POM AL

5D. Nnshartesat e Molls

Karakteristikat e nnshartess
kontrolli i fuqis s rritjes s kurors hershmria e hyrjes n prodhim, periodiciteti (prodhimi i kmbyer) dhe cilsia e frutave rrnjzimi dhe afrsia dalja e gungzave rrnjore dhe e thithakve rrnjor (kmbzave) rezistenca ose toleranca ndaj smundjeve dhe insekteve prshtatshmria ndaj klims dhe toks

Bim e re e nnshartess M26, e prodhuar nprmjet mikroshumimit sht vendosur n kushte t mbrojtura pr formimin e nj prpajne

Pr shkak t aftsis rizogjene (rrnjformuese) t dobt t molls, nuk mund t marrim bim t vetrrnjzuara nga copat ndrsa bimt e vetrrnjzuara in vitro kan tipare rinore (p.sh. vonesa e frytzimit), t tilla q i bjn pak t prshtatshme pr pemtoret moderne. Ve ksaj, shumimi me far nuk ofron mundsin e prodhimit t bimve me t njjtat karakteristika si bima mm. Pr kt arsye, prej shum kohsh (m shum se 2000 vjet) prdoret kombinimi i dy prbrsve n nj, duke shfrytzuar teknikn e shartimit. Me kt metod bashkohet kultivari i zgjedhur paraprakisht (mbishartesa, ose pjesa mbitoksore e bims) me pjesn nntoksore deri n nivelin e qafs s rrnjs (nnshartesa, pra sistemi rrnjor). Pjesa drrmuese e nnshartesave kishte prejardhje farore, dhe vetm pas viteve 1900 jan seleksionuar farfiliza nga Parajsa e verdh dhe nga kultivari Metz dhe Dolcino t kultivuar m par n kopshtet e abacive franceze. Pran Stacionit Eksperimental t East Malling n Angli sht seleksionuar nj seri nnshartesash q rrnjzojn me lehtsi dhe me nivele t ndryshme fuqie, t emrtuara me sigln EM (East Malling) e ndjekur nga nj numr romak i seleksionimit nga I deri XXVII. Duke filluar nga vitet 70, nomenklatura ka ndryshuar pasi nisi t prdoret shkonja M (pr Malus) e ndjekur prsri nga nj numr por arab. Kshtu sht krijuar nj seri nnshartesash, q shtohen n rrug vegjetative (agamike), ku t gjith bimt pasardhse jan identike nj bim unike fillestare.

5D.1 Hyrje

Shkallzimi i rritjes s bimve t shartuara mbi nnshartesa t ndryshme 1

NNSHARTESAT E MOLLS historiku i Seris Malling dhe Malling-Merton

ky program seleksionimi i nnshartesave, i cili filloi m 1912 n Stacionin Krkimor East Malling n Angli, prfshinte njkohsisht nj program pr seleksionimin e nnshartesave ashtu edhe standardizimin e shumimit madhsia e kultivarve t shartuar (shih Fig. 5D 1) luhatet nga shum xhuxhe n shum t fuqishme, edhe pse kontrolli i madhsis sht gjithashtu n funksion t kultivarit pr mbishartes madhsia e frytit ishte e madhe, veanrisht tek pemt xhuxhe t reja, shpesh m t mdha se sa pemt me madhsi standarde. Nnshartesat Malling jan t pajtueshme me shumic e kultivarve t molls dhe pemt e shartuara mbi kto nnshartesa jan mbjell n mas t ndryshme n mbar botn m 1928, nj faz e dyt e ktij programi sht ndrmarr bashkrisht midis Institutin Hortikulturor John Innes dhe Stacionit Krkimor East Malling. U prodhua nj seri e re nnshartesash molle, t emrtuara Malling-Merton (ose MM), e cila kishte nj rezistenc m t madhe ndaj morrit t prgjakshm si dhe nj diapazon m t gjer t fuqis s rritjes s pems karakteristika t tjera t prmirsuara t kultivarve q lidheshin me kto nnshartesa prfshinin rendimentin e lart, hershmrin e lulzimit (me disa nnshartesa), pem t ankoruara mir (me disa nnshartesa), mungesn e kmbzave dhe cilsit e mira gjat shtimit t gjith nnshartesat Malling dhe Malling-Merton shtohen me lehtsi, kryesisht nprmjet prpajnave nj sre nnshartesash vegjetative, veanrisht Malling 26, MM 106 dhe MM 111, shtohen mir nprmjet copave t drunjzuara materiali i testuar pr viruse nga t dy grupet e ktyre nnshartesave jan krijuar nprmjet nj orvatje t mtejshme nga East Malling dhe Stacioni Krkimor Long Ashton n Angli. Materiali i pastr shprndahet me emrtimet EMLA 7, EMLA 9, EMLA 26, EMLA 27, EMLA 106 dhe EMLA 111 n shum raste, kto nnshartesa t pastra japin pem me shtim t fuqis s rritjes prej 10 deri 15 pr qind ose m shum se sa nnshartesat e vjetra t infektuara nga viruset e t njjtit kultivar

Disa prej ktyre nnshartesave jan prhapur n t gjith mbi bazn e prshtatjes s tyre ndaj kushteve t ndryshme pedoklimatike. Ekzistojn disa programe prmirsimi gjenetik pr t gjetur nnshartesa m t prshtatshme ndaj krkesave t reja pr prodhimin e qndrueshm.

5D.2 Karakteristikat e nnshartesave

5D.2.1 Kontrolli i fuqis s kurors Duke zgjedhur tipin e nnshartess mund t kemi n dispozicion nj spektr t gjer t prmasave t kurors, raport nga 1:8, duke krahasuar nnshartesat m t dobta (M27) me ato m t forta (moll e egr). T dy prbrsit (nnshartes dhe mbishartes), pjesa rrnjore dhe kalemi, mund t ndryshojn gjenetikisht edhe n mnyr shum t dukshme dhe ksisoj nga ndrveprimi i ndrsjell rezultojn nivele fuqie t ndryshueshme. Shkaqet e ndikimit mbi fuqin e rritjes (bujshmrin) jan studiuar thellsisht dhe mund t prmblidhen n hipotezat e mposhtme: - vllimi i zvogluar i rrnjve (p.sh. M27, M9) prodhon edhe nj nivel m t pakt t substancave hormonale t cilat rregullojn fuqin e kurors. Rrnjt m t pakta kan edhe nj aftsi m t vogl pr t prthithur uj dhe kripra minerale q shrbejn pr ushqimin e kurors.

Bim e Golden Delicious mbi M9 T337. Pika e shartimit n nivelin e toks paraqet m shum rrezik t affrancamento dhe rrjedhimisht shtim t fuqis s rritjes s teprt dhe t padshirueshme

Sistemi rrnjor siprfaqsor arrin t eksploroj nj sasi m t kufizuar toke, e ksisoj bima sht m e ndjeshme ndaj periudhave t thatsirs. N fakt, ndikimi i nj vllimi rrnjor t zvogluar sht shfrytzuar n pemtari duke prdorur t ashtuquajturn krasitje rrnjore pr t kontrolluar fuqin e tepr t rritjes s pemtores: - nnshartesat xhuxhzuese pengojn si prodhimin ashtu edhe transportin e auksinave drejt rrnjve; - pika e shartimit prfaqson nj penges n vazhdimsin e enve, n shkmbimin e fluksit t substancave hormonale, t asimilateve dhe t kriprave minerale. Duke vendosur nj element t tret, ndrshartesa ose ndrmjetsi, ky ndikim theksohet. Lartsia e piks s shartimit dhe gjatsia e ndrmjetsit ndikojn shum mbi fuqin e rritjes s bims. Sa m e gjat t jet nnshartesa farore ose ndrmjetsi, aq m i vogl do t jet vllimi i kurors;

POM AL nnshartesa farore apo vegjetative

t gjith nnshartesat e molls, qofshin farore ose vegjetative, i prkasin gjinis Malus, edhe pse molla mund t rritet pr nj far kohe e madje t jape prodhim e shartuar mbi nnshartes dardh (Pyrus communis) koh m par, nnshartesat farore t molls jan prdorur gjersisht, por aktualisht prirja sht trsisht n drejtim t prdorimit t nnshartesave vegjetative q kontrollojn madhsin e pems ndrkoh q 15 20 vjet m par prparsi i jepej nnshartesave t fuqishme, zakonisht t fuqishme (p.sh. Hohlkrone A2 dhe nnshartesave farore), pr arsye ekonomike sot theksi vihet mbi nnshartesa xhuxhzuese t cilat shtohen gjithnj n mnyr vegjetative prve nnshartesave xhuxhzuese t mirnjohura (M9, M26), t prshtatshme mund t jen gjithashtu nnshartesat gjysm-t fuqishme deri n t fuqishme (M7, M4, M11) aty nga viti i tret pas mbjelljes, nnshartesat m t fuqishme jan m pak t ndjeshme ndaj mangsis s ujit dhe lndve ushqyese dhe, n kt mnyr, jan m konkurruese n kundrshtim me kt, ekziston disavantazhi i rritjes trupore shum t fuqishme dhe nj hyrje m e vonuar n prodhim.

