UNIVERSITETI I PRISHTINES FAKULTETI JURIDIK

r-

PROF. DR. ABDULLA ALIU

JTA CIVILE

I
(PJESA E PERGJITHSHME)
Prishtine, 2007

I. Hyrje ne te drejten civile

Zhvillimi historik i se drejt&scivile Rendesia e se drejtes civile

11. Kuptimi i s& drejtes civile

E drejta civile ne kuptimin objektiv E drejta civile ne kuptimin subjektiv

11.1. Nocioni dhe emertimi i se drejtes civile

112. Emertimi i se drejtes civile

m. OBJEKTI I SE D R E J ~ CIVILE S
IV.Parimet e si5 drejtgs civile
IV.l .Parimi