Professional Documents
Culture Documents
Trupi i bimëve të larta me kërcell e gjethe përbëhet nga pjesë të veçanta të quajtura organe. Secili nga
organet bimore kryen funksione të caktuara.
Sipas funksionit që kryejnë, organet bimore ndahen në dy grupe: organe vegjetative dhe organe
gjenerative (riprodhuese).
Organet bimore vegjetative janë: - kërcelli, - gjethja, - rrënja, si dhe format e shndërruara të tyre.
Me anë të organeve vegjetative te bimët kryhet:
- procesi i të ushqyerit,
- zhvillimi individual dhe
- shumimi vegjetativ.
Bimët e larta
Bimët e larta, në dallim nga bimët e ulta, e kanë trupin e tyre të diferencuar në organe dhe organet
përbëhen nga inde të ndryshme. Të gjitha këto bimë me trup të diferencuar kanë një emrtin të
përbashkët: bimë kormofite (nga greq. “kormos” = trung + “fiton” = bimë).Diferencimi i trupit të bimëve
të larta në organe u kushtëzua nga kalimi i bimëve nga forma e mënyrës së jetesës së tyre në ujë, në
forma të mënyrës së jetesës në tokë.
1
Fig. .........Pjesët kryesore në një bimë të lartë
Kërcelli
Kërcelli është organi bimor që mban gjethet dhe kryen transportin e ujit dhe të lëndëve ushqyese.
Ndonjëherë në kërcell kryhet edhe procesi i fotosintezës (te bimët barishtore). Vendet mbi sipërfaqen e
kërcellit ku kapen bishtat e gjetheve quhen nyje. Pjesa e kërcellit ndërmjet dy nyjeve fqinje quhet
ndërnyje.
Sythat
Pjesët bimore të zgjeruara në trajtë bulash që zakonisht zhvillohen në majë të kërcejve, por edhe në
pjesët anësore të tyre quhen sythe. Në vartësi të pjesës bimore që zhvillohet nga prej tyre, sythat
grupohen në disa lloje.
Sythat që zhvillohen duke formuar gjethe të reja quhen sythe gjethor.
2
Sythat që zhvillohen duke formuar lule quhen sythe lulor.
Në vartësi të pozicionit ku ata kapen në trupin e bimës, sythat grupohen në: sytha të majës, sytha
anësorë, sytha sqetullorë etj.
Rrënja
Rrënja është organi bimor që siguron kapjen e bimës në tokë. Rrënja kryen gjithashtu thithjen e ujit
dhe të lëndëve të tretura në të nga toka dhe i përcjell ato për në pjesët mbitokësore të bimës. Në disa
bimë rrënja shërben edhe si organi i rezervimit të lëndëve ushqyese. Rrënjët nuk kanë gjethe dhe as
sythe anësorë.
Rrënjët e reja dalin nga pjesët ndërtuese në brendësi të rrënjëve ekzistuese. Në një pjesë të gjatësisë së
rrënjës, sipërfaqja e jashtme është e mbuluar nga disa fije të holla që quhen qime rrënjore. Këto kanë
funksion të thithin ujin dhe lëndët e tretura në të. Pjesa sipërfaqësore mbuluese e majës së rrënjës
quhet kësula e rrënjës. Ajo ka funksion mbrojtës.
Disa pjesë të bimëve janë shndërruar (modifikuar) aq shumë, sa që nuk ngjasojnë pothuajse fare me
organin “tipik” që ato përfaqësojnë.
Disa struktura ndërtuese të modifikuara të bimëve duken të njëjta, por prejardhja e tyre mund të mos
jetë e njëjtë.
Organet që kanë funksion të njëjtë por prejardhje të ndryshme quhen organe analoge.
Te kaktueset, gjembat që shërbejnë për mbrojtjen e bimëve nga kafshët bimëngrënëse janë gjethe të
shndërruara në gjemb.Te drizat gjembat janë kërcej të shndërruara në gjemb.Te trëndafilat gjembat
janë qime epidermike të shndërruara në gjemb etj.
3
nuk rriten sipas rregullash strikte, në trupin e tyre rritja e bisqeve të reja dhe e rrënjëve vazhdon për aq
kohë sa bima është gjallë. Në këtë mënyrë, forma e përgjithshme të bimës nuk është e përcaktuar
paraprakisht, dhe rritja e tyre është e papërcaktuar.