- n nivelin e qafs s rrnjs jan t pranishme substanca penguese t rritjes, q bllokojn transmetimin e hormoneve; kjo dukuri mund t vrojtohet n mnyr m t dukshme kur n qafn e rrnjs jan t pranishme gungzat rrnjore;

- materiali vf (virus free) t shndetsuar nga virozat dhe fitoplazmat shprehin prgjithsisht nj fuqi rritje mesatarisht m t lart me afro 10 15% n krahasim me materialin e infektuar. 5D.2.2 Hershmria e hyrjes n prodhim, prodhimi i kmbyer dhe cilsia e frutave Nnshartesat xhuxhzuese (M27, M9, M26) favorizojn diferencimin e sythave lulor. Ekuilibri fiziologjik, pika kye pr t patur nj frytzim t lart dhe t rregullt, arrihet q n vitin e dyt tret t pems. Pr nnshartesat mesatare ose t fuqishme (M7, MM111, M25, Farore), ekuilibri arrihet vetm pas 6 10 vjetsh pas mbjelljes. Fuqia e madhe e degve t nj viti pengon diferencimin e sythave. Nj pjes e madhe e asimilateve prdoret pr formimin e kurors dhe t degve t mdha (skeletore), prandaj nuk jan n dispozicion pr prodhimin e frutave. Prqindja e pjesve t kurors pak a shum e ekspozuar ndaj diellit ndryshon me shtimin e vllimit gjithsej t bims, ksisoj, shtimin edhe t prirjes drejt prodhimit t kmbyer. Frutat e rritur n hije kan cilsi m t ult. Drejtprdrejt e bashklidhur me zgjedhjen e nnshartess sht zgjedhja e dendsis s mbjelljes, faktor jashtzakonisht i rndsishm pr suksesin ekonomik

Lartsia e piks s shartimit mund t ndikoj mbi fuqin e rritjes, sa m lart, aq m shum zvoglohet fuqia. Me rritjen e lartsis shtohen edhe gungzat rrnjore tek nnshartesat e ndjeshme si M26 3

NNSHARTESAT E MOLLS nnshartesa M9

pemtaria moderne krkon q bima ideale t mos ket vegjetacion t teprt, t ket nj vllim t prmbajtur dhe t zvoglohet prdorimi i krahut t puns, t mos krkoj shum ndrhyrje me krasitje dhe t garantoj n nj koh t shkurtr prodhimtari t lart t frutave cilsor do vit; me nnshartesn M9, m e prhapura n zonat me pemtari t Evrops, n pjesn drrmuese t rasteve merret ky rezultat; pavarsisht se rezultati mund t jet i knaqshm, ekzistojn krkesa t veanta pr shkak t kushteve klimatike, t toks, t smundjeve dhe t tipit t agrotekniks, ku krkohet nj sjellje e ndryshme krahasuar me at t ofruar nga M9

n nj pemtore. Me nnshartesat me fuqi t ngjashme me M9 mund t ngrihen pemtore me dendsi t lart, n nivelin 2500 4000 bim pr hektar. Pemtoret e dendura kan nevoj pr pak ndrhyrje krasitje dhe vllimi prodhues i hijezuar rezulton t jet minimal; kjo garanton do vit prodhimin e frutave t ekspozuara ndaj diellit, me cilsi t lart. 5D.2.3 Rrnjzimi dhe afrsia Nj prej kritereve t zgjedhjes s nnshartesave sht sjellja e tyre ndaj riprodhimit me teknikat q prdoren rndom: n rrug vegjetative pr farfilizat dhe nprmjet tekniks s margots s prpajns ose nprmjet shtimit me prpajn horizontale pr nnshartesat vegjetative.

nevoja e prmirsimit t M9

deri koht e fundit, M9 ishte pothuajse e vetmja nnshartes e prdorur pr mollt, por vetm n kto vitet e fundit, ashtu si edhe pr kultivart, gama e nnshartesave n dispozicion sht rritur gjersisht arsyeja pr krijimin e nnshartesave t reja sht se nnshartesat M, veanrisht M9, kan gjithashtu disavantazhe t mdha, si ankorimi i dobt, qndrueshmri relativisht e ult ndaj ngricave, ndjeshmri ndaj zjarrit bakterial, prirje pr tu prekur nga morri i prgjakshm dhe brejtsit si dhe shfaqja e rrnjve ajrore dhe thithakve n kushte t caktuara (tok e virgjr, kultivar t fuqishm), M9 ka rezultuar shum e fuqishme, por ndonjher edhe shum xhuxhzuese synimet e prmirsimit gjenetik t nnshartesave aktuale jan kombinimi i sa m shum cilsive n nj nnshartes (kontroll i rritjes lastarore, hyrje e shpejt n prodhim, zvoglim i prodhimit t kmbyer, prmirsim n cilsin e frytit dhe rezistenc ndaj t ftohtit dimrore, smundjeve dhe dmtuesve)

Nnshartesa farore: mollt mbi nnshartesa farore japin pem t mdha. Po kshtu, nga farrat formohen bimza veanrisht heterogjene dhe pemt priren t ken madhsi dhe performanc t ndryshme; heterogjeniteti mund t zvoglohet duke prdorur si dhurues farrash bim mm t seleksionuara, pr shembull, Grahams Jubilumsapfel ose Bittenfelder Smling, q prodhojn bim relativisht homogjene dhe uniforme. Nj sasi prej 60 80 kg farrash t shtratifikuara prodhojn afro 360.000 farfiliza pr hektar. Krkesa pr farfiliza ka rn n mnyr drastike sepse ato prdoren vetm pr bim zbukuruese dhe pr qendrat e shumimit t kalemave pr shartime. Nnshartesa farore ofron shkalln m t madhe t afrsis. Kur blihen fara, n disa raste sht e vshtir prcaktimi i burimit. Farfilizat e kultivarve Delicious, Golden Delicious, McIntosh, Winesap, Yellow Newtown dhe Rome Beauty' (por veanrisht Delicious) kan qen m t suksesshmit, pr shkak t uniformitetit dhe pajtueshmris.

N zonat e ftohta t Shteteve t Bashkuara, Dakota dhe Minesota, favorizohen mollinkat siberiane (Malus baccata) dhe farfilizat t till si Antonovka, q kan M. baccata si nj prej prindrve. N Poloni, farfilizat e Antonovka jan nnshartesa kryesore e molls. Disa fidanishte n British Columbia, Kanada, kan prdorur farfiliza t McIntosh pr shkak t qndrueshmris s tyre ndaj t ftohtit dimror, rritjes s prpjet n fidanishte si dhe rrzimit t hershm t gjetheve, por ato priren t jen deri diku t ndjeshme ndaj rrnjve t pushzuara, nj form e kancerit t pemve frutore (Agrobacterium) dhe hirit (Podosphaera teucotricha). Mollt me numr triploid kromozomesh, t tilla si Gravenstein, Stayman Winesap, Arkansas, Rhode Island Greening, Bramleys Seedling, Jonagold, Mutsu dhe

Tompkins King, prodhojn farra q kan fuqi mbirse t ult dhe nuk rekomandohen si burim farrash. Farrat e Wealthy, Jonathan ose Hibernal kan dhn rezultate t dobta.

POM AL

Rrnjt e molls jan rezistente ndaj nematods gungformuese (Meloidogyne) dhe nematods s lezioneve rrnjore (Pratelynchus vulnus), mesatarisht e ndjeshme ndaj krpudhs s rrnjs s dushkut (Armillaria) dhe tepr rezistente ndaj vyshkjes Verticillium.

Nnshartesa vegjetative: N ditt tona, afro 100% e nnshartesave e ka prejardhjen nga shtimi vegjetativ. Prodhimi i kalemave t rrnjzuar realizohet n nj prpajnishte pr shtimin me prpajna horizontale t cilat krkojn nj larges mbjellje prej 1,20 1,40 m x 0,25 0,30 m me nj investim prej afro 18.000 25.000 bim pr hektar. Aftsia rrnjzuese sht e lidhur me tipin e nnshartess dhe mund t ndryshoj shum midis nnkloneve t ndryshme. Ky ndryshim, n shumicn e rasteve, nuk sht e lidhur me ndryshueshmrin gjenetike, por shpesh vjen si pasoj e shkalls s ndryshme t rinis, e cila ruhet prgjat gjith jets s nj prpajnishte sepse do vit, degzat e rrnjzuara formohen nga bima mm n afrsi t rrnjs, ku ndodhet vatra e rinis. Kriteri mbizotrues i seleksionimit pr fidani-shtet sht prodhimtaria si n prpajnishte ashtu edhe n fidanishte. Kshtu kan lindur nnklonet e ndryshme t M9, me sjellje rinore apo e thn ndryshe, me aftsi rrnjzuese m t madhe, fuqi rritje m

Gjatsia e ndrmjetsit ndikon mbi rritjen e kultivarit (mbishartess); sa m e i gjat, aq m shum zvoglohet fuqia e rritjes

M9 RN(Nic) 29 sht nj klon me karakteristika rinore shum t shprehura, si degt filanti, gjethet e pushzuara me ngjyr t gjelbr m t elur, m t ngushta, me skaje t dhmbzuara dhe prani gjembash tek prpajnat

Shartimi me ndrmjets (M9/M27/Jonagold) me ndikim t fort xhuxhzues 5

NNSHARTESAT E MOLLS Tabela 5D.1 Nnshartesat klonale M9 (nnklonet) m t rndsishme Nnshartesa Fleuren 56 Pajam 1 (Lancep) M9 EMLA T337 NAKBa, Holland Origjina Britani e Madhe Franc, CTIFLb Franc, CTIFL Belgjik Rritja < M9 T337 si M9 T337 > M9 T337 > M9 T337 > ose < M9 T337 > M9 T337 M9 prodhimtari shum e madhe, prmirsim i formimit t ngjyrs, pr toka t virgjra M9 m e fuqishme, pr rimbjellje prodhimtari e mir, e pastr nga viruset nnshartes standard n Evrop Vrejtje

