, ku zakonisht i regjistronin zakonet juridike nga e drejta civile dhe tregtare, kurse ajo publike (shtetrore) ishte e rezervuar pr monarkun. Lajbnici dhe Monteski, (gjat shek. XVII-XVIII ju vun themelt ksaj disipline). N priudhn e liberalizimit borgjez kontribut t rendsishm zhvillimit t shkncave humanitare u ka dhn juristi dhe filozofi I shquar Gjerman-Hegeli. Ky i zbuloi ligjet e dialektiks t cilat i aplikoj edhe n shkncat juridike, n mnyrn idealiste. Nga gjysma e shekullit XIX Marksi dhe Engelsi dialektikn e Hegelit e prpunuan edhe me tutje duke e aplikuar at n mnyrn materialiste dhe kshtu i vun bazat e materializmit dialektik. STUDIMI I SE DREJTES NE PERIUDHEN ANTIKE T dhnat m t hershme mbi shtetin i gjjm t Herodoti (vdiq me 429 p.e.s.) i cili qysh n kohn antike u quajt baba i histories, dhe i cili ka dhn mjaft t dhna pr shtetin e Persis, Egjiptit dhe t disa polisve Greke. Pastaj vlen t permndt Thukiditi (460-399 p.e.s.), Polibi (198-117 p.e.s.), historiani egjiptas Maneton shek. III p.e.s., Sokrati shek. IV p.e.s., Platoni, Aristoteli (384-322 p.e.s.), etj. STUDIMI I SE DREJTES NE PERIUDHEN E KRISHTENIZMIT TE HERSHEM-SHEK IV-XII N shekujt e pare krishtenizmi u zhvillua si ideologji e t shtypurve dhe t prbuzurve dhe paraqitet si errozion pr Perandorin Romake, andaj kjo edhe e ndiqte me t gjitha forcat. Sa m tepr q zhvillohej krishtenizmi rreziku pr Romn ishte m i madh, andaj edhe ndjekjet dhe prsekutimet e t krishterve ishin m intensive, kshtu q n gjysmn e shekullit III e arritn kulminacionin, sidomos gjat sundimit t Dioklecianit (284-305).Gjat sundimit t Justinianit e posaqerisht n koncilin e V t ekumenve (i dyti) n Konstadinopoj, me 553 kisha e degjueshme (ecclesia oboedins) u shendrrua n kishsunduese (ecclesia regans) dhe me kt autokratia perandorake edhe n sfern fetare arriti kulmin, feja si ideologji, u b mjet i rndomt i sundimit. Sipas mendimtarit dhe babait m t madh t asaj kohe Aurelius Augustinius (354-430) ekzistojn dy shtete. i pari sht shteti laik ku mbrteron e keqja, djalli dhe mkati, dhe shteti i dyt sht kasha e krishter q sht mbreteria e hyjniut n tok. Kto dy shtete kan kaluar s bashku npr gjasht epoka t zhvillimit historic, prej Adamit e deri t Krishti dhe do t prfundojn me shkatrrimin e aferm t bots dhe me gjykimin e tmerrshm, kur njrzit nga shteti i pare do t prfundojn n ferr, kurse nga shteti i dyt n lumturin e amshueshme. Augustini e mbron tezen e tij s shteti ka t drejt ta prdor dhunn n qeshtjet fetare (vepra e tij De civitate dei- Mbi shtetin e perendis n 22 libra). N priudhn kur n Evrop, sidomos pas Justinianit, fillon nj rnie e madhe e shkncs dhe kulturs, n pjes perendimore t Azis paraqitet Islami, si religjion dhe ideologji e re, i cili fillon dhe prvetsoj trashigimin mendore antike dhe kshtu ndrmjet shekujve VIII-XII krijohet kultura klasike Islame. Kurse prej shekullit XII nprmjet t kulturs s zhvilluar Arabe Evropa fillon t arrij at shkall t zhvillimit cultural dhe shkncor sa q mund t merrte modelet antike t kulturs dhe shkncs. GLOSATORET T vetmit njerz q dinin shkrim-lexim ishin klerikt, kurse e vetmja gjuh e shkruar dhe gjuh e shkncs ishte Latinishtja. Pr kt qllim ata u mbshtetn n burime t s drejts

romake, kryesisht n Kodifikimin e Justinianit (ky m von , n shekullin XVII, u quajt Corpus Iuris civiles. Ishte kjo koha kur ,,Bibla ishte filimi dhe fundi i qdo dije kurse juristet e ksaj kohe Korpus Jurisin e konsideronin nje lloj ,,Bible te drejtsise. Kah fundi i shekullit XI n Italin veriore u themelua shkolla juridike nga juristi i njohur Irnerius (Bolonj), ku do t studiohej e drejta Romake. Shkolla t tilla juridike u formuan edhe n Padov, Pavija, etj. N Bolonj u bn t njohur vazhduesit e shkolls s Irnersiusit, si jan; Martinus, Bulgarus, Jakobus, etj. Juristet e ktyre shkollave e studionin Korpusin sidomos digestat njrn nga pjest m t rendsishme t Corpus iurus civiles duke shenuar ndermjet rreshtave ose n marginat e tekstit verejtjet, komentimet dhe shpjegimet lidhur me brendin e instuticionit juridik konkret. Kta vepronin kshtu pr t kursyer pergamentin shum t shtrenjt t ethershm, kurse shenimet e tyre quheshin Glosa, andaj kta edhe quheshin Glosator (shkolla e Glosatorve). N mesin e shekullit XIII msuesi i shquar dhe i pasur i Bolonjs Francesco Acursius, e botoi prmbledhjn e glosave t hershme dhe atyre bashkkohore me titull Glossa magistralis seu ordinaria. POSTGLOSATORET (KOMENTATORET) SHEK. XIII-XVI Juristet e m vonshm t quajtur postglosator ose komentator prej mesit t shekullit XIII e deri n shekullin XVI merren me shqyrtimin e glosave dhe me eliminimin e kundrthnieve t tyre. Kontributin m t madh n kt drejtim e kan dhn juristet e Perugjias, Pavijes, Padovs dhe Bolonjs. Kta i shqyrtonin, komentonin dhe krahasonin glosat e ndryshme q bnin fjal pr t njjtin institucion juridik nga korpus jurisi pr t krijuar nj mendim t prgjithshm juridik t glossatorve. Postglosatort m t dalluar kan qn; Cinus de Pistoja, Bartolus de Sasoferata,Baldus de Ubaldis. Q nga shekulli i XIII paraqiten shkollat juridike n Paris, Tulus, Oksford, etj. Ndrmjet glosave nganjher gjersisht bhej shpjegimi i ndonj shtje juridike dhe n kt mnyr krijohen t ashtuquajturat traktate. Postglosatoret ngeln n suazat e metods dogmatike-pozitiviste dhe ekzaktike, pasi kjo metod nj koh m t gjat u aplikua nga glosatort dhe postglosatort (komentatort e qyteteve t Italis Veriore, n shkencn juridike u quajt ,, mos docenti Italicus. SHKOLLA JURIDIKE E JURISTEVE ELEGANT (SHEK. XVI-XVII) Juristet e ksaj priudhe, pr ndryshim nga paraardhsit e tyre, Glosatort dhe Postglosatort, t drejtn Romake nuk e studiuan vetm nga Korpus jurisi por edhe nga t gjitha burimt e tjera t mundshme. Pr kt qllim ata filluan t prdorin mtodn historike t studimit t s drejts. N baze t shqyrtimeve kritikave t teksteve dhe burimeve t periudhave t ndryshme u konstatua se Korpus jurisi nuk sht nj kod q sht nxjerr nga Justiniani prnjher, por n t ka norma juridike q u takojn shekujve dhe shkollave t ndryshme. N t kan hyr ligje dhe dekrete q nga koha e republiks si dhe mendime t juristve t shquar romak. Pr shkak t gjersis s lnds kt e ndanin n historin e ligjeve ,prkatsisht t s drejts (historia legum, historia iuris pr kt i quanin legista) dhe n historin e antikiteteve juridike (antiquitates iuris) q konsideroheshin t gjith ata faktor t cilt e kushtzonin instucicionin juridik. Pr shkak t pedanteris shkolla e tyre e mori emrin-shkolla e jurisprudences elegante, pasi q shkolla u krijua dhe u zhvillua n Franc quhet edhe shkolla juridike Franceze. Juristet elegant t part prdorn metodn historike n studimin e s drejts. Sipas tyre metoda historike sht kusht themelor i vet shkncs juridike-pa histori shknca juridike sht e verbr (Sine historia caecam esse iurisprudentiam). Metoda e tyre e studimit n shknc u quajt mos docenti gallicus (francisus). Kjo shkoll sugjeronte dhe propagonte q e drejta romake t ishte e drejt e prgjithshme dhe pozitive si dhe zbatimin e parimeve t rregullimit shtetror romak, q kryesisht ishin parime t rregullimit shtetror absolut (siq jan p.sh. parimet e formuara nga Ulpianusi Quod principi placuit, legs habet vigorem Ajo q i plqen sundimtarit e ka fuqin e ligjit ose ,, Princeps legibus solutus est: Sundimtari sht i liruar nga ligji. SHKOLLA E TE DREJTES NATYRALE (SHEK. XVII-XVIII) Gjat shekujve XVII dhe XVIII n Evropn perndimore shknca juridike kryesisht u zhvillua n shnj t domonimit t plot t shkolls t s drejts natyrale. Themeluesi i ksaj shkolle sht juristi, filozofi dhe diplomati i njohur Holandez Hugo Grotius (1583-1645), i cili n vitin 1625 botoi librin e tij t njohur Mbi t drejtn e lufts dhe paqs (De iure belli ac pacis). Prve Grociusit si prfaqsues eminent t ksaj shkolle jan edhe Hobsi, Loku, Ruso, Volteri, Monteski, etj. Teoricient e ksaj shkolle te s drejts natyrale, si prfaqsues t klass s re borgjeze, ishin kritikues t ashpr t rendit shoqror feudal e sidomos s fundit t sundimit t monarkis absolute. Kta formn absolute monarkis t pushtetit e konsideronin si penges serioze t zhvillimit t mardhnjve kapitaliste t prodhimit e me kt edhe t progresit t prgjithshm shoqror. E drejta natyrale (si trsi e disa t drejtave si system i s drejts) sipas tyre prbht nga disa t drejta t pa vjetrsueshme dhe t pa jetrsueshme si jan; e drejta liris (q nnkupton t drejtn e levizjs, t lumturis, zgjedhjn e profesionit, lidhjn dhe zgjidhjn e martss, t drejtn e fes dhe ndergjegjs), madje e drejta e barazis para ligjit, e drejta e prons private, e drejta e siguris, e drejta e kundershtimit t shtypjs, etj. Shkolla e t drejts natyrale ishte mjaft progressive, sepse propagandonte prmbysjen e

feudalizmit dhe monarkis absolute e n vend t tyre krkonte kthimine t drejts natyrale dhe rregullimin shtetror q do t garantonte kto t drejta. Prfaqsues eminent te ksaj shkolle jan edhe Hobsi, Loku, Ruso, Volteri, Monteskije, dhe enciklopedist te tjer

KONTRIBUTI I LAJBNICIT DHE MONTESKIUT NE ZHVILLIMIN E HISTORISE SE SHTETIT DHE SE DREJTES Lajbnici (Gotfried Vilhelm Leibnitz 1646-1716) prve zbulimeve t tij n matematik dhe fizik ka merita t jashtzakonshme edhe pr vuarjn e themelve t histories t s drejts. Ky qysh n moshn 20 vjeare (1667) botoi vepren e tij t njohur Metoda e re s si duhet t studiohet dhe msoht shknca juridike. N kt vepr Lajbnici angazhohet pr thellimin dhe zgjerimin e studimve juridike. Sipas tij juristi duhet t studioj jo vetm shkncat dogmatike juridike dhe teorin e s drejts natyrale, por edhe historin e s drejts nga e cila do t msoj kuptimin e gjndjs s tashme. Interesimi dhe qendrimi i Lajbnicit ndaj histories m s miri shprehet me sentencn e tij t njohur E tashmja sht prplot me t kaluarn dhe e ngarkuar me t ardhmn. Lajbnici e kishte kuptuar shum mire kuptimin e histories kur thonte s nga historia krkojm tri gjra; 1. q t na informoj me ngjarjt n t kaluarn, 2. q t na ofroj rregulla t dobishme pr jet, dhe 3. t na shpjegoj krijimin e tashms nga e kaluara, sepse do gj m s miri kuptohet nga kauzaliteti i vet. Si paraardhs i dyt i historizmit n shkncat juridike sht juristi i shquar Francez Monteskiu (1689-1755) I cili bn prpjekje q t shpjegoj lidhjn kauzale t faktorve t ndryshem t zhvillimit historik t shoqris dhe shtetit dhe n kt frym shkruajti veprn Mbi madhshtin dhe rnien e Roms, kurse m von (1748) botoi veprn e tij t njohur Mbi frymn e ligjit. Monteskiu duke analizuar kushtetutshmrin e Anglis krijoj teorin mbi ndarjn e pushtetit; n at ligjvens, ekzekutiv dhe gjyqsor.. SHKOLLA HISTORIKE E SE DREJTES Shkolla e s drejts historike lindi n Gjermani si reagim ndaj shkolls t s drejts natyrale dhe reagim ndaj revolucionit Francez dhe pasojave ndrkombtare t tij. Sipas filozofit gjerman Fihte, kombi nuk sht bashksi mekanike e individve, nuk sht mekanizm, por sht organizm, sht nj njsi organike. Ky organizm sht mbi individt, nuk sht I krijuar nga individt. Por prkundrazi. Ky i krijon kta. Pra sipas Fihts, kombsia sht e njmendt organike e lidhur me nj kultur t prbashkt n nj organizm t gjall. Napoleon Bonaparta n disa shtete t pushtuara t Evrops (Poloni, Gjermani) vuri n zbatim Kodin Civil t tij t vitit 1804 (Kodi i Napoleonit). Pas rnies s Napoleonit me 1814 u shtrua qshtja s a duhet t mbahen reformat e tij apo duhet t hudhn bashk me kodin e tij. Profesori gjerman me origjin franceze Tibo me 1814 shkroi broshurn me titull Mbi nevojn e kodit civil t prgjithshm gjerman. Kritikuesi m i ashpr i Tibos ishte profesori i njohur i t drejts romake Savinji (1779-1861). Si kundr prgjigje ndaj Tibos, Savinji shkroi po at vit kumtesn me titull Mbi dtyrn e kohs tone n aspektin e nxerrjs s ligjve dhe t praktiks juridike. Savinji shkruante s n Gjermani ende nuk ishte koha q t bht kodifikimi i s drejts. Spas tij zhvillimi i s drejts s nj populli sht process I zhvillimit organik dhe natyral dhe kalon nepr tri faza t zhvillimit: 1.faza e t drejts zakonore, 2.faza e t drejts shkencore dhe 3. faza e t drejts s kodifikuar. Zhvillimin e t drejts npr tri fazat e permndura Savinji e shpjegon kshtu: . Shkolla historike e s drejts n kundershtim me idet e shkolls t s drejts natyrale, promovoi ide t reja dhe zgjoi interesim pr historin e s drejts. Savinji duke krahasuar revolucionin dhe reformn (evolucionin) pohonte: revolucioni vetm bent t mundur ndryshimt esenciale, kurse reforma ato i realizon; revolucioni sht tentim i nderprerjs me t kaluarn pr t br ndryshime t themelta, kurse reforma sht realizim i njmendt i ktyre ndryshimve n lidhmri t ngusht me t kaluarn. PERIODIZIMI HISTORISE SE PERGJITHSHME TE SHTETIT DHE SE DREJTES Ekzistojn mnyra dhe kritere t ndryshme sipas t cilave bht periodizimi i histories. Kriteret tipologjike dhe kronologjike jan themeloret dhe m t rendesishmt pr ndarjn e histories. Periodizimi tipologjik beht sipas formacioneve shoqroro-ekonomike, kurse kto prcaktohn sipas zhvillimit t forcave prodhuese Sipas tipit t shtetit dhe t s drejts historia e prgjithshme e shtetit dhe e s drejts periodizohet n kater periudha t mdha t zhvillimit: 1. N at skllavopronare, 2. N at feudale 3. N at liberale dhe bashkkohse 3. N socialiste n mezokoh. Secila periudh ndahet n etapa ose faza t ndryshme, Periudha skllavopronare ndahet n fazn e despotive lindore dhe n at t shtetve antike. Feudalizmi ndahet n fazn e feudalizmit t hershm, t zhvilluar dhe t vonshm. Periudha borgjeze ndahet n fazn e liberalizmit, imperializmit dhe shtetet bashkkohse Periodizimi kronologjik sht periodizim kohor (kronos nga greqishtja do t thot koh). I tr zhvillimi i shoqris njerzore ndahet n: 1.historin e kohs s vjetr, 2.kohs s mesme,

3.kohs s re dhe 4.historin e kohs m t re. Shteti dhe e drejta skllavopronare zgjat prej mijvjearit t IV (p.e.s.) deri n shekullin e V t e.s. Shtetet dhe e drejta feudale qendrojn prej shekullit t V e deri n fund t shek. XVIII, ndersa periudha e shtetit dhe e t drejts borgjeze zgjat prej fundit t shek. XVIII (revolucioni i madh borgjez-francez 1789) e deri n ditt e sotme. N mesjet historia e bots periodizohej n katr peridha t mdha t emrtuara sipas perandorive t mdha: 1. periudha magjano-persane, 2. periudha asiro-babilonase, 3. greko-maqedonase, dhe 4. romako-bizantine Ky periodizim mbshtett n bibel dhe pr t ideja e zhvillimit sht e huaj. N shekullin XIX historiani danez Tomson zhvillimin e shoqris njerzore e ndante n tri periudha: 1.periudha e gurit, 2.e bronzes, dhe 3. e hekurit. BURIMET DHE MONUMENTET HISTORIKO-JURIDIKE Me burime kuptojm t gjitha ato materiale, fakte dhe t dhna q na ofrojn njohuri mbi ndonj shtje. Burimet historike ndahen n tri grupe: 1. n monumentet e kulturs materiale, 2. n dokumentet e shkruara, dhe 3. n burimet gojore. MONUMENTET E KULTURES MATERIALE jan sendt e ndryshme t prdorimit personal dhe kolektiv si jan; veglat e puns, armt, stolit, ent, objektet e banimit dhe godinat e ndryshme , kanalet, varrezat, vizatimet, kocka t ndryshme, etj DOKUMENTET E SHKRUARA ndahen n 1.) burime historike dhe 2.) burime historiko-juridike. 1.)Burim historik sht do dokument i shkruar q bn fjal pr t kaluaren e shoqris njerzore, 2.)Burim historiko-juridik sht vetm ai dokument q drejtprsdrejti apo n mnyr t trthort bn fjal mbi shtetin dhe t drejtn (institucionet juridike-shtetrore). Burimet historike - juridike quhen edhe monumente juridike. N burimet historiko-juridike hyn: ligjet, dekretligjet, urdhresat dhe aktet tjera t organeve administrative, aktgjykimet dhe vendimet e organeve gjyqsore, traktatet ndrkombtare, kontratat, bulat dhe kartdhuresat e ndryshme, statutet,etj. BURIMET GOJORE ndahen n: 1.) kulturn shpirtrore (n krijimtarin gojore popullore) 2.)kujtimet e aktorve t ngjarjes dhe 3) deshmitarve t kohs pr t cilt shkruhet. N burimet e kulturs shpirtrore bien: kngt, tregimet, legjendat, anekdotat dhe proverbat popullore. Nder burimet gojore vend t posam zn kujtimet e njerzve t moshuar, t cilt tregojn pr ngjarjet pr t cilat kan qen t informuar ose vet n nj mnyr i kan prjetuar. Format m t rendsishme t burimeve juridike jan: e drejta zakonore, ligjet, dekretligjet, praktika gjyqsore, precedenti gjyqsor etj. SHTETI DHE E DREJTA NE PERIUDHEN SKLLAVRIS FORMIMI ISHTETIT DHE TE SE DREJTES Proceset e zhvillimit t shoqris q ndodhn prej fazs s mesme t barbaris e sidomos prej fundit t fazs s lart t barbaris, bn q shoqria primitive t dekomponohet plotsisht. N shoqri u krijuan diferenca t mdha sociale, shoqria u polarizua n t pasur dhe n t varfr, n t lir dhe jo t lire. Si rezultat i zhvillimit t forcave prodhuese dhe i paraqitjes s tepricave t prodhimit popullsia dukshm u shtua dhe kryesisht u vendos n qendra t prhershme banimi, ku filloi ndrtimi dhe fortifikimi i qendrave dhe kshtu u krijuan qytetet e para, t cilat u bn qendra t jets shoqrore, ekonomike, kulturave dhe qendra t kultit fetar. KOHA E FORMIMIT DHE E QENDRIMIT TE SHTETEVE TE PARA SKLLAVOPRONARE Shtetet skllavopronare jan shtetet e para n zhvillimin e historis s shoqris njerzore. Viti i sakt i formimit t shtetit t pare nuk dihet, sepse ai nuk u krijua pr njher, nuk u krijua pr nj, e as pr nj dekade. Shtetet e para skllavopronare jan krijuar n mileniumin e katrt para ers s re.. Shtetet skllavopronare klasifikohen n shtetet skllavopronare t lindjes s lasht dhe n ato perndimore. Shtetet e lindjes s lasht formohen prej mileniumit t katr e deri n mileniumin e pare p.e.s., kurse shtetet perndimore paraqiten shum m von, q nga fundi i mileniumit t dyt p.e.s. VENDI I KRIJIMIT TE SHTETEVE TE PARA SKLLAVOPRONARE Shtetet e para skllavopronare t lindjes s lasht dhe qytetrimet e para u krijuan dhe u zhvilluan n zonat subtropike pran luginave t lumenjve t mdhenj si jan: Nili, Eufrati, Tigrisi, Indi, Gangesi, Jangcekjangu, Hoang-Ho etj.

KARAKTERISTIKAT E PERGJITHSHME TE SHTETEVE SKLLAVOPRONARE 1. Shtetet skllavopronare jan shtete eksploatuese. 2. N shtetet skllavopronare kryesisht dominon ekonomia natyrale, 3. Shtetet skllavopronare jan shtete luftarake dhe pushtuese. 4. T gjitha shtetet skllavopronare i prshkon ideologjia fetare. 5. Rendi shoqror skllavopronar dhe shteti ishte prplot me relikte t rendit t mparshm klano-fisnor. 6. Shtetet skllavopronare jan shtete t pabarazis formale juridike. 7. shtetet skllavopronare jan prplot me antoganizma dhe kundrthnie t mdha shoqrore. 8. Shtetet skllavopronare me ndikimin e tyre shpejtojn dekompozimin e bashksis primitive dhe krijimin e shtetit n territoret fqinj.

SHTETET SKLLAVOPRONARE TE LINDJES SE LASHTE Nder shtetet m t njohura t lindjes s lasht ishin; Egjipti, Babilonia, Kina, India, Persia, Asiria, Fenikika, Shteti Hebrej, Shteti i Hetitve etj. Burimet m t njohura dhe m t rndsishme pr njohjen dhe rekonstruimin e shteteve t lindjes s lasht jan; pr Egjiptin- Historia e Egjiptit nga kleriku Maneton (shek.III p.e.s.), pastaj fragmentet e ligjeve t Ramzesit II (shek.VIII p.e.s.) dhe fragmentet e ligjeve t Bokhorsit (shek. XIII p.e.s.). Pr historin e Babilonis - Kodi I Hamurabit (shek.VIII p.e.s.), kurse pr periudhn para unisimit t shtetit ligjet e vjetra sumere (mileniumi i IV p.e.s.). Pr shtetin e Indis s lasht-Kodi Manu, librat fetare Vede dhe Upanishada, si dhe vargjet epike t Ramajanit dhe Muhabharats. Pr shtetin e vjetr Hebrej-Bibla, Beslidhja e vjetr.

about 11 months ago Report

Fakulteti Juridik Universiteti i Prishtines EGJIPTI Egjipti i lasht sht njri ndr shtetet m t vjetra dhe m t zhvilluara t lindjes s lasht. N luginn e lumit Nil, n mileniumin e IV p.e.s re, u krijuan qytet-shtetet e quajtura nome. Zhvillimi historik i Egjiptit sipas Historis s Egjiptit t klerikut Maneton ndahet n periudhn e krijimit dhe bashkimin e nomeve, Perandorin e Vjetr, Perandorin e Mesme, Perandorin e Re, dhe n periudhn e shkatrrimit te Egjiptit. Pr shkak t sulmit t jashtme dhe dobsive t brendshme Egjipti u dobsua mjaft dhe n fund t shek. I p.e.s re definivisht ra nn sundimin e Roms. Egjipti pr nga forma e pushtetit shtetror, ka qene monarki despotike e tipit oriental. N krye t shtetit qndronte monarku i trashgueshm i quajtur faraon. Ky kishte pushtet t pakufizueshm. Ne personalitetin e tij ishin t njsuara tri pushtete: legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqsor. Shef i administrats s oborrit mbretror ishte XHATI, t cilin e emronte faraoni. Shum skllevr nuk kan mbijetuar prfundimin e objektit n t cilin e kan filluar punn. Pr kt arsye quheshin ,,Seker-anh q do t thot t varrosur pr s gjalli BABILONIA N Mesopotami n mileniumin e IV p.e.s. u formuan qytet-shtetet e para t quajtura patesiate. Qytet-shtetet s pari (fundi i mileniumit t IV p.e.s.) u krijuan n Sumere (jugu i Mesopotamis) dhe kto ishin; Erida, Ur, Uruk, Lagash, Larsa, Skurupak, Isin ,etj. Kurse n veri t Mesopotamis Akada qytet-shtetet u formuan pak m von, n fillim t mileniumit t III p.e.s. dhe popullsia e tyre i prkiste racs semite. Patesiatet m t njohur n Akad kan qen; Nipur, Kish, Babilonia, Sipar, etj. Babilonia kulmin e zhvillimit e arriti n shekullin e XVIII dhe XVII, e sidomos gjat sundimit t 40 vjear t Hamurabit dhe birit t tij Samsuilinit Qyteti Babiloni n shekullin e VII p.e.s. do t beht qendr e shtetit t ri Babilonas, por vetm deri n shekullin e VI p.e.s., kur definitivisht bie nn sundimin e Persis. RREGULLIMI SHTETEROR Babilonia pr nga forma e pushtetit ka qen monarki despotike, unitare dhe centraliste.. Kryekleriku ishte shef i shtetit, kurse shtresa e klerikve e prbnte teokracin e qytet

shtetit. Kodi i Hamurabit sht gdhendur n nj gur, ku n reliev shihet perndia Shamashi duke ja dorzuar Hamurabit ligjet me t cilat ky duhej t qeveriste. N krye t shtetit qndronte sundimtari i quajtur lugal (perandor), kurse n Egjipt quhej faraon. N duart e tij ishte prqendruar i tr pushteti shtetror. Ai prfaqsonte shtetin brenda dhe jasht, ishte Komandant supreme i Ushtris, ishte i vetmi organ legjislativ n vend, ishte gjyqtari m i lart dhe kishte pushtetin m t lart administrativ dhe ekzekutiv. Nder funksionart m t rndsishm q pr nga rangu vinte menjher pas sundimtarit ishte drejtuesi i pallatit Mbretror nubanda, kurse n Egjipt quhej xhati. Nubanda administronte pasurin e sundimtarit dhe financat e shtetit, sidomos ato q buronin nga pronat shtetrore, madje udhhiqte punt publike lidhur me ndrtimin dhe mirmbajtjen e objekteve t sistemit t irigacionit , rrugve, urave, mureve t qytetit, pallatit mbretror dhe tempujve. Organ tjetr me rendsi n administratn qendrore t Babilonis ishte Ishshaku. Ky drejtonte administratn dhe gjykatat n tr territorin e shtetit. N aparatin burokratik kishte thirrje t shumta npunsish, por m s shumti prmenden ,,Shkruesit (dub-sari). N krye t krahins administrativ qndronte drejtuesi i quajtur shakanaku i cili ishte monokrat shef i t tri pushteteve: administrativ, gjyqsor dhe ushtarak.. Administrata lokale ishte administrat ushtarake sepse udhheqsi ishte edhe komandant i forcave t armatosura. Organizimi i ushtris n fillim ekzistonte vetm ushtria popullore e organizuar sipas parimit burr pr shtpi dhe sipas nevojs. Me zhvillimin e shtetit dhe me rritjen e kontradiktave prbrenda shoqris skllavopronare kjo ushtri m nuk ishte e sigurt, sidomos kur duhej t shtypeshin trazirat e brendshme, andaj formohet ushtria e prhershme profesionale e prbr kryesisht nga t huajt. Kodi i Hamurabit parashikonte n qoft s nj ushtar zihej rob lufte e n shtpin e tij nuk ka ka t ngrnt, gruaja e tij t shkoj n shtpin e tjetrit, dhe lind fmij, nse burri I kthehet ajo prap ti kthehet burrit, fmijt i prkasin babait. Ekzistonte edhe nj form tjetr, kur sundimtari njeriut t lir i jepte n shfrytzim nj pasuri bujqsore t quajtur ilku, me kusht q ky n thirrje t sundimtarit t shkonte ne ushtri. Ilku nuk mund t tjetrsohej. Ilku mund t trashgohej vetm me plqimin e sundimtarit dhe me kusht q djemt e trashgimlnsit ti pranonin detyrimet q kishte ndaj shtetit babai i tyre. SHTRESAT SHOQERORE DHE POZITA E TYRE JURIDIKE Kodi I Hamurabit n kuadr t klass skllavopronare njeh dy kategori; avbiliumi dhe mushkenu. Avbiliumi ka qen shtresa e larte e aristokracis dhe burokracis ushtarake, pra, shtresa e lart skllavopronare. Mushkenet kan qen shtresa e ult skllavopronare, kta kan qen njerz t lire, por t varfr. Avbiliumt gzonin mbrojtje juridike m t madhe. N kodin e Hammurabit si shtres e veant shoqrore prmenden edhe Damkaret- Bankaret t cilt gzonin mbrojtje juridike dhe privilegje t jashtzakonshme. Popullsin jo t lir e prbnin kryesisht skllevrit, t cilt i prkisnin klass s nnshtruar dhe t prbuzur. Pra i mungonte zotsia juridike, andaj nuk kishte t drejt pronsie n sendet e paluajtshme kurse pr sendet e luajtshme i duhej plqimi i padronit t tij. Skllavi ishte objekt i s drejts e jo subjekt. Fmija i lindur nga t dy prindrit skllav fitonte statusin skllav, kurse nse njri prind ishte i lire, ai fitonte statusin e t ms. Burimet kryesore t skllavrimit kan qen: lindja nga prindrit skllevr, shitblerja, lufta dhe borxhi. Format m t prhapura ishin lufta dhe shitblerja. Hammurabi me Kodin e tij kohn e zgjatjes s skllavrimit pr borxh e kufizoi n tri vjet, BURIMET E SE DREJTES Burimet kryesore t s drejts n Babiloni, si dhe n shtetet tjera t lindjes s lasht, kan qen; e drejta zakonore, ligjet, urdhresat e organeve administrative qendrore dhe te asaj vendore, si dhe praktika gjyqsore. E drejta zakonore ka qen burim kryesor i s drejts. Ligjet e para kan qen mjaft t thjeshta dhe nxirreshin n form t urdhresave gojore t sundimtarit. M von ato fillojn t jen me prmbajtjesore dhe nxirren n form t shkruar. Zakonisht shkruheshin n pllaka argjilit, gurit, drurit dhe pllaka te bronzit. Urdhresat e organeve administrative qendrore dhe te asaj vendore kan qen burime formale t s drejts n rastet kur shtja nuk ishte e rregulluar me t drejtn zakonore dhe me ligj. KODI I HAMURABIT sht nxjerr n gjysmn e pare t shek.XVIII p.e.s. (me sakt ne vitet 1794 1750) nga sundimtari i Babilonis Hamurabi, nga i cili edhe mori emrin. Kodi i Hamurabit sht i shkruar n gjuhn akade me alfabetin kuneiform dhe sht i pabr nga tri pjes; prej prologut (hyrjes), tekstit normative dhe epilogut (pjess prfundimtare). M e rndsishmja dhe m kryesorja sht pjesa e tekstit normative e prbr prej 282 neneve. Teksti normative edhe pse mjaft i laicizuar mbshtetet n logjikn kazuistike dhe nuk njeh ndonj teknik t zhvilluar juridike dhe sistematizim t sotm juridik, megjithat ka njfar sistematizimi. Prmban norma mbi gjyqet (neni 1-5), mbi sendet, t drejtn reale (neni 6-126), mbi Martesn, familjen, prikn dhe trashgimin (neni 127-195), mbi mbrojtjen e integritetit fizik dhe jets s njeriut (t drejtn penale) (neni 196-214) mbi punn, prgjegjsin rreth dmeve t shkaktuara duke kryer pun t ndryshme si dhe mbi veglat e

puns (neni 215-282). N shum nene prve qeshjeve t prmendura beht fjal edhe pr procedurn gjyqsore dhe mjetet e provs. Kodi sht i gdhendur n nj shtyll guri t bazalitit t gjat 2.25m., aty sht e gdhendur edhe figura e Hamurabit, i cili paraqitet solemnisht para hyjnis s diellit-Shamashit duke marr prej tij Kodin. Shtylla ka qen e vendosur n qendr t qytetit dhe n disa qytete t tjera t Babilonis. Shtylln e gurit me tekstin e kodit t Hamurabit e ka zbuluar nj ekspedit arkeologesh francez, e udhhequr nga Zhan Zhak d Morgan, n vitin 1901/1902 n grmadhat e qytetit Suzi n jug-perndim t Iranit t sotm, kryeqytet i dikurshm Elam. Ky monument sot ruhet n Luver t Parisit. KARAKTERISTIKAT THEMELORE TE SE DREJTES E drejta kishte karakter t hapet klasor, sepse shprehte pabarazin formale juridike ndrmjet personave q u takonin klasave dhe shtresave t ndryshme shoqrore. Kjo shprehej m se shumti n sfers e t drejts Penale. N Babiloni ishte e zhvilluar e drejta penale dhe civile. Si deg t s drejts civile ekzistonin; e drejta sendore, e drejta e detyrimeve, e drejta familjare dhe trashgimore. E DREJTA SENDORE (neni 6-126) E drejta sendor Babilonase njihte tri institute themelore; pronsin, servitutin dhe pengun. Pronsia ka qen instituti themelor i t drejts civile dhe ekzistonte n sendet e luajtshme dhe t paluajtshme, si dhe mbi skllevrit. Ekzistonin disa forma t pronsis mbi tokn; pronsia shtetrore, pronsia e tempujve, pronsia e bashksive fshatare e m von edhe pronsia private. N t drejtn reale babilonase ekzistonin edhe servitudat ( t drejtat reale mbi sendet e huaja). Ekzistonin servitudat fushor dhe t qytetit. Babilonasit dinin edhe pr hipoteken dhe librat toksor q quheshin kuturu. Sistemi kuduru u krijua n kt mnyr; Ai q merrte kredi e lente token peng, n at tok vehj guri n t cilin shnohej shuma e borxhit q t mos mashtroheshin blersit e ndrgjegjshm. Pasi ndodhte q guri i vendosur n ngastr t zhduket, bhej edhe nj kopje e gurit i cili ruhej n tempull. Kjo bri q tempulli t mbushej me gur, andaj lindi ideja q borxhi t shnohej vetm n pllak t argjilit e cila do t ruhej n tempull. E DREJTA E DETYRIMEVE E drejta e detyrimeve n Babiloni ishte mjaft e zhvilluar q shihet jo vetm nga normat e kodit t Hamurabit, por edhe nga nj numr i madh dokumentesh t zbuluara. Vetm gjat sundimit t dinastis s tret URA (2111-2003 p.e.s.) jan ruajtur mbi 100.000 dokumente q bjn fjal mbi punt e ndryshme juridike, si jan; kontratat, aktgjykimet, aktvendimet, etj. E drejta babilonase nuk njihte ndarjen e kontratave e cila bhej n t drejtn romake; n kontratat formale, reale dhe konsesuale. Pjesa m e madhe e kontratave kan qen t shkruara, n t cilat shnoheshin objekti I puns juridike , emrat e dshmitarve prezent , nnshkrimet (vulat) e palve kontraktuese. Kontratat mbylleshin n mbshtjellse prej argjili n pjesn jashtme t s cils shkruhej prmbajtja e shkurtr e kontrats n baz t s cils mund t dihej pr esencn e puns juridike pa prishjen e vuls mbyllse (bllomb) t mbshtjells. Kontrata e mbyllura deponoheshin pr ruajtje n tempull ose n arkivin shtetror. N t drejtn e detyrimeve t babilonis, kryesisht njiheshin kto kontrata; mbi shitblerjn, qiran, huan, huaprdorjn, punn personale, depositn, ortakllkun dhe kontrata mbi pun tjera tregtaro-bankare. Shitblerja- Kontrata mbi shitblerjen ka qen m e shpeshta, kjo sht zhvilluar nga trampa (kmbimi i sendit pr send). Objekt i shitblerjes kan qen sendet e paluajtshme, t luajtshme dhe njerzit (jo vetm skllevrit por edhe njerzit e lir). Mjet t pagess n fillim kan qen drithi, vaji, bagtia, kurse m von metalet, kryesisht me pesh dhe pastrti t caktuar. Qiraja-N Babiloni objekti m i shpesht i qiras ka qen toka dhe banesat. Afati i qiras ka qen i shkurtr 1 vjet dhe i gjat 5 vjet. Si qiradhns t toks bujqsore n t shumtn e rasteve paraqitej shteti dhe tempujt. Huaja-N fillim objekt i huas kan qen produktet natyrore (drithi, vaji, vera, leshi,etj.), kurse m von edhe metalet e sidomos argjendi, si ekuivalent kryesor i pagess. Kodi i Hamurabit mbronte borxhlinjt edhe n rastet me thatsira dhe vrshimeve t ndryshme. Huaja shpesh here sigurohej edhe me an t pengut. Hamurabi me qllim t ruajts s huas bn kufizimin e kamatave, pr drith 33%, dhe pr argjend 20%. Huaprdorja-sht e ngjashme me kontratn mbi huan pr ndryshim s objekt i huaprdorjes mund t jen vetm sendet e paharxhueshme (relativisht-sepse nuk ka send t paharxhueshm) dhe t pazvendsueshme si jan; kali, gomari, qerrja, pllugu, anija, skllavi, etj., mimi dhe afati huaprdorjes parashihej me kontrat. Kontrata mbi punn personale-Objekt I ksaj kontrate ka qen fuqia puntore e njerzve t lire. Kontratat mbi punn personale lidhnin puntoret e profesioneve t ndryshme, si jan; muratoret, gurgdhendsit, ndrtuesit e anijeve, mjeket, veterinaret, tabakt etj. Pr dmin e shkaktuar nga kryerja e pandrgjegjshme e punve t ndryshme profesionale, kodi i Hamurabit parashihte dmshprblime dhe dnime t rrepta deri n me vdekje. Psh. nse rrnohet shtpia dhe n t mbytet pronari i shtpis dnohej me vdekje ndrtuesi, por nse mbytet djali i pronarit, t vritet djali i ndrtuesit (neni 229,230). Edhe mjekut parashihej ti

priten duart nse pr shkak t gabimit t tij vdes pacienti (neni 218). N t shumtn e rasteve mimi pr punn profesionale paguhej me drith e produkte t tjera bujqsore, si dhe me argjend. N kodin e Hamurabit njihej edhe Depozita (deponimi i sendeve t ndryshme) dhe ORTAKLLEKU. E DREJTA MARTESORE DHE FAMILJARE Martesa lidhej n form kontrats ndrmjet dhndrit dhe prindrve t vajzs (ose kujdestarit t saj). Kontrata mbi martesn sht e obligueshme, martesa pa kontrat konsiderohej nule (neni 128). Me rastin e lidhjes s kontrats dhndri jepte tirhaten. Tirhata ka qen nj dhurat e jo nj mim i blerjes. Disa autor tirhaten e trajtojn edhe si kapare t martess, sepse nse e fejuara i bien pishman dhe nuk dshiron t martohet, familja e saj detyrohet q dhndrit t ja kthej dyfishin e tirhates, e nse i binte pishman dhndri e humbte tirhaten. Dhndri familjes s t fejuars i jepte edhe nj dhurat t ngjashme me tirhaten e q quhej bi-bla-ma qe prbehej prej sendeve te luajtshme. Gruaja q kalonte n shtpin e burrit me vete merrte shiritkn (sht nj lloj paje ose prike q merret nga familja). Martesat zakonisht lidheshin n mes personave t lire, por n Babiloni hasim edhe n martesa t prziera n mes t nj personi t lire dhe tjetrit jo t lire (skllav), si dhe n mes t dy personave skllav. Fmija i lindur nga nj prind skllav dhe nj i lire fitonte statusin e nns, kurse ai i lindur nga t dy skllavet fitonte statusin skllav. Martesa parimisht, ka qen monogami, por n qoft s gruaja nuk lindt fmij, lejohet edhe martesa e dyt ose burrit i lejohet konkubina ose skllavja pr lindjen e fmijve. Fmijt e lindur nga skllavja , skllavopronari kishte mundsi ti pranonte pr t vett dhe ti barazonte me fmijt e tjer martesor vetm me nj deklarat t thjesht Ju jeni fmijt e mij (neni 170). Grua ka qen e detyruar n besnikri martesore, tradhtia e saj dnohej ashpr. Nse ajo gjendej n shtrat me njri t huaj, lidhej dhe hidhej n uj pr ekzekutim, nse kt e dshiron burri i saj (neni 129). N nenin 131 thuhet Nse burri e akuzon gruan e vet, por ajo nuk zihet me tjetrin, ajo l t betohet n perndin dhe t kthehet n shtpin e vet, kurse pr shkeljen besnikris martesore nga ana e burrit n kodin e Hamurabit nuk flitet asgj. Nse burri pr koh t gjat nuk kthehet n shtpi dhe sht plngprishs, gruaja ka t drejt t krkoj zgjidhjen e Martess dhe e fiton shiritkn, kurse burri e humb edhe tirhaten. Kur gruaja ndahet nga burri pa fajin e saj dhe nse kishte fmij t mitur burri ishte i detyruar q asaj t ja jepte nj pjes t pasuris s paluajtshme (fush, kopshte ose pemishte) n uzufruk q ti rriste fmijt. Fmijt ishin t detyruar tu bindeshin prindrve dhe n rast s djali rraht baban dnohej me prerjen e duarve (neni 195). E drejta familjare babilonase njihte edhe institucionin adoptimit. E DREJTA TRASHEGIMORE Ashtu si n vendet tjera t lindjes s lasht, ashtu edhe n Babiloni trashgimtar legjitim gjith here kan qen meshkujt. T gjith fmijt kan qen t barabart n trashgimi. Babai mund ta prjashtonte djalin nga trashgimia vetm me plqimin e gjykatsit kur ai e prsrit veprn penale kundr babait. Pas vdekjes s babait s pari djemve t pa martuar u jepej tirhata, vajzave t pamartuara ose t martuar (q nuk e kishin marr shiritken) u jepej shiritka, bashkshortes i ndahej nuduna (si sigurim i jets) dhe pjesa tjetr q mbetej ndahej n pjes t barabarta n mes djemve. N qoft s trashgimlnsi nuk kishte djem, at e trashgonin nipat, nse nuk kishte as nipa, e trashgonin vllezrit e madje vini xhaxhallart, vajzat nuk kishin t drejt trashgimie, vetm shiritka. Sipas t gjitha gjasave n Babiloni ka qen e zhvilluar vetm trashgimia ligjore e jo edhe testamentare. Testamenti ka ekzistuar vetm si amanet gojor. E DREJTA PENALE N Babiloni edhe pse shteti e kishte rezervuar pr veti zbatimin e sanksioneve pr t gjitha deliktet , ose veprat penale, megjithat dalloheshin deliktet private dhe deliktet publike. Delikt privat konsiderohej edhe vrasja, edhe lndimi trupor, edhe vjedhja e pasuris private, etj. Kto vepra penale ndiqeshin vetm n baz t padis private (me krkesn e t dmtuarit ose familjes s tij).Kurse delikte publike konsideroheshin t gjitha veprat penale me t cilat cenohej shteti dhe rendi shoqror skllavopronar si dhe veprat kundr religjionit dhe moralit publik. Ndjekja e ktyre veprave bhej zyrtarisht nga shteti. N t drejtn penale nuk bhej diferencimi i elementeve subjektive dhe objektive t veprs penale, pra nuk bhej diferencimi i prgjegjsis subjektive prej asaj objektive. Nse rrnohet shtpia q ka ngrit ndrtuesi, dhe e mbyt pronarin, t mbytet edhe ndrtuesi, nse i mbytet djali pronarit ti mbytet djali ndrtuesit, nse i rrezohet muri ndrtuesi do t ja ndrtoj murin me t holla t tij. N t drejtn penale nuk beht dallimi i deliktit t kryer nga pakujdesia dhe atij me dashje (me paramendim), ndonse n disa nene beht ky diferencim, si psh. n qoft s n ngatrres njri i mshon tjetrit dhe i shkakton lndim t rend, do t betohet: kt nuk e bra me qllim dhe do t paguaj vetm mjekun, por edhe nse i godituri vdes ky prap do t paguaj vetm gjysm mine argjend. N t drejtn penale babilonase ashtu si edhe n t drejtat tjera skllavopronare , shprehej pabarazia formale juridike ndrmjet personave q u prkisnin klasave dhe shtresave t ndryshme shoqrore. Kjo pabarazi nuk manifestohej vetm n lartsin e dnimit t shqiptuar, por edhe n llojin e dnimit. N t drejtn penale babilonase kishte mjaft relikte t periudhs parashtetrore. Talioni zbatohej n t gjitha rastet kur veprn penale e kryente pjestari i shtress s ult ndaj pjestarit t shtress m t lart, kurse n

rastet e kundrta aplikohej sistemi i kompozicionit. N kodin e Hamurabit hasim n talionin real dhe simbolik. Talioni real sht kur kryesit t veprs penale i shkaktohet e njjta e keqe: nse dikush ja nxjerr tjetrit syrin, ktij ti nxjerrt syri, kurse talioni simbolik sht ather kur kryesit i prehet gjymtyra me t ciln e kishte kryer veprn penale, psh. mjekut i prehet dora me t ciln e kishte br operacion pacientin q i kishte vdekur. T gjitha veprat penale n Babiloni mund ti ndajm n 4 grupe: a) veprat penale kundr shtetit dhe religjionit, b) kundr personit, c) kundr pasuris, d) kundr familjes dhe moralit. A) Veprat penale me te shpeshta kundr shtetit kan qen kryengritja, tradhtia, dezertimi, mosbindja e urdhrave t organeve t administrats, ataku n mbretin dhe n familjen tij, ofendimi I npunsve shtetror, ataku n tempull dhe prdhosja e vendeve t shenjta (vepr penale kundr fes), etj. B) veprat penale kundr personit m t shpeshtat kan qn: vrasja, lndimi trupor, dhunimi dhe fyerja C) Veprat penale kundr pasuris m t shpeshtat kan qen: vjedhja dhe hajduti. Dnimi m i shpesht pr kto vepra ka qen me vdekje, psh. nse dikush e shpon shtpin pr t vjedh, para asaj vrime t vritet dhe t varrost. Pr sendet e vjedhura nga tempulli dnohej me vrasje edhe ai q i ka pranuar e jo vetm hajni. D) Nder veprat m t shpeshta kundr familjes dhe moralit kan qen: dhunimi, tradhtia bashkshortore e gruas, incesti, keqtrajtimi i prindrve nga ana e fmijve dhe e kundrta. Sistemi I dnimeve n Babiloni ka qen mjaft I ashpr dhe johuman. Kryesisht parashiheshin dhe aplikoheshin kto dnime: dnimi me vdekje (me ligj parashihej edhe mnyra e ekzekutimit), dnimet trupore, gjobat, ndalimi I ushtrimit t profesionit. Ekzistonin edhe dnimet e rrahjes me kamxhik, shndrrimi n skllav, vulosja me shenjn e skllavit, qethja e flokve n shenj t turpit, etj. GJYQESIA DHE PROCEDURA GJYQESORE N kodin e Hamurabit pr organizimin e gjyqsis nuk bhej fjal, kurse pr procedurn gjyqsore flitet vetm n disa nene, n baz t cilave nuk mund t beht rekonstruimi i organizimit t gjyqsis dhe procedurs gjyqsore. Instanca m e lart gjyqsore pa dyshim ka qen pallati mbretror dhe vet sundimtari. Palt ndrgjyqsve pr t provuar (argumentuar) thniet dhe krkesat e veta gjykats i paraqitnin mjete t ndryshme provuese, si jan: pohimi i pals, dokumentet e shkruara, dshmia e dshmitarit, znia n vepr, betimi dhe gjyqi hyjnor q m von n histori u quajt Ordalije. Ekzistonin forma t ndryshme t gjyqit hyjnor, si jan: hedhja n uj, futja e dors n uj t vale, kapja e hekurit t skuqur me dor lakuriq, etj. Nse dikush detyrohet t krcej n lum q t provoj pafajsin e vet dhe nga lumi dilte i pafajshm, paditsi (shpifsi) do t vritet kurse shtpia e tij do ti jepej t akuzuarit si dmshprblim. SHTETET SKLLAVOPRONARE PERENDIMORE Kto shtete u krijuan n fillim t mileniumit t I p.e.s., kryesisht n gjirin e Mesdheut dhe n brigjet e detit t zi, me fjal tjera prej Gjibraltarit e deri n Krime. Mungesa e prodhimeve bujqsore dhe pasuria e ktij territori me minerale, drunj, mermer, gur, etj., i detyroi edhe kta q t bnin me tregti me popujt e lindjes. N Mesdhe prej Gjibraltarit e deri n Azin e vogl Perndimore krijohen me qindra qytet-shtete. S pari u krijuan n Azin e vogl perndimore dhe n jug t gadishullit Ballkanik, e m von n Italin jugore, n brigjet e detit t zi, n brigjet e Adriatikut, n Afrikn veriore dhe n shum ishuj t Mesdheut. Procesi i krijimit t tyre zgjati disa shekuj. Numri m i madh i ktyre qytet-shteteve ishin greke. Prej te gjithave qytet shteteve t ksaj periudhe m t zhvilluarat dhe m t rndsishmet kan qen qytet-shtetet greke dhe shteti i romes.

about 11 months ago Report

Fakulteti Juridik Universiteti i Prishtines SHTETET ANTIKE ME NJ VSHTRIM T POSAM MBI ATHINN DHE SPARTN BURIMET E NJOHURIVE Burimet m t rndsishme t njohurive jan epet e Homerit ILIADA dhe ODISEJA (besohet s u krijuan n shek. IX p.e.s. kurse redaktimi prfundimtar i tyre u krye n Athin n gjysmn e shekullit VI p.e.s.). Iliada dhe Odiseja jan dy vepra t mdha t lartsis botrore t rndsishme jo vetm pr njohjen historis s grekeve t lasht, por edhe pr njohjen dhe

rekonstruimin e fazs s fundit t bashksis primitive n prgjithsi. Si burime tjera t rndsishme shrbejn edhe veprat e historianve t njohur antik, si jan: Tukiditi, Heroditi, Ksenofoni, Plutarku, etj. Jan t rndsishme edhe veprat e Aristotelit dhe Platonit, pastaj fjalimet e ruajtura t politikaneve dhe oratorve t njohur, si jan: Demosteni, Izokrati, Pizistrati, etj. Pr fat t keq jan ruajtur vetm nj numr i vogl i burimeve dhe monumenteve juridike. Prej tyre vlen t prmenden ligjet e Solonit, dhe ligjet e Drakonit n Athin, ligjet e Likurgut n Spart, ligji i Gortinit-koleksion i ligjeve n shtetin Gortin, si dhe nj numer i kontratave t ndryshme, disa aktgjykimeve dhe akte t tjera t organeve shtetrore, n trsi ose fragmente t tyre. KRIJIMI I SHTETEVE TE PARA GREKE Shtetet helene krijohen si qytet-shtete t quajtura polise. Krijimi i ktyre poliseve kryesisht beht si rezultat i zhvillimit ekonomiko-shoqror dhe i shtreszimit ekonomik dhe social t popullsis, por edhe nn ndikimin e qytetrimit t lindjes s lasht. Koha e krijimit t poliseve t para ishte fundi i shek.IX dhe fillimi i shek. VIII p.e.s., kurse prej gjysms s shekullit VIII p.e.s. fillon procesi i kolonizimit grek Popullsia n poliset greke rritet mjaft. Greket t shtrnguar q t sigurojn hapsir t nevojshme pr jets, tok t re bujqsore, filluan t largohen nga qyteti am i Greqis dhe t vendosn n ishujt dhe brigjet e ndryshme t detit Egje, detit t Zi, detit Jon, detit Adriatik, n Italin jugore, n Sieli dhe n disa ishuj tjer t Mesdheut. Kolonit greke t bregdetit Jon dhe t Adriatikut, e t tjerat, dukshm shpejtuan procesin e krijimit t shtetit Ilir, kurse kolonit tjera n Italin jugore dhe n Sicili (q morn emrin Greqia e madhe-Magna Graecia) ndihmuan n prhapjen e kulturs dhe n krijimin e institucioneve shtetrore dhe juridike ndr Italikt Numri i poliseve greke, duke llogaritur edhe kolonit greke jasht greqis, arriti m shum s 200 sosh. Ndrmjet poliseve greke ndodhnin lufta t shpeshta dhe konflikte, por krijoheshin edhe aleanca t ndryshme duke filluar prej atyre ushtarake, politike e deri t ato t llojit religjioz, sportive dhe kulturor, si jan psh.: Aleanca detare e Delfit, Aleanca e Peloponezit, Aleanca e Tebs, etj. Poliset greke n shek. IV p.e.s. ran nn sundimin e shtetit Maqedon, kurse n shekullin e II p.e.s. definitivisht e humbn pavarsin dhe ran nn sundimin Romak. Ndr polist m t njohura greke kan qn: Athina, Sparta, Teba, Smirna, Korinthi, Kreta, Itaka,Troja, Mileti, Cipri etj. ATHINA N gadishullin e Atiks n fund t shekullit IX dhe n fillim t Shekullit VIII p.e.s. jetonin katr fise jone, t cilat gjendeshin t rrethuara nga fiset dore. Populli ndahej n aristokrat t pasur (eupatrid) dhe n t varfr (demos). Formimi i shtetit t Athins lidhet ngusht me reformat e heroit legjendar Tezeut. Sipas reformave t tij u b bashkimi i katr fiseve jone t Atiks me nj bazileus t prbashkt me qendr n Athin. Bazileusi zgjidhej pr tr jetn. Ai ishte prijsi kryesor ushtarak, kryklerik por edhe gjyqtari m i lart i Atiks. Ky zgjidhej nga kuvendi i prgjithshm i lidhjes s fiseve, zgjidhej me an t shortit nga katr kandidatet e propozuar prej secilit fis, gj q dshmon s fiset ishin plotsisht t barabarta. Prve reformave t Tezeut jan edhe reformat e Solonit, Klistenit, Efijaltit dhe Perikleut. Zhvillimi i Athins ndahet n dy periudha t rndsishme: Periudha prej themelimit t shtetit e deri n vitin 595 p.e.s. dhe prej vitit 595 p.e.s. e deri n vitin 338 p.e.s. kur Athina ra nn sundimin e shtetit Maqedon. Athina n vitin 338 p.e.s. pas disfats s Heronjs, e humbi pavarsin dhe ra nn shtetin Maqedon, mirpo pr shkak t respektit q kishte Aleksandri i Madh ndaj Athins dhe ndaj msuesit t tij Aristotelit, kt nuk e nnshtroi plotsisht si poliset tjera greke, por ja njohu nj shkall t konsiderueshme t autonomie politike. Kjo do t zgjas deri n vitin 168 p.e.s. kur Athina dhe e tr Greqia antike ra nn sundimin Romak definitivisht. RREGULLIMI SHTETEROR Prej themelimit t shtetit e deri n reformat e Solonit (fillimi I shek.VI p.e.s.) Athina ka qen republik aristokrate, kurse prej reformave t Solonit e deri n fund t ekzistimit t shtetit t pavarur ka qen republik demokratike skllavopronare. Deri n reformat e Solonit organet kryesore t pushtetit shtetror qendror kan qen 9 arkondt dhe aeropagu (organ administrativ dhe ekzekutiv), kurse kuvendi popullor i gjith qytetareve t Athins nuk ka ekzistuar. Nnt arkondt kan qen organ administrativ dhe ekzekutiv. N fillim ekzistonte vetm nj arkond, (Arhon bazilej) zgjidhej me short nga katr kandidatet e propozuar prej secils fis nga nj. Zgjidhej pr tr jetn. Numri i punve q duhet ti kryente arkond bazileu (bazileusi prbashkt) rritej gjithnj dhe ai vetm nuk mund ti kryente. Madje funksioni i prjetshm bent q n pleqri arkond bazileu nuk mund t komandonte me ushtri, andaj pr kto shkaqe q nga shek. IX p.e.s. u vendos q krahas tij t zgjidhet edhe nj arkond tjetr: arkond polemarh si komandant i prbashkt i ushtris. N mnyr t njjt m von zgjidhet edhe nj arkond eponymos pr shtje administrative dhe gjyqsore. Mandati i prjetshm i arkondeve filloj ti cenoj interesat e eupatrideve, kshtu qe nga mesi i shek. VIII p.e.s. mandati i arkondeve kufizohet n dhjet vjet dhe askush nuk mund t zgjidhet dy here n kt funksion. M von u krijua organi i quajtur Aeropag-kuvend i gjith arkondeve t dikurshm. Aeropagu nder t tjera vendoste edhe pr numrin e arkondeve, kshtu q prej shek. VII p.e.s. u rrit numri n gjithsejt 9 arkond. Aropagu n vitin 595 p.e.s.

e angazhoi Solonin nj filozof t zgjuar, i cili si tregtar dhe detar kishte shtitur tr Mesdheun dhe kishte prfituar prvoj t madhe. Soloni kur e pranoj kt detyr gjendej n postin e arkond eponimosit. Reformat e Solonit kan qen t gjithanshme. Me reformat e Solonit iu vun themelet republiks demokratike. Tubimi i t gjith popullitkuvendit popullor i quajtur Eklezia u b organi m i lart dhe m i rndsishm i pushtetit shtetror. N kuvend merrnin pjes t gjith meshkujt e lire t moshs madhore ( mbi 20 vjet) pa zgjidhje dhe seleksionim. Numri i pjesmarrsve sillej prej 20 mij deri n 40 mij veta. Kuorumi nuk ka qen i caktuar, prve kur vendosej pr ostrakizm (duhej t merrnin pjes s paku 6 mij veta). Kuvendi mbante seanca t rregullta dhe t jashtzakonshme. Koha e mbajtjes dhe rendi i dits i seancave t rregullta caktohej n fillim t vitit Viti politik n Athin ndahej n 10 prytani (prytanea) q kapte 36 dit, n ditn e par t do prytanie mbahej seanca e rregullt. Pr seancat e jashtzakonshme vendoste organi ekzekutiv-administrativ i quajtur bule. Vendimet q miratoheshin n kuvend duhej patjetr t ishin n harmoni dhe me frymn e zakoneve t vjetra. N qoft se vendimi ose ligji i miratuar nuk ishte ne prputhje me traditat e vjetra ose nuk ishte n prputhje me vullnetin e prhershm t popullit si thoshin athinasit ekzistonte mundsia e kontrollit t mvonshm dhe t anulimit t tij. Kt kontroll deri ne reformat e efalijetit t vitit 462 p/e s re e bnte aeropagu, kurse prej ktij viti e bnte organi helieja. Procedurn para helieja pr anulimin e vendimit t aprovuar nga kuvendi me padin grafe mund ta inicionte secili qytetar athinas. Ai duhej to ofronte prova dhe t vrtetonte se vendimi i kontestuar vrtet ishte n kundrshtim me vullnetin e prhershm t popullit. Prej reformave t Klistenit (509 p.e.s.) kuvendi dhe demokracia Athinase u pajisen edhe me nj institucion shum t rndsishm dhe t paprsritshm n historin e sistemeve politike. Fjala sht pr dbimin e nderit t quajtur ostrakizm (tabela e argjilit-qeramikes ku shkruhej emri i atij q do t debohej). Personit q i shqiptohej dbimi i nderit duhej patjeter t largohej pr 10 vjet dhe t vendosej n nj vend tjetr, ku zakonisht ja caktonte shteti. Ata kishin t drejt t kthehen vetm nse i thirrt Athina. Deri n reformat e Perikleut (gjysma e dyt e shek. V p.e.s.) t gjitha funksionet shtetrore ushtroheshin pa pages. Pas ktyre reformave u miratua ligji i quajtur misthoforia, me t ciln u jepej dieta ose kompensimi pr kohn e humbur t gjith atyre q merrnin pjes n kuvend dhe n organet tjera shtetrore. Prej reformave t Solonit pr nga rndsia, pas kuvendit, vinte kshilli i quajtur bule. Ky ishte nj kshill politiko-administrativ dhe ekzekutiv, q prbhej prej 400 kshilltarve (bulenteve), prej secils file nga 100, me mandat nj vjear Fisi n Athin deri n reformat e Klistenit (509 p.e.s.) ishte njsia themelore zgjedhore, kurse prej ktyre reformave njsia territoriale bht kryesore. Klisteni tr territorin e Athins e ndau n 100 komuna (deme), t cilat me short ndaheshin n 10 rrethe ( secili rreth 50 antar), bulea tani prbhej prej 500 antareve (m t moshuar s 30 vje). Secili rreth prbhej nga nj delegacion, gjithsej 10 delegacione. Nj delegacion qeveriste gjat nj prytanie. Bulea shqyrtonte dhe vendoste pr dokimazin. Secili npuns i zgjedhur dhe do bulent duhej ti plotsonte kushtet dhe para s t merrte detyrn i nnshtrohej procedurs s dokimazis q zhvillohej n form t nj procedure gjyqsore para bules. N kt procedur shqyrtoheshin virtytet morale t kandidatit, konstatohej s a sht shtetas i Athins, cils shtres i takon, a i ka prmbushur detyrimet fiskale, a ishte i dnuar, a i respektonte perndit dhe prindrit, a ishte i martuar, etj. N periudhn e republiks demokratike ndr organet qendrore t pushtetit vend t rndsishm z edhe helieja (dmth. Qielli), gjykata porotike,gjykata m e lart n Athin. Helieja ndahej n dikastere, q n esence ishin porot gjyqsore. Dikasteret nuk kan qen t prhershme por formoheshin ad hac me short. Ekzistonin tri lloje t dikastereve: t 201, 501 dhe 1501 antarve. Funksionaret dhe npunsit shtetror n Athin nuk ishin t prhershm, por zgjidheshin pr nj vit. Deri n reformat e Klistenit funksionaret dhe npunsit m t rndsishm kan qen: arkond bazileu, arkond polemarhu, arkond eponimi, 6 arkond testemotet; kurse prej reformave t Klistenit m t rndsishmit kan qen 10 strategt (komandantet supreme t ushtris), 10 toksijarh (komandantet e kmbsoris), 2 hiparha (komandantet e kalorsis), 10 filarha (komandantet e ushtrive t fileve), etj. SHTRESAT SHOQERORE DHE POZITA E TYRE JURIDIKE E tr popullsia n Athin ndahet n popullsi t lire dhe n jo t lire. Popullsin e lire e prbnin qytetaret Athinas dhe t huajt t quajtur metik. Athinasit e lire (prej reformave t Solonit t gjith athinasit ishin t lire) i kishin t gjitha t drejtat politike, natyrisht n periudha t ndryshme ekzistonin edhe prkufizime t ndryshme n baz t prkatsis shtresore dhe cenzusit ekonomik, por marr n prgjithsi kto i takonin klass skllavopronare, klass sunduese, klass n pushtet. Statusi i shtetasit Athinas fitohej vetm nga babai pa marr parasysh vendin e lindjes dhe vendin e banimit, kurse pas reformave t Klistenit krkohej q edhe e ma t jet athinase. T huajt (metikt) n Athin merreshin me tregti dhe zejtari, ishin t lire, por pa t drejta politike, kishin zotsi t kufizuar juridike. Pra kishin te drejte te pakufizuar te pronsis ne sende te luajtshme , kurse pr sende te paluajtshme krkohej plqimi i shtetit. Ata kishin t

drejt t posedonin vetm shtpi banimi me oborr. Nuk shrbenin n ushtri, por paguanin takes t veant metikon pr ushtri. Dokumentin mbi njohjen e shtetsis t huajit i dorzohej n mnyr solemne dhe n form t diploms t skalitur n pllak t bronzit. Popullsin jo t lire t Athins e prbnin skllevrit (numerikisht ishin m shum s qytetaret e lir). Ekzistonin skllevr shtetror (n pronsi t shtetit) dhe skllevr private. Skllevrit shtetror ishin n pozit m t mire s ata private. Skllevrit shtetror kishin zotsi te kufizuar juridike, andaj edhe kishin mundsi t posedonin sende t luajtshme, kishin t drejt t lidhnin marts me personin e lire ose me skllavin shtetror. Nse t dy prindrit ishin skllav, edhe fmija i lindur mbetej skllav. N pozit m t rnd kan qen skllevrit private, por edhe mbi kta pronari nuk e kishte t drejtn e jets dhe vdekjes (ius vitae ac necis). Pr fajin q bnte skllavi pronari e paraqiste para organeve te drejtsis te cilat vendosnin lidhur me lirimin apo dnimin e tij.. Burimet e skllavrimit edhe n Athin kan qen t njjta si edhe n shtetet tjera skllavopronare: shitblerja, shndrrimi i robrve t lufts n skllevr, lindja nga prindrit skllav dhe skllavrimi me an t borxhit. KARAKTERISTIKAT DHE VIJAT THEMELORE TE SE DREJTES E drejta Athinase, ne krahasim me te drejtn e poliseve tjera ishte me e zhvilluar. Burimet e se drejts kane qene: E drejta zakonore, ligjet, praktika gjyqsore dhe aktet e organeve administrative. E drejta zakonore ka qene burim kryesor i te drejts, e nje kohe burim i vetm I te drejts. Edhe ligjet dhe praktika gjyqsore duhej te ishin ne prputhje me te drejtn zakonore. Pra e drejta zakonore ishte nj kushtetute e pashkruar. Dallohen Ligjet e Drakonit. Me kto ligje u zgjeruan kompetencat reale te organeve shtetrore si ishte gjyqi i efeteve q prbhej nga bazile, polemarhu, eponimi dhe 48 naukratort. Kjo gjykat gjykonte pr vrasjen nga pakujdesia dhe pr tentim vrasjet e athinasit, vrasjen e metikut ose skllavit dhe lndimet trupore. Kurse pr vrasjen me paramendim gjykonte aeropagu, ky i gjykonte edhe veprat e vnies s zjarrit dhe helmimin. Me tutje ekzistojn edhe Ligjet e SOLLONIT te cilat prligjen reformat e Sollonit. Ne Athine kane qene te njohura: e drejta sendore (ose reale) E drejta e detyrimeve, e drejta familjare dhe martesore, e drejta trashgimore, e drejta penale dhe e drejta procedurale. E DREJTA SENDORE Pronsia mbi token deri n shekullin e VI p.e.s re ishte kolektive e shtetit ose e familjes se madhe kjo pron quhej kleros Pronsia e toks konsiderohej si institut themelor. N baz te prons mbi tokn caktoheshin edhe t drejtat dhe detyrimet e qytetarit ndaj shtetit. Shteti mund ta bnte edhe shpronsimin e toks, nesh kjo ishte e nevojshme pr qllime publike. E drejta sendore athinase njihte edhe te drejtn e pengut ne sendet e luajtshme te tjetrit dhe hipotekn dhe te drejtn e pengut ne sendet e paluajtshme te tjetrit. Hipoteka konstituohej me kontrat dhe me aktgjykim. Nse deri ne afatin e caktuar me kontrate debitori hipotekar nuk e plotsonte detyrimin kreditori hipotekar behej pronar i sendit te ene ne hipoteke. Ne Athine ekzistonin disa mnyra pr mbrojtjen e pronsis. E tille ishte padia pr mbrojtjen e frutave, padia pr mbrojtjen e vet te drejts se pronsis (dike ousias) si dhe padia pr mbrojtjen e posedimit. Ne Athine njiheshin edhe servitutet qe krijoheshin mbi token e huaj, sic ishte e drejta e marrjes se ujit ne toke te huaj. E DREJTA E DETYRIMEVE Ktu u zhvilluan edhe mardhnjet kreditore (punt bankare si dhe disa instuticione juridike t s drejts detare. E drejta e detyrimeve nuk bnte dallimin e qart ndrmjet detyrimeve t kontraktuara dhe atyre t krijuara nga delikti. Por njher krijohej detyrimi qoft me kontrat apo nga delikti, respektohej me seriozitetin m t madh. Kontrata konsiderohej si ligj. Ne te drejtn athinase njiheshin disa lloje te kontratave (synallagma). Pr lidhjen e kontratave nuk krkohej ndonj simbolike e veante, mjaftonte qe palt te arrinin pajtimin pr lidhjen e tyre. Shpeshher shfrytzohej forma me shkrim e kontratave madje kontrata tipike, ndonse kontrata ishte e vlefshme edhe ne formn gojore. Sigurimi i ekzekutimit t kontratave bhej n disa mnyra: m an t kaparit, hipoteks, pengut t dors, me an t dorzanis e t ngjashme. Kontratat duhet t sihin t lejueshme n aspektin moras sepse ndryshe nuk vlenin. Si kontrata me te shpeshta dhe m t rndsishme ishin: Shitblerja, qiraja, huaja, huajaprdorja, kontrata mbi punn personale, depozita, ortakllku. 1. Kontrata mbi shitblerjen- Kto kontrata ishin me te shpeshtat. Objekt i shitblerjes mund te ishin sendet e luajtshme dhe te paluajtshme, e deri te reformat e Sollonit objekt shitblerje ishin edhe njerzit e lire, e pas ksaj vetm skllevrit. 2. Kontrata e qiras- Objekt i ksaj kontrate ishin toka, lokalet e banimit dhe ato afariste. Edhe kto kontrata ishin jo formale, ndonse hasen edhe kontrata te tilla te shkruara.

Afati i qiras mbi toke zakonisht ishte 10 vjear dhe mimi paguhej ne produkte natyrore. Me qira jepeshin edhe bagtia trheqse, anijet dhe skllevrit. 3. Kontrata mbi punn personale shum athinas t lir jetonin edhe nga puna e tyre personale kryenin pun t ndryshme: punt e ndrtimtaris, anijendrtimtaris, punt e ndryshme zejtare e t tjera. Tetest (thepes korrtart, argatt). 4. Kontrata mbi veprn- Kjo kontrate njihej ne Athine dhe ajo konsistonte ne obligimin qe pala kontraktuese te kryente ndonj pune te caktuar (anijes, bustit etj.) pr mim te caktuar. 5. Kontrata mbi huan- Ka qene mjaft e prhapur dhe lidhej zakonisht ne forme te shkruar Objekt I huase ishin sendet e konsumueshme, te zvendsueshme dhe te pacaktueshme pr nga lloji dhe sasia, si jan drithi, vera, paraja etj. Zakonisht huaja jepej me kamate dhe athinasit ket e konsideronin si gj normale, te moralshme, ndonse filozofet kishin mendim tjetr. 6. Kontrata mbi huaprdorjen. Kjo kontrate ishte e shpejte dhe e ngjashme e kontratn mbi huaje. E DREJTA MARTESORE DHE FAMILJARE Familja ne Athine konsiderohej celule e shoqris, kurse jeta martesore e obligueshme. Ne Athine ekzistonte familja monograme dhe patriarkale. N periudhn Homeriane babi kishte pushtet t pakufizuar ndaj fmijve t vet, kishte t drejtn e jets dhe vdekjes mbi ta. M von pushteti atror kufizohet por megjithat deri te reformat e Sollonit, pushteti i babait shtrihej edhe ne te drejtn qe ai ta shiste fmije ne skllevr, por pas ksaj ai vetm mund ta dbonte at nga shtpia. At q sillej keq ndaj prindrve mund ta padiste do qytetar athinas. Sjellja jokorrekte e fmijve ndaj prindrve ishte penges serioze pr zgjedhje n funksione publike. Martesa lidhen ne forme te kontrats ne mes te dhndrit dhe kujdestarit te vajzs. Ishin te rralla rastet kur martesa lidhen ne gjykate ose para organit tjetr shtetror. Gruaja ishte e obliguar ne besnikri, por jo edhe burri. Ai mund te qonte jete jashtmartesore edhe me gra te tjera. Kishte mundsi qe burri ne momentin e vdekjes tia caktonte gruas bashkshortin ardhshm. N Athine ishte mjaft i zhvilluar edhe prostitucioni. N kohn e demokracis zhvillohej nj jet e lir e femrave t pamartuara t quajtura HETERE t disa prej t cilave gzonin njfar autoriteti n shoqri. Ne Athine skllevrit kishin te drejte te lidhnin martese. Martesa lidhej ne forme te kontrats private dhe pa formalizime. Te kto martesa mungonin ritet dhe nuk jepeshin dhurata.

about 11 months ago Report

Fakulteti Juridik Universiteti i Prishtines E DREJTA TRASHEGIMORE Deri ne reformat e Sollonit ne Athine ekzistonte e drejta trashgimore ligjore e bazuar ne te drejtn trashgimore dhe traditat e te pareve. Nse trashgimlnsi q kishte nj vajz t vetme (epiklera) vdes pa ln testament, kujdesin pr at vajze e merrte arkond eponimi. N kt rast sipas disa autorve, trashgimtari m i afrt i trashgimlnsi (psh.sh vllai) kishte t drejt ta krkonte vajzn e vetme pr grua dhe ta trashgonte tr pasurin. E DREJTA PENALE Ne Athine, ne krahasim me shtetet e Lindjes se Lashte, behej me lehte diferencimi midis deliktit penal dhe civil. Deri ne ligjet e Drakonit gjakmarrja ka qen dukuri e shpesht. Vrasja me dashje dnohej me vdekje Veprat penale ne Athine ndaheshin ne: vepra penale kundr personit (vrasja, lndimi trupor, fyerja etj), kundr shtetit dhe fes, kundr pasuris dhe kundr familjes e moralit seksual. Me se rrepti dnoheshin veprat penale kundr shtetit dhe fes (tradhtia, fyerja e perndive etj.) Njiheshin kto dnime: Me vdekje, robrim, konfiskim dhe dnime te tjera pasurore, dbimi nga vendi etj., por nuk ekzistonin dnimet fizike. Heqja e liris aplikohej vetm si paraburgim, si mase e siguruese ose ekzekutim i dnimit te shqiptuar. I dnuari me vdekje kishte mundsi te zgjedht njrn prej tri mnyrave te ekzekutimit: pirjen e helmit, litarin ose therjen. Konfiskimi i pasuris paraqitej edhe si dnim kryesor edhe si sekondar.

ATIMIJA ka qen humbjen e nderit dhe te drejtave qytetare e shqiptonte gjykata kompetente pr delikte t caktuara. Ekzistonin gradacione t ktij dnimi: Atimija e plot dhe e pjesrisht. Me atimjn e plot personit t dnuar i mohohej e drejta e pjesmarrjes n kuvend, bule dhe helie, i ndalohej hyrja n objekte publike dhe afrimi te objekti i kultit fetar e t ngjashme. Kurse me atimijn e pjesrisht personit t dnuar, zakonisht i mohoheshin ato t drejta t cilat i kishte keqprdorur psh i mohohej pjesmarrja n kuvend nse e kishte keqprdorur foltoren e kuvendit. GJYQI DHE PROCEDURA GJYQESORE Gjyqsia n Athin ka qen mjaft e zhvilluar, sidomos kur krahasohet me shtetet e lindjes s lasht. Kan ekzistuar gjykata t ndryshme me kompetenca t caktuara reale dhe teritoriale dhe zakonisht kan qen kolegjiale. Ekzistonte shkallzimi gjyqsor q do t thot s pala e paknaqur me aktgjykim kishte t drejt ankese gjykats m t lart deri n gjykatn supreme e kjo ishte helieja. Ekzistonin edhe gjykata m t ulta dhe t specializuara pr t gjykuar shtje t caktuara, si jan: gjyqi i efeteve, gjyqi i t njmbdhjetve dhe gjyqi i t dyzetve. Ekzistonin dy lloje t padis: padia dike dhe padia grafe. Padin dike mund ta ngriste para gjyqit vetm ai person q nga shtja kontestuese kishte interes t drejtprdrejt juridik. Me padin dike paditsi krkonte dmshprblimin (kompensimin e demit t shkaktuar, prmbushjen e kontrats, kthyerjen e sendit, etj). Dikasteri i helies (porotes) kur gjykonte sipas padis dike prbhej prej 201 antareve (gjyqtareve porot), kurse sipas padis grafe prej 501 antarve, n kt prbrje mund t shqiptonte edhe dnime me vdekje. N prbrje prej 1501 antarve gjykoheshin qshtjet me interes t madh shtetror. Padia grafe ka qen padi publike e ngjashme me actions populares n t drejtn romake, kurse procedura grafe ishte procedur publike. Kt padi kishte mundsi ta ngriste do qytetar athinas edhe kur nuk kishte interes t drejtprdrejt juridik. Me padin grafe nga gjyqi krkohej dnimi i shprdoruesit e jo dmshprblimi. Padia grafe e ngritur njher m nuk mund t trhiqej, nse paditsi hiqte dor nga padia, procedurn e vazhdonte organi shtetror. N Athin aplikoheshin mjetet racionale t provs, e jo ato iracionale si n dispotit lindore. Mjetet m t shpeshta t provs kan qen: pohimi i pals s paditur, dokumentet e shkruara, dshmitart, znia n vepr, etj. Dshmitar mund t bheshin shtetasit athinas, metikt, skllevrit (kta mund t torturoheshin q nga ta t nxjerrin dshmi). Femrat nuk mund t dshmonin, dshmitar nuk mund t bheshin as personat t cilve u ishte shqiptuar atimija. Aktgjykimet nga kontestet sipas padis grafe i ekzekutonte organi i posam shtetror. Kurse sipas padis dike nse n afatin e caktuar nga gjyqi i dnuari nuk i prmbushte detyrimet nga aktgjykimi, ekzekutimin e merrte n duar t veta vet pala q kishte fituar kontestin. Nse pengohej nga i dnuari, ather fituesi i kontestit ngrite padin pr ekzekutimin e aktgjykimit (dike exoules) Helieja n Athin nganjher paraqitej edhe si gjykat ndrkombtare. Kontestet nga traktatet ndrkombtare ndrmjet polisve si dhe shtjet nga e drejta e lufts si jan: cenimi i vendeve dhe ditve t shenjta, shkelja e armpushimit, prdorimi i armve t ndaluara (psh. shigjetat e helmuara, etj.), vrasja e robrve t lufts, etj. Prve gjykatave kolegjiale (porotike) n Athin hasim edhe n organe individuale q krahas punve administrative kryenin edhe funksione gjyqsore. T tilla kan qen gjyqi i arkond bazileut, gjyqi i polemarhit (kompetent pr gjykimin e metikve dhe skllevrve), gjyqi i arkond eponimit, kompetent pr konteste familjare dhe martesore, etj. SPARTA Procesi i krijimit t shtetit Spartan ndodhi ather kur u krijuan edhe polist tjera greke. Dy fiset dore q kishin krijuar nj federate t fuqishme n shek. IX-VIII p.e.s. pushtuan Peloponezin dhe aty nnshtruan popullsin autoktone akeje (me origjin greke), t cilt gjendeshin n nj shkall m t lart t zhvillimit ekonomik dhe shoqror. Pjesn m t madhe t ksaj popullsie t lire, i shndrruan n skllevr t prbashkt shtetror-n Helot, kurse nj pjes m t vogl, zejtart dhe tregtaret, i shndrruan n Perik. N fushn e Lakonis krijuan qytetin Sparta. Sparta kryesisht ka qen shtet luftarak dhe agrar. Spartant e lire ekskluzivisht merreshin me luft dhe me bujqsi, zejtaria dhe tregtia pr ta ka qen veprimtari e turpshme. do Spartan prej moshs 18-60 vje ka qen ushtar. Prej moshs 7-18 vje qndronin n edukatore t prbashkta ku rendsi t veant i kushtonin prgatitjes fizike dhe luftarake, kurse kulturs s prgjithshme i kushtonin m pak rendsi, vese dinin shkrim-lexim. Spartant i takonin klass skllavopronare, n popullsin e lire binin edhe perikt, t cilt origjinn e kishin nga zejtaret dhe tregtaret e popullsis s nnshtruar autoktone. M von n kt kategori hyjn t gjith t huajt q jetonin n Spart. N popullsin jo t lire binin helotet. Spartanet nuk lejonin q numri i helotve t rritej tej mass s planifikuar. Pr do 10 vjet organizonin aksionin e quajtur kriptia me t cilin bnin vrasjet masive t helotve. Prve helotve, si skllevr kolektiv t shtetit, n Spart, kan ekzistuar edhe skllevr private q kan shrbyer si shrbtor shtpiak n familjet e Spartanve m t pasur. E drejta spartane n krahasim me t drejtn athinase ka qen m e pa zhvilluar. Burim kryesor i t drejts ka qen e drejta zakonore, kurse ligjet e shkruara kan qen t pakta. N burimet historike prmenden ligjet e Likurgut, themeluesit legjendar t shtetit Spartan

Nga e drejta sendore institucioni m i rndsishm ka qen ai i pronsis mbi token. Sistemi i dnimeve ka qen i ngjashm me ato t poliseve tjera greke. Ekzistonin dnimi me vdekje, me gjob, dbimi nga vendi, por nuk njiheshin dnimet fizike (gjymtimet trupore dhe rrahjet) e as dnimet me heqje t liris. RREGULLIMI SHTETEROR Sparta prej fillimi e deri n mbarim ka qn Republik Aristokrate Skllavopronare. Organet kryesore t pushtetit qendror kan qen: kuvendi popullor, dy mbretr, geruzia (pleqnija) dhe 5 efort. Kuvendi popullor ka qen organi m i lart legjislativ, n t vendosej pr luftn dhe paqen, zgjedhshin antart e geruzis dhe efort, si dhe miratoheshin vendimet m t rndsishme pr shtetin. N fillim kuvendi ka qen organ mjaft i rndsishm, por m von me zgjerimin e kompetencave t organeve tjera, shndrrohet n nj organ ku dgjoheshin dhe formalisht aprovoheshin vendimet e formuluara dhe propozuara nga organet tjera. Dy mbretrit kan prejardhje nga dy prijs ushtarak t dy fiseve dore q themeluan Spartn. Ata kishin funksione ushtarake, gjyqsore dhe fetare, sepse njherit kan qen edhe klerik suprem. Formalisht kan qen t trashgueshm, por leht mund t ndrroheshin nga organet tjera andaj kta ne nuk kane qene mbretr ne kuptimin e plote teoriko juridik. Geruzia ka qen organ operativo administrative q prbhej prej 28 geronteve dhe dy mbretrve. Gerontet duhej q patjetr t ishin m t vjetr s 60 vje. Kta i zgjidhte kuvendi pr tr jetn, por kur merrej parasysh mosha, mandati nuk ishte i gjat. Gerontet zgjidheshin n kt mnyr; populli i tr vinte n mbledhje dhe disa njerz t caktuar ndryheshin aty pran n nj shtpi, ku as nuk shikonin, as nuk shikoheshin nga t tjert, por vetm mund ti dgjonin britmat e njerzve t mbledhur. Vlersimi i kandidateve bhej me t thirrura. Ata dilnin nj nga nj, pa ditur s cili do t zgjidhej. Zgjidhej ai q ishte brohoritur m shum e m gjat. Institucioni i 5 eforve u themelua m von dhe u b organi m i rndsishm shtetror n Spart. Kta i zgjidhte kuvendi popullor pr nj vit. Zgjidheshin nga spartanet m t pasur dhe me autoritativ. Kishin t drejte t konvokonin mbledhjet e kuvendit popullor dhe t Geruzis. SHTETET TJERA SKLLAVOPRONARE SHTETET HELENISTE Pas pushtimeve t Aleksandrit t Maqedonis (shek.IV p.e.s.) dhe pas vdekjes s tij t hershme u krijuan nj varg shtetesh q n histori njihen si shtetet heleniste, pr ndryshim nga shtetet e thjeshta greke-shtetet helene. Kto u krijuan n Azin perndimore (t prparme), n Afrikn veriore dhe n Greqi. N krye t ktyre shteteve n fillim u vun komandantet ushtarak t Aleksandrit t madh e m von trashgimtart e tyre. Koha e krijimit dhe lulzimit t tyre t ktyre shteteve ishte prej shek. IV e deri n shek. II p.e.s., kur fillojn t bien nn sundimin romak. SHTETI DHE E DREJTA NE PERIUDHEN E FEUDALIZMIT KOHA E ZGJATJES DHE PERIODIZIMI I FEUDALIZMIT Feudalizmi sht formacion ekonomiko-shoqror m i ri dhe m progresiv ssa formacioni skllavopronar. Fjala feudalizem vie nga fjala germane fief-q dmth prone bujqsore, sepse bazn ekonomike e ka n marrdhniet pronsore juridike t krijuara mbi pronn bujqsore. Marrdhniet feudale nuk linden prnjher, por krijimi i tyre ishte nj proces q zgjati disa dekada kurse prkryerja e tyre, marrja e forms definitive zgjati disa shekuj. Feudalizmi n Evrop lindi n shek. V dhe qndroi deri n fund t shek. XVIII, dhe periodizohet n tri periudha: n feudalizmin e hershm, t zhvilluar ose klasik dhe t vonshm. Feudalizmi i hershm fillon nga gjysma e dyt e shek. V (si ngjarje e fillimit merret viti 476 kur Roma u pushtua dhe u shkatrrua nga barbaret) dhe qndron deri n fund t shek. X. Feudalizmi i zhvilluar ose klasik fillon q ng ashek. X dhe qndron deri n fund t shek. XV. Ndersa feudalizmi i vonshm fillon q nga fundi i shek. XV dhe zghat deri n fund t shek. XVIII. Si prfundim i feudalizmit merret ngjarja e madhe historike-Revolucioni i Madh Borgjez Francez i vitit 1789. Ky periodizim vlen pr feudalizmin e Evrops perndimore dhe qndrore, ndersa t sllavt feudalizmi paraqitet m von dhe qndron m gjat. Feudalizmi i hershm t sllavt paraqitet n fund t shek. VIII dhe n fillim t shek. IX (n perjashtim t Karantins-Sllovenis s sotme) dhe zgjat deri n fund t shek XII, ndersa feudalizmi i vonshm fillon nga fillimi i shek. XVII dhe qndron deri n gjysmn e shek. XIX. KARAKTERISTIKAT E PERGJITHSHME TE FEUDALIZMIT Sipas vendeve dallojm feudalizmin e Evrops perndimore dhe qndrore, feudalizmin e vendeve slave, feudalizmin arab, feudalizmin bizantin e m von edhe feudalizmin osman. 1.) N feudalizm bujqsia ishte dega kryeore e ekonomis Baza e ksaj ekonomie ishte prona feudale mbi token-feudi. Feudi prbhj prej dy pjeseve: pjesa urbariale (benefikale) dhe pjesa alodiale. N pjesn urbariale ishin t vendosur bujkroberit, t cilt kt dtyrimisht e punonin dhe dtyrimisht feudalit ja jepnin rentn. Ndersa n pjesn alodiale nuk ishin t vendosur bujkroberit, por ata kt e punonin angari,

n llogari t feudalit, duke prmbushur kshtu detyrimin e rents n pun q kishin ndaj feudalit. 2). Gjat tr feudalizmit dominonte ekonomia natyrale. 3).Feudalizmi ishte sistemshoqroro-ekonomik dhe politik i pabarazive sociale dhe juridike. N t njihej dhe sanksionohej pabarazia formale juridike. Shoqria feudale prbht prej dy klasave themelore: prej feudaleve dhe bujkroberve. Feudalet jan klasa sunduse dhe disponojn me monopolin e pushtetit shtetror. Brenda klases feudale ekzistojn shtresa dhe kategori t ndryshme, si jan: fisnikt laik dhe fisnikt kishtar. 4). Shoqeria feudale perbehet prej dy klasave themelore prej feudalve dhe bujkroberve. 5).N shoqrin feudale kisha ishte faktor shum i rendsishm shoqror dhe politik. 6). Si pasoje e eksploatimit ne feudalizm ndodhnin trazira dhe tronditje te medha shoqerore. 7). Ne feudalizm per nje kohe te gjate qendrojne relikte e shoqerise klano fisnore. 8). Sa i perket zhvillimit te artit dhe shkences dhe filozofise paraqet nje periudhe te erret dhe nje stagnim te dukshem. KRIJIMI I MARREDHENJEVE FEUDALE DHE FORMIMI I SHTETEVE TE PARA TE FEUDALIZMIT TE HERSHEM Perandoria romake ishte shteti i fundit dhe i vetmi shtet skllavopronar i cili e mbijetoj rendin shoqror skllavopronar. Pjesa perndimore e Perandoris Romake definitivisht u shkatrrua n gjysmn e dyt t shek. V (476), ndersa pjesa lindore qndroi gati edhe njmij vjet. Prej shek. III perandoria romake m nuk ishte n ofenziv por n defensive. Ajo m nuk pushtonte teritore t reja, por pr do dit lshonte nga ndonj pjes t teritorit t saj, kur ushtria e saj m nuk kthehej triumfalisht si ngadhnjimtare me pre t shumt t lufts dhe me numer t madh robrish, por kthehej e mundur dhe e prgjysmuar. N kt koh fillon t ndihet mungesa e sklleverve dhe disa prej tyre fillojn ti shndrrojn n kolon, dmth. Kolonit (skllavit) i jep nj ngaster tok t quajtur pekulia, veglat e puns dhe bagtin terheqse q ai pavarsisht ta punoj token, me kusht q t jep nj pjes t caktuar t prodhimit. Koloni kishte t drejt t krijoj familje, gj q shkonte n interes t latifundistit sepse i shtohej fuqia puntore pr t ciln bujqsia kishte shum nevoj. Praktikn e vartsimit t kolonit pr pekulin i pari e sanksionoi Konstandini I i madh me konstitucionin e tij t njohur t vitit 332, me t cilin ndalohej kalimi i kolonve prej nj prone bujqsore n tjetrn. Ai q pranonte kolonin e huaj ishte i detyruar q ta kthente kolonin dhe tia kompensonte humbjet pr ditet q e kishte mbajtur. Koloni q kapej duke ikur lidhej n pranga dhe ashtu i kryente detyrat e veta. Kolonet prej shek. IV u bn t trashgueshm. Ata nuk mund t shperngulshin prej nj prone bujqsore n tjetrn, kshtu q juridikisht u bn t varur prej toks. Popujt barbar, kryesisht germanet, t cilt n germadhat e perandoris romake i krijuan shtetet e tyre t para nn ndikimin e roms prjetuan nj zhvillim t prshpejtuar dhe kalimin m t shpejt n qytetrim. Si rezultat i shum proceseve dhe i zhvillimeve shoqrore n gjysmn e dyt t shek. V n Evropn qendrore, n teritoret e dikurshme t perandoris romake u krijuan nj varg shtetesh t para feudale, t njohura n histori, si mbretrit barabare. Nga kto shtete vlen t prmenden: Mbretria e vandalve, Alanve dhe e Svevve n Spanj, Mbretria Alano-Vandale n Afrikn e veriut, mbretria e Ostrgotve dhe Mbretria e Llangobardeve n Itali, Mbretria e Burgundve n Evropn qendrore, etj. Shtetet e feudalizmit t hershm nga disa teoricien dhe historian quhen edhe shtete parafeudale, dhe mund t ndahen n tri tipe t shtetve: 1)mbretrit barbare, 2) shteti arab dhe 3) bizanti SHTETI I FRANKEVE Shteti i frankve sht nj shtet tipik i feudalizmit t hershm dhe i takon grupit t mbretrive barbare. Frankt (grup i fiseve germane) nn udhheqjn e Klodevikut, n fund t shek. V, prafersisht n teritoret e sotme t francs veriore, belgjiks jugore dhe pjesve jugore t gjermanis e deri n zvicer, krijuan shtetin e tyre q qndroi deri n fund t shek. IX-fillim t shek.X, kur u coptua n disa mbrertri dhe principata t pavarura dhe feude t mdha. Zhvillimi historik i shtetit t frankve ndahet n dy periudha t mdha: n periudhn e Merovingve dhe Karolingve. Periudha e merovingve zgjat prej themelimit t shtetit e deri n mesin e shek. VIII, ndersa periudha e karolingve prej mesit t shek. VIII e deri n fund t ekzistimit t ktij shteti. Gjat sundimit t merovingve pr shkak t kunderthnjve t brndshme dhe dobsive individuale t disa sundimtarve ndodhte q shteti i Frankve t coptohej n disa njsi, q m von nn udhheqjen e nj sundimtari tjeter m energjik prseri t bhj bashkimi. Kjo u prserit disa here deri n kohn e sundimit t Pinit t voglthemelues i dinastis s karolingve. N kt peiudh u bn reforma t rendsishme n organizimin e pushtetit shtetror qendror si dhe n organizimin e administrates lokale, n organizimin e ushtris, n sfern e t drejts, etj. Shteti i frankeve n periudhen e karolingeve arrin kulminacionin e zhvillimit, e sidomos gjat sundimit t Karlit t madh, i cili pushtoi gati gjith pjesn perndimore t perandoris s dikurshme romake. MAREDHNJET FEUDALE N fillim t periudhes s merovingeve nuk ekzistonte ndonj marrdhnie unike dominuese feudale, sepse prve koloneve dhe fshatareve t lire n bujqsi prdoreshin edhe sklleverit mesjetar- t quajtur servi. Sundimtaret e periudhs s merovingeve filluan dendur ti shfrytzonin institucionet e anstrucionit- kane qene shoqeruesit e sundimtarit, q quheshin edhe komes. Ktyre sundimtari u jepte prona t mdha toke ne te cilat ishin vendosur fshataret gjysme te lire ose

kolone, ndrsa kta i betoheshin sundimtarit s do ti sherbenin n luft dhe n paqe. mimi i gjakut i nj anstrucioni vlente sa gjaku i tre frankeve t thjesht. Pr zgjidhjen e shtjes s organizimit ushtarak u krijua sistemi benificiar. Beneficiumi ka qen nj e mire toksore e banuar me prodhues t drejtprdrejt (fshatar gjysm t lire), t ciln sundimtart, e m von edhe pronart e mdhenj, u a jepnin njerzve t lire me kusht q kta kur t thirren t vihen , t armatosur si kalors, n shrbim ushtarak. N shek. VI beneficiumi quhej akti juridik m t cilin bhj dhurimi i toks, ndrsa n shek. VII beneficiumi quhej toka e dhuruar. Benificiarit beneficiumi i jepej ad personam dhe nuk kishte te drejte qe kete ta tjetrsoj ne asnj menyre. Vasaliteti ka qen marrdhnie e thjesht personale ndrmjet sundimtarit dhe nj njeriut t lire, i cili me deklarat solemne lidhej pr sundimtarin dhe ktij i premtonte s me besnikri do ti shrbente tr jetn. Akti juridik m t cilin bhej ndryshimi i statusit juridik t fshatarit t lire dhe i cilsis juridike t prons s tij quhej komendacio. RREGULLIMI SHTETEROR N periudhn e merovingeve shteti i frakve ka qen monarki patrimoniale ose bashtinore. Organi m i rndsishm i shtetit ka qen monarku, pushteti i t cilit bazohej n mundium ose n banusin mbretror. Me mendium, kuptojm detyrat dhe t drejtat e monarkve frng, t ngjashme me t drejtn e babait n familje. Ndrsa banusi mbretror sht e drejta mbretrve freng q shtetasve t tyre dika tu urdhrojn ose tu ndalojn me krcenim t gjobs ose t shpalljes s tyre jasht mbrojtjes ligjore. Ndr funksionart e lart t pallatit mbretror dalloheshin referendariusi q prpilonte aktet e monarkut, madje komeset dhe kontet e pallatit mbretror, ndr t cilt pozitn m t rndsishme e fitoi majordomi. Majordomet derisa monarku ishte i mitur, ushtronin funksionin e shefit t shtetit. Pastaj mbikqyrnin sherbetoret e pallatit. Organ tjetr i rndsishm i pushtetit qendror, n fazn e hershme t shtetit t frankeve, ka qen kuvendi popullor. Kuvendin popullor franket e mbanin n pranver n muajin mars, andaj edhe quhej Campus martius, m von ndryshoi termini dhe mbahej n maj dhe quhej Campus maius. Mbledhjet e kuvendit popullor i kryesonte mbreti, ose personi t cilin ai e autorizonte. Ndr organet tjera t rndsishme t pushtetit qendror kan qen edhe kuvendi i pallatit mbretror, kuvendi i magnateve dhe kuvendi kishtar. organizimi i pushtetit lokal N ato pjes t territorit ku u ruajt organizimi i administrats lokale romake njsia themelore administrative ka qen civitates, n krye t s cils qndronte komesi, ndrsa n ato pjes ku u vendos administrata frenge njsia themelore ishte pagusi n krye me kontin. M von gradualisht, beht shkrirja e ktyre njsive n njsin territoriale-administrative t quajtur kontea. Konti emrohej dhe shkarkohej nga mbreti, ndrsa si shprblim pr ushtrimin e funksionit merrte n posedim prona t mdha toksore, t cilat i kthente n rast t shkarkimit. Konti komandonte me njsin e ushtris s tij territoriale dhe kishte kompetenca t gjra administrative , fiskale dhe gjyqsore. Zvendsi i kontit quhej vikar. Kontt ndaheshin n njsi m t vogla administrativo-territoriale n centene n krye me tunginin ose centenariusin. Kompetenca e tunginit ka qen ekskluzive gjyqsore. Tunginin e zgjidhte kuvendi popullor (kuvendi i njerzve t lire) i centens. N kohn e sundimit t Karlit t madh u formuan dukatat n krye me dukn (dux). Kto kan qen njsi m t mdha s kontet. Duka n rend t pare ishte komandant i ushtris n dukatn e tij q prbhej nga ushtrit kontve n prbrje t saj. Po ashtu u krijuan edhe market ose markonet.

about 11 months ago Report

Fakulteti Juridik Universiteti i Prishtines E DREJTA- BURIMET E SE DREJTES Franket aplikonin t drejtn e tyre q n esence ishte e drejt zakonore gjermane e cila nuk ishte unike, sepse secili fis, sipas parimit personal, aplikonte zakonet e veta juridike, q pak a shum ndryshonin nga t tjerat. Ndrsa popullsia e nnshtruar galo-romake aplikonte t drejtn romake. M pas u paraqit nevoja e kodifikimit t s drejts zakonore t fiseve franke, kshtu q u krijuan ligjet e para t barbarve t njohura n histori si lex barbarorum. Ndr ligjet barbare jan t njohura: ligji i Salikve, ligji i Ripuarve, ligji i Burgundve, etj. M i rndsishmi n aspektin juridiko-historik ishte ligji i Salikve.

Gjithashtu mund te aplikohej edhe e drejta romake per popullsine galo-romake u nxirren ligjet romake te barbarve si Lex Romana Barbarorum me te rendsishmet ishin Lex Romana Burgundionum dhe Lex Romana Wisigothorum. Perveq tyre kishte edhe akte tjera te normative te sundimtarve: decreta, edicta, constituciones, praeceptiones e te tjera. Ne periudhen e karolingeve aktet e undimtarev quheshin capitularia nder kapitujt me te rendsishme eshte ajo e Karlit te madh me te cilen normohej administrimi i domeneve mbretrore. E DREJTA TRASHEGIMORE Afatomia Ka qene nje kontrate me te cilen trashegimelensi per se gjalli e barte pasurin e vet nje personi tjeter me kusht qe ky, pas vdekjes se trashegimelensit ate pasuri ta barte ne personin tjeter te caktuar me kontrate. E DREJTA PENALE Me kompozicion kuptojme pajtimin me shpagim ose lirimin e fajtorit me shpagim. Shpagimi per vrasje, qe franket e quanin Wergeled. ORGANIZIMI I GJYQESISE DHE PROCEDURA GJYQESORE ORGANIZIMI IGJYQESISE Edhe n organizimin e gjyqsis dallojm dy faza kryesore: faza e pare prej themelimit t shtetit t frankve e deri n reformat e Karlit t madh dhe faza e dyt prej ktyre reformave e deri n ekzistimin e shtetit t frankve. N fazn e pare instanca themelore gjyqsore ka qen kuvendi i njerzve t lire n centene (mallum). Kuvendi i kryesuar nga tungini ose konti, zgjidhte 7 gjyqtar t quajtur rahinburg, t cilt duhej t ishin m t vjetr, t dinin shkrimlexim dhe t ishin prej m t pasurve. Npunsit e mbretit quheshin sagiborn. Gjykata m e lart shtetrore ka qen gjykata e pallatit mbretror, t ciln e udhhiqte konti i pallatit. PROCEDURA GJYQESORE Pr t gjitha shtjet civile dhe pr disa vepra penale (n prjashtim t veprave penale kundr shtetit, kishs dhe rendit shoqror feudal) procedura gjyqsore zhvillohej n baz t iniciativs private. Ndrsa pr veprat penale kundr shtetit dhe institucioneve feudale ndjekjen penale shteti me koh e kishte prqendruar n duar t veta dhe ndjekja bhej zyrtarisht. Provat gjyqsore mund ti klasifikojm n mjete racionale dhe iracionale. Ndr mjetet racionale t provave m t shpeshtat kan qen: pranimi i pals, kapja n vepr, dshmia e dshmitarit dhe dokumentet. Ndr mjetet e provs mjaft t shpeshta kan qen betimi dhe gjyqi hyjnor q t gjermanet njihej me emrin ordalije. Format themelore t betimit jan betimi individual dhe betimi me betar (purgurator). Kta betar n procedurn gjyqsore t frankve quheshin sacramentalis, iuratores, cosacramentalis, coniuratores etj. Edhe gjyqi hyjnor ose ordalia aplikohej vetm ather kur mungonin mjetet e tjera t provs. Gjyqi hyjnor bhej n mnyra t ndryshme; me an t ujit t vale, me hekur t skuqur n zjarr, apo hedhja n uj t rrmbyeshm, etj. KALIFATI ARAB VESHTRIMI I SHKURTER HISTORIK N Arabi jetonin fiset beduine, t cilat kishin origjin t prbashkt (ishin t races semite), kishin gjuh, zakone, tradit dhe kultur t prbashkt. N shekullin V-VI arabt jetonin n bashksi primitive. Njsia m e madhe ka qen fisi. Mashkulli si martohej kalonte n tendn e tij dhe bhej zot i shtpis s tij. Fisi kishte kryetarin q quhej sheik, madje ekzistonte kuvendi i fisit dhe kshilli i fisit q prbhej nga kryetaret e klaneve. Aristokracia fisnore kryesisht merrej me tregti. Si rezultat i zhvillimeve n vend u krijuan disa qytete t rndsishme si kan qen : Meka, Jetribi (Medina), Jemeni, etj. Qyteti m i rndsishm ka qen Meka, ku edhe ishte tempulli i shenjt Qabeja, t ciln n muaj t caktuar e vizitonin arabet nga e tr Arabia. Koha e vizitave fetare (haxhilleku) shfrytzohej edhe pr tregti. Ruajtsit e Qabes ishin fisi i Kurejshve. N fund t shek.VI dhe n fillim t shek. VII paraqitet MUHAMEDI, themelues i Islamizmit dhe i shtetit arab. Muhamedi u lind me 570 dhe n moshn 40 vjeare shpalli botrisht s nga perndia ka pranuar misionin e prhapjes s islamizmit. Ai shpalli vetn profet. Misioni i tij i prhapjes s islamizmit zgjati prej vitit 610, kur i zbriten shpalljet e para t ajetve kuranore e deri me vdekjen e tij me 632. Misioni i Muhamedit ndahet n dy periudha: periudha dhjetvjeare n Mek dhe periudha prej shprnguljes Muhamedit dhe ithtarve s tij n Jetrib me 622. Menjher pas vendosjes n Medine (n vitin 1 sipas hixhrit) Muhamedi n konsulltim me besimtaret e tij, por edhe me jomyslimanet vendosn q t formojn qytetshtetin e Medins. Me at rast prpiluan dhe miratuan nj shkres (kitab) q njihej si karta e Medins, dhe paraqet jo vetm kushtetutn e par t shtetit islam, por njiherit paraqet edhe kushtetutn e pare t shkruar n cilindo shtet t bots. Ky dokument ka gjithsejt 52 nene. 25 nenet e para kan t bjn me myslimanet, ndrsa 27 nene tjera iu kushtohen hebrejve. Pas ksaj Muhamedi nuk ishte vetm udhheqs shpirtror, por edhe udhheqs shtetror dhe politik, pra ishte shef i shtetit dhe komandant i ushtris. Pas vdekjes s Muhamedit pr kalif (trashgimtar i Muhamedit) u zgjodh Ebu Bekri (632-634), mirpo arabin e kishte prshkruar nj kriz e thell politike dhe ushtarake sepse ishin paraqitur profet t rrejshm, q synonin dezintegrimin e vendit dhe islamizmit. Ebu Bekri ja arriti q ti shuaj t gjitha trazirat dhe ta stabilizoj vendin. Pas vdekjes s Ebu Bekrit pr kalif u zgjodh Omeri

(634-644) njri ndr kalift m autoritar, pastaj Osmani, Aliu. Deri ne vitin 750 ne krye te kalifatit arab qendron dinastia e Omajdeve ndersa prej ktij vitie deri me 1258 dinastia e abasidve. MARREDHENIET SHOQERORE DHE EKONOMIKE Ekonomia n kalifatin arab, sidomos n periudhn e arritjes s kulminacionit, ka qen mjaft e zhvilluar. Bujqsia dhe blegtoria kan qen degt kryesore t ekonomis. Popullsia ishte e przier dhe heterogjene si n aspektin etnik, fetar dhe social. E tr popullsia ndahej n 4 kategori: 1) Kategorin e pare e prbnin muslimanet e lire me origjin arabe, kane qene kryesisht ushtare profesionist ose i takonin klases se pendes perveq ndarjes se plaqkes ne lufte merrnin edhe te ardhura te bollshme nga shteti dhe zakonisht kane qene bartes te funksioneve te larta shtetrore. 2) Kategorin e dyt e prbnin mavalet (popullsia e nnshtruar q vullnetarisht e kan pranuar islamin-q nuk kishin t drejta t barabarta qe i gezonin arabet), 3) Kategorin e tret e prbnin zimijet (pjestar t feve t pranuara, populli i kontratsHebrejt, Zoroastritet e lindjes. Kto fe bazn e kan sipas kuranit n shpalljet e perndis, secili prej ktyre popujve kishin librin e vet t shnjt-kitab). Zimijet gezonin te drejtat fetare, sigurine personale dhe pronesore. Kane qene te obliguar ta paguanin haraqin (tatimin per toke) dhe xhizen (tatimin per koke per capita)Kane qene te liruar nga shrbimi ushtarak dhe u ishte e ndaluar te ushtronin ndonje funksion shtetror. 4) N shtetin arab ndr kategorit sociale ekzistonin edhe skllevrit. Sipas normave fetare besimtari q kishte skllevr n pronsi nse dshironte t shpaguhej pr ndonj mkat duhej t lironte nj skllav. RREGULLIMI SHTETEROR NE KALIFATIN ARAB Shteti arab kishte nj rregullim shtetror specifik n krahasim me shtetet tjera feudale t ksaj periudhe. N krye t shtetit qndronte kalifi, fjala kalif ka kuptimin e trashegimtarit, zvendsuesit dhe prfaqsuesit t profetit. Kalifi ishte i pari i fes islame, andaj edhe pushteti shtetror kishte karakter t theksuar teokrat. Mnyra e ardhjes n fronin e kalifit n fillim ka qen e parregulluar, ndonse edhe m von kjo shtje nuk rregullohet n mnyr specifike. Principin e zgjedhshmris s kalifve i pari e theu Muavija, i cili edhe vet kishte ardhur n pushtet n mnyr jodemokratike. Ai arriti q kshillit t Sheikve tua imponoi t birin e vet pr pasardhs t kalifit, e me kt krijoi praktikn e trashgimit t fronit. Kandidati pr kalif duhej q shprehimisht t jepte plqimin paraprak pr kt post dhe duhej ti plotsonte edhe disa kushte elementare fizike, intelektuale dhe morale. T ishte i moshs madhore dhe ti takonte familjes , prkatsisht t ishte pasardhs i gjinis s Muhamedit. Prve kalifit ndr organet qendrore t pushtetit nj koh ka ekzistuar edhe kuvendi i te gjith sheikve i quajtur shura. Gjat sundimit t abasidve , nn ndikimin e Persianve, u bn reforma t rndsishme n administratn shtetrore. U institucionalizua institucioni i ministrit t par-vezirit, i cili kryesisht merrej me punt e pushtetit laik, me ka edhe m tpr u theksua roli i kalifit si kryepar i fes islame. Administrata ishte e ndar n resore-divane, q me gjuhen e sotme do t thoshim ministri. Njsia m e madhe administrativo-territoriale dhe ushtarake n kalifatin Arab kan qen Emiratet (provincat), kufijt e t cilave ndryshonin shpesh. N krye t emiratit qndronte Emiri, i cili si mkmbs i kalifit, kishte pushtetin m t lart administrativo-politik dhe ishte komandant supreme i ushtris s emiratit. Prve ktij ekzistonte edhe amili, i cili kujdesej pr mbledhjen e tatimeve. T dyt kta i prgjigjeshin Vezirit. do mysliman i aft pr luft kishte obligim fetar q t merrte pjes n luftn e shenjt-xhihad. Ushtria kryesisht prbhej prej ushtris vullnetare dhe ushtris s prhershme (profesioniste). Jomyslimanet prve harait, tatimit pr tok, paguanin edhe xhizn, q ishte tatim pr kok t banorit. Ndrsa popullsia islame arabe dhe joarabe q kishte kaluar n islam paguante tatimin pr tok-nj t dhjetn q quhej ushur. Popullsia myslimane kishte detyrim fetar q t paguante edhe zekatin, n katerdhjet-nj n vit. Ky ishte nj tatim q mblidhej nga besimtaret pr ti ndihmuar t varfrit.

BIZANTI VESHTRIM I SHKURTER HISTORIK Fillimi I krijimit t bizantit daton q nga gjysma e pare e shek.III kur perandori Konstantini I i madh urdhroi shprnguljen e kryeqytetit t perandoris romake prej perndimit n lindje (ku u formua qyteti-Konstantinopolis Stambbolli i tashem). Ndrsa jetn e pavarur, si shtet i pavarur, Bizanti formalisht e filloi prej vitit 395 kur perandori Teodosije e ndau perandorin n dy pjes: n pjesn perndimore dhe pjesn lindore. Pjesa perndimore definitivisht u shkatrrua n vitin 476, ndrsa pjesa lindore qndroi edhe plot nj mij vjet- deri n vitin 1453. VEQORIT E FEUDALIZMIT BIZANTIN Feudalizmi n Bizant ndryshon shum nga ai n Evropn perndimore dhe qndrore ashtu si ndryshon edhe vet shteti dhe mnyra e krijimit t tij. N shtetet evropiane dega krysore dhe e vetme e ekonomis ka qn bujqsia, ndrsa n Bizant krahas bujqsis kan qn mjaft

t zhvilluara edhe degt tjera si jan; zejtaria, tregtia dhe xehtaria (e mbrojtur nga shteti). N Bizant qytetet kan qn mjaft t zhvilluara e disa prej tyre kishin edhe me qindra mija banor. Ekzistonte nj nivel i lart i qytetrimit, me nj art, kultur dhe shkenc bukur t zhvilluar, e q n evropn perndimore dhe qndrore as q mund t bhj fjal. Ndr aktet m t rendsishme me t cilat shteti mbronte pronat e imta dhe fshatart e lire ka qn ligji agrar i quajtur nomos Georgikos, i cili u nxorr n fund t shek. VII ose n fillim t shek. VIII, i cili mbronte pronat e luajtshme dh te paluajtshme njihte dhe mbronte komunen dhe pronat e saj kolektive nxjerrja e t cilit i prshkruhet Justunjanit II. N shek. XI n Bizant paraqitet nj form e re e pronsis feudale mbi token dhe organizimin ushtarak- e kjo ishte pronia (pronoia-kujdes, kujdesje). Pronia ka qn nj siprfaqe e madhe toksore e banuar me fshatar gjysm t lire (parik), t ciln shteti si shprblim ja jepte n zotrim dhe shfrytzim t prjetshm, pa t drejt t tjetrsimit dhe t lnies n trashegim, me kusht q ky t kryente sherbime t ndryshme shtetrore e n rend t pare shrbimin ushtarak.Pronsia mbi pronin ka qn pronsi e pjestueshme feudale, sepse mbi t njjtn tok tri subjekte juridike mbanin t drejta t ndryshme reale.Shteti mbante t drejtn pronsore supreme, pronari mbante t drejtn e shfrytzimit, ndrsa bujkrobi kishte t drejtn e gzimit. RREGULLIMI SHTETEROR Gjat historis njmij vjeare rregullimi shtetror n Bizant ka ndryshuar, por pushteti autokratik, perandorak me karakter teokratik dhe me centralizm shtetror ka ngel i pandryshuar. Deri n shek. VII rregullimi shtetror kishte ngel i njjt me at t periudhs s dominatit i reformuar nga Diokleciani dhe Konstantini I . Pr nga forma e pushtetit Bizanti ka qn monarki despotike (autokraitke) me karakter t theksuar teokrat. Perandori deri n shek. VII mbante tituj romak e quhej imperator, augastus, cesar, ndrsa prej ktij shekulli quhej me tituj grek- bazileus, autokrator. Perandoret n Bizant jan orvatur q kishs ti imponohen edhe si kryetar t saj, por asnjher nuk ja kan arritur qllimit. Kto tentime jan quajtur cazaropapizm. N periudhn e hershme t Bizantit krahas perandorit ekzistonte edhe senati. Konstantini I kur e themeloi kryeqytetin e ri, n t e formoi edhe senatin e ri, kshtu q ekzistonte senati i vjetr n Rom dhe ai i riu n Konstantinopolis. Pas shkatrrimit t Roms ngeli vetm senati i ri q u quajt sinklit. Nga fushveprimtaria legjislative senati nxirrte akte n form t propozimit apo kshills q quheshin senatus censulta. Pasi q senati e kishte humbur rndsin e organit meritor shtetror, nj numr i senatorve, sidomos ata t rendit t pare, hyjn n kshillin shtetror t quajtur konzistoria I tr territori shtetror ndahej n prefektura, diocese dhe provinca, ndrsa pushteti civil ka qn i ndar nga ai ushtarak. N disa pjes periferike (kufitare) ekzistonin njsi t veanta t quajtura ekzarhate, n krye me ekzarhun, i cili ishte shef i administrats civile, por edhe komandant ushtarak. Themat ishin njesi themelore te ndarjes administrative-territoriale, ne krye te themes qndronte strategu qe njeherish ishte shef i administrates civile dhe komandant ushtarak. N Konstantinopoj n krye t administrates qndronte eparhu. Ky kujdesej pr zhvillimin ekonomik, kulturor, urbanistik, etj. E DREJTA BIZANTINE BURIMET E SE DREJTES E drejta bizantine fundamentin e ka n t drejten romake, bile n tre shekujt e pare ajo realisht ishte e drejt romake. E drejta bizantine kryesisht bazohej n kodifikimin e Justinjanit. Edhe pse vet Justinjani kishte urdhruar q askush nuk guxon me an t komentimit t bj kurrfar ndryshimesh dhe plotsimesh t kodofikimit t tij , megjith at ai e theu kt urdhr dhe vet nxorri disa novella, nga t cilat prbht pjesa e IV e kodofikimit t tij. Burimet krysore t s drejts kan qn ligjet dhe konstitucionet e perandorve t quajtur novella, ndrsa prej shek. VII kto quheshin nomoi. Pos ktyre burimeve t rendsishme paraqiten edhe nomokanonet dhe bulat si nurime tjera paraqiten edhe Nomokanonet dhe bulat m i vjetr i ruajtur daton nga shek. VII, kurse m i njohuri dhe m i prhapuri ishte nomokanoni i Fotieut i prpiluar n Konstantinopoj n shek. IX.Si burime t s drejts q nga shek. X paraqiten edhe bulat ose krisobulat (bula t pajisura me vul t art), t cilat m s shpeshti iu lshoheshin kishave dhe manastireve.E drejta zakonore n Bizant ishte e dors s dyt-burim supsidar. Numri m i madh i ligjeve bizantine jan n form t komentimeve, plotsimeve, ndryshimeve dhe spastrimit nga normat e vjetruara t kodofikimit t Justinjanit. Ndr ligjet e reja (origjinale) vlen t prmenden ligji Agrar, ligji ushtarak q ka t gj me veprat penale dhe deliktet kundervajtese t ushtarakeve-stratiotve, dhe ligji detar me t cilin normohej prgjegjsia e pronarit t anijs, mbrojtja e rndit n anije, pagimi i antarve t ekuipazhit, etj. Kto tri ligje besohet s i ka nxjerr Justinjani II n fund t shek. VII ose n fillim t shek. VIII. N shek. VIII nxirret nj prmbledhje zyrtare n form t nj doracaku e quajtur Ekloga (n greqishte-zgjedhje). N shek. IX dinastia maqedonase kishte kryer nj veprimtari t bollshme ligjvense. Veprat m t rendsishme legjislative t saj jan: Prohieroni (n greqishtemanuel,doracak), Epanagoga dhe Bazilika. Prohieroni (u nxorr n vitin 885) pr nga forma ka qn nj doracak i shkurtr, por kishte fuqin ligjore. N t kan qn t prmbledhura normat nga e drejta civile, penale, kishtare dhe procedura gjyqsore. Epanagoga (sht

nxjerr n vitin 886) ka qn nj ligj q prmbante norma nga e drejta shtetrore (q sot e quajmkushtetuese). Kryesisht mbshtetet n kodofikimin e Justinjanit dhe n Prohieronin. Bazilika (n greqisht-Vasilika dmth. Ligj i perandorit) ka qn vepra m e rendsishme dhe m voluminoze kodifikatore pas kodofikimit t Justinjanit. Punn n nxerrjen e ksaj prmbledhjeje e filloi Vasileu I, ndrsa n vitin 887 e prfundoi Luani VI i menuri. Prmbledhja prbht nga 60 libra dhe ndahet n 6 vllime. E drejta sendore Ne bizant ka dominuar pronsia private mbi token ne tri forma: Pronsia private e fshatarve te mbi ngastrat e imta dhe te mesme, pronsia e magnatve pronarve te mdhenje dhe pronsia private e popullsise se qytetit. E drejta Penale Veprat penale mund te sistemohen ne keto grupe: Veprat penale kunder shtetit, veprat penale kunder religjionit, veprat penale kunder pasurise, veprat penale kunder personit dhe veprat penale kunder familjes dhe moralit seksual. FRANCA VESHTRIM I SHKURTER HISTORIK Historia e Francs mund t thuhet s filloi me kontraten e Verdenit t vitit 843, me t ciln, pas shum konflikteve t rrepta pr pushtet ndrmjet pasardhsve t Karlit t Madh, shteti i Frankeve definitivisht u nda n disa shtete. Nga pjesa perndimore u krijua Franca, n t ciln fliteshin disa gjuh, n fillim gjermanishja e latinishtja (gjuha romane) e m von edhe frengjishtja me dy dialekte (verior dhe jugor). N Franc kan sunduar dinastia e Karolingve, Kapetve dhe dinastia Valoa. POZITA JURIDIKE E SHTRESAVE SHOQERORE Sipas burimeve juridike t Francs ekzistonin kto kategori, prkatsisht shtesa shoqrore: 1)shtresa klerikale (fisnikria kishtare), 2)shtresa e dyt (fisnikria laike), 3)shtresa e tret (njerzit e lire) dhe 4)bujkrobrit. 1) Shtresa klerikale ka qen e prbr nga kleriket e lart dhe m t lart. Shtresa klerikale kishte privilegje dhe t drejta t nderit. 2) Fisnikria laike ka qen shtresa e dyt e privilegjuar feudale. N fillim n kt shtres hyhej duke fituar statusin e kalorsit (titulli i pjestarit t rndit ushtarak q quheshin kavalier) me nj ritual t caktuar ose me an t fitimit t feudit. N kuader t shtress s fisnikris ekzistonte nj hierarki e krijuar n baz t marrdhnjve t vasalitetit. M t lartit dhe njherit pronart m t mdhnj kan qn: dukt, pert, markizt, kontet, vikontet, baronet, kalorsit (kavaliert), mburojbartsit dhe fisnikria e thjesht pa tituj. Fisnikt kan qn t liruar nga pagimi i tributeve, tatimeve, taksave dhe tagrave t tjera publike, prve atyre pr tregti, sepse kjo konsiderohej qshtje e ult pr ta. 3) Shtresa e tret prbhj nga njerzit e lire, t cilt nuk i takonin as fisnikris fetare e as fisnikris laike. Kjo shtres prbhj nga dy kategori: a)vilant, dhe b)qytetaret. N fillim vilan quheshin t gjith njerzit e lire por prej formimit t qyteteve kshtu u quajten vetm fshataret e lire e m von edhe bujkroberit e liruar. Raportet ndrmjet pushtetit qndror dhe qyteteve rregulloheshin me bula (diploma), me t cilat mbreti i legalizonte privilegjet, t drejtat dhe dtyrimet e qyteteve. Me fjal tjera me bula sanksionohej shkalla e pavarsis, prkatsisht autonomies q sillej prej pavarsis, gati t plot, e deri t shkalla m e ult e autonomies. 3) Bujkroberit kan qn fshatar t varur. Statusi juridik i tyre ka qn shum i pavolitshm . Gjenezn kan nga skllevrit e dikurshm, kolont dhe skllevrit e liruar e q gjat feudalizmit t hershm u shkrin n bujkrobr. Kta nuk e kishin lirin e plot t levizjs, ishin t varur prej toke dhe ndanin fatin e saj. Kur kta ishin t vendosur n feud, n token e feudalit, ai kta mund ti shiste s bashku me token. Statusi i bujkroberit fitohej me an t lindjes nga prinderit bujkrob, kur fshatarja e lire martohej me bujkrobin, me an t banimit n feud m gjat s nj vit e nj dit, me shprehjen e vullnetit, ose pr shkak t pamundsis pr t kthyer borxhin. N Francn feudale dallohen dy kategori t bujkrobrve: bujkrobrit q kt status juridik e kishin si cilsi personale dhe trasheguese-bujkroberit personal dhe ata t cit kt cilsi e fitonin derisa e mbanin dhe e shfrytzonin ngastren bujqsore t feudalitbujkrobrit real. Kta t fundit mund t largoheshin nga toka kur t donin dhe me kt edhe u pushonte statusi i bujkrobrit. N feudet kishtare pozita e bujkrobrve ishte dika m e mire. Kisha njihte zotesin juridike te bujkrobrit, por megjithat, ka qene zotesi e kufizuar juridike. Bujkrobi kishte te drejte te lidhte martese por per kete i duhej ti paguante takse te veqant te quajtur formariazh te cilen deri ne shek. XII kane qene te detyruar ta paguanin edhe fshataret e lire.

about 11 months ago Report

Fakulteti Juridik Universiteti i Prishtines ORGANIZIMI I PUSHTETIT SHTETROR Organizimi i pushtetit shtetror i Francs feudale mund t ndahet n dy periudha: a)prej shek. X deri n shek. XV dhe b)prej shek. XV deri n shek. XVIII. a ) RREGILLIMI SHTETEROR PREJ SHEK. X DERI NE SHEK. XV Pr nga forma e pushtetit shtetror Franca prej shek. X e deri n shek. XV ka qn monarki prfaqsuese shtresore. Organet m t rendsishme t pushtetit qndror kan qn Mbreti dhe Kuvendi prfaqsues shtresor. b) RREGULLIMI SHTETEROR PREJ SHEK. XV E DERI NE SHEK. XVIII N priudhn prej shek. XV e deri n shek. XVIII n Franc zhvillohej monarkia absolute. Gjat sundimit t Luigjit XIV absolutizmi i pushtetit mbretror e arriti kulmin e zhvillimit. Kjo m s miri shprehet me thnien e tij t njohur Shteti jam un .T gjitha funksionet e pushtetit shtetror ishin n duar t Mbretit. Organi m i lart i administrats ka qen Kshilli shtetror, i cili kryesisht merrej me shtje politike. Pas tij vinte kshilli i Depesheve q merrej me pun t brendshme. Me shtjet financiare merrej kshilli i financave, ndrsa rolin e gjykats supreme e kishte kshilli i fsheht. Institucionet tjera shtetrore kolektive dhe individuale jan: drejtoria e financave, drejtoria e tatimeve, drejtoria e arsenaleve, etj. Kurse ndr organet individuale m t rndsishmet kan qen sekretaret shtetror. Sistemi policor, vemas ai i policis sekrete dhe i policis financiare, ka qen shum i zhvilluar. Pr shkak t ksaj kto monarki n doktrinn juridike quhen monarki policore. E DREJTA- BURIMET E SE DREJTES Edhe n aspektin e burimeve t s drejts n Franc dallojm periudhn e feudalizmit klasik (shek. X-XV) dhe periudhn e feudalizmit t vonshm (shek. XV-XVIII). Burimet formale t s drejts mund t ndahen n t prgjithshme dhe partikulare. Me t drejt t prgjithshme kuptojm at t drejt q vlen pr tr territorin e shtetit, ndrsa e drejta partikulare sht ajo e drejt q vlen vetm pr nj territor t ngusht (province, regjion, qytet, etj.). Burimet e s drejts s prgjithshme kan qen: 1).e drejta e prgjithshme zakonore, 2).e drejta mbretrore, 3).e drejta e recipruar romake, 4).e drejta kanonike, 5).e drejta ndrkombtare, etj. Ndrsa burimet e s drejts partikulare kan qen: 1).e drejta zakonore partikulare, 2).e drejta e qyteteve dhe 3).privilegjet. N periudhn e vonshm t feudalizmit burime kryesore t s drejts kan qen: 1). e drejta zakonore, 2). e drejta e recipruar romake, 3). ligjet, 4). urdhresat e sundimtarit dhe organeve t tjera t larta shtetrore. E DREJTA ZAKONORE Deri n shek. XIV e drejta zakonore partikulare ishte m e zhvilluar dhe m e prhapur s sa e drejta zakonore e prgjithshme. E drejta zakonore ishte m e zhvilluar n Francn veriore, ndrsa n Francn jugore ndikim m t madh kishte e drejta romake. Franca veriore quhej territor i s drejts s pashkruar, ndrsa Franca jugore territor i s drejts s shkruar. E drejta zakonore sht nj ndr burimet m fleksibile t s drejts, por njherit edhe m e pasigurta. Pr arsye t konstatimit t saktsis s brendis s norms zakonore dhe zbatimit m t leht nga gjyqtart, beht prshkrimi (saktsimi me shkrim) i tyre. N kt mnyr paraqiten prmbledhjet e para t shkruara t s drejts zakonore, t quajtura libra juridik. S pari lajmrohen prmbledhjet e s drejts zakonore partikulare, e m von edhe t s drejts s prgjithshme zakonore. Prmbledhjet e para t s drejts zakonore u paraqiten n Normandi n fillim t shek. XIII, ku m e rndsishmja sht prmbledhja e madhe e t drejts zakonore Normandeze, pastaj zakonet e Bovoazis, etj. Numri i prmbledhjeve arrin n mbi 700. E DREJTA MBRETRORE Feudalet e mdhenje nxirrnin akte normative te quajtura karta (ose diploma) me te cilet individet ose grupeve te caktuara madje edhe qyteteve u a njihnin disa privilegje. Me forcimin e pushtetit qendror mbretrit filluan ti nxirrnin akte juridike te quajtura Ordonansa me te cilat kryesisht i rregullonin mardhenjet ndermjet fisnikrise dhe qyteteve ose ndryshonin zakonet juridike te vjetruara. Ne kohene absolutizmit monarku ka qene ligjedhensi i vetem. Pushteti i pakufizuar legjislativ i monarkut sipas legistve mbshtetej ne maksimen romake ne periudhen e dominantit: quod principi, legs habet vigarem qe do te thote ate qe deshiron mbreti ka fuqine ligjore. Aktet e mbretit me te shumtat jane Ordonansat me te cilat rregullohen nje apo me shume qeshteje. Ediktet jane akte me te cilat mbreti rregullonte vetem qeshtje nga nje lemi te nje kategorie te veqant te shtetasve. Diplomat jane akte juridike individuale qe kane te bejne me nje kategori te personave.

Ne monarkine absolute kane qene te njohura edhe kartat sekrete ose te mbyllura te cilat permbanin urdhresa te veanta per organet shtetrore. E DREJTA SENDORE Ne france hasim dy forma te pronesise: Pronsia Alodiale dhe pronsia Feudale Pronsia alodiale ka karakter te prones private. Fitohej me ane te trashgimit nga paraardhsit e jo ne baze te mardhenjes se vasalitetit feudal. Prana alodiale ka qene e lire dhe unike, nuk ka qene e ngarkuar me kuruare detyrimesh feudaledhe mund te tjetrsohej lirisht. Prona feudale i ndryshon nga koncepti romak Prona Fedudale eshte prone e pjestueshme. Mbi te njjtin sent titullare te ndryshem kane te drejta te ndryshme, me sakte persona te ndryshem mbi te njejten toke kane autorizim te ndryshme. Keshtu ne te drejten frenge keta quheshin pronesi, por zotrim ose posedim (tekture). Sistemi i denimeve Ekzistonte edhe nje denim specifik jo vetem ne France por edhe ne evropen e krishtere e ky ishte mallkimi kishtar anatema prjashtimi nga kisha dhe ndalimi i shfrytzimeve te ceremonive fetare si bie fjala kurorzimi varrimi e te ngjashme. QYTET-SHTETET NE FEUDALIZEM KRIJIMI I QYTETEVE N feudalizmin e zhvilluar e m pak n at t vonshm paraqiten qytetet e pavarura-shtete. N feudalizmin e hershm n Evrop nuk ekzistonin qytetet si qendra t mdha t banimit. Si rezultat i zhvillimit t zejtaris dhe ndarjes s saj nga bujqsia n Evropn perndimore dhe qendrore gjat shekujve X-XI filluan t krijohen qytetet. Lindja dhe zhvillimi i qyteteve u kushtzua nga faktor t njjt ekonomik dhe shoqror, por mnyra e krijimit t tyre ndryshonte prej njrit n tjetrin. Disa u krijuan rreth qyteteve t lashta romake q kishin ngal pa u shkatrruar dhe ishin shndrruar n qendra administrative dhe fortifikata ushtarake. Qytetet mesjetare ishin t vogla dhe t ngushta, zakonisht kishin nga disa mij banor. Gjat shek. XIV qytetet me 20 mij banor konsideroheshin qytete t mdha. Qytetet mesjetare s pari u krijuan n Itali (shek. IX), psh. Venediku, Gjenova, Napoli, etj., dhe n Francn jugore psh. Marsej, Arl, Narbon, etj. Gjat shekujve X-XI qytetet krijohen edhe n Francn veriore, Holand, Angli, Gjermani, etj. KLASET DHE SHTRESAT SHOQERORE DHE POZITA E TYRE JURIDIKE N qytetet evropiane deri n shek. XII ekzistonte nj barazi relative sociale dhe ekonomike dhe nj barazi formale juridike. Mjaftonte q dikush t jetonte n qytet dhe fitonte statusin e qytetarit dhe t jet i lire (ajri i qytetit t bn t lire). Me kt paraqitet fenomeni i ikjes masovike t bujkrobrve nga fshati n qytet. Pr t fituar statusin e qytetarit krkohej q personi, prve banimit n qytet pr koh t caktuar, edhe t kt lindur nga prindrit qytetar dhe t plotsoj edhe kushte tjera. RREGULLIMI SHTETEROR Qytetet mesjetare u krijuan n token e feudalve, andaj edhe i nnshrohen senjorit feudal, binin nn juridiksionin e tij. Feudalt synonin nj kontroll t plot mbi qytetet, ndrsa qytetet bnin prpjekje q t liroheshin nga pushteti arbitrar i senjoreve feudal. Me kt fillon nj levizje e qyteteve pr autonomi, q sht e njohur si levizja komunale, ku krkohej t njihej statusi i komuns. Lufta e qyteteve pr vetadministrim s pari filloj n Itali dhe n Francn jugore, aty ku edhe s pari linden qytetet. Qyteti i pare q filloi luftn dhe q e fitoi statusin e komuns ishte qyteti francez Kambre n vitin 1077. Disa nga qytetet n Italin veriore dhe t mesme (Venediku, Gjenova, Piza, Milano, etj.) jo vetm q fituan pavarsin, por ato pushtuan shum teritore q i rrethonin. N Gjermani gjat shek. XII-XIII qytetet (Lybek, Hamburg, Bremen,Hanover, etj.) formalisht i nnshtoheshin pushtetit t perandorit, por n realitet ishin qytet-shtete t pavarura. Qytet-shtetet n Evrop, n periudhn e feudalizmit, pr nga forma e pushtetit shtetror kan qn republika aristokrate feudale dhe kishin nj organizim t ngjashm shtetror, ndons aty ktu kishte qytete me nje trajte monarkike te pushtetit. N fillim kur qytetet ishin t vogla dhe n to ndrmjet banoreve ekzistonte nj barazi relative ekonomike dhe shoqrore, qytetet kishin nj organizim republikan demokratik t pushtetit. Organi m i rendsishm n kt periudh ka qn kuvendi popullor. Si organe kryesore t pushtetit shtetror n periudhn aristokrate n qytete paraqiten kshilli i qytetit dhe kryetari. Kshilli i qytetit n qytete t ndryshme quhej me emra t ndryshm, por m s shumti prdorej termi senat. N t hynin t gjith aristokratet e moshs madhore t qytetit. Senati zgjidhte nj organ drejtues kolegjial m t ngusht, q realisht paraqiste nj lloj qeverie t qytetit. N krye t qytetit qendronte ktyetari i qytetit, i cili n qytete t ndryshme emertohej me emra t ndryshm (mer, maior villae, duzhd, prefekt, knjaz,etj. Qytetet kishin organizimin e pavarur gjyqsor. Gjykatat e qyteteve kan qn kompetente pr gjykimin e t gjith banoreve t qytetit, qoft pr qeshtje penale si dhe pr kontestet civile. Ekzistonin disa lloje t gjykatave dhe disa instanca. far ishte organizimi i gjyqsis varej nga shkalla e autonomies-pavarsis q gzonte qyteti. N qytetet me shkall m t ult t vetadministrimit si instanc e fundit gjyqsore n procedurn e ankimit paraqitej gjykata mbretrore. Ekzistonin edhe gjykatat speciale t organizatave koorporative pr zgjidhjen e kontesteve prbrenda koorporacioneve, si jan esnaft dhe gjildet.

ORGANIZATAT KOORPORATIVE (ESNAFET DHE GJILDET TREGTARE) Zejtaret dhe tregtaret e qytetit bashkohen dhe formojn organizatat e tyre koorporative si jan Esnafet dhe gjildet tregtare. T gjith zanatlinjt e t njjts zeje (profesion) n kuader t nj qyteti e formojn esnafin e tyre. N fillim t shek. XIV n Paris ekzistonin m shum s 300 esnaf. Antarsimi n esnaf ka qn i detyrueshm dhe kusht pr ushtrimin e profesionit. Esnafi kishte statusin e vet me t cilin rregullohej mnyra e organizimit dhe funksionimi struktural i tij. Kushtet e veshtira n feudalizm pr zhvillimin e tregtis (si jan doganimet arbitrare pr kalimin prej nj feudi n tjetrin, ose taksat pr kalimin e urave, plaqkitjet dhe bandat e cubave, etj.) kushtzuan krijimin e koorporacionve t tregtareve t quajtura gjilde. E DREJTA E QYTETEVE Me t drejtn e qyteteve kuptojm ato norma juridike q krijohen dhe aplikohen n qytete. S far ishte e drejta e qyteteve, sa ishte ajo e zhvilluar, kryesisht varej prej shkalls s autonomies q gzonte qyteti, por edeh prej shkalls s zhvillimit ekonomik t vet qytetit. Burimet kryesore t s drejts n qytete kan qen: e drejta zakonore, statutet, librat e qytetit, statutet e koorporacioneve t ndryshme dhe praktika gjyqsore. E drejta zakonore sht sht burimi m i vjetr n do qytet, sht po aq e vjetr sa vet qyteti. Secili qytet ka zakonet dhe shprehit e veta, andaj edhe e drejta zakonore e qyteteve ndryshon prej nj qyteti n tjetrin. T drejtat zakonore t qyteteve nuk jan mjaft t studiuara. N t drejtn zakonore t qyteteve t Italis veriore dhe t Francs jugore ndikim t madh kishte edhe e drejta romake. Ndr burimet m t rendsishme t s drejts s qyteteve kan qn statutet. N shumicn e qyteteve t zhvilluara dhe me shkall t caktuar t autonomies statutet u nxorrn n fund t shek. XII dhe gjat shek. XIII. Prve statuteve t qyteteve nxirreshin edhe akte t tjera t prgjithshme dhe botoheshin n libra t veanta t quajtura librat e qytetit q mbanin signaturen e qytetit. E drejta e qyteteve ndryshohej, plotsohej dhe zhvillohej n hap me zhvillimin dhe ndryshimin e marrdhnieve shoqrore. Kshtu psh. ndikim t madh n zhvillimin e t drejts s qyteteve t Evrops jugore dhe qendrore ka pasur e drejta e Venedikut, Firencs dhe Pizs, ndrsa e drejta e qytetit gjerman Magdenburg sherbeu si model pr shum qytete t tjera t gjermanis, polonis, ekis dhe hungaris. Si rezultat i zhvillimit ekonomik dhe i rritjs s qaarkullimit juridik n qytete krijohen dhe zhvillohen institute t reja juridike bankiare (kambiali, eku), tregtare e t sigurimit e t tjera. E DREJTA KANONIKE E drejta kanonike rendsin m t madhe e kishte n periudhn prej shek. XI-XV. E drejta kanonike sht e drejt kishtare. Kjo sht nj trsi e normave juridike t nxjerra nga kisha e krishter (katolike dhe ortodokse) pr rregullimin e marrdhnieve t vet kishs (si jan organizimi i kishs, rendi hierarkik, marrdhniet ndrmjet vet klerikeve, marrdhniet ndrmjet klerikeve dhe personave tjer q i takonin kishs, etj.) si dhe rregullimin e disa materieve juridike q pjesrisht ose trsisht binin n juridiksionin e kishs, si bie fjala qeshtjet martesore, familjare, trashegimtare, etj. Tendencat e dominimit t kishs mbi shtetin, apo t shtetit mbi kishn kan sherbyer si shkak i grindjeve dhe prarjeve t kishave. Kjo m n fund me 1054 shkaktoi edhe ndarjen definitive t kishs n at lindore (greko-ortodokse)dhe n at perndimore (romakokatolike). N lindje u ruajt tradita e cesaropapizmit q dmth. s perandori nderhynte n qeshtjet kishtare, si bie fjala kryesonte sinodhin (kuvendin e kishs) dhe i vertetonte vendimet e tij, me konstitucione rregullonte materien q rregullohet me t drejtn kanonike, madje edhe ndrhynte n qeshtjet e komentimit t dogms fetare. Kisha e krishter dhe shteti, qoft n perndim apo n lindje, n periudhn e feudalizmit kan qn t pandashme, t lidhura ngusht njra me tjetrn. BURIMET E SE DREJTES KANONIKE Burimet e se drejtes kanonike ndahen ne 1) burime themelore ose te prgjithshme dhe 2) burime te veqanta Burimet themelore ose t prgjithshme t s drejts kanonike jan: 1)Shkrimi i shnjt, 2)Tradita apostolike dhe kishtare, 3)Legjislacioni kishtar dhe 4)E drejta zakonore. Shkrimi i shnjt ose Bibla sht burimi themelor i fes s krishter por njherit edhe i s drejts kanonike. Kisha lindore ortodokse prdor prkthimin e autorizuar t Beslidhjes s vjetr t quajtur Septuanginta (nga latinishtja-70, sht fjala pr 70 dijetar q prkthyen teksin e beslidhjes n greqishte) dhe tekstin origjinal n greqishte t Beslidhjes s re. Ndrsa kisha perndimore romako-katolike prdor prkthimin e autorizuar n latinishte t Bibls t quajtur Vulgata (vulgatus-u shkrua me nj gjuh t prditshme t popullitprkthimin e bri shnjtori Jeronim me origjin Ilire). N pyetjen ke duhet pranuar si organ t pagabueshm pr komentim, s cila sht e drejta hyjnore?-kishat ortodokse dhe katolike ndahen: sipas pikpamjs s kishs katolike papa sht prfasuesi m i lart i pushtetit kishtar dhe konsiderohet organ i saj i pagabueshm. Ndrsa sipas kishs lindore ortodokse

kjo e drejt i takon episkopatit t kishs ortodokse (kuvendit t peshkopve) i cili prfaqson kishn n kuvendet e prgjithshme t kishs ortodokse. Tradita apostolike dhe kishtare. N shkrimin e shnjt nuk jan t prfshira t gjitha normat dhe msimt relevante t s drjets kanonike dhe n prgjithsi t besimit t krishter. Ka edhe shum norma kishtare t cilat jan nxjerr nga krishti dhe apostujt e tij, ndons nuk jan vn n librin e shenjt. Legjislacioni si burim i s drejts. Ndr burimet m t rendsishme t prgjithshme t s drejts kanonike sht edhe legjislacioni, i cili pa dyshim sht burimi m i pasur i saj. Organi nprmjet t t cilit kasha e shpreh vullnetin e vet legjislativ sht kuvendi i prgjithshm. E drejta zakonore si burim i s drejts kishtare. Ashtu si edhe n t gjitha sistemet juridike dhe n t gjitha deget juridike t nj sistemi, edhe n t drejtn kishtare t gjitha qshtjt nuk jan t rregulluara me kanone e norma tjera t shkruara, por edhe me t drejtn zakonore kishtare. Mirpo duhet theksuar s zakoni patjetr duhet ti plotsoj kto kushte q t jt i pranuar si burim i t drejts kishtare: duhet patjetr t jet n pajtueshmri me frymn dhe thelbin e t tr kishs dhe institucionit q ka t bj me t: dhe duhet patjetr t pranohet s ai ekziston nj koh t gjat. BURIMET E VEQANTA TE SE DREJTES KANONIKE TE KISHES KATOLIKE DHE TE ASAJ ORDODOKSE 1) Burime te veanta te se drejtes kanonike te kishes romako katolike jane: Vendimet e kuvendeve te pergjithshem kishtare te kishes katolike ( e per krahina vendimet e kuvendeve krahinore kishtare) ndersa si burim plotsues i te drejtes kanonike pjesrisht sherben edhe e drejta romake 2) Burime te veanta te se drejtes kanonike te kishes Ortodokse jane 1)Vendimet e patrikve te pergjithshem te Konstatinopojes (Stambollit), 2)Vendimet e prgjithshme (boterore) te kishes dhe 3)nomokanonet PERANDORIA OSMANE-VESHTRIM I SHKURTER HISTORIK Shteti i turqve osmanlinj u krijua n fund t shek.XIII ose n fillim t shek. XIV (kronikat e para q bjn fjal pr ekzistimin e shtetit osmanlinj datojn nga vitet 1299 ose 1301). Zhvillimi historik i shtetit osman periodizohet varsisht nga kriteret q merren si baz pr periodizim. Sipas rregullimit shtetror, shteti osman periodizohet n dy periudha: 1) prej fundit t shek. XIII e deri n gjysmn e shek. XIX, dhe 2) prej gjysms s shek. XIX e deri n fund t shek. XIX, m sakt n fillim t shek. XX. N periudhn e pare shteti osman ka qn monarki absolute (despotike) me karakter t theksuar teokrat: ndrsa n periudhn e dyt ka qn monarki kushtetuese me disa elemente t shtetit teokrat. Ns si baz pr periodizim merret zhvillimi i marrdhnieve feudale dhe zhvillimi historic i rregulimit shtetror, shteti osman periodizohet n tri periudha t mdha: 1) periudha e pare fillon prej krijimit t shtetit, prej fundit t shek. XIII e deri n erekun e pare t shek. XV, 2)periudha e dyt prej erekut t pare t shek. XV e deri n fund t shek. XVI, dhe 3)periudha e tret prej fundit t shek. XVI e deri n fillim t shek. XX. Secila nga kto periudha ndahet nga 2-3 faza t zhvillimit. 1) Periudha e pare prbht prej dy fazave: A) faza e pare zgjat prej prej fundit t shek. XIII e deri n erekun e pare t shek. XIV. N kt faze bht krijimi i shtetit osman, krijohen marrdhniet feudale specifike dhe bht organizimi ushtarak. B)faza e dyt e periudhs s pare zgjat prej erekut t pare t shek. XIV e deri n erekun e pare t shek. XV. N kt faze bhn deprtimet e para n Ballkan. Ushtria turke n vitin 1371 korr nj fitore t rendsishme n betjn e Marics. N vitin 1389 n Fush t Kosovs ushtria osmane korri fitoren m t rendsishme kunder koalicionit t shtetve t krishtera ballkanike. 2) Periudha e dyt zgjat prej erekut t pare t shek. XV e deri n fund t shek. XVI ose n fillim t shek. XVII dhe prbht prej dy fazave. A)Faza e pare e ksaj periudhe fillon prej erekut t pare t shek. XV e zgjat deri n ererkun e pare t shek. XVI. N kt faze, n vitin 1453 bie nn pushtimin osman edhe Konstantinopoja. Mehmeti II (el-fatih; ngadhnjimtar) Kryeqytetin e Edrens e transferoi n Konstantinopoj, q m von u quajt Istanbull.N kt periudh pushteti qendror u forcua shum. B) Faza e dyt e periudhs s dyt fillon prej erekut t pare t shek. XVI e deri n fund t shek. XVI, ose n fillim t shek. XVII. N kt faze Perandoria osmane arrin kulminacionin e fuqis dhe zgjerimit territorial, e sidomos gjat sundimit t Selimit I dhe Sylejman El-Kanunit (ose ligjdhnsit). Gjat ksaj faze perandoria kishte nj teritor t madh dhe shtrihej n tri kontinente; n Afrikn veriore, n Lindjen e afert, dhe n dis pjes t Lindjs s mesme dhe n Evrop deri n bedenet e Vjens. 3) Periudha e tret dhe e fundit zgjat prej fundit t shek. XVI ose fillimit t shek. XVII e deri n fillim t shek. XX. Kjo periudh n prgjithsi karakterizohet me nj rnie permanente t Perandoris osmane. Kjo sht periudha e decadences dhe ndahet n tri faza: a) Faza e pare e periudhs s fundit fillon prej fundit t shek. XVI-fillimi XVII dhe prfundon n fund t shek. XVII. b) Faza e dyt e periudhs s tret zgjat prej fundit t shekullit XVII e deri n gjysmn e shek. XIX. Gjat ksaj faze bhn ndryshime themelore n marrdhniet pronsoro-juridike mbi token. Fillon procesi i ifligimit. ifligaret Spahi, t cilt ishin vetm zotrues feudal shendrrohen n ifligar sahibi, me fjal tjera shendrrohen n pronar t vertet t toks,

ndrsa raja (bujkroberit) shpronsohen nga e drejta e tyre e gzimit (haki kara) t ngastres bujqsore dhe shendrrohen n qiramarrs t t njjts ngastr. c) Faza e tret e periudhs s tret zgjat prej gjysms s shek. XIX e deri n fillim t shek. XX.

about 11 months ago Report

Fakulteti Juridik Universiteti i Prishtines STRUKTURA EKONOMIKO-SHOEQERORE DHE SISTEMI FEUDAL OSMAN Juristet osman n shek. XVI krijojn konstrukcionin juridik mbi ndarjn e t gjith toks Brenda perandoris n tri kategori: a) tokat dhjetore (erzi arshije), b) tokat e harait (erzi haraije) dhe c) tokat luftarake, tokat e shpats ose tokat e perandorit (erzi han-memleket). Kategoria e toks dhjetore (erzi arshije) ka ekzistuar n Arabi, ku n shek. VII luftetaret ose ushtaraket arab merrnin token e pushtuar dhe shtetit ja paguanin vetm t dhjetn arsh. Kjo jepej vetm si kontribut pr shtetin dhe bashksin fetare. Ushtari token e fituar e mbante n pronsi individuale. Kategoria e toks s harait (erzi haraije) gjithashtu u krijua n vendet arabe. Ushtaret q token dhjetore e merrnin n pronsi individuale filluan m tpr t merren me bujqsi e m pak me mjeshtrin ushtarake dhe kshtu filluan ti humbin aftsit dhe cilsit ushtarake. Pr kto shkaqe pushteti qendror kah fundi i shek. VII dhe fillimi i shek. VIII tokat e pushtuara fillon tua lm popullsis vendase me kusht q kta ta paguajn tatimin t quajtur hara. Lartsia e harait varej prej t ardhurave q jepte toka, dhe sillej prej 1/8 deri . Kategoria e tret- tokat luftarake (erzi han-memleket) kryesisht ishin t prhapura n Siri, Azi t vogl dhe Ballkan. Mbi kt kategori t toks sht ndrtuar sistemi timaro-spahij ose feudalo-ushtarak osman. N shek. XVIII juristet osman Aini Ali dhe Ali aushi bn nj ndarje ose nj kategorizim tjetr, ku tr terirorin e perandorsn osmane e ndan n dy kategori themelore: 1) vendet me has dhe 2) n vendet me salion. Teritori me has ka ekzistuar aty ku ekzistonte sistemi feudal ushtarak, e kto kryesisht kan qn teritoret e Siris, Azis s vogl dhe Ballkanit. Ndrsa kategoria e teritorit me salion ekzistonte n ato vise t perandoris ku paguhej salioni (tatimi nga i cili financohej administrata locale dhe teprica i dergohej arks s administrates qendrore n Stamboll. Kto kryesisht kan qn vendet arabe me sakt vendet e lindjes s afert (pa sirin) dhe afrikes veriore. SISTEMI FEUDAL USHTARAK (TIMARO-SPAHIJ) OSMAN Sistemi feudal osman u krijua dhe u zhvillua n Azi t vogl, n Siri dhe n pjesn Evropiane t Perandoris Osmane. Pronat feudale q u ndaheshin ushtareve kryesisht kan qn pronat e vogla-timaret dhe pronat e mesme-zeametet. Ekzistonin edhe haste perandorake q ishin tokat m t plleshme dhe m t vlefshme. Kto u jipeshin Sulltaneve-grave t sulltaneve n shfrytzim t prjetshm-arpalik ose n pronsi individuale-malikane. Haset perandorake u jepeshin n shfrytzim edhe funksionarve t lart shtetror. Ekzistonin edhe mylk timaret, t cilat personave t caktuar pr merita t jashtzakonshme, u jipeshin n prone t tjetrsueshme por me kusht t sherbimit ushtarak. Ekzistonin edhe pronat e vakfit (pronat e bashksive fetare) si dhe pronat e grupacioneve t ndryshme autonome. Timaret dhe zeametet mund t definohen si toka luftarake me siprfaqe ose me t ardhura t caktuara, t cilat sulltani ja ndante nj personi t lir n shfrytezim me kusht q ai si kalors (spahinj), me pajisje t veta, t sherbente n ushtrin osmane.Timaret kan qn prona feudale m t vogla, me t ardhura vjetore deri n 20 000 ake (monedh argjendi-1 ake=1gram argjend). Zeametet kan qn prona t mesme feudale ushtarake nga t cilat priteshin t ardhura t caktuara vjetore prej 20 000-100 000 ake.Timaret dhe zeametet dalloheshin vetm nga madhsia e t ardhurave vjetore. Timaret dhe zeametet i jepeshin personit n shfrytzim pr tr jetn. Djemt e Spahiut kishin t drejt t krkonin prej sulltanit q t trashgojn nj pjes t timarit ose zeametit. Sa do t trashgonin kta, varej s si kishte vdekur spahiu, n luft ose prej vdekjs s natyrshme. Timariotet dhe zeametet, me sakt spahijt kan qn feudal t imt dhe t mesm n perandorin osmane dhe kta kan qn forca kryesore e saj.

Haset kan qn prona feudale t mdha, t cilat jepnin t ardhura mbi 100 000 ake n vit. Kto u jipeshin n shfrytzim funksionarve t lart ushtarak dhe civil: vezirve t mdhnj, bejlerbejve, sanxhakbejve, etj. E drejta pronsore mbi timarin dhe zeametin ka qn e drejt feudale e pjestueshme. Mbi t njjtn tok titular t ndryshm kishin t drejta t ndryshme reale, ata njri-tjetrit ja kufizonin t drejtn reale. Sulltani konsiderohej pronari supreme i tr teritorit shtetror, andaj edhe i do timari ose zeameti konkret. Prej fundit te shek. XVIII fillone deformimi i pronesise timare me te ashtuquajturin proces i ifligimit . ifligaret spahinj fillojne ne menyre arbitrare dhe te njanshme te shendrrohen ne ifligare sahabi ne pronare ose zotrues. Fshatari tani nuk kishte kurfare te drejte reale pronesore mbi token . Ai tani shendrrohet ne qiramarres. Per kete arsye sistemi timarospahinj ne vititn 1839 formalisht u suprimua. RREGULLIMI SHTETEROR I PERANDORISE OSMANE ORGANIZIMI I PUSHTETIT QENDROR N periudhn e feudalizmit shteti osman pr nga forma e pushtetit shtetror ka qn monarki absolute (despotike) me karakter t theksuar teokrat. N fillim shteti osman ka qn mbretri, mirpo me zgjerimin dhe forcimin e tij fillon ti merr t gjitha tiparet e perandoris, andaj edhe si e till njihet- si perandoria osmane. Sulltani ose padishahu ka qn organi m i vjetr dhe m i larti. Sulltanet e pare kan qn t rrethuar me t aferm dhe me feudal t mdhnj, kshtu q kta m tpr i ngjanin feudlit supreme s sa nj monarku. Mirpo pushteti i tyre autokratik gradualisht rritej, e sidomos prej Muratit I. Prej pushtimit t Arabis dhe Egjiptit nga Selimi I (1516/17) padishahet fitojn edhe titullin e Kalifit-bhn mbrojts t gjith islamizmit, pra, n personalitetin e padishahut bashkohet pushteti laik (secular) dhe ai fetar. Padishahu kishte pushtet relativisht t pakufizueshm. Ishte i vetmi ligjdhns dhe kishte funksionet m t larta n administrat dhe n ekzekutiv. Ishte komandant supreme i t gjitha forcave t armatosura t shtetit, vendoste pr paqn dhe luftn, prfaqsonte shtetin Brenda dhe jasht, pranonte t derguarit diplomatik dhe akreditonte diplomatet e turqis n vendet tjera, si dhe ratifikonte traktatet dhe marrveshjet nderkombtare. Pas vendosjes s kryeqytetit n Konstantinopoj sultan Mehmeti II El-Fatihu me nj kanuname t vacant rregulloi magjistraturat e larta shtetrore, i caktoi titujt dhe e rregulloi ceremonialin n palatin mbretror dhe n divanin e sulltanit. Sipas kanunameve t El-Fatihut funksionaret e lart shtetror radhitshin n katr magjistratura: a) vezirt, b) kadiaskert, c) defterdart, dhe ) nishanxhinjt. Kto ishin katr shtyllat e perandoris. A) Magjistratura e vezirve pr kah vjetrsia ishte m e vjetra, ndrsa pr kah rendsia dhe funksioni m t larta. N fillim ekzistonte vetm nj vezir. Me zhvillimin dhe rritjen e shtetit osman numri i vezirve rritet, por me kanunamet e El-Fatihut numri i tyre prkufizoht n 7. Njri prej tyre ishte veziri i madh ose Sadriazemi. Veziri i madh ishte zvends i sulltanit dhe emrohej dhe shkarkohej nga sulltani. Duke prdorur nj terminologji t sotme, Vezir ose sadriazemet mund ti quajm kryetar qeverie, ndsra kshillin e vezirve kabinet qeverie. Veziri i madh ka qn faktor i rendsishm n politikn e brndshme dhe t jashtme t vendit, ishte udhheqs i tr administrates shtetrore, ndns n krye t secilit sektor qendronte nga nj vezir prkates. T gjith veziret e prbnin divanin e vezirit t madh, i cili m von u quajt porta e lart. B) Kadiaskert kan qn gjyqtar suprem ushtarak dhe civil. N fillim ekzistonte vetm nj kadiasker, e m von dy: njri n Anadoll e tjetri n Rumeli. Kadiaskert e prcillnin sulltanin n ekspeditat ushtarake, q aty pr aty ti gjykonin ushtarakt. Pas ndarjes s kompetencave, kadiaskeri i Rumelis gjykonte qeshtjet ushtarake, ndrsa kadiaskeri i Anadollit i kishte ngelur vetm emri gjyqtar ushtarak, sepse kryesisht n kompetencen e tij ngeln vetm kontestet civile apo komunale. C) Defterdart kan qn funksionar t lart financiar. Kta mbanin shenime dhe udhheqnin librat (defteret-nga edhe e moren emrin) mbi financat shtetrore. N fillim ekzistonte vetm nj defterdar dhe ky administronte pasurin personale t sulltanit. M von me rritjen dhe zgjerimin e shtetit, emrohen dy defterdar, njri n Anadoll e tjetri n Rumeli, e m von edhe disa t tjer n krye me defterdarin e madh. Defterdaret fitojn kompetenca t mdha, bnin regjistrimin e lenave ushtarake (timareve dhe zeameteve) dhe haseve, regjistronin madhsin e tyre, kufijt dhe bnin regjistrimin e popullsis q jetonte n to. ) Nishanxhinjt kan qn shkronjs (qatip), sekretar personal t sulltanit dhe kishin pr dtyr q t kujdesn pr formn e akteve t sulltanit, si bie fjala, e prgaditnin mbishkrimin, emrin dhe titullin e sulltanit, etj. Pas katr shtyllave t Perandoris n kanunamet e El-Fatihut m tutje radhiteshin edhe funksionar tjer: agallart e jashtm (komandantet e trupave sipas armve), agallaret e brendshm (npunsat), oborrtart e jashtm dhe t brendshm dhe ylemaja (njohsi i ligjit). ORGANIZIMI I PUSHTETIT VENDOR DHE GJYQESOR Njsia m e madhe administrativo-teritoriale n Perandorin Osmane ka qn Ejaleti n krye

me bejlerbeun. Bejlerbejt n krye t nj ejaleti nuk qendronin m shum s 4 vjet. N shek. XVII ejaletet ndaheshin n dy kategori: n ejalete me has dhe me salion. N ejaletet me has bejlerbeu si shperblim pr ushtrimin e funksionit shprblehej me has. Kjo kategori e haseve ekzistonte n teritoret me system feudl ushtarak (timaro-spahij). Ejaletet me salion ndodhshin n Arabin dhe Afrikn veriore. N kto ejalete bejlerbeu pr detyrn q kryente shprblehj me page t rregullt vjetore nga shteti. Ejaletet m von u quajten vilajete, ndrsa bejlerbeu vali. Njsia m e vogl e vilajetit ka qn sanxhaku. N shek. XVI n perandorin osmane ekzistonin 350 sanxhaqe. N krye t sanxhakut qendronte sanxhakbeu. Sanxhaku ndahej n disa nahi. N krye t nahis qendronte subasha. Teritori i nahijs ishte teritori i nj komuns s sotme. ORGANIZIMI I GJYQESISE Tr teritori i perandoris ndahej n njsi themelore gjyqsore t quajtura kadillqe. T gjith qytetart klasifikoheshin n 5 grupe: 1. mullat e mdhenj, 2. mullat e vegjl, 3. myfetisht, 4. kadijt dhe 5. naibt. 1. N qytete t rndit t pare n krye t kadillekut qendronte mullai i madh, psh,: Stamboll. She-ul-islami, ndryshe quhej edhe reis-ul-islami, ka qn competent t vlersoj s a jan n prputhje me kuranin veprimet q ndrmerreshin nga organet shtetrore, madje edhe ato t ndrmarra nga vet sulltani. She-ul-islami ka qn interpretuesi supreme i Kuranit. Ky emrohej nga sulltani. E drejta e sulltanit pr t emruar she-ul-islamin buronte nga titulli i Kalifit q ky e mbante. 2. Mullat e vegjl qendronin n krye t kadillqeve n qytetet e rndit t dyt, psh.: Sarajeva, Peshta, Beogradi, etj. 3. Myfetisht kan qn gjyqtar t cilt gjykonin qeshtjet civilo-juridike q kishin t bnin me pasurit e lna pr shpirt n pronsi t vakufit. 4. Kadija ka qn gjyqtar q gjykonte dhe udhheqte me punt gjyqsore t nj kadilleku q ishte njsia themelore gjyqsore n perandorin osmane. N nj sanxhak mund t kishte m shum kadillqe, ashtu si teritori i nj kadillku mund t prfshinte teritore q u takonin sanxhakqe t ndryshme. Pr kadi mund t emrohej personi q kishte t kryer shkolln juridiko-fetare, q njihte mire gjuhn arabe dhe q njihte mire t drejtn e sheriatit dhe dispozitat tjera. Myftiu (arab-dmth. interpretues i s drejts) ka qn kryeylemaja i nj bashksie, ishte njohs i mire i religjionit dhe i s drejts, andaj edhe ishte kompetent pr t dhn prgjigje. 5. Naibt kan qn ndihmsit e kadijve dhe e prbnin klasn m t ult t gjyqtarve. Kadiu pasi q vet nuk ishte n gjndje q ti kryej t gjitha punt pr t cilat ishte kompetent angazhonte naibt. ORGANIZIMI I USHTRISE Ushtria Jeniere u krijua nga femijet pa prinder, por edhe nga ata te marre me dhune, si haraq gjaku, nga popullsia krishterene viset e pushtuara Komandant i tyre ishte Jenieraga i cili ishte edhe shef i policise ne kryeqytet. Ky radhitej nder funksionaret me te larte shtetror dhe hynte ne divanin e sulltanit. E DREJTA NE PERANDORINE OSMANE Sipas burimeve t s drejts n perandorin osmane ekzistonin dy sisteme juridike paralele: e drejta e sheriatit (e drejta teokrate) dhe urfi ose e drejta laike. Kto dy sisteme nuk prjashtoheshin por sl bashku krijonin n trsi juridike, nj sistem t trsishm juridik q quhet e drejta osmane. E DREJTA E SHERIATIT E drejta e sheriatit sht e drejt teokratike islame dhe si e till sht e paprekshme dhe e pazvendsueshme. Turqit osmanlinj t drejtn e sheriatit s bashku me islamizmin e trashguan nga turqit selxhuk, ndrsa kta kt e pranuan nga arabt. E drejta e sheriatit ndryshe quhet FIKH. E drejta e sheriatit prfshin tr rrugn jetsore t njeriut. Ajo merret me sjelljet e njeriut, si t tilla, ka nnkupton t gjitha format e veprimit shpirtror, moral dhe trupor. Prndryshe edhe emri sheriat vjen nga fjala sherie dmth. rrug (rrug e drejt, rrug e besimit t drejt, rrug e shpetimit). Juristet e sheriatit quhen myxhtehid. BURIMET E SE DREJTES SE SHERIATIT Sipas shumics s juristeve islam e drejta e sheriatit mbeshtetet n burimet themelore dhe n burimet plotsuese. Burimet themelore t s drejts s sheriatit jan: 1) Kurani, 2) Hadithi (suneti) ose Tradita, 3) Ixhma ose Doktrina dhe 4) Kijas ose analigjia juridike. 1)Kurani sht libr i shenjt i besimit islam, sht burim themelor i t drejts s sheriatit dhe e islamizmit n prgjithsi dhe pr t paraqet nj lloj kushtetute. Sipas msimit islam Kurani sht shpallja e Allahut q nprmjet t derguarit t tij profetit Muhamed a.s. i drejtohet njerzimit. Shpallja e Kuranit nuk u b prnjher por zgjati 23 vjet. Ajetet (versetet) e para u shpallen n vitin 610, kur Muhamedit i zbriti profecia dhe vazhdojn deri n vdekjen e tij me 632. Muhamedi nuk dinte shkrim-lexim, me rastin e shpalljes s scilit

ajet, ai i urdhronte shkruesit e tij, ti shkruajn. Teksti i Kuranit ndahet n 114 sure (kaptina) dhe secila prej tyre ka emrtim t vacant. Suret ndahen n ajete, kshtu q i tr teksti Kuranor prbht prej 6666 ajeteve. Juristet kan konstatuar s prej t gjitha ajeteve vetm 550 prej tyre kan prmbajtje juridike, me t cilat rregullohen marrdhenjt martesore, familjare, trashegimore, pronsoro-juridike dhe marrdhenie tjera civilo-juridike; qeshtjet penale dhe procedurale, etj. 2)Hadithi (suneti). Me hadith (q shpeshher quhet edhe tradita) kuptojm trsin e deklarimeve (urdhresave, kshillave dhe rekomandimeve) t Muhamedit, e veprimeve t tij, si dhe veprimet e t tjrerve q ai heshtazi i kishte aprovuar dhe lejuar. Gjat jets s Muhamedit hadithet, prve prjashtimeve t vogla, nuk kan qn t shkruara. Muhamedi nuk lejonte q kto t shkruhen, sepse i friksohej ngatrrimit eventual me tekstin e Kuranit. Kto hadithe n form t tradits gojarisht u prcolln brez pas brezi. N fillim ishte leht t prcilln kto hadithe, por pas vdekjs s Muhamedit dhe zgjerimit t teritorit u paraqit nevoja q ato t shkruhen. Prshkrimi i tyre vazhdoi edhe pas 200 vjeteve nga vdekja e Muhamedit. Kshtu u krijuan disa prmbledhje t haditheve, ndr t cilat m t njohurat jan ato t Buharis, n t ciln jan t sistematizuara mbi 7000 hadithe dhe ajo e Musolimit. Burim e t drejts s sheriatit jan vetm ato hadithe q bjn fjal pr marrdheniet martesore, familjare, trashgimore, civilo-juridike, penale, procedurale, etj. Me fjal t tjera burime i s drejts jan vetm ato hadithe q kan prmbajtje juridike. N aspektin e autentitetit hadithet ndahen n hadithet plotsisht t besueshme (t vrteta t padiskutueshme) dhe n ato m pak t besueshme (t diskutueshme). 3)Ixhma ose ixhma-ul-ummet. Kur pr rregullimin e ndonj situate t re nuk mund t gjendej zgjidhje n baz t normave t Kuranit dhe Hadithit, ather pr qeshtjen (rastin) konkrete krkohej mendimi unanim i ylemave eminent nga mbar bota islame, q vepronin pavarsisht njeri prej tjetrit. Por duhej t ishte n frymn e parimeve themelore t Kuranit dhe hadithit. Pra, bashksia islame nprmjet t institucionit t pajtueshmris s mendimit t quajtur ixhma, gjeti instrumentin teologjiko-juridik mjaft t rendsishm pr prshtatjen e institucioneve juridike dhe zhvillimin e marrdhenieve t reja. Pas vdekjes s Muhamedit, e drejta e dhnies s mendimit pr ndonj qeshtje q nuk ishte e rregulluar me Kuran dhe hadith i takonte vetm shokve-bashkluftetarve (as-habve) t Muhamedit, m von kt t drejt e fituan edhe nxensit e Muhamedit (tabinet), ndrsa m n fund e drejta pr ixhtihad u shtri edhe n shkenctaret eminent islam. 4)Kijas ose analogjia. sht burimi i katrt i t drejts s sheriatit. Juristet islam e zgjidhnin nj qeshtje juridike q nuk ishte parapar n Kuran dh e n hadith n mnyr analoge me rastet (eshtjet) e ngjashme q parashihen n kto t parat. Pra, e drejta e sheriatit lejonmundsin q eshtjet juridike, t cilat nuk kan qn t rregulluara me norma juridike t rregullohen n baz t eshtjeve t ngjashme q kan qn t rregulluara me burimet tjera themelore t sheriatit. Burimet plotsuese jan: 1) Er-rei dhe 2) Urf-adet. Er-rei sht burim plotsues I t drejts s sheriatit me t cilin, nj rast konkret, q nuk mund t zgjidht n baz t burimeve themelore, zgjidhet n baz t arsyes, sipas drejtshmris (drejtsis), ose sipas ndergjegjs s gjyqtarit. Urf-adet (ose EL-urf) sht e drejt zakonore e nj bashksie shoqrore. SHKOLLAT JURIDIKE (mez-hebet) Ndr sektet m t rendsishme kan qn: sekta e sunij-ve, e shij-ve, e harixhijve dhe e mutezilve (racionalistet). Sot m t prhapura jan sekta e sunijve dhe ajo e shijve. Derisa n situate kur pr ndonj eshtje juridike fetare nuk mund t gjendet mbeshtetje n Kuran apo hadith, sekta m e prhapur sunijet zgjidhjen e krkojn n pajtushmrin e mendimit-n ixhma, ndrsa shiijet dhe shkolla e tyre kan qendrim t posaqem ndaj ixhmas. Ksaj kta ja kundervejn pushtetin absolut t imamit t pagabueshm, pasardhsit t Alis. Kur jan n pyetje burimet tjera si jan ixhma, kijas dhe burime tjera plotsuese, juristet edhe Brenda sektes sunnije nuk pajtohen dhe nga kto mospajtime t tyre teorike (doktrinare) paraqiten disa shkolla juridike t s drejts s sheriatit (mez-hebe). Kso shkollash kishte m shum, por prej tyre m t njohurat dhe q i qendruan kohs deri m sot jan vetm 4: 1) Hanifi, 2) Maliki, 3) Shafii, dhe 4) Hanbeli. 1) Shkolla Hanifite u themelua n Kufe t Irakut nga Imami Azam ebu Hanifi. Kjo ka qn shkolla m e rendsishme dhe m e prhapura n botn islame. Ebu Hanifi msimet e veta i prhapte me an t ligjeratave gojore, por kishte shkruar edhe librin mbi mendimin juridik (Kitabure). Shkolla hanifite karakterizohet me faktin se e pranon evolucionin e te drejtes me rastin e interpretimit nuk kufizohet ne kuptimin gramatikor por ne brendin e dispozitave juridike dhe ne fund zbraztirat juridike i plotson me ndihmen e analogjise, te krijimit sipas rezonimit te lire (er-rej dhe te drejtes zakonore. Kjo eshte shkolla me liberale ne islam. 2) Shkolla Maliki u themelua n Medine nga Imami Malik Ibni Enes. Kjo shkoll dallohet m

at s e kufizon ixhman me zgjidhje t pajtueshmris s mendimit t shkenctareve t Medins, madje i pranon normat zakonore t Medins si burimte se drejtes dhe me ne fund konsideron se hadithet dhe dispozitat e nxjerra ne baze te analogjise dhe rezonimit te lire mund te ndryshohen kur vijne ne kundrshtim me interesin e bashksis.. Shkolla Maliki ka qen e pranuar dhe e prhapur n tr Arabin (por m tepr n at lindore), N Egjipt, Marok dhe Tunis e edhe n Spanj kur ky vend ishte nn sundimin Arab. 3) Shkolla Shafii u themelua nga Imam Shafi. Sipas ksaj shkolle e drejta i nnshtrohet evolucionit, ndrsa zbraztit juridike mund t plotsohen n baz t analogjis e jo edhe n baz t rezonimit t lire dhe t normave zakonore. 4) Shkolla Hanbeli sht shkolla m konzervative nga kto 4 shkolla. Themelues i ksaj shkolle ishte Imami Muhamed ibni Hanbeli, nxns i Esh-Shafit. Kjo shkoll institucionin e ixhmas si burim t s drejts e ndalon me sakt e kufizon me mendimet e shokve t profetit, dhe ndalon zbatimin e normave zakonore dhe rezonomit t lire por lejon aplikimin e analogjise. Kjo shkoll dikur ka qn e prhapur n Irak, ndrsa sot ende mbahet n krahinen e Arabis Saudite-Nexhda (krahina ku gjinden dy qytete t shenjta, Meka dhe Medina).

about 11 months ago Report

Fakulteti Juridik Universiteti i Prishtines E DREJTA MARTESORE Sipas t s drejts s sheriatit martesa sht nj lloj kontrate dhe n t gati nuk ka kurgj sakramentale. Karakteristika themelore e marteses islame sht poligamia dhe disa llojshmria e saj. Sa i prket marteses ekzistojn dallime ndrmjet shkollave juridike sunnije dhe Shiite. Sipas shkollave sunnije ekzistojn dy lloje t martesave: martesa e rregullt (e prhershme) dhe martesa me skllaven, ndrsa sipas shiijve ekziston edhe tipi i tret i marteses-martesa e prkohshme, pr nj koh t caktuar. E drejta e sheriatit njihte dhe lejonte poligamin, me fjal t tjera lejonte martesen, n t njjtn koh deri me 4 gra, n qoft s ju krijonte kushtet pr banim dhe kushtet tjera. Shkolla Shiite njeh dhe lejon edhe martesen e prkohshme (muta), q dallohet nga martesa e rregullt vetm me at s me rastin e lidhjes s marteses parashihet edhe afati i qendrushmris kohore t marteses, ndons edhe kjo Marteses mund t prisht para afatit t parapar me kontrat (nga ana e burrit). Martesa lidhet n form t kontrats ndrmjet dhndrrit dhe babait (ose kujdestarit) t vajzs n pranin e dy deshmitarve meshkuj. Pr lidhjen e marteses prve pelqimit t babait (kujdestarit) t vajzs krkohet edhe pelqimi i shprehshm i bashkshortve t ardhshm. N ceremonialin e lidhjes s marteses nuk ishte e nevojshme prania e kurrfar organi shtetror, e as i klerikut dhe nuk krkohej kurrfar regjistrimi n n regjistrat shtetror ose lshuarja e ndonj dokumenti. Dhurata e marteses e quajtur mehr nuk ka qn kusht i detyrueshm pr lidhjn e marteses, megjith at jipej gati rregullisht. Mehri i takonte personalisht gruas e jo familjes s saj. Sipas rregullave nj pjes e ksaj dhurate gruas i jipej n momentin e lidhjes s marteses, ndrsa pjesa tjetr n rast t shkurorzimit. Qellimi kryesor i mehrit ishte q gruas ti sigurohet ekzistenca materiale. Burri e fiton t drejtn (fizike) n grua vetm ather kur ja siguronte ushqimin (mbajtjen), n rastin e kundert, kur burri nuk ishte n gjendje q ta ushqej, ajo e fitonte lirin. Sipas t drejts s sheriatit gruaja nuk sht e dtyruar t kontriboj n mbajtjen e familjs pavarsisht nga mundsit e saj ekonomike. N qoft s me kontraten mbi martesen nuk ishte parapar ndryshe burri kishte t drejt q n do moment, n mnyr t nj anshme, pa kurrfar arsyetimi, ta ndrprente martesen. Mjaftonte q deklaraten e prishjes s marteses ta jepte gojarisht drejtprsdrejti apo me shkrim, ose n form t porosis tia komunikonte gruas. N qoft s burri deklaraten e bnte duke u tallur ose i dehur-martesa ndrprehej. Gruaja kishte t drejt q nga gjykatsi t krkoj ndrprerjen e marteses n kto raste: kur burri gruas ja ndrprente ushqimin, kur fizikisht e lnte pas dore, kur ndaj saj shpifte tradhtin bashkshortore, kur burri e humbte dinjitetin (kryente ndonj delikt t rend apo veprim amoral), kur e konvertonte fen, kur burri zhduket, etj. Kur martesa ndrprehet me vullnetin e burrit, ky sht i dtyruar tia paguaj gruas pjesn e mbetur t mehrit. Martesa me skllaven sht nj kaptin e vacant n t drejtn e sheriatit. Njeriut t lire q nuk mund t paguante mehrin i lejohej q t martohej me skllaven, por burri menjher pas marteses gruan mund ta lironte nga skllavria. E drejta e sheriatit parashihte pengesat martesore. Pr burrin feja e

gruas nuk paraqet penges martesore, burri mund t martohej me gruan kitabije, q dmth me t krishteren dhe ebreiten, por jo edhe me idhujtaren (politeisten). Ndersa gruaja muslimane nuk mund t lidh martes me jo muslimanin. Gruaja jomuslimane sht e lire q ta mbaj fen e vet dhe ishte e barabart me ortaket e veta muslimane, prve q nuk mund t ishte tutore e fmijve t vet. Gjinia e gjakut gjithashtu paraqet penges martesore. Vija vertikale pa marr parasysh shkalln, ndrsa n vijn e terthort pengesat ekzistojn deri n shkalln e katrt t gjinis s gjakut, me fjal tjera lejohet martesa ndrmjet fmijve t vllezrve, motrave; pra, e drejta e sheriatit e sanksionon martesn monograme. Burri ndaj gruas kishte pushtet martesor. Ky pushtet mbshtetej n Kuranin ku burrit i njihej prparsia ndaj gruas. Pushteti i burrit konsiston n kto qeshje; burri ka t drejt t caktoj vendbanimin, ka t drejt ti kontrolloj sjelljet e gruas, gruaja sht e detyruar t udhheq punt e shtpis dhe gruaja sht e detyruar q ti nnshtrohet burrit. Babai ka qen shef i familjes dhe kujdestar i fmijve. N rast t vdekjes s babait rolin e kujdestarit t fmijve t mitur e merrte kushriri m i afrt ose djali madhor n familje. E DREJTA PENALE E drejta e sheriatit parashihte hakmarrjen natyrisht ne qofte se nuk arrihet pajtimi. Per vrasje dallohen dy lloje te shpagimit Shpagimi i rende dhe shpagimi i leht. Per vrasjen e gruas paguhej gjysma e mimit te gjakut, per vrasjen e krishterit paguhej 1/3 e shumes se mimit te gjakut, ndersa per vrasjen e idhujtarit paguhej 1/5. Vrasesi kishte mundesi ta paguante mimin e gjakut per tri vjet. Ne qofte se nuk arrihej marrveshja per shpagim atehere zbatohej hakmarrja sipas parimit sy per sy dhemb per dhemb. SHTETI DHE E DREJTA LIBERALE DHE BASHKEKOHESE Karakteristikat themelore te shtetit dhe shoqerise liberale 1. E gjithe periudha liberale mbshtetjen e vet themelore e gjen ne mardhenjet e reja ekonomike. 2. Esencen e formacionit te ri, para se gjithash e shpreh prona private si dhe trajtimi i saj si e patjeterstueshme dhe e shenjte. 3. E gjithe kjo periudhe shprehne menyre te fuqishme prezencen dhe konfrontet here me shume e here me pak te shtresave shoqerore, si dhe luften politike per primat brenda sistemit. 4. Pershkohet komunikime te gjalla dhe teper intensive ndermjet qendrave te rendsishme ekonomike. 5. Shekujt qe pershkojne rriten dhe zhvillimin e shtetit liberal bashkohes ne nje konkurenc te madhe te dominimeve politike ekonomike. 6. Pershkon nje gare e madhe ndershtetrore brenda sistemite edhe ne relacion me bllokun e ish vendeve te Lindjes. 7. Shteti liberal si shprehje e nje varianti te ri te ndertimit te shoqerise njerzore i ve ne dimension te qarta relacionet me kishen dhe instuticionet e saj. 8. Ne procesin e transformimit te shteteve feudale ne shtete liberale do te mbesin kareshi shtetet e tjera dhe nje varg shtetesh ne mesrruge midis periudhes feudale dhe asaj borgjeze. Periodizimi i shtetit dhe se drejtes liberale Periudha e pare qe quhet periudha e Liberalizmit fillon nga fundi i shekullit XVIII deri ne vitet e 70 te shekullit XIX Periudha e dyte qe quhet Imperial ne vitet e 70 te shekullit XIX deri ne fundin e luftes se pare boterore. Periudha e trete qe quhet periudhe e shtetit modern apo bashkohes fillon ne fundin e luftes se pare boterore e deri ne ditet e sotme, kjo periudhe i ka dy nenfaza: Nenfaza e pare fillon me fundin e luftes se pare boterore e deri ne fundin e luftes se dyte boterore , nenfaza e dyte fillon me fundin e luftes se dyte boterore e deri ne ditet e sotme. Karakteristikat e rregullimit shteteror ne shtetet liberale Gjith etapn e kapitalizmit e prshkojn dy trajta themelore t qeverisjes: monarkit dhe republikat. Prve trajts s monarkis absolute, me von lindin edhe dy trajta; monarkia kushtetuese dhe parlamentare. Trajtn e monarkis kushtetuese kryesisht e kan prjetuar Franca n faza t caktuara pas revolucionit borgjez dhe Anglia e edhe ndonj nga vendet Evropiane. Trajtn republikane e gjejm poashtu n filet e liberalizmit borgjez. Trajta republikane dallohet me dy tipe themelore; republikn parlamentare dhe republikn presidenciale. Gjat historis dallohen dy trajta themelore t shteteve, shtetet unitare dhe t prbra. Shtetet unitare jan ato shtete n prbrjen e t cilave nuk figurojn njsi federale apo njsi tjera shtetrore si njsi bashkpjesmarrse n krijimin e shtetit dhe t strukturs s tij. Shtetet e prbra paraqesin nj trajt m t komplikuar n rregullimin e tyre shtetror. Kto shtete mund t jen konfederatave dhe federative. Kto shtete, qoft ato t modelit konfederal apo federal, kryesisht i takojn trajts republikane t pushtetit. Startin e tyre t pare e gjejm me Unionin e Utrehtit n Holand. Prve SHBA-ve, shtete

tipike federale sot jan edhe Germania, Austria, Zvicra,Brazili, etj. Nga 188 vende q jan n Kombet e Bashkuara, shumica e ktyre vendeve jan me rregullim shoqror borgjez. Nga kjo 114 vende jan me trajt republikane, 43 me trajt monarkike dhe disa tjera gjenden n fazn e tranzicionit. Nga tipi i monarkive t theksuara shumica prej tyre jan monarki kushtetuese parlamentare, ndrsa shteti i Omanit-si sulltanat sht monarki absolute. Parimet mbi te cilat mbeshtetet rregullimi i shtetit liberal dhe bashkohes Prve parimit moto-mbi lirin dhe barazin e njeriut, dallojm edhe parimet tjera, parimi i sovranitetit, kushtetutshmris, parlamentarizmit, shumpartishmris, ndarjs s pushtetit, etj. Parimi i sovranitetit n kuptimin m t drejtprdrejt shpreh karakterin supreme t pushtetit shtetror, prkatsisht trsin e ktij pushteti brenda kufijve t shtetit dhe pavarsin e tij, n krahasim me shtetet tjera. Derivimet e mvonshme t ktij termi marrin edhe karakter t shumfisht, si sovranitet nacional ku sovran sht kombi, sovranitet popullor ku sovran konsiderohet populli si trsi totale e qytetarve, etj. Parimi i konstitucionalizmit. Ideja e hedhur perms ktij parimi n prmbajtjen e vet shpreh nevojn e ndrtimit t t gjith structures shtetrore dhe juridike perms aktit themelor juridik-kushtetuts dhe bashk me t edhe pr prkufuzimin e arbitraritetit, prkatsisht t kompetencave t organve shtetrore dhe bartsve t tyre. Pr kah kohlindja e kushtetutave dallohen t ashtuquajturat kushtetuta historike, q nuk e kan karakterin e vet formal t plot, pra nuk gjenden n nj tekst unik-kushtetut unike, si sht shembulli i Anglis. N Angli, e cila trajtohet si nj nga vendet me system t ndrtuar mbi parime kushtetuese, karakterin segmentar t kushtetuts e marrin disa nga aktet e miratuara nga parlamenti anglez n faza t ndryshme t historis. Tipi i dyt jan kushtetutat e shkruara q kan karakterin e vet formal dhe ku kushtetuta konceptohet dhe shtrohet Brenda nj teksti unik. Gjat histories pr kah mnyra e nxjerrjes dallohen kushtetutat q miratohen n parlament si sht kushtetuta franceze e vitit 1791, e posaqerisht ajo e vitit 1875, pra q votoheshin nga prfaqsuesit e popullit dhe kushtetutat t cilat duhet t marrin leje kalimin perms referendumit popullor. Dallohen edhe dy tipe t kushtetutave pr kah qendrushmria e tyre e q jan; kushtetutat e ngurta apo rigjide dhe kushtetutat elastike apo fleksibile. Parimi i ndarjes se pushtetit i cili bazohet ne ndarjen e pushtetit legjislativ, ekzekutiv dhe gjygjesor. Parimi i perfaqesimit te popullit Historiku i prfaqsimit t popullit n organin m t lart t pushtetit prfaqsues parlamentin sht i gjat. Mirpo mnyra e prfaqsimit n asnjrn nga periudhat e mhershme nuk ka qn e dnj dhe adekuate. Parimi i shumpartishmris n jetn parlamentare shprehet si rezultat i paraqitjes s grupacioneve politike t definuara si parti politike. Paraqitja e grupacioneve politike apo edhe e vet partive politike si fenomen i rendsishm ka shkaktuar nxitjen e procesve t reja politike brenda vendeve t ndryshme bashk me revolucionet borgjeze. Sa i perkt parimit t shumpartishmris ekzistojn dy lloj modelesh: modeli bipartist (dy parti-Shba, Angli, Franc, etj.) dhe modeli polipartist (shum parti-Gjermania, Italia, etj.). Karakteristikat e pergjithshme t se drejtes liberale dhe bashkohse a) Parimi mbi barazine e njeriut dhe qytetarit para ligjit shpreh qasjen fundamentale lidhur me personalitetin kryesor perberes te shoqerise njeriun. b) E drejta per disponimin e lire dhe te pakufishem me pronen private dhe qarkullimin e saj c) E drejta qe nga faza e fillimit e deri ne ditet e sotme ka pasur nje dinamike te jashtzakonisht te larte te zhvillimit. d) Mbi bazen e ideve te proklamuara ne revolucione do te behet pune e madhe ne zhvillimin e drejtesise sociale. e) Do te lindin shkolla te shumta juridike, do te thellohen studimet universitare, ndersa fakultetet e drejtesise ne kuadr te tyre edhe me teper do te shendrrohen ne qendra te rendsishme ndermjet te cilave do te avancohet niveli i pergjithshem i studimeve juridike. f) Do te ndryshoje edhe radhitja ne sistemin mbeshtetes te burimeve te se drejtes. g) Aktivitet i thelluar ne nxjerrjen e akteve te larta juridike. h) Ne evrope perkunder ujdheses britanike do te marre fizionomi te plote sistemi tjeter paralel is se drejtes, Historia e te drejtes Moderne ne Evrope Siq e quan profesor Adriano Cavanna. Ndersa sistemi anglosakson i se drejtes i mbshtetur ne te drejten e tradites do te importohet ne te gjitha kolonite dhe dominonet angleze. i) Lindin ide dhe parime te reja, mbi bazen e te cilave do te ndertohet edhe me tej zhvillimi i se drejtes dhe sistemeve juridike te vendeve ve e ve Burimet e se drejtes N sistemin juridik evropian-kontinental ndr burimet juridike llogariten: ligjet, dekretligjet, e drejta zakonore, e drejta e recipuar romake dhe praktika gjyqsore. Ligjet. N fazat e mvonshme t kapitalizmit, posaqerisht gjat shek. XX do t vrehet s aktiviteti legjislativ i vendeve t ndryshme do t jet i koncentruar n hartimin e ligjeve edhe nga fushat e reja t s drejts. Vmendje t posaqme do ti prkushtohet legjislacionit social, atij t puns, t qarkulllimit afarist, t komunikacionit, etj. Dekretligjet anashkalojn organin kryesor legjislativ dhe jan kompetenc praktike e oganve t pushtetit ekzekutiv-mbretit, kryetarit t shtetit apo qeverive. N praktikn juridike pr

kt hap-kompetenc miratuesit-lshuesit e dekretligjeve, sipas rregullit do t duhej t informonin organin legjislativ-Parlamentin. Karakteristikat e themelore t se te degeve kryesore te se drejtes Ne shoqerine liberale deget kryesore te se drejtes jane: a) E drejta Civile b) E drejta Penale c) E drejta administrative d) E drejta nderkombtare publike e) E drejta nderkombtare private Te cilat do te karakterizohen me nje zhvillim te theksuar. Gjyqesia dhe procedura gjyqesore N shoqrin borgjeze sipas parimeve t proklamuara, gjyqsia paraqet njrn nga tri shtyllat e pushteteve. Gjyqsia borgjeze mbeshtetet n tri parime themelore: a)parimin e pavarsis s gjykatave, b)parimin e shumshkallshmris s gjykatave dhe parimin e teritorialitetit n gjyqsi. 1.) Pavarsia e gjykatave n thelb shpreh kuptimin e t qenurit dhe t funksionimit vetanak dhe t pavarur t ksaj shtylle t rendsishme n hierarkin e ndarjes s pushteteve. Parimin e pavarsis s gjykatave e fuqizon edhe pozicioni i porots i prbr nga qytetart e vlerave t larta njerzore dhe morale, t cilt nuk prezentojn n gjykat si prfaqsues t organeve t shtetit dhe as q atyre u prgjigjn. 2) Parimi i shumshkallshmris s gjykatave hap rrugn e ndrtimit t gjykatave mbi baz t hierarkis s tyre. Zakonisht ky sistem ndrtohet mbi parimin e tri shkallshmris brnda nj sistemi unik gjyqsor, prej shkalls m t ult e deri n m t lartn. N vende t ndryshme gjykata e apelit ose gjykata supreme paralelisht ka karakterin edhe t gjykats kushtetuese, si psh. n SHBA. 3) Parimi i teritorialitetit. Mbi ket parim mbeshtetet veprimtaria e gjykatave duke respektuar kompetencn teritoriale t tyre, pr teritorin n t cilin ato jan formuar. Prjashtim nga parimi i teritorialitetit bjn t ashtuquajturat gjykatat speciale t karakterit politik apo ushtarak. Risi e posaqme n procedurn e gjyqsis borgjeze sht definimi i saj i qart n tri lloje: n procedurn penale, procedurn civile dhe proceduren administrative. Procedura penale ka karakter publik dhe kryesisht, prve iniciativs s personave private, at e inicojn edhe organet e shtetit, duke u mbeshtetur n legjislacionin e procedures penale. Procesi gjyqsor prfundon me shpalljn e aktgjykimit. Si rregull procedura gjyqsore ndaj t pandehurit udhhiqet kur ai sht prezent q nga faza e arrestit, qendrimi i tij n paraburgim ose edhe n kohn kur ai shfrytzon t drejtn e mbrojtjes n liri. Parimi i ekstradimi mund t jt nj marrveshje n mes shteteve dhe marrveshje ndrkombtare. Procedura civile si procedur e vacant n gjyqsin kapitaliste sht e dyllojt: si procedure kontestimore dhe jashtkontestimore. Procedura e karakterit kontestimor zakonisht sht ajo procedur kur n procesin gjyqsor pr objekt trajtimi sht kontesti pronsoro-juridik midis palve. Procedura kontestimore mund t shprehet edhe n rastet e kontesteve nga fusha e marrdhnieve martesore dhe familjare. Procedura jashtkontestimore sht lloj i procedures kur nuk ekziston kontest midis palve.

SHTETET ME TE RENDESISHME BORGJEZE ANGLIA(BRITANIA E MADHE-MBRETERIA E BASHKUAR) Njra ndr shtetet m t rendsishme t liberalizmit borgjez, por edhe t periudhave m t vonshme t shoqris borgjeze sht Anglia. Periodizimi i Anglis bht n tri faza: faza e pare q karakterizohet si faze e vnies s themeleve dhe instalimit fillimtar t monarkis shtresore dhe q fillon me shek. XI e zgjat deri n fund t shek. XIII; faza e dyt q fillon nga fundi i shek. XIII deri n fund t shek. XV dhe cilsohet si faze tipike e zhvillimit t monarkis shtresore mesjetare dhe faza e tret e cila fillon nga fundi i shek. XV e deri n gjysmn e shek. XVII, prkatsisht deri n luftn qytetare n Angli (revolucioni borgjez anglez). N shek. X pr here t pare hasim emrtimin Mbretria e Anglis e cila n fazat e mvonshme do t ndrtohet si nj nga shtetet e fuqishme t bots dhe kjo fuqi e saj do t shtohet, sidomos n fazn e fundit t feudalizmit e edhe gjat fazes s par t kapitalizmit liberal. Parlamenti anglez do t bht bertham e rendsishme pr zhvillimin e parlamentarizmit n prgjithsi, aq m tpr kur ky parlament nga shek. i XIV e kendej do t kt strukturen e vet dy dhomshe: dhoma e Lart (Lordve) dhe dhoma e Ult (Komunave) e cila prbhj prej deputeteve-prfaqsuesve t zgjedhshm, q zgjidheshin n njsit administrative teritoriale-n kontit. Mnyra e zgjedhjes s tyre sht prcaktuar q nga viti 1430. Gjat kohes s sundimit t Tjudorve, absolutizmi monarkist do t shprehet prmes funksionimit tpr t efektshm e arbitrar t organve shtetrore t nnshtruara monarkut. Nga kto organe dallohen sidomos kshilli i fsheht, si kshill i mbretit i cili kishte kompetenca t mdha edhe n fushn e legjislacionit, n fushn administrative dhe n veanti n eshtjet e administrimit t kolonive. Ky kshill kishte karakterin e gjykats s apelit e n ndonj rast

edhe t gjykats s shkalls s pare. Organi i dyt pr kah rendsia ishte dhoma me yje (star chamber), pastaj gjykata e lart (court of high commission) q sherbnte po ashtu si censor i shtypit dhe programimit. LUFTA QYTETARE NE ANGLI-REVOLUCIONI BORGJEZ N ann e Mbretit ishte aristokracia feudale, kreu i lart i kishs anglikane, nj pjes e aristokracis s ult feudale, si dhe nj pjes e borgjezis q kishte qn e lidhur me oborrin mbretror. Ushtria e mbretit prbhj prej fshatarve t rekrutuar dhunshm si dhe nj pjes e njsive t mhershme t tij. Pr kah prcaktimi reliogjioz ata ishin kryesisht anglikan dhe katolik. Si kategori simbolike ata emrtoheshin si kavalier (uniforma t oborrit-flok t gjata), e q ishin ithtar t mbretit apo rojalist, ndrsa kundrshtaret e tyre cilsoheshin si kokrrumbullakt apo parlamentarians (ushtri e parlamentit-qethje e rrumbullakt e flokve). Konflikti i armatosur filloi me 22 gusht 1642. Gjat ksaj periudhe balansi i forcave nuk ishte i barabart, dhe ishte n dm t ushtris s parlamentit. N vitin 1645 kur komanda e ushtris s parlamentit ju dorzua Oliver Kromelit, aio q n fillim ndrmori hapa reformues duke e br nj sistem t ri ushtarak. AKTIVITETI I PARLAMENTIT TE BRISHTE DHE REPUBLIKA E KROMELIT Oliver Kromeli duke pasur parasysh mbeshtetjen e fuqishme q i ipej nga ana e independentve, nuk u shqetsua nga terheqja e kundershtareve t tij politik prej parlamentit. Prkundrazi ai ndrmori edhe disa hapa t tjer tejet radikal. Formoi gjykatn e lart n prberje prej 135 antarve q e gjykoi dhe e dnoi me vdekje Karlin I t cilin e kishin dorzuar Skotlandezt me 1647 e q pas shqiptimit t dnimit me 27 janar, u ekzekutua me 30 janar 1649. N t njjtn koh nga parlamenti me insistimin e Oliver Kromelit u shua dhoma e Lordve. Posti i Mbretit u shua si i padobishm, i rend dhe i rrezikshm pr lirin e popullit. Levelert t udhhequr nga ndjenja e paknaqsis dhe e zhgenjimit me Oliver Kromelin bjn prgaditje pr tu hedhur n kryengritje kundr Republiks dhe Oliver Kromelit, por t gjitha shuhen.

about 11 months ago Report

Fakulteti Juridik Universiteti i Prishtines PROTEKTORATI I OLIVER KROMELIT N korrik t vitit 1653 Oliver Kromeli shprndan Parlamentin dhe ndrton nj Parlament t ri me 144 antar dhe u quajt Parlamenti i Berbonve. Ky Parlament zgjati vetm disa muaj dhe srish u shprnda. M von Oliver Kromeli therrt nj Parlament t ri q prbht prej ithtarve t tij t dgjueshm, me t cilt hartojn s bashku kushtetutn e cila do t miratohet nga Kromeli. Kjo kushtetut q sipas shum t dhnave do t jt kushtetuta e pare dhe e fundit e shkruar (n nj tekst unik n Angli) emrtohet Instrumenti i Qeverisjs (the Instrument of Government). Kt akt t rendsishm e kishin prgaditur dhoma e oficirve (komandantet e ushtris). Funksioni i Lordit protektor n kt akt ka qn i zgjedhshm, por Oliver Kromeli u zgjodh pr tr jetn. Pas vdekjs s tij nj koh t shkurter funksionin e Lordit protektor n trashgim e merr i biri i tij Riardi. Me aktin e qeverisjs parashihej nj procedur e tr pr zgjedhjn e Parlamentit t Anglis. Ky Parlament duhej ti kishte 460 deputet prej t cilve 400 i jepte Anglia dhe nga 30 i jepnin Irlanda dhe Skotlanda. T drejtn e votes e kishin personat t cilt dispononin me pasuri t paluajtshme apo t luajtshme s paku prej 200 funtash. N maj t vitit 1657 rryma e djatht e Parlamentit e dtyron Kromelin q t pranoj kushtetutn e re, prkatsisht aktin kushtetues t quajtur Peticioni poshterues (pruls) dhe kshilla (The Humble Petition and advise). Me kt peticion dshirohej q Kromeli dhe ushtria e tij t vihen nn kontrollin e Parlamentit. Gjat fazes s pare t rregullimit t Republiks me 1650 ishin nxjerr dy ligje: Akti mbi prparimin dhe rregullimin e tregtis dhe t industris s Anglis, dhe akti dyt q ishte nxjerr nj vit m von Akti i Lundrimit, ku mbeshtetej zhvillimi i tregtis dhe flots detare. REVOLUCIONI I LAVDISHEM NE ANGLI Mbreti James II kishte humbur mbeshtetjen e qarqeve m t rendsishme deri t rrethi i ngusht familjar. Duke e vrejtur kt situate, Vigistet bn marrveshje me sundimtarin e Holands Vilhem Oranzh q ai t merr udhheqjen e Anglis. N vitin 1688 njsit e Vilhem Oranzhit arriten n Londer. James II kishte prgaditur njsit e tij me n krye gjeneral erilin, i cili e tradhtoi dhe u bashkua me Vilhemin. James II m von migroi n Franc. Kt

proces n t cilin nuk kishte konflikt t armatosur n histori u emrtua si Revolucioni i Lavdishm. Me t ardhur n pushtet t Vilhem Oranzhit, lshohet akti tjetr i rendsishm me karakter kushtetues pas Habeas Corpus Act, i quajtur Ligji mbi t drejtat (Bill of Right) me 1689. Me kt akt ishte prcaktuar qart ndalesa q mbreti mund t nxjerr apo abrogon ligje pa plqimin e Parlamentit. Sipas ktij akti pushteti legjislativ bartet n kompetencat e Parlamentit. Pushteti ekzekutiv i takonte mbretit. ZHVILLIMI HISTORIK I ANGLISE PAS REVOLUCIONIT TE LAVDISHEM Ardhja e Vilhemit dhe Merit n fronin Anglez shnoj kthes t posame edhe n raportet e ktij pushteti mbretror ndaj Parlamentit. N vitin 1701 ishte miratuar edhe nj akt i rendsishm i quajtur Ligji mbi trashgimin (Act of Settlement) dhe q i atribuohej drejtprdrejt iftit mbetror q nuk kishin fmij. Ky akt ndryshe do t mund t quhej edhe akti i prkufizimit t pushtetit t kurors n dobi t Parlamentit. Nga kjo koh dhe me kt akt parashihej dtyrimi s prve nnshkrimit t Mbretit pr ligjin e miratuar krahas tij duhet t jet edhe nnshkrimi i Ministrit t Pare (Prime Minister), prkatsisht ministrit t sektorit. N vitin 1711, Parlamenti Anglez kishte vendosur s Mbreti nuk mund t prgjigjt pr punn e ministrave t tij. Prkundrazi, ministrat prgjigjeshin pr punn e tyre para Parlamentit. Pas vdekjs s Vilhemit III me 1702, n pushtet do t vij e bija e James II princesha Ana, n kohn e s cils (1702-1714), Anglia do t lviz edhe m tpr kah forcimi i rolit t Parlamentit. Me 1707 Parlamenti nxori Aktin pr Unionin (Akt of Union). Me kt akt u b bashkimi definitiv dhe formal i Skotands me Anglin dhe u proklamua Britania e madheGreat Britain. Nga kjo periudh n skotland nuk do t ekzisoj m Kuvendi, deputetet nga Skotlanda do t hyjn n Parlamentin e prbashkt t Britanis s madhe. E DREJTA NE ANGLI Edhe e drejta n Angleze sikur edhe sistemet tjera t s drejts n vendet kapitaliste q n qasjet e para t saj do t parasheh barazin qytetare para ligjit. Shnjzat e para dalluese dhe q do t bjn q e drejta angleze t jet kultivuese dhe ndrtuese e nj kulture vetanake juridike burojn nga fakti i prcaktimit t saj q t jet bartse e tradits juridike gjermane dhe bashk me kt rezistuese e recipimit t s drejts romake, prderisa evropa kontinentale do t vazhdoj me recipimin e ksaj t drejte. Veanti t theksuara do t mbeshteten edhe n sistemin e posam t burimve t s drejts: n t Drejtn e Prgjithshme (Common La), n Sistemin e Drejtsis (Equiti La) dhe n sistemin e s Drejts Statutare (Statute La). Common La-E gjith specifika e sistemit juridik anglez pikrisht buron nga sistemi i s drejts s prgjithshme-tradicionale-duke marr fizionomin e fundme si e drejt e Common La-it, ndikesa e s cils do t bj q vertt Anglia t jet me nj kultur t posame juridike. Common La origjinen e vet e ka nga shek. XIII. Me Statute La kuptojm nj sistem t posam t burimeve t s drejts q rrejedhin si rezultat i aktivitetit legjislativ t mbretrve anglez dhe t parlamentit, dhe me t cilat jan rregulluar marrdhnie t caktuara n fusha t ndryshme t s drejts. Prderisa Common La krijohet n baz t vendimeve gjyqsore t Curia Regis (gjykatave mbretrore) t cilat mbshteten n zakont e prgjithshme t mbretris, Statute La del-buron nga aktiviteti legjislativ i Mbretit, Parlamentit dhe dhomave t tij. SHTETET E BASHKUARA TE AMERIKES Prderis shumica e vendeve evropiane dhe botrore kishin kaluar n rrug t gjat t zhvillimit duke prjetuar edhe faza t mhershme t zhvillimit t tyre, mbi baz t t cilave kishin arritur t prsosnin mekanizmat e tyre shtetroro-juridike, SHBA-t formohen si shtet n vete pa i prjetuar si subjekt i pavarur ato periudha. SHBA-t specifitetin tjetr esencial t tyre e shprehin edhe sipas faktit s si shtet n vete formohen permes shkputjes nga fuqit koloniale t kohs, prmes nj procesi t gjat e t vshtir deri n prgjakjen finale me fuqit kryesore koloniale Anglin. SHBA-t formohen nga nj substrat tpr heterogjen i popullsis, e cila kishte ardhur n kontinentin e ri nga shum vende t Evrops. Shteti Amerikan si Republik demokratike borgjeze me tri pushtetsin e ndar prmes kushtetuts, krijohet dhe prsoset si model poashtu tpr specifik n vete. SHBA-t fitojn pavarsin e tyre n fund t shek. XVIII, n kohn kur bht prmbysja e sistemit feudal, pr t filluar ktu edhe rrugtimin e tyre shtetror q n startin e fazes s par. SHBA-t kalojn n tri faza t zhvillimit: Faza e pare fillon n fund t shek. XVIII, nga viti 1776 (pavarsia e Ameriks) dhe zgjat deri n luftn secesioniste civile Amerikane, prkatsisht fundin e saj 1886, e q me karakteristikat q prmban n vete prputht trsisht me gjith elementet e kapitalizmit liberal. Faza e dyt fillon nga fundi i lufts secesioniste amerikane dhe vazhdon deri n fundin e lufts s par botrore. Kt faze e karakterizon konsolidimi i prgjithshm i brendshm i SHBA-ve rritja e fuqis s saj ekonomike dhe politike dhe pr dekadat e para konservimi i saj i brendshm brenda kontinentit, sipas doktrines s Monros q moto krysore kishte sintagmen Amerika Amerikaneve. Faza e tret do t zgjas sot e ksaj dite me nnfazat e veta t zhvillimit nga fundi i lufts s pare botrore e deri n fundin e lufts s dyt botrore dhe nga fundi i ksaj lufte e deri m sot prshkohet me zhvillimin kulminant t SHBA-ve si fuqi politike ekonomike e ushtarake botrore. Pas zbulimeve t mdha gjeografike, udhtimit t Kolombos dhe zbulimi i kontinentit t ri me 1492, fuqit evropiane filluan garn e tyre pr t nxn pozicione n token e re. Pr kah vendshtrirja e kolonive ato mund t ndahen n tri grupe themelore: 1) Kolonit e Anglis s re (Ne England), 2) Kolonit e Mesme dhe 3) Kolonit Jugore. Pr kah mnyra e formimit t

kolonive angleze n Amerik, poashtu dallohen tri mnyra: 1) Kolonit Proniare (proprietary), 2) Kolonit me Privilegj (self governing) dhe 3) Kolonit Mbretrore (Royall).N grupin e kolonive proniare bnn pjes t gjitha ato koloni q konsideroheshin si prona t nj personi apo m shum sish. Kto prona ishin marr si shperblime nga Mbreti Anglez. Nga kto koloni dalloheshin: Pensylvania, Ne Jersey, Delaare, Maryland, Karolina, Georgia, etj. N kuader t kolonive me privilegj bnin pjes: Conecticut dhe Rhode Island. Kolonit Mbrtrore (royall) ishin: Virginia, Nju jorku, etj. Motivet e formimit t kolonive angleze ishin t ndryshme, dhe prmblidhshin n tri motive themelore: motivet pr lirin e besimit, motivet pr lirit politike dhe motivet e profitit. Anglezet ua kishin ndaluar importin vendasve, si dhe u kishin vn tatime t mdha. Me 5 mars 1770 shprthn nj konflikt i ashpr n qytetin e Bostonit, me rast do t vriten tre qytetar amerikan. N historin amerikane kjo vrasje do t njihet si masakra e Bostonit. Me 16 dhjetor 1773 nj grup prej 50 kolonistsh t veshur si antar t fisit Indian Mohas, marshuan n skeln (portin) Griffins t Bostonit dhe derdhn n det 342 sansee t ajit. Ky akt u cilsua si Gostia e ajit n Boston. Me 5 shtator 1774 me iniciativen e Virgjinis dhe t Masaqusecit n Filadelfi takohen prfaqsuesit e t gjitha kolonive me prjashtim t Gjorgjis. Ky kongres (i pare) i cili do t quhet edhe kontinental, nga arsyeja s supozohet s n t do t marrin pjes m von prfaqsuesit e dy Amerikave, do t udhhiqet nga dy lider tanim t afirmuar t Virgjinis: Gjorgj Uashingtoni dhe Tomas Xhefersoni. N kt kongres morn, pjes nga nj prfaqsues nga secila koloni, gjithsejt 50 antar. Me 10 maj 1775 n Filadelfi u thirr kongresi i dyt kontinental, ku morn pjes prfaqsuesit e t gjitha kolonive prve Xhorxhis, e cila do t bashkangjitet disa muaj m von. Vendimi kryesor n kt kongres ishte zgjedhja e Gjorgj Uashingtonit pr Komandant suprem t forcave t ushtris s kolonive, moment ky q shenon edhe fillimin e krijimit t armats kontinentale amerikane. Nga fundi i vitit 1775 dhe fillimi i vitit 1776, disa nga kolonit amerikane n krye me virgjinin u deklaruan si shtete t pavarura, momente kto q d t nxisin edhe m tpr procesin e pavarsis. Kshtu me 12 qershor 1776 miratohet Deklarata e t drejtave t Virgjinis, e cila do t jet mbshtetja kryesore pr vazhdimin e procesit drejt proklamimit final t pavarsis. N kt deklarat, fillimisht duke u mbshtetur n parimin e sovranitetit popullor, proklamohen t drejtat e natyrshme t njeriut q t jetoj, t kt lirin dhe t drejtn e prons si dhe t kt fat e siguri. SHPALLJA E PAVARESISE SE SHBA-ve Me 7 qershor 1776 Riard Henri Li kishte proklamuar rezolutn hyrse n t ciln theksohet s kto koloni t bashkuara kan t drejtn q t jen t lira dhe shtete t pavarura. Me 11 qershor nga ana e antarve t kongresit t dyt t Filadelfis, pr hartimin e deklarats pr pavarsin u angazhuan: Tomas Xheferson-Virgjini, Bengjamin Franklin-Pensilvani, Xhon Adams-Masaquset, Roxher Sherman-Konektikat dhe Robert Levingston-Nju Jork. Teksti i deklarats sht shkruar kryesisht nga Tomas Xheferson. Pas shqyrtimit edhe t rezoluts s Riard Henri Li, kongresi e miratoi at resolute me 2 korrik pr t ciln votuan 12 delegacione me prjashtim t Nju Jorkut, q nuk votoi fare. Me 3 korrik kongresi hyri shqyrtimit t deklarats pr Pavarsi dhe finalisht kjo Deklarat u miratua me 4 korrik nga t 12 kolonit, prve Nju Jorkut q srish nuk votoi, mgjith s me 15 korrik do t deklarohet PR. N tekstin e deklarats prve tjerash ishin shkruar tri parimet themelore si burim i s drejts s natyrshme t njeriut q t jetoj i lire e q jan: e drejta n jet, n liri dhe n krkim t fatit. Mbretria Angleze u prgadit q t konfrontohet me ushtrin amerikane dhe zhvilloj disa betja. N ndihm amerikanve ju doli edhe Franca me flotn detare. Duke u ndodhur n nj situate t till dhe nn presion t vazhdushm t fuqive evropiane, Anglia finalisht dtyrohet q me 1783 t hyj n bisedime pr paqe me SHBA-t. N kto bisedime delegacionin amerikan e prbjn: Bengjamin Franklin, Xhon Xhej, Xhon Adams dhe Henri Laurens. Pas bisedimeve t mundimshme me 3 shtator 1783 u arrit marrveshja e njohur si Traktati i Parisit mbi paqen, me t cilin prfundoj lufta 8 vjeare dhe sipas nenit 1 t ktij traktati Britania e Madhe njeh SHBA-t si vend i lire dhe i pavarur. N pikat tjera t marrveshjs q ishin gjithsejt 6, prve pikes s par ku njihej pavarsia e SHBA-ve, n nenin 2 prcaktohen kufijt e shtetit t ri t cilt n veri shtrihen deri n Kanada, n perndim deri n rrjedhn e lumit Misisipi dhe n jug deri tek Florida lindore dhe perndimore t cilat Britania e madhe ja ktheu Spanjs. Kongresi amerikan si organi m i lart i SHBA-ve me 14 janar 1784 ratifikoi Traktatin e Parisit. KARAKTERISTIKAT E JETES POLITIKE NE SHBA Deri n gjysmn e shek. XIX, n SHBA veprojn Partia e Republikanve demokrat q ishte themeluar n vitin 1792 nga Tomas Xhefersoni, e cila m von do t evuloj n Partin demokratike amerikane dhe Partia Federaliste amerikane q ishte themeluar nga Xhorxh Uashingtoni, po ashtu menjher pas fitimit t pavarsis. Organi m i lart i partive politike sht konventa e parties e cila tubohet do 4 vjet, ku mbahen edhe proceset zgjedhore brenda partis. N vitin 1870 me amandamentet e posame n Kushtetuten amerikane u hoq skllavria dhe u sigurua e drejta e votes pr t gjith qytetart, pavarsisht racn, ngjyrn apo gjendjen e mparshme t sherbimit t dtyruar. Megjithate, barazia e plot pr gjith qytetart nuk ishte arritur gjer n vitin 1920 kur u miratua amandamenti i 19-t me t ciln e drejta e votes garantohet edhe pr grate. Finalisht t gjith qytetart amerikan, pavarsisht racn, gjinin, fitojn t drejtn e votes nga mosha 18 vjeare. Kjo e drejt sht parapar me amandamentin 26 t miratuar nga ana e Kongresit amerikan n vitin 1971.

KONGRESI AMERIKAN Prbhet prej dy dhomave: Senatit dhe dhoms s prfaqsuesve. Dhomn e prfaqsuesve e prbjn deputetet (kongresment) e zgjedhur n njsit federale sipas numrit t elektorve, pavarsisht ngas numri i shteteve antare. Ndrsa senati prbhet nga dy prfaqsues t secilit shtet. Pr t dy dhomat zgjedhjet bhen n do t dytin vit dhe me mandat prej 6 vitesh, n mnyr q gjithmon pas nj procesi zgjedhor t mbesin 2/3 e antarve t kongresit, (senatorve dhe prfaqsuesve). Mosha pr antart e dhoms prfaqsuese sht mbi 25 vjet, kurse pr senatort mbi 30 vjet. Me dhomn prfaqsuese udhheq kryetari i dhoms q zgjedhet nga partia q ka shumicn n kongres, ndrsa senati udhhiqet nga zvendespresidenti i SHBA-ve. Kongresi Amerikan aktualisht ka 435 kongresmen n dhomn e kongresit dhe 100 senator n Senat. Kongresi amerikan veprimtarin e tij e shpreh prmes 4 formave: Ligjet, Rezolutat e prbashkta, Rezoluta pajtimdhnse dhe Rezolut e thjesht. Kongresi miraton amandamentet n kushtetutn amerikane n baz t votimit t 2/3 t t dy dhomave. Ka 16 komitete (komisione). PRESIDENTI I SHBA-ve Ushtron pushtetin ekzekutiv, zgjidhet me mandat 4 vjear, s paku 35 vje, shtetsi amerikane s paku 14 vjet. Ka t drejt t zgjidhet dy her radhazi (Franklin Rosvelt 3 her radhazi). Zgjidhet n vota t drejtprdrejta. Sipas kushtetuts s bashku me zvendespresidentin mandati i tyre fillon dhe mbaron me 20 janar. Presidenti sht komandant i prgjithshm i ushtris dhe flots s SHBA-ve. N strukturn e departamenteve jan 14 departamente. GJYKATA SUPREME sht edhe gjykat kushtetuese, sht themeluar me 2 shkurt 1790. sht instanca m e lart juridike-si gjykat e Apelit si pr ligjet ashtu edhe pr vendimet gjyqsore pr gjykatat e shkallve m t ulta. Prbhet prej 9 gjyqtarve, njri prej tyre kryetar. Gjyqtart emrohen prej presidentit t SHBA-ve dhe miratohen nga senati. Emrtimi i tyre sht i prjetshm. ZHVILLIMI SHTETEROR JURIDIK I FRANCES GJATE PERIUDHES SE PARE 1789-1814/15 Akti m i rendsishm q miratoi konstinuanta sht Deklarata pr t drejtat e njriut dhe qytetarit. Kjo deklarat e cila si e till do t vht edhe n preambuln e Kushtetuts s vitit 1791, sht miratuar me 26 gusht 1789. Kjo deklarat paraqet aktin m t rendsishm politiko-filozofik, jo vetm t Francs, por n prgjithsi edhe pr kohn kur u nxorr. Kjo deklarat me parimet e saj s njerzit lindin dhe jetojn t lir dhe t barabart n t drejtat, nxjerr sheshazi qendrimin e shprehur q me koh nga filozofet francez mbi lirit dhe t drejtat, njerzore, barazin e njeriut para ligjit, etj. N deklarat shtroheshin edhe parime tjera si sht nevoja e vendosjes s rendit ligjor, respektimi i parimit t legalitetit s askush nuk mund t akuzohet pr vepren q nuk sht e parapar me ligj, parashikimi i parimit t prezumimit t pafajsis dhe pengimi i sjelljeve arbitrare ndaj njeriut, gartantimi i liris s mendimit, etj. Me deklarat u parapa respsktimi i t drejtave dhe lirive t njeriut e q ishin t prpunuara edhe sipas ides s Lokut si liria, e drejta e prons dhe siguria e njeriut nga shtypja njerzore, parimi i dyt sht parimi i sovranitetit shtetror, i cili buron prej populli, kombi, dhe parimi i tret sht parimi q parasheh legelitetin, prkatsisht mbisundimin e ligjit. Konstinuanta franceze me 3 shtator 1791 miratoi Kushtetutn e pare franceze. Me kt Kushtetut, Franca nga monarkia absolute shendrrohet n monarki kushtetuese. Gjat hartimit t Kushtetuts, por edhe m von Mbreti kishte tentuar q t kishte edhe veton suspenzive t ligjeve, mirpo populli I Paraisit kishte reaguar n nj qendrim t till dhe ishte ngritur n nj kryengritje t armtosur n gusht t vitit 1792, duke e arrestuar Mbretin dhe familjen e tij. Pushteti gjyqsor me kt Kushtetut ishte parapar q ti takoj gjykatave me gjyqtar t zgjedhshm. Me kt Kushtetut parashihej edhe nj structure e trsishme e organizimit t administrates shtetrore, ku Franca kishte 83 departamente, q ndaheshin n distrikte dhe kto n kantone, si dhe ishte parapar edhe organizimi i sistemit t gjyqsis deri n nivelin e Gjykats Supreme, prkatsisht Gjykatn e Lart t Kasacionit. Sistemi zgjedhjeve nuk ishte i drejtprdrejt dhe t drejt vote kishin qytetart francez t moshs 25 vjeare e prmbi, q kishin domicil (vendbanim) t prhershm nj vit n qytet ose n kanton dhe q paguanin nj taks n vlern e tri dite pune. DIKTATURA JAKOBINE Me arrestimin dhe prznien e shumics zhirondine nga Asambleja (konventa nacionale), n t do t mbetet shumica e montanjarve jakobin. Kjo faze e udhhqjes s tyre me konventen q nga data 2 qershor 1793 e deri me 27 korrik 1794 n histori do t njihet si periudh e diktaturs jakobine, dhe si periudh e terrorit jakobin. Kjo periudh e udhhequr nga lideri jakobin Robespieri do t konsiderohet edhe si periudh e qeverisjes nacionale ose edhe si pika m e lart e revolucionit. Me 24 qershor 1793, Konventa miraton Kushtetutn e re franceze e cila n histori do t cilsohet si Kushtetuta Montaniare. Mirpo, asnj here nuk arriti t hyj n funksion. Me kt Kushtetut parashihej ndarja e pushtetve n tri pushtetet paralele dhe ekuilibruese: n pushtetin legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqsor. Mirpo ajo si e till kto pushtete do ti koncentroj n nj asamble unike, nga e cila do t krijoj: nj Trup Legjislativ dhe nj Kshill Ekzekutiv i cili do t prbht nga 24 antar q zgjidhshin nga lista e prbr prej 85 emrave. Votimi i prgjithshm parashihej me t drejt vote pr t

gjith qytetart francez q e kishin mbushur moshn 21 vjeare. N kt periudh n referendumin e organizuar pr Kushtetutn kishin votuar edhe grate. Zgjedhjet pr Deputet ishin t dretjprdrejta, kurse pr zyrtart e administrates lokale dhe pr gjyqtart ato t terthorta. Me 13 korrik 1793 ishte vrar Marat si dhe n Lion tri dit m von ishte vrar udhheqsi jakobin Shalve. Si rezultat i ksaj gjendje nga ana e zhirondinve n qendra t ndryshme t Francs nga sulmt e paskrupullta ishin vrar mbi 800 jakobin. T ndodhur n nj gjendje t till, t acaruar, Konventa Nacionale franceze, sipas krkess s delegacionit t sektorit parisien, miratoi Dekretin mbi personat e dyshimt me t cilin akt, si kundr prgjegje do t filloj terrori jakobin duke ndjekur dhe likuiduar kundrshtart politik edhe pa gjyq. Sipas ktij dekreti, 5 piksh, po proklamoheshin si t dyshimt t gjith ata q me lidhjet, fjalt dhe veprimet e tyre tregoheshin si ithtar t tiranis, feudalizmit dhe si kundrshtar t liris. Me kt dekret prgjithsisht ndiqeshin t gjith zyrtart e ndrruar nga Konventa dhe t gjith ata q nuk kishin treguar lojalitet ndaj Republiks. Gjat kohs s diktaturs jakobine sipas t dhnave statistikore jan dnuar me vdekje rreth 17 mij njerz, shumica prej tyre mbi 80 % n regjione (n provinc), pas akuzs si rebel, federalist dhe si tradhtar (vendeenne). Vetm pr 45 ditt e fundit para 27 korrik 1794 (IX Termidorit), n Paris ishin prer n Gilotin 1285 koka (1qershor-27 korrik).

about 11 months ago Report

Fakulteti Juridik Universiteti i Prishtines PERIUDHA E NAPOLEON BONAPARTES-KONSULATI (CONSULAT) Me ardhjen n pushtet t Napoleon Bonaparts, Kushtetuta e vitit 1795 u hoq nga fuqia sikur q n t njejtn koh u suprimua edhe organi i athershm ekzekutiv-Direktoriumi. Bonaparta menjher pas grushtshtetit t 9 nentorit (18 brymerit) 1799 dhe suprimimit t Kushtetuts dhe t Direktoriumit formon konsulatin t prbr prej tre konsujve-si komision ekzekutiv ( i cili do t udhhiqet nga konsulli i par-vet Napoleoni) e q i mori kompatencat e nj qeverie t prkohshme deri n hartimin dhe miratimin e kushtetuts s re. Napoleon Bonaparta kishte hartuar vet projektin e Kushtetuts e cila hyri n fuqi me 25 dhjetor 1799, n vitin e 8 t Republiks. Kjo Kushtetut parashihte nj sistem jashtzakonisht t komplikuar elektoral i cili ishte i prshkruar me nj shumshkallshmri dhe i mbeshtetur n t drejtn e prgjithshme t votes. Kushtetuta e vitit 1795 respektonte parimin e ndarjes s pushtetve. Sipas Kushtetuts s Bonaparts barts i pushtetit legjislativ konsiderohen 4 organe paralele e q ishin: Kshilli Shtetror, Trupi Legjislativ, Tribunati dhe Senati. Ndrsa faktori tjetr me rendsi t posame ishte Konsuli i pare i cili kishte iniciativen legjislative. Antart e Kshillit shtetror i emronte Konsuli i pare. N kompetencn e tyre ishte shqyrtimi i projektit t ligjit q pastaj t bartej n Tribunat q prbhj prej 100 antarve, t cilt zgjidhshin nga ana e Senatit nga prbrja e listes nacionale. Sipas Kushtetuts s vitit 1799, pushtetin ekzekutiv e ushtronte Konsullati, i cili prbhj prej 3 -Konsujve. Mandati i Konsullatit ishte 10 vjet. Ai, udhhiqej prej Konsullit t Par, ndrsa dy Konsujt tjer, m q bhj fjal pr personalitetin e Bonaparts, funksionet e tyre prej Konsulli, pothuajse trsisht i kishin shkrir n funksione kshilldhnse. Me 1802 Bonaparta bn nj hap m tpr n drejtim t forcimit t pushtetit t tij. Ai si prfaqsues i Republiks franceze zgjidhet n funksion t prjetshm me plebishit. REVOLUCIONI I VITIT 1848-REPUBLIKA E DYTE FRANCEZE Kuvendi Kushtetues francez (constituanta) pas shqyrtimeve disa muajshe, me 4 nentor 1848 miratoi Kushtetutn e re franceze. Me kt Kushtetut Franca u shpall Republik dhe kjo sipas nj rendi t krijuar tani sht Republika e Dyt franceze. Kjo Kushtetut parashihte ndrtimin e Republiks unike, demokratike dhe t pandashme, n shiqim t pare ashtu si parashihte edhe Kushtetuta e Montaniarit e vitit 1793. Me Kushtetutn e vitit 1848 parashihej s Republika franceze duhej t kt mbeshtetjen e saj n tri parime themelore: n liri, barazi dhe vllazri, ndrsa si mbeshtetje themelore do t kt prkushtimin ndaj familjs, ndaj puns, ndaj prons dhe rendit shoqror. Kjo Kushtetut ishte e mbeshtetur edhe n parimin dubel t : sovranitetit t popullit dhe t ndarjes s pushtetve. Po ashtu parashihte q pushteti legjislativ ti takoj nj Asambleje unike e ndrtuar prej 750 Deputetve, t zgjedhur n vota t drejtprdrejta dhe me mandat 3 vjear. Pushteti ekzekutiv duhet ti takoj Kryetarit t Republiks, i cili zgjidhet po ashtu n zgjedhjet e drejtprdrejta me mandat 4 vjear. Po ashtu parashihej nj kufizim reciprok i funksionit t Kryetarit, ku pa nnshkrimin edhe t ministrit t sektorit prkats nuk do t jet valid asnj akt.

REPUBLIKA E TRETE FRANCEZE Republika e tret franceze u proklamua me 4 shtator 1870, kur n Franc ekzistonte nj kriz e thell pas disfatave t shumta kunder Prusis dhe kapitullimit t saj, si dhe kryengritjet e proletariatit parisien brenda Francs. Pas shum mospajtimeve t partive politike n vitin 1875 u nxorn ligjet themelore kushtetuese me t cilat u prcaktua rendi i ri francez. Kto ligje ishin: Ligji mbi organizimin e pushtetit, Ligji mbi organizimin e Senatit, Ligji mbi marrdhniet reciproke t organeve t pushtetit, Ligji mbi zgjedhjen e Senatit e edhe t Kuvendit t Deputeteve. Me aktet kushtetuese t vitit 1875 n Franc, pr kt periudh stabilizohet Republika Parlamentare Kushtetuese nga e cila do t rezultoj nj parlamentarizem demokratik. Sipas ktyre akteve parashihet ndarja e pushteteve n at Legjislativ-Parlamenti, Ekzekutiv-Kryetari i Republiks me ministra dhe n at Gjyqsor-n organt e Gjyqsis s pavarur. Parlamenti francez (Asambleja) sipas ksaj kushtetute do ti kt dy dhoma: Senatin dhe Dhomn e Deputetve. Antart e Senatit zgjedheshin n nj proces dyshkallshmrie, s par senatoret zgjedheshin nga kolegjiume zgjedhore q prbheshin prej organeve lokale t pushtetit dhe ku zakonisht bnin pjes aristokracia e lart borgjeze. N kt process zgjedheshin 225 senator, ndrsa 75 t tjer zgjidheshin nga ana e Asambles popullore me mandat t prjetshm. Dhoma e Deputetve zgjidhej me vota t drejtprdrejta, dhe kishte 600 deputet. T dy dhomat n parim kishin pushtet t njllojt; iniciativn pr brjn e ligjeve. Senati ishte m i priviligjuar, q vrehej n mundsin e transformimit t tij edhe n Gjykat t lart t drejtsis pr t gjykuar rastet e atentatve kunder siguris s shtetit ose edhe aktet e prgjegjsis s Kryetarit t Republiks dhe t ministrave. Pushtetin ekzekutiv e kishte Kryetari i Republiks dhe ministrat. Kryetari i Republiks zgjedhet n takimin e prbashkt t t dy dhomave t Asambles nacionale pr mandat kohor prej 7 vitesh. Kryetari ka pushtet pr t dhn iniciativn legjislative dhe t drejtn e vetos suspenzive ndaj ligjeve t votuara n Asamble. Kryetari bnte nominimin e ministrave, nga shumica parlamentare, t cilt edhe prgjigjen para tij. Ministrat si t till prbnin nj organizm kolektiv: Kabinetin ministror. Republika e katrt franceze zgjat nga viti 1940-1958, dhe prafrsisht ka karakteristika t njjta me Republikn e tret. Me 27 tetor 1946 miratohet Kushtetuta e Republiks s katrt franceze cila si e till do t modifikohet edhe nj here n vitin1954 pas reformave kushtetuese q do t ndodhin n ket shtet.