RIPRODHIMI I BIMËVE
Për bimët është karakteristikë mënyra e riprodhimit në dy mënyra:
1. Mënyra e riprodhimit joseksual, dhe
2. Mënyra e riprodhimit seksual.
4
Mënyra e riprodhimit seksual
Për riprodhimin seksual te bimët janë specializuar struktura të veçanta riprodhuese sikurse është lulja.
Duhet theksuar se kjo ndarje nuk është absolute. Organizmat e ngjashëm me algat blu të gjelbra që i
sigurojnë lëndët organike në të dy mënyrat e lartpërmendura, quhen organizma miksotrofe (nga lat.
“mikstus”= e përzier, + “trophe”= ushqim). Në grupin e baktereve ku mbizotëron mënyra heterotrofe e
të ushqyerit, ka edhe forma autotrofe.
5
KATEGORIZIMI I BIMËVE SIPAS PËRDORIMIT TË TRYRE
Roli i bimëve në natyrë është i madh. Në praktikë bimët kategorizohen në disa grupe, sipas përdorimit
të tyre. Kryesore ndër këto grupe janë:
- Bimët që përdoren për ushqim;
- Bimët mjekësore;
- Bimët industriale;
- Bimët që përdoren si lëndë ndërtimi;
- Bimët zbukuruese etj.
Humbja e përbërjeve organike shkaktohet nga veprimtaria jetësore e organizmave jetërushqyes ose
organizmave heterotrofe (nga greq. "heteros" = tjetër, + "trophe" = ushqim ) si dhe nga veprimtaria
prodhuese e njeriut.
Bimët e blerta:
1. grumbullojnë një sasi të madhe energjie në produktet e fotosintezës,
2. ruajnë në atmosferë sasinë e oksigjenit të domosdoshëm për ekzistencën e shumicës së
organizmave, dhe
3. largojnë nga atmosfera tepricën e grumbulluar të gazit karbonik.
6
Kështu, nëse fotosinteza është kryer në një shkallë mjaft të madhe dhe për një kohë të gjatë,
përqendrimi i dyoksidit të karbonit të gaztë duhet të ketë ardhur duke u pakësuar dhe atmosfera filloi
të kishte në përbërjen e saj edhe oksigjen.
Mendohet se qelizat e lashta prokariote që popullonin oqeanet e madha të asaj kohe vazhduan të
kryenin fotosintezë për rreth 1 500 000 000 vite, para se në Tokë të jetë shfaqur ndonjë lloj gjallese me
qeliza eukariote (me qeliza me bërthamë). Gjatë kësaj periudhe kohore të gjatë, atmosfera e Tokës u
shndërrua në atë atmosferë që na rrethon edhe tani, të përbërë nga azoti më shumë se 70%, nga rreth
20% oksigjen, dhe nga disa gaze të tjera në sasi më të vogël. Në këtë mënyrë atmosfera u transformua
në atmosferë aerobe (me oksigjen të lirë).
Prania e oksigjenit të lirë në përbërje të atmosferës së re e përshtati ekzistencën e qenieve të gjalla duke
e bazuar te frymëkëmbimi. Këto shndërrime të atmosferës mundësuan zhvillimin e madh të
organizmave eukariote.
Ozoni i shtresave të larta të atmosferës që na mbron nga rrezatimi ultraviolet formohet nga oksigjeni i
prodhuar prej bimëve.
Pas formimit të oksigjenit të gaztë të atmosferës filloi edhe shndërrimi tij natyror në ozon:
O2 ---> O3
Ky ozon në përbërjen e atmosferës së sotme absorbon rrezet ultravjollcë që vijnë nga dielli. Në
atmosferën e lashtë anaerobe, kur oksigjeni i gaztë në atmosferë mungonte, ekspozimi i sipërfaqes së
tokës dhe i shtresave të sipërme të oqeanit ndaj rrezeve ultravjollcë duhet të ketë qenë me pasoja të
rënda. Këto rreze që shkaktojnë mutacionin e materialit gjenetik duhet të kenë nxitur ritme të shpejta të
ndryshimeve gjenetike.
Pasi fotosinteza mundësoi nxjerrjen e oksigjenit të lirë në atmosferë, ozoni i prodhuar prej tij siguroi një
mburojë mbrojtëse për ekzistencën e formave me jetë dhe pakësim të mutacioneve. Në këtë mënyrë
jeta e gjallesave u bë e qëndrueshme.
Një pjesë e konsiderueshme e këtyre karbohidrateve shërbejnë si ushqim për njeriun dhe kafshët. Këto
karbohidrate të përfaqësuara kryesisht nga amidoni gjenden kryesisht në farat e bimëve. Nga amidoni i
farave të grurit, elbit, misrit dhe orizit përgatiten makaronat, buka, ëmbëlsirat etj. Amidon përmbahet
edhe në zhardhokët e patates dhe në rrënjët e patates së ëmbël.