Fidanishtja Fleuren, Holland

Pajam 2 (Cepiland) kloni Nicolai (p.sh. Nic 8, 13, 19, 29) kloni Burgmer (B719, 751, 984, 756)

nnshartesa e par M9 e pastr nga viruset prodhimtari e lart, toka t vrigjra shum prodhimtare, hyrje e shpejt n prodhim, fuqishme, me pak krcenj zvarrits

NAKB: Shrbimi Kombtar i Inspektimit t Materialit Mbjells Drunor CTIFL: Centre Technique Interprofessional des Fruit et Lgumes

Gjermani, Fidanishtja Burgmer

t lart dhe karakteristika mjaft t dallueshme. Prve prodhimit t prpajnave, nnshartesat dallojn edhe pr brishtsin e rrnjve, q sht e bashklidhur me fuqin e rritjes. M27 prodhon rrnjza m t brishta q e bjn t vshtir punn e shkuljes dhe cernita e prpajnave. Vmendje i duhet kushtuar shkalls s drunjzimit t rrnjve, ndrkoh q pr nnshartesat me fuqi mesatare si pr shembull M7 nuk hasen probleme t ktij tipi.

Shartime n tavolin mbi M9 T337, uniform dhe t lmuar n qafn e rrnjs. Eliminimi me rigorozitet i bimve t padshirueshme shmang krijimin e kushteve t pafavorshme (lagshtia dhe hijezimi) n formimin e gungzave rrnjore 6

Klonet me rini m t madhe prodhojn nj numr t lart prpajnash me ansore gjembore, eliminimi i t cilave krkon nj krah pune m t madh n prpajnishte. Plagt q i shkaktohen prpajns e shtojn rrezikun e tharjes gjat ruajtjes. Pajtueshmria ndrmjet dy prbrsve t fidanit (nnshartes dhe mbishartes) mund t ndryshoj sipas tipit t nnshartess. M9 dhe nnklonet e saj shfaqin shenja t papajtueshmris shum t dukshme n pikn e shartimit, duke formuar zmadhime q duken mir, por nse nuk krijojn probleme t mtejshme, mund t tolerohen. Nga ana tjetr, papajtueshmria e M26 shprehet me nj ngjitje t dobt t lidhjes, dhe nse ushtrohet forc mekanike, do t kemi prishje t lidhjes s shartimit; kjo dukuri vihet re n pemtoret e Golden Delicious, Elstar dhe Imperatore. Pajtueshmria mund t prmirsohet qoft nprmjet

Tabela 5D.2 Sjellja e disa "nnkloneve" t M9 "nnkloni" Shkalla Prpajna Prania e Lule n i M9 e rinis (m) gjembave prpajna rritur rritur 15 17 19 22 25 25 30 25 30 -++ -+ -+ + Tipi i gjethes Forma e gjethes

POM AL

T338 T337

Burgmer 984 Pajam1 FL56 RN (Nic) 19 Pajam2 EMLA RN (Nic) 29

rritur/ rinore rritur/ rinore rritur/ rinore rinore rinore rinore rinore

-+ + +

++ ++ +

-+

----

Tabela 5D.3 Shembulli Elstar-Elshof; mbjell n dimrin 1992/93 kg / pem '94 - '96 43.0 34.1 40.0 28.2 Pesha e frytit (g) 180 177 181 162 Perimetri krcellit (cm) Mars 1997 15.1 13.3 15.2 10.8

e gjelbr e errt dhe e ndritshme e gjelbr e errt dhe e ndritshme e gjelbr e errt dhe e ndritshme e gjelbr e elur, e pushzuar e gjelbr e elur, e pushzuar e gjelbr e elur, e pushzuar e gjelbr e elur, e pushzuar e gjelbr e elur, e pushzuar e gjelbr e elur, e pushzuar

e rrumbullakosur e rrumbullakosur e rrumbullakosur me maj me maj me maj me maj me maj me maj

dhmbzuar dhmbzuar dhmbzuar

Skaji i gjethes

dhmbzuar/ sharr dhmbzuar/ sharr dhmbzuar/ sharr sharr sharr sharr

Nnshartesa T337-15cm* Fl 56 Nicolai 29 Jork 9

pavarsisht nga krkime t ndryshme t ndrmarra, mund t konstantohet q M9 sht ende nj prej nnshartesave m me vler, me prshtatshmrin m t mir ndaj krkesave pr nj pemtari moderne ku avantazhet i tejkalojn shum pikat e dobta t nnshartesave. pr momentin nuk ekzistojn alternativa t konsoliduara, t mbshtetura n prvoja shumvjeare dhe eksperimentale n kushte mjedisore t ndryshme

nnshartesat e reja

*Lartsia e shartimit

NNSHARTESAT E MOLLS

Prpajnishte e M9 Pajam 2 n gjethen e dyt me prani gjembash. Gjembat duhen eliminuar mundsisht kur jan barishtore pr t mos krijuar plag shum t mdha, q shkaktojn tharjen e bims gjat fazs jasht toks. Formimi i rrnjve sht m i mir n krahasim me klonet e tjera

tekniks s shartimit me cefl chip budding, ashtu edhe nprmjet prdorimit t materialit t shndetsuar vf.

Shartim me ndrmjets. Me zgjedhjen e ndrmjetsit, mund t kaprcehen problemet e mungess s afrsis dhe prekjes nga smundje si kalbzimi i qafs; ve ksaj, kjo ndrshtartes ushtron nj veprim frenues mbi fuqin e kultivarit

5D.2.4 Dalja e gungzave dhe kmbzave (thithakve rrnjore) Nnshartesat q rrnjzojn me lehtsi (pr shembull, M7, MM111, M9 RN29, Pajam2) garantojn nj numr t lart prpajnash pr metr linear prpajnishte, por shpesh kjo sjellje pozitive prkthehet n daljen e kmbzave (thithak rrnjor) me origjin nga qafa e rrnjs ose nga rrnj siprfaqsore n pemtore, dukuri e bezdisshme dhe q nuk plqehet, pasi eliminimi i kmbzave krkon shum krah pune. Nse nuk eliminohen, mund t shrbejn si porta pr hyrjen e Erwinia amylovora, apo vatra pr pushtimin nga kolonit e morrit t prgjakshm.

Klon i rritur i M9 T337 n gjethen e 4: vlen t shquhet mungesa e gungzave dhe kmbzave 8

Ve ksaj, kto nnshartesa i nnshtrohen m shum daljes s gungzave rrnjore. Gungzat rrnjore (burrknots) jan dalje rrnjsh n nivelin e qafs s rrnjs s nnshartess. Mund t arrijn prmasa t tilla sa t mbulojn edhe 100% t siprfaqes s qafs. Pengojn fluksin e rregullt t limfs n flem dhe shkaktojn nj rritje shum t rregullt dhe t deformuar t pemtores, duke kompromentuar rendimentin. Bimt e prekura jan edhe m t ndjeshme ndaj temperaturave t ashpra dimrore. Gungzat rrnjore prfaqsojn njkohsisht

edhe porta hyrse pr smundjet (p.sh. Nectria galligena) dhe insekteve t dmshme (Sesia myopaeformis) q mund t shkaktojn dobsimin e bimve. Prmes gungzave rrnjore prthithen edhe lndt aktive t herbicideve q dmtojn bimt. Format e rritura (p.sh. M9 T338) nuk e shfaqin kt problem por nuk rrnjzojn lirisht n prpajnishte. Nj kompromis i ndrmjetm mund t arrihet duke prdorur klone ndrshartesash (T337, Burgmer 984, AN (Nic)19 e Pajam1). 5D.2.5 Rezistenca - toleranca ndaj smundjeve dhe insekteve Nj pemtari e qndrueshme krkon bim m pak t ndjeshme ndaj smundjeve dhe/ose insekteve t dmshme. Kalbzimi i qafs (Phytophthora cactorum) dhe zjarri bakterial (Erwinia amylovora) prfaqsojn probleme serioze q mund t komprometojn mbijetesn e bims e madje edhe t pemtores. Midis nnshartesave m t prdorshme, M9 shfaq nj rezistenc t mir ndaj Phytophthora cactorum, ndrsa M26 dhe M106 jan aq t ndjeshme sa mund t kultivohen vetm n ato mjedise q nuk favorizojn kt smundje (lagshti e pakt, toka t thata dhe t kulluara mir). Ndjeshmria e veant e M106 ka qen shkaku i zhdukjes s saj nga prpajnishtet. M7 dhe MM111 jan m pak t ndjeshme dhe mund t kultivohen t shoqruara me trajtime t prshtatshme fungicide. Zjarri bakterial mund t shkaktoj humbje t mdha, edhe t tr bimve, ku nnshartesa e ndjeshme infektohet prmes nj kultivari veanrisht t ndjeshm si Gala, Braeburn dhe Cripps Pink. Infektimi mund t ndodh edhe prmes kmbzave. Nnshartesat q prdoren m shum, M9 dhe M26, jan shum t ndjeshme, prandaj ekziston rreziku i shfarosjes s bimve, veanrisht nse kombinohen edhe kultivar

POM AL

M26 pa gungza rrnjore, me prejardhje nga klone pak t ndjeshme ndaj ksaj dukurie, q vihen re si kur e kan prejardhjen nga NakT (Holland) ashtu edhe n at t Universitetit t Bolonjs

Prekje shum e dukshme e Agrobacterium tumefaciens mbi M9 vf. Materiali me prejardhje nga termoterapia dhe mikroshumimi rezulton m i ndjeshm n fazn para parashumimit

M26 sht nj nnshartes veanrisht e ndjeshme ndaj formimit t gungzave rrnjore. Rritja shum e rregullt e pemtores sht nj prej pasojave, e pr ta zbutur kt problem, mbjellja duhet br sa m thell (afro 10 cm nga pika e shartimit) 9

NNSHARTESAT E MOLLS

Kanceri i degve

Prekje shum e dukshme e Agrobacterium tumefaciens mbi M9 vf. Materiali me prejardhje nga termoterapia dhe mikroshumimi rezulton m i ndjeshm n fazn para parashumimit

Prekje e krimbit

Simptoma (lart) n bimn indikatore drunore t virozs latente "ASGV" (Apple Stem Growing Virus) , e cila transmetohet me prekje t drejtprdrejt, me shartim dhe kontakt rrnjor. E kombinuar me viroza t tjera, mund t ndikoj negativisht rritjen, n mnyr edhe shum t dukshme Transmetimi (posht) i nj smundje virusale ose virus-ngjashm nga nj bim n tjetrn mund t ndodh n prpajnishte, nprmjet dukuris s prekjes rrnjore (anastomoza), ku bima mm ngrthehet me nj tjetr. 10

t ndjeshm. Prandaj, krkohen nnshartesa tolerante ose rezistente ndaj smundjes. N rrethana t veanta, kanceri bakterial (Agrobacterium tumefaciens) mund t krijoj probleme n nivelin e fidanishtes, duke formuar tumore q frenojn rritjen e fidanit. Nuk ekzistojn nnshartesa rezistente ndaj patogjenit: M9 reagon me gunga t prmasave t mdha (diametr 3 8 cm) q e frenojn rritjen edhe me 30% ndrkoh q M7 prodhon gunga shum t vogla me diametr pak milimetra pa ndikim t dukshm mbi rritjen. Kjo virulenc e ndryshueshme e shtameve t ndryshme t ktij bakteri lejon q bashkjetesa t jet e pranueshme. Nse materiali q e ka origjinn nga mikroshumimi ose nga termoterapia vendoset n kontakt pr her t par me A. tumefaciens, reagimi do t jet m energjik dhe komprometues. N hemisfern jugore, ku kushtet pedoklimatike jan t favorshme, si pr shembull temperaturat e larta, tokat e thata dhe dimrat e but, morri i prgjakshm (Eriosoma lanigerum) mund t shkaktoj dme serioze n nivelin e rrnjve, duke bllokuar rritjen e bims. Pr kt arsye, M9 q sht veanrisht e ndjeshme, nuk sht e prha-

Kshillohet: zgjedhja e nnshartess ose nnklonit m pak t ndjeshm (T337, Burgmer 984, Pajam1, RN (Nic) 19) shmangia e kloneve t mikroshumuara (hasen me P22, Pi80, M9) shmangia e infektimeve nga bimt e padshirueshme si n prpajnishte ashtu edhe n pemtore (duke zvogluar kshtu kushtet e formimit, si lagshtia e lart dhe hijezimi) rritja e largesave n prpajnishte (shtimi i faktorit t drits) t mos teprohet me lartsin e shartimit (< 20 cm) shmangia e mbathjes me mbulim me dhe deri n pikn e shartimit pr periudha t zgjatura zvoglimi i periudhave t ruajtjes n dhoma frigoriferike prpara se t mbillet n pemtore mbjellja n thellsi m t madhe (jo gjithnj e synuar pr shkak se ekziston rreziku i shtimit t fuqis s rritjes)

POM AL zvoglimi apo shmangia e gungzave rrnjore

pur n kto zona klimatike. Ende mungojn nnshartesa xhuxhzuese q jan t prshtatshme pr kushte t veanta. 5D.2.6 Prshtatshmria ndaj klims dhe toks Nnshartesat m t prhapura jan seleksionuar n Angli, ku kushtet klimatike jan t ndikuara nga rrymat e gjirit dhe ksisoj t karakterizuara nga temperatura dimrore deri diku t buta. M9 mund t psoj dme t rnda n zonat me klim kontinentale, si pr shembull, Evropa lindore dhe disa zona alpine, me temperatura mjaft t ulta n munges t nj shtrese dbore mbrojtse dhe dimrave tejet t ashpr. Plasaritje n ann jugperndimore t trungut t Gala mbi M9 T337 t shkaktuara nga rrezatime t forta gjat periudhs dimrore dhe nga ulja e mvonshme e temperaturs n pranver 11

Fidanishte n faz vegjetacioni t plot n kushte optimale pedoklimatike

NNSHARTESAT E MOLLS

Thyerje n pikn e shartimit, shenj e mungess s afrsis midis M26 dhe Elstar

Dmet e shkaktuara nga temperaturat e ulta mund t hasen edhe kur muaji Shkurt sht veanrisht i but dhe pjes e nnshartess ekspozohet nga jugperndimi ngrohet nga rrezatimet e forta diellore, sepse M9, P22 dhe M27 priren drejt zgjimit vegjetativ t hershm. Nse n vazhdimsi, temperaturat ulen srish, korteksi ahet prgjat nnshartess, duke dmtuar n mnyr t pariparueshme kambiumin. M26 nuk e ndjen zgjimin e hershm. Rezistenca ndaj t ftohtit dimror e nnshartesave sht objektiv i shum programeve t prmirsimit gjenetik n vendet q kan dimra t ashpr (Poloni, Rusi, Kanada). Si nnshartesat e seris P (Skierniewice, PL) ashtu edhe ato Bud (Budagowskij, Rusi) kan rezultuar t qndrueshme ndaj t ftohtit dimror n klimat kontinentale. Nse transferohen n klima mesdhetare, disa prej ktyre seleksionimeve, si sht P22, P16, Bud9, n prani t temperaturave t larta gjat vjeshts, mbeten n vegjetacion, duke psuar dme t rnda fal ngricave t para. Dmi ndodh n nivelin e kurors me deg t fishkura, dhe m pas, e, di seguito, elje me vshtirsi ose dobsim i plot i bims gjat pranvers s ardhshme. M26 dhe Mark nuk i ndjejn kto dukuri. Veanrisht t ndjeshm ndaj periudhave t thatsirs s zgjatur jan nnshartesat xhuxhzuese M27, P22, M9 dhe Mark, ndrsa M25 dhe nnshartesat farore jan veanrisht rezistente ndaj thatsirs. Fuqia e nj nnshartese mund t ndryshoj nga shum e dobt n shum e fort, n varsi t tipit t toks. Tekstura, kapaciteti kullues, thellsia, pH dhe disponueshmria e kriprave minerale ndikojn ndjeshm mbi rritjen dhe zhvillimin e sistemit rrnjor. Tokat e ngjeshura, q kan mjaft pellgje ujit, shkaktojn nj mbytje t rrnjve ndaj t cilave M9 sht tejet e ndjeshme. Edhe kompleksi i dukuris s rimbjelljes ndikon negativisht mbi rritjen e bimve, ku n kt rast M9 rezulton m e ndjeshme n krahasim me M26. Zgjehdja e nj kloni m t fuqishm

Teknika e shtimit t molls 12

(Pajam2 ndaj RN29) mund ta kaprcej pjesrisht kt problem.

POM AL

5D.3 Kushtet e reja krijojn krkesa t reja pr nnshartesat

5D.3.1 Modifikimi i kushteve klimatike Shtimi i periudhs s vegjetacionit (me afro 1 2 jav, Tabela 5D.4 Rendimenti n prpajnishte e disa nnshartesave me prpajna t rrnjzuara t tregtueshme M27 M9 M7 M26 Nnshartesa Prpajna/ metr linear 15 - 30* 25 - 40 Metr linear/ha Prpajna/ ha 100.000200.000

6300-7300 6300-7300

*vetm me klone q kan rini t lart

M106

160.000 290.999

M9 T337 n gjethen 4 me gungza rrnjore. Shfaqja e ksaj anomalie mund t jet e lidhur jo vetm me shkalln e rinis s nnshartess, por mund t shkaktohet dhe favorizohet nga agroteknika gjat prodhimit t bimve n prpajnishte dhe n ruajtjen e prpajnave si n fidanishte ashtu edhe n pemtore

Certifikimi i nnshartesave t molls

Prpajnishte e M9 T337 n gjethen e 2 pa gjemba n prpajna. Kjo lehtson punimet e mbledhjes, seleksionimit dhe ruajtjes 13

NNSHARTESAT E MOLLS

krahasuar me 30 vjet m par), mungesa e periudhave t transitive pranverore dhe vjeshtore, i kan dhn shtys nj rritje t tepr t frutave, gj q jo gjithnj sht e dshirueshme. Rezultati sht prodhimi shum i lart i frutave me prmasa prtej standardit, q nuk mund t tregtohen, veanrisht duke prdorur nnshartesa xuxhzuese (M9) t kombinuara me kultivar me fryt t madh (p.sh. Fuji, Jonagold). Shfaqja e vjeshtave me temperatura thuajse verore sht gjithnj e m e shpesht pr disa nnshartesa (M9, P22, M27) duke br q t ket nj rnie t ngadalt n prgjumje (qetsi fiziologjike), e pr pasoj bimt mund t psojn dm nga ngricat e hershme, pasi druri sht ende i pamaturuar, e pr pasoj t jen t ndjeshme ndaj dmeve q pson kurora nga i ftohti.

Operacione n fidanishte

Shtimi i rasteve me breshr detyrojn prdorimin e rrjetave kundra breshrit. Kjo krkon rimbjellen n t njjtin rresht duke shtuar problemet e lodhjes s toks. Stuhit bregdetare m t shpeshta dhe intensive krkojn nj afrsi dhe ankorim m t mir t nnshartesave, periudha tharje gjithnj e m t gjata, ujitje n kushte urgjence gjithnj e m intensive. 5D.3.2 Sistemet e reja t prodhimit pr nj pemtari m t qndrueshme Nj pemtari e qndrueshme nprmjet menaxhimit organik parashikon nj prdorim m t pakt t agrokimikateve, e ksisoj nnshartesat do t ekspozohen akoma

Tek M9 T337 hasen raste t rralla t daljes s kmbzave nse materiali vjen nga prodhimi i par i nj prpajne 14

POM AL Tabela 5D.5 M9 dhe "nnklonet" e saj (Origj.: "Parajsa e verdh e Metz", East Malling, GB) (vijon) Emri Treguesi i fuqis 85 90 Origjina Sjellja

M9 FI 56 M9 T338

M9 T337

100

M9 Pajam 1 (Lancep) M9 EMLA

M9, RN (Nic) 19

110 110 115

Me nj fuqi qartazi m e dobt n krahasim me gjith klonet e M9, sht nj "Nnklon" vf i M9 klon me karakteristika rinore si gjethja e seleksionuar nga me maj, me dhmbzim sharr dhe me Henry Fleuren (NL) pushzim. Prodhimtaria n prpajna dhe afrsia e shartimit sht shum e mir Klon me karakteristika t rrituri, me gjethe t gjer, t dallgzuar, t "Nnklon" vf i M9 shklqyeshme, me ngjyr t gjelbr t NAK-T (NL) errt; prpajna pa gjemba, por pa nj prodhimtari t mjaftueshme n prpajnishte Fuqi e dobt, prandaj krkon mbshtets, me prodhimtari t lart dhe hershmri, prshtatshmri e lart ndaj kushteve t ndryshme pedoklimatike, e ndjeshme ndaj lodhjes s toks, kalibr i madh frutash, ngjyrim i kufizuar i frytit, me rrnjzim t dobt dhe t kufizuar n prpajn, pa gjemba, "Nnklon" vf i M9 e ndjeshme ndaj asfiksis rrnjore, NAK-T (NL) ndaj thatsirs, ndaj konkurrencs me bim t padshirueshme, ndaj t ftohtit dimror dhe brejtsve. sht e ndjeshme ndaj Erwinia amulovora, tolerante ndaj Phytophthora cactorum. Dalje e pakt e gungzave rrnjore dhe kmbzave, sht nj nnshartes e prhapur gjersisht Klon i ndrmjetm midis t rriturit "Nnklon" i M9 INRA dhe rinorit, pakz m i fuqishm se M9 (F) T337, ka nj rrnjzim m t leht se n prpajn "Nnklon" i M9 Ren Klon me sjellje shum t ngjashme me Nicolai Alken (B) Pajam1 Klon m i fuqishm se M9 T337, me rritje uniforme, me prodhimtari t mir "Nnklon" i vf M9 East n prpajnishte dhe me pak gungza Malling (GB) rrnjore. Prodhimtaria dhe hershmria e ngjashme me T337 15

NNSHARTESAT E MOLLS Tabela 5D.5 M9 dhe "nnklonet" e saj (Origj.: "Parajsa e verdh e Metz", East Malling, GB) Emri M9 Burgmer 984 Treguesi i fuqis 115 Origjina Sjellja

M9, RN (Nic) 29 M9, Pajam 2 Cepiland

120 120

Fuqi e ngjashme me M9 Emla, me prodhim t mir n prpajnishte, pa gjemba dhe me pak gungza rrnjore. Prodhimtaria dhe hershme e ngjashme me T337 Klon rinor, me gjethe t ngusht dhe maj, me skaje form-sharr, me pushzim; sht nj prej kloneve m t fuqishme t M9 n vitet e para t "Nnklon" i M9 Ren mbjelljes, me prodhim t vonuar. ProNicolai Alken (B) dhimtari e lart n prpajnishte, me prpajna t holla, gjembore, me daljen e kmbzave dhe gungzave rrnjore n pemtore, sht e prshtatshme p rimbjellje dhe pr toka m pak pjellore "Nnklon" i M9 INRA Klon rinor, me karakteristika t (F) ngjashme me M9 Rn(Nic)29 "Nnklon" i vf M9, Burgmer Straelen (DE)

edhe m shum ndaj konkurrencs me bim barishtore infektuese dhe do t duhet t prballojn punime toke pr eliminimin mekanik t bimve t padshirueshme. N prodhimin organik apo biologjik, del n pah edhe problemi i dmeve t shkaktuara nga sulmet e minjve. 5D.3.3 Shfaqja e smundjeve epidemike Smundje t tilla si kalbzimi i qafs (Phythophthora cactorum), kanceri i degve (Nectria galligena), zjarri bakterial (Erwinia amylovora) dhe dalja e shfrenuar e gjetheve (Apple Proliferation) mund t komprometojn pemn nse nuk parandalohen me kujdes. Disa programe t prmirsimit gjenetik kan si objektiv krijimin e nnshartesave tolerante ose rezistente ndaj ktyre agjentve biotik.

Fidanishte shum t mdha pr shtimin e molls

16

Shum industri private dhe institucione (p.sh. universitetet, qendrat e krkimit) jan t prfshira n programet e prmirsimit gjenetik t nnshartesave t molls. Objektivi ndryshon sipas krkess s veant t nj zone t caktuara me pemtari. Bashkimi i t gjith objektivave n nj nnshartes sht i vshtir. Ekzistojn perspektiva shum t mira pr nnshartesat e reja me rezistenc ndaj smundjeve dhe lodhjes s toks, si jan ato t prfaqsuara nga seria

5D.4 Perspektiva

Tabela 5D.6 Disa nnshartesa t prhapura dhe premtuese Emri Treguesi i fuqis 60 60 70 75 85 90 95 Origjina

POM AL

*treguesi i fuqis n prqindje M9T337 = 100

G ose CG e Gjenevs (USA), ndrkoh q me prshtatshmri pedo-klimatike rezultojn seleksionimet e fundit t East Malling (me sigln AR). Seria e re e Skiernewice (P60 deri P67) bashkon efikasitetin e prodhimit me ankorimin e mir, rusticitetin dhe rezistencn ndaj t ftohtit. Programet e prmirsimit gjenetik t CIV Italia (FG dhe G) synojn n sjelljen optimale n si n fidanishte ashtu edhe n pemtore, n funksion t cilsis s frytit. Nj tjetr program premtues q prdor seleksionime me

AR 680-2 J-OH-A G16 CG 3041 (G41) J9 Mark G11 B9 Budagovskij FG35 Pi80, Supporter 4 M26 G202 G30 M7 MM 106 MM111 M25 Farfiliz Grahams Jubilumsapfel

M27 Ar 6 72-1 P22, Last Minute G89 P16 Lizzy P60 G 65 M9 T337

100 110 120 120 120 125 125 125 130 130 135 140 155 160 170 185 250 400

100

M13 x M9, East Malling (GB) M9 x 3426, East Malling (GB) M9 x Antonovka, Skierniewice (PL) Gala x Liberty, CIV (I) Longfield x M11, Skierniewice (PL) A2 x B9, Skierniewice (PL) M27 x Beauty Crab, Gjeneva, (SHBA) "Parajsa e verdh e Metz", East Malling (GB) *("Nnklon" i M9 NAK-T, NL) M26 x M27, East Malling (GB) Omomue-Holice (CZ) Ottawa 3 x M. floribunda, Gjeneva (SHBA) M27 x Robusta 5, Gjeneva (SHBA) Pjalmim i hapur i M9, Jork (DE) Pjalmim i hapur i M9, Univ. Shtetror i Miiganit (SHBA) M26 x Robusta 5, Gjeneva (SHBA) M8 x Red Standard (Rusi) Gala x Braeburn, CIV (I) M9 x M4, Pilnitz (DE) M16 x M9, East Malling (GB) M26 x Robusta 5, Gjeneva (SHBA) Robusta 5, Gjeneva (SHBA) x M9 Prindr t panjohur East Malling Northern Spy x M1, Malling Merton (GB) Northern Spy x Merton793, Malling Merton (GB) Northern Spy x M2, Malling Merton (GB) Farfiliz nga bim mm t seleksionuara

17

NNSHARTESAT E MOLLS

nnshartesa apomiktike, q ofrojn rezistenc ose toleranc ndaj proliferimit t molls (daljes s shfrenuar t gjetheve), sht ndrmarr n Ahrensburg/Neustadt (Gjermani) me perspektiv t mir pr rezistencn ndaj citoplazmave por me sjellje agronomike ende t pasigurt. N Japoni, prmirsimi gjenetik (JM 1 dhe JM 7, me prejardhje nga kryqzimet me Malus prunifolia) synon t arrij rezistenc ndaj morrit t prgjakshm dhe kalbzimit t qafs, me performanc prodhuese shum t mir dhe nj lehtsi shtimi me copa.

Supporter 4 (Pi80) me prejardhje nga shumimi n prpajna tradicionale, pa gungza rrnjore dhe kmbza

Nga programet e ndryshme t prmirsimit gjenetik n Evrop jan licencuar 10 nnshartesa gjat periudhs 2000 2004.

5D.5 Karakteristikat kryesore t nnshartesave t molls

Kjo sht nnshartesa Malling m xhuxhe q jep pem 1 deri 2 m e gjat, me rritje jo t rregullt dhe uniforme, me ankorim t dobt, e ndjeshme ndaj thatsirs, me rrnj shum t brishta, afrsi mediokr, thyerje e leht n pikn e shartimit, pak gungza rrnjore, e ndjeshme ndaj dimrave t ftoht n fidanishte, e ndjeshme ndaj Erwinia amylovora dhe Nectria galligena, tolerante ndaj Phytophthora cactorum, prodhimtari e lart, ngjyrim m i mir i frutave, me madhsi m t vogl se M9. Materiali pr shumim i testuar nga viruset sht nxjerr n treg nga Stacioni Krkimor East Malling m 1970. Formon pem me madhsi sa gjysma ose dy t tretat e pems s Malling 9, duke e br shum t dobishme pr mbjellje me dendsi t lart. N toka pjellore, kultivart kan fryt t madh. Malling 27 mund t prdoret si ndrshartes pr t patur ndikim xhuxhzues.

(Treguesi i fuqis = 60)

MALLING 27

Supporter 4 (Pi80) ku dalin shum gungza rrnjore dhe kmbza. Materiali e ka prejardhjen nga prpajnishte (bim mm) e ngritur me material t mikroshumuar 18

Fuqi e ngjashme me M27, madhsi dhe prodhimtari m e mir, mund t zvendsoj M27, mungojn prvojat me rezistencn ndaj t ftohtit dhe prshtatshmrin ndaj tipave t ndryshm t tokave.

(Treguesi i fuqis = 60)

AR 6 72-1

Fuqi e dobt, me madhsi fryti m t vogl se M9, prodhimtari e lart, veanrisht e ndjeshme ndaj tharjes, nxjerr kmbza rrnjore, rrnj t brishta dhe t ndjeshme ndaj tharjes nse ndodhen jasht toks, rritje e pjerrt n fidanishte dhe prpajnishte, e ndjeshme ndaj Erwinia amylovora, tolerante ndaj Phytophthora cactorum dhe Nectria galligena ndaj t ftohtit dimror n fidanishte, e prshtatshme pr pemtoret e dendura n toka pjellore, plakja e pemtores pas 7 8 vjetsh (klone me prejardhje nga mikroshumimi kan nj sjellje shum t ndryshme, me m pak hershmri n hyrjen n prodhim dhe nxjerrje m t madhe t kmbzave rrnjore).

P22, LAST MINUTE

(Treguesi i fuqis = 70)

POM AL

Fuqi dukshm m e vogl se sa M9, me aftsi rrnjzuese t lart, hershmri dhe aftsi prodhuese t lart, madhsi fryti m t vogl se M9, por mbetet pr tu verifikuar prshtatja ndaj kushteve pedoklimatike t ndryshme.

(Treguesi i fuqis = 75)

G89

Fuqi ndrmjet M27 dhe M9, shum e ndryshueshme mbi bazn e natyrs s toks, prodhimtari e mir n prpajnishte, dalje t kmbzave rrnjore, me munges gungzash rrnjore, afrsi e mir, prodhimtari e lart, madhsi frutash m e mir se M27 dhe P22, ngjyrim i mir, e ndjeshme ndaj Phytophthora cactorum dhe ndaj Erwinia amylovora, ka nevoj pr toka pjellore. Nuk vihen re avantazhe n krahasim me M9.

(Treguesi i fuqis = 85)

P16 LIZZY

Fidanishte pr shtimin e molls

Fuqi dhe prodhimtari pakz m e ult se M9, hershmri dhe madhsi fryti e barabart me M9, rezistenc ndaj t ftohtit dimror n klimat kontinentale, tolerante ndaj periudhave t thata. Dalja e gungzave rrnjore dhe kmbzave sht nj kufizim i madh pr prdorim n pemtoret industriale.

(Treguesi i fuqis = 90)

P60

Fuqi pakz m e ult ose e barabart me M9 sipas tipit t toks, tolerante ndaj lodhjes s toks dhe t ftohtit

(Treguesi i fuqis = 95)

G65

Pemtore e dendur molle (8000 bim/ha) 19

NNSHARTESAT E MOLLS kriteret q duhet t plotsoj nj nnshartes e re molle pr nj pemtari moderne

fuqi brenda diapazonit midis M27 dhe M26 rrnjzim i leht pa prani gjembash (prpajnishte apo me copa) rezistenc e shumfisht (Erwinia amylovora, Phytophthora cactorum, proliferim i gjetheve, morri i prgjakshm, minjt, lepujt) qndrueshmria ndaj t ftohtit qoft e parakohshme apo dimrore prshtatshmri e lart ndaj kushteve t ndryshme t toks dhe klims toleranc ndaj lodhjes s toks toleranc ndaj konkurrencs me bimt e padshirueshme rezistenc ndaj thatsis dhe pellgjeve t ujit afrsi e mir me lidhje shartimi t ngjitur mir ankorim i palkundshm munges shfaqje t gungzave rrnjore dhe kmbzave

dimror, gungzave rrnjore, rrnjzim i vshtir n prpajn, prodhimtari e ngjashme me M9, por kalibri i frutave sht m i vogl, rezistenc m e lart ndaj Erwinia amylovora dhe Phytophthora cactorum. sht ende n faz eksperimentimi, por pr shkak t rendimentit t dobt n prpajnishte, nuk ofron perspektiva t mira. Kjo nnshartes e ka origjinn si farfiliz rastsor n Franc m 1879 dhe sht prdorur gjersisht n Evrop pr shum vite si nj nnshartes molle. Kjo nnshartes sht vet nj pem xhuxhe dhe xhuxhzuese pr mbishartesn, dukuri q sht shum e krkuar pr

Pemtore n gjethen e 4 e shartuar mbi Pi80; s bashku me aftsin prodhuese t mir vihet re nj uniformitet i pemtores

M9 (JAUNE DE METZ)

Parcel n parashumimin e dyt t prpajnishteve t M9 T337 pran qendrs "Zeewolle" e NakT, Holland 20

POM AL

t prodhuar pem t vogla pr kopshtet e shtpive apo pr mbjellje komerciale me dendsi t lart. M9 sht nnshartesa e prdorur m gjersisht n prodhimin e pemve frutore pr tregtim.

Kultivim intensiv i molls n Ferrareze, Itali

certifikimi i materialit t shumimit

M9 sht shum e ndjeshme ndaj mungess s oksigjenit dhe n vendmbjellje t varfra (me prmbytje), nnshartesa priret t shteroj hert. Malling 9 ka rrnj shumta t trasha, tulore, e t brishta dhe krkojn nj tok pjellore pr performanc t mir. Pema krkon mbshtetje. sht rezistente ndaj kalbzimit t qafs (Phytophthora cactorum) por e ndjeshme ndaj hirit (Podosphaera teucotricha), kancerit t pemve frutore (Agrobacterium), zjarrit bakterial (Erwinia amylovora) dhe morrit t prgjakshm (Eriosoma lanigerum). Rrnjt jan t ndjeshme ndaj temperaturave t ulta t

shumimi agamik (vegjetativ) prmes prpajnave dhe shartimi n fidanishte prmban nj rrezik t madh ndotje dhe prhapje t smundjeve, qoft me origjin virusale ashtu edhe fitoplazmatike, pr t cilat nuk ekzistojn mjete luftimi t drejtprdrejta garancia e vetme pr ruajtjen e shndetit dhe pr prputhshmrin gjenetike t materialit dhe zbatimin e sistemeve t kontrollit prmes certifikimit t fidanve

Fidanishte e Vllezrve Mazzoni, Ferrara 21

NNSHARTESAT E MOLLS

dimrit. Shtimi bhet me prpajn.

Hapsirat e rekomanduara t pemve jan 1.8 x 3.6 m. Kto pem rrallher i kalojn 3 m gjatsi kur rriten, duke filluar t prodhojn fruta n vitin e par ose t dyt pas mbjelljes. Malling 9 mund t prdoret si ndrshartes tek pemt me ndrmjets por xhuxhzimi i kultivarit mbishartes sht m i pakt se sa n rastin kur prdoret si nnshartes. Ekzistojn nj sr seleksionimesh klonale t Malling 9, t gjitha xhuxhzuese por q ndryshojn pr nga fuqia e rritjes dhe tipare t tjera. Si sht trajtuar edhe m lart, kloni M9 T337 sht kloni m i prhapur n Evrop.

Nnshartesa Mark i nnshtrohet formimit t nj gunge posht lidhjes s shartimit (soil line swelling) q shkaktohet nga ploriferimi i rrnjve. N kt mnyr krijohet nj mbytje q shkakton ngadalsimin dhe frenimin e rritjes s bims pas gjethes s 6 - 8. Pr shkak t ksaj anomalie, kjo nnshartes, edhe pse premtuese pr tipare t tjera, nuk sht prhapur m

Fuqi rritje e dobt, nevoj pr mbshtetje, prodhimtari dhe hershmri e lart, prshtatshmri e lart ndaj kushteve t ndryshme pedoklimatike, e ndjeshme ndaj lodhjes s toks, prmasat e frutave jan m t mdha, me ngjyrim t kufizur, rrnjzim i dobt n prpajnishte, munges gjembash, e ndjeshme ndaj asfiksis rrnjore, ndaj thatsirs dhe konkurrencs me bim t padshirueshme, ndaj t ftohtit dimror dhe brejtsve, e ndjeshme ndaj Erwinia amylovora, tolerante ndaj Phytophthora cactorum. Dalje e pakt e gungzave rrnjore dhe kmbzave. Nnshartes e prdorur gjersisht.

(Treguesi i fuqis = 100)

M9 T337

Fuqi rritje e ngjashme ose pakz m e ult se M9; prodhimtaria, hershmria dhe prmasa e frutave m superiore, m premtuese se sa seria e re e EM, por mungojn informacioni mbi rezistencn dhe sjelljen n mjedise t ndryshme.

(Treguesi i fuqis = 100)

AR 680-2 J-OH-A G16

Rendimenti i M7 n prpajnishte sht ndr m t lartat; aftsia rrnjformuese favorizon edhe nj dalje t shumt t kmbzave, eliminimi i t cilave n pemtore krkon krah pune 22

Fuqi pakz m e fort se sa M9 T337, rendiment i lart n prpajnishte, ka dalje t kmbzave, zhveshje e korteksit n qafn e rrnjs, prodhimtari e mir, fuqi e rregullt n pemtore.

(Treguesi i fuqis = 110)

Fuqi e ngjashme me M9 Pajam2, me rendiment t lart n prpajnishte, sjellje e mir n fidanishte, pa dalje t kmbzave dhe gungzave rrnjore, prodhimtari dhe

(Treguesi i fuqis = 120)

hershmri e ngjashme me M9, rezistente ndaj Erwinia amylovora dhe Phytophthora cactorum. Perspektiv e mir si alternativ ndaj M9 n zonat problematike pr lodhjen e toks dhe zjarrin bakterial, e ndjeshme ndaj virozave latente. Fuqi e ngjashme me M9 Pajam2, shumimi dhe rrnjzimi n prpajnishte i vshtir, prodhimtari e lart dhe prmasa m t mdha t frutave, kndi i daljes i hapur, afrsi e mir, rezistent ndaj t ftohtit dimror, e pandjeshme ndaj lodhjes s toks, pa gungza rrnjore dhe kmbza, afrsia problematike me Gala, rezistenc t lart ndaj Erwinia amylovora dhe Phytophthora cactorum, mund t zvendsoj M9 n disa zona problematike pr zjarrin bakterial nse do t prmirsohej teknika e shumimit.

POM AL

(Treguesi i fuqis = 120)

CG 3041 (G41)

Fuqi m e madhe se M9 T337 n 3 4 vitet e para t mbjelljes, dhe m pas e ngjashme me M9, afrsi e mir, m pak e ndjeshme ndaj thatsirs, prodhimtaria dhe prmasat e frutave jan t ngjashme me M9, ngjyrimi i frutave m i pakt se sa M9, dalje e shum gungzave rrnjore, shum e ndjeshme ndaj Erwinia amylovora, n trsi nuk sht e mjaftueshme pr t zvendsuar M9.

(Treguesi i fuqis = 120)

J9

Klon i rritur i M9 T337. Pamja e gjetheve me ngjyr t gjelbr t errt, me siprfaqen gjethore t shndritshme dhe dhmbzime t rrumbullakosura n skaje; prpajna me vegjetacion t ngjeshur pa gjemba

Fuqi q priret t jet m e lart se M9, shum e ndryshueshme sipas tipit t toks, rendiment i lart n prpajnishte, hershmri dhe prodhimtari e mir, e ngjashme me M9, pjekje e hershme e drurit, ngjyrim m i mir i frutave; pas 5 6 vitesh, vihet re nj rnie e rritjes s pemtores, me ngjyrim t gjetheve n t verdh pr shkak t nj proliferimi t pakontrolluar t rrnjve n afrsi t qafs s rrnjs, nn tok, pr shkaqe t panjohura q ojn n nj mbytje, duke penguar kshtu shkmbimin e rregullt t lndve ushqyese; kjo ka shkaktuar braktisjen e ksaj nnshartese.

(Treguesi i fuqis = 125)

MARK

Fuqi rritje me prirje m t lart se M9, prodhimtari dhe prmas frutash e ngjashme me M26, rendiment i lart n prpajnishte, tek tuk ndonj dalje t gungzave dhe kmbzave rrnjore, tolerante ndaj Erwinia amylovora

(Treguesi i fuqis = 125)

G11

Lidhja e shartimit t nnshartess CG 3041 n gjethen e 8, pa shfaqja t gungzave rrnjore, n pemtore paraqet nj afrsi optimale dhe prshtatshmri t lart me kushte t ndryshme pedoklimatike 23

NNSHARTESAT E MOLLS Seria BUDAGOVSKI

ky material e ka origjinn nga nj program prmirsimi gjenetik n Rusi pr t prodhuar nnshartesa molle shum t qndrueshme. 'Budagovski 9' sht shum xhuxhzuese dhe rekomandohet si nj ndrshartes n rajonet e ftohta. 'Budagovski 118' (75 pr qind), 'Budagovski 490' (65 pr qind) dhe 'Budagovski 491' (20 pr qind) jan nnshartesa t tjera premtuese t ksaj serie

ngjashm me M7, rezistenc e lart ndaj Phytophthora cactorum, e ndjeshme ndaj lodhjes s toks. Alternativ e mir ndaj M26 pr kultivart me rritje t ngjeshur dhe n zona problematike pr shkak t zjarrit bakterial.

kjo nnshartes, e krijuar n Stacionin e Pemve Frutore n Alnarp t Suedis, prdoret gjersisht pr vetit e saj t qndrueshme ndaj dimrit. Rrnjt ankorohen mir dhe ojn n 20 pr qind zvoglim t madhsis n krahasim me pemt mbi rrnj farfilizash. sht i ndjeshm ndaj morrit t prgjakshm dhe zjarrit bakterial.

ALNARP 2

Fuqi rritje ndrmjet M9 dhe M26, shumimi dhe rrnjzimi n prpajnishte i vshtir, prodhimtari e lart, ankorim i mir, i ndjeshm ndaj dmit t t ftohtit n fidanishte, n klimat mesdhetare maturimi i drurit sht i pamjaftueshm.

(Treguesi i fuqis = 125)

B9 BUDAGOVSKIJ FG35

M e fuqishme se M9 me knd dalje t degve t hapur, me prodhimtari t lart dhe prmasa frutash t barabarta me M9, e prshtatshme pr kultivar me arkitektur t ngjeshur; mbetet t verifikohet ecuria n zona t ndryshme pedoklimatike.

(Treguesi i fuqis = 130)

[M. robusta (M. baccata x M. prunifolia] kjo nnshartes vegjetative, e fuqishme dhe shum e qndrueshme ndaj t ftohtit, q shtohet me prpajn ose copa krcejsh, me origjin n 1928 n Fermn Qendrore Eksperimentale, Otaua, Kanada duket rezistent ndaj zjarrit bakterial (Erwinia amylovora) dhe kalbzimit t qafs (Phytophthora spp.) dhe duket se sht i pajtueshm me shumic e kultivarve t molls prdoret gjersisht si nnshartes molle n Ontarion lindore dhe Kebek, ashtu si edhe n shtetet Nju Inglnd sht nnshartesa m e mir pr prdorim n rastet kur krkohet nj qndrueshmri e skajshme ndaj dimrit sidoqoft, krkesat e pakta pranverizuese shkaktojn sjelljen e pafavorshme t fillimit shum hert t rritjes n pranver pas tre ose katr ditve t ngrohta n fund t dimrit nuk sht nj nnshartes xhuxhzuese.

'ROBUSTA No.5'

Fuqi rritje pak m e vogl se M26, e rregullt, rendiment i lart n prpajnishte, munges gjembash, pa kmbza dhe gungza rrnjore (nuk vlen pr prpajnat q vijn nga mikroshumimi), e qndrueshme ndaj t ftohtit dimror, prodhimtari dhe uniformitet i mir i pemtores, prmasa frutash m t mira se M26, afrsi shum e mir, alternativ e mir pr kultivart e tipit shpor (spur).

(Treguesi i fuqis = 130)

Pi80 SUPPORTER 4

Kjo nnshartes sht sjell m 1959 n Stacionin Krkimor East Malling, me origjin nga nj kryqzim ndrmjet 'Malling 16' dhe 'Malling 9'.

(Treguesi i fuqis = 135)

Kjo nnshartes sht m pak krkuese se sa M9 nga pikpamja e krkesave pr tok. Duke qen se ankorohet m mir se M9, jep nj pem disi m t madhe dhe m t fuqishme se sa 'Malling 9' por m pak se sa 'Malling 7' ose 'MM 106'. Gjithsesi krkon mbshtetje. Rendiment i mir n prpajnishte, rritje e rregullt pr shkak t daljes s shum gungzave rrnjore (thuajse mungojn n linjat e shumimit NAK-T dhe LAS PAVE), probleme me afrsin e znies s sythave dhe thyerje e shpesht n pikn e shartimit sipas kultivarit, maturim m i hershm i drurit, rezistenc e mir ndaj t ftohtit

M26

24

dimror, rritje e frenuar n toka t ngjeshura, veanrisht e ndjeshme ndaj lodhjes s toks, me fuqi m t dobt edhe se M9 EMLA, e ndjeshme ndaj Erwinia amylovora. Frutat piqen para kohe dhe kan ngjyrim t mir, prmasa t mira dhe form t rregullt me prodhimtari t lart. sht nj nnshartes shum e fuqishme pr pemtore t dendura.

M26 e pastr nga viruset sht afro 50% m e fuqishme se sa M9 dhe kjo sht arsyeja se prse fillimi i prodhimit sht m i von.

kto nnshartesa kan qen rezultat i nj programi prmirsimi gjenetik t filluar n Poloni m 1954 gjasht klone (P-1, P-2, P-14, P-16, P-18 dhe P-22) jan n dispozicion me nj diapazon t madhsis potenciale t pems dhe karakteristikave t tjera si grup, ato jan przgjedhur pr qndrueshmri

Seria Polake

POM AL

Largesat e sugjeruara pr pemt jan 3 x 4.2 m. Mund t shtohet nprmjet copave t gjelbra n mjedis t mjegulluar ose me an t copave t drunjzuara, por prodhon dobt n prpajnishte. Megjithse sht mjaft e qndrueshme ndaj t ftohtit dimror, nuk toleron tokat e rnda ose t pak t kulluara dhe sht veanrisht e ndjeshme ndaj zjarrit bakterial (Erwinia amylovora) por m pak e ndjeshme ndaj kancerit t qafs (Phytophthora cactorum). M e fuqishme se M26, me aftsi prodhuese m t lart se M26, i reziston lodhjes s toks, rezistuese ndaj Erwinia amylovora dhe Phytophthora cactorum, rezistente edhe ndaj morrit t prgjakshm. Nj alternativ me vler ndaj M26 pr zonat me probleme t ksaj natyre.

e prshtatshme pr kurorat e mdha, jo t ankoruara shum mir dhe nuk toleron si tokat e thata ashtu edhe tokat q kan nj prmbajtje lagshtie t ndryshueshme ose i nnshtrohen prmbytjes

M4

(Treguesi i fuqis = 140)

G202 G30

kuror m e gjer, e ndjeshme ndaj kancerit gungor, efekte pozitive mbi cilsin e frytit, pa krkesa t veanta pr tok

M11

M e fuqishme se M26, me aftsi prodhuese m t lart se M26, ka fuqi e ngjashme me M7, me prodhimtari t lart frutash t mdhenj, me prshtatshmri ndaj toks dhe klims, rezistente ndaj Erwinia amylovora dhe Phytophthora cactorum, rezistente edhe ndaj morrit t prgjakshm. Nj alternativ me vler ndaj M26 pr zonat me probleme t ksaj natyre. Tolerante ndaj dimrave t ftoht, rezistenc e mir ndaj varfrimit t toks, afrsi problematike me kultivarin Gala. Pr shkak t daljes s tepr t gjembave n farfiliza, shtimi n prpajnishte rezulton i vshtir dhe me kosto.

(Treguesi i fuqis = 155)

nnshartesat e pastra nga viruset

pastrtia nga viruset sht thelbsore pr vitalitetin e nj nnshartese nnshartesat e pastra nga viruset jan superiore n t gjith aspektet: ato shfaqin nj rritje m t shndetshme dhe jan m t prshtatshme pr rimbjellje japin prodhimtari m t mdha hyjn n prodhim m hert formimi i ngjyrs s frytit fillon m hert dhe sht m i shprehur formimi i krcenjve zbarrits sht i kufizuar

Malling 7 sht seleksionuar fillimisht n East Malling nga nj grup nnshartesash franceze t njohura si Doucin. Kjo nnshartes jep pem disi m t mdha se sa ato mbi rrnjt 'Malling 26'. Emrtimi 'Malling 7a' tregon

(Treguesi i fuqis = 160)

M7

25

NNSHARTESAT E MOLLS

nj seleksionim klonal t pastr nga viruse t caktuara t pranishme n 'Malling 7' fillestar, ku viruset jan larguar nprmjet terapis me nxehtsi (termoterapis). Nj klon EMLA i indeksuar pr viruse sht hedhur n treg m 1974.

'Malling 7a' ka nj sistem rrnjor m t thell e m t fort se sa 'Malling 9', dhe jep nj pem gjysm-xhuxhe, fuqi rritje mesatare, e barabart me afro 140% krahasuar me farfilizat, prodhimtari dhe hershmri e mir n segmentin e nnshartesave me fuqi mesatare. Rendimenti optimal n prpajnishte, shtohet leht me edhe nprmjet copave gjethore n mjedis t mjegulluar por nxjerr shum kmbza n pemtore.

Tolerante ndaj Erwinia amylovora dhe Phytophthora cactorum, por sht e ndjeshme ndaj kancerit t pemve frutore. Ka prshtatshmri t mir ndaj tokave, tolerante ndaj lagshtis s tepr t toks; sht nnshartes rimbjellsh pr zona me shterrim t toks. M e ndjeshme ndaj t ftohtit dimror n krahasim me M9. Megjitse ka ankorim t mir n tok, n vitet e para krkohet mbshtetje e mir. Largesat e sugjeruara t pems jan 4.2 X 4.8 m. E prshtatshme pr kurorat e mdha, pr pemtore m pak intensive dhe pr prodhim organik. Ky klon e ka origjinn nga nj kryqzim ndrmjet 'Northern Spy' dhe 'Malling 1. Fuqi mesatare, e barabart me 40 45% n krahasim me farfilizat. Rritet mir n fidanishte por i rrzon gjethet m von n vjesht krahasuar me shumicn e nnshartesave t tjera dhe nuk i reziston ngricave t hershme vjeshtore. Rendiment i lart n prpajnishte, copat e drunjzuara rrnjzojn leht, rrnjt ankorohen mir, nuk nxjerr kmbza n pemtore, prodhimtari dhe hershmri m e madhe se M7, jep form fryti t zgjatur, kalibri i frutave m i vogl se M9, e prdorur gjersisht pr kombinim me kultivar t tipit spur.

(Treguesi i fuqis = 170)

MM 106

N toka t mira, me disa kultivar mbishartes, mund t jap nj pem t madhe. N toka pak t kulluara shfaq probleme t mdha, dhe ndjeshmria e lart ndaj kalbzimit t qafs (Phythophthora cactorum) nuk e lejon prdorimin, megjithse m par ka qen popullor. N disa zona 'MM 106' sht e ndjeshme ndaj hirit (Podosphaera). Nuk sht prekur nga zjarri bakterial. Largesat e sugjeruara t mbjelljes jan 4.2 x 5.4 m. 26

Kjo nnshartes e ka origjinn nga nj kryqzim ndrmjet Northern Spy dhe Merton 793 (Northern Spy x Malling 2). Nj klon EMLA i indeksuar pr viruse sht hedhur n treg m 1969.

(Treguesi i fuqis = 185)

MM 111

POM AL

Pemt e shartuara kan afrsisht 75 deri 80 pr qind t madhsis s farfilizave n shumicn e pemtoreve ku jan kultivuar. Fuqi dukshm m e madhe se M106. Ka m shum hershmri se sa pemt mbi farfiliza, por m pak se sa ato mbi MM 106, M7 dhe M26. Prodhimtari t mir kur bima rritet, rrnjzim i mir dhe efikasitet n prpajnishte, ankorim i mir me tokn sepse zhvillon nj sistem rrnjor t madh, nxjerr kmbza dhe ka gungza rrnjore. Copat e drunjzuara rrnjzojn mir me trajtimin e duhur, ashtu si edhe copat e gjelbra n kushte mjegullimi. MM 111 sht m e qndrueshme ndaj dimrit krahasuar me M7 ose MM 106. Shkon mir n nj gam t gjer tokash. sht e ndjeshme ndaj hirit por jo ndaj kalbzimit t qafs s rrnjs ose morrit t prgjakshm. Largesat e sugjeruara t mbjelljes jan 4.8 x 6 m. N disa situata shfaq nj fuqi rritje t teprt.

Fuqi shum e lart dhe pakz m e ult se sa farfilizi, rendiment i mir n prpajnishte, me prodhimtari t lart, veanrisht tolerante ndaj thatsis, ankorim i mir n tok, prandaj nuk ka nevoj pr sistem mbshtets. sht e prshtatshme pr prdorim m t gjer (kopshte shtpiake, prodhimin e molls pr sidr).

(Treguesi i fuqis = 250)

M25

Fuqi e lart, hyrje e frenuar dhe e ngadalshme n prodhim, vllimi i kurors shum i lart, pjesa e hijezuar brenda kurors sht e lart, me fruta m pak t ngjyrosur dhe t zhvilluar, kalibri i frutave sht dukshm m i vogli nga parametrat klonal, munges virozash, rrnjzon leht, afrsi e mir, ankorim i mir, nuk krkon mbshtetje n mbjellje, i qndrueshm ndaj t ftohtit dimror, prshtatshmri e mir ndaj kushteve t ndryshme pedologjike.

FARFILIZI GRAHAMS JUBILUMSAPFEL

(Treguesi i fuqis = 400)

27

NNSHARTESAT E MOLLS

Fidanishte molle n Kor

28