7
Në lloje të tjera bimësh, si: te hardhia, te
fiqtë, te shegët, te bananet, te portokallet, te
mangot etj. karbohidratet rezervohen si
sheqerna të thjeshta në frutat e tyre.
Në disa lloje të tjera bimësh sheqeri depozitohet në kërcell (te kallami i sheqerit) ose në rrënjë (te
panxhari i sheqerit).
Bimët kanë aftësi gjithashtu që të shndërrojnë karbohidratet në proteina që përmbajnë azot. Ushqime
bimore me përmbajtje të lartë proteinike kanë bimët bishtajore, si: fasulja, batha, bizelja etj.
Duke qëndruar në bazën e piramidës ushqimore, bimët janë përgjegjëse për të siguruar ushqim për të
gjitha kafshët në planetin tonë. Ne jemi plotësisht të varur nga bimët për oksigjenin që frymëthithim si
dhe për ushqimin tonë.
Sigurimi i ushqimeve për popullatën njerëzore në rritje është një shqetësim i madh. Duke u ushqyer me
bimë, në vend që të ushqehet me kafshë (duke u bërë vegjetarian), njeriu e bën të ushqyerin më pak të
kushtueshëm. Për të prodhuar një kilogram mish është e nevojshme të shpenzohen rreth 10 kilogram
drith! Në këtë mënyrë, rezulton se është më me dobi për tu ushqyer me drith!
8
Bimët janë një burim i rëndësishëm i ushqimeve tona. Ato na mundësojnë ushqime të larmishme nga të
cilat ne mund të bëjmë zgjedhjet që dëshirojmë.
BIMËT INDUSTRIALE
Te bimët industriale përfshihen: bimët fibroze, bimët tanifere, bimët eterovajore dhe bimët
kauçukmbartse.
Bimët fibroze natyrore janë bimët, prej të cilave prodhohen fibra për endje pëlhurash.
Bimët tanifere natyrore janë bimët, prej të cilave ekstraktohet substanca e taninit.
Bimët eterovajore janë bimët, prej të cilave ekstraktohen vajra eterike dhe esenca.
Bimët kauçukmbartse janë bimët, prej të cilave nxirret kauçuku natyror.
Bimët fibroze natyrore janë bimët, prej të cilave prodhohen fibra për endje pëlhurash. Celuloza është
një karbohidrat bimor që nuk tretet në aparatin tretës të njeriut. Shpesh herë karbohidratet e
patretshme për aparatin tretës të njeriut emërtohen "fibra". Në disa bimë fibrat celulozike janë të gjata
dhe të holla dhe prej tyre mund të prodhohen fije për prodhim pëlhure. Bimët me përmbajtje të lartë
fibrash celulozike quhen bimë fibroze. Ndër bimët fibroze përmendim linin, pambukun etj.
Bimët taninifere
Bimët taninifere natyrore janë bimët, prej të cilave ekstraktohet substanca e taninit. Tanina
është një substancë që gjendet në bimë
të ndryshme, si në gjethet e çajit, në
gjethet e shqemëzës, në lëvoren e lisit,
në kokrrat e rrushit etj. Tanina përdoret
për regjen e lëkurëve, për prodhimin e
verës etj.
Bimët eterovajore
Bimët eterovajore janë bimët, prej të cilave ekstraktohen vajra eterike dhe esenca. Ndër këto
bimë përmendim lavandulën, trëndelinën etj.
9
për gatim. Druri mund të shpërbëhet në fibra të veçuara që përdoren për prodhimin e pëlhurave, për
prodhimin e letrës etj.
Një bimë është në fakt burimi i benzinës që djeg motorri në automjete, burimi i vajit që
përdoret për lubrifikimin e pjesëve të tyre, si dhe si burim i energjisë elektrike që përdoret për
ngrohje, për ndriçim etj.
Nga nafta prodhohen lëndë plastike nga të cilat përbëhet telefoni, kompjuteri etj. Ajo siguron
energjinë e nevojshme për përpunimin e metaleve nga të cilat prodhohen makineri, vida, enë,
tela etj.
Në fakt, edhe pëlhurat poliester prodhohen nga lëndët djegëse fosile, pra edhe ato janë një
derivat i bimëve.
Bimët zbukuruese
Në bimët zbukuruese bëjnë pjesë: trëndafilat, krizantemat, vjollcat etj.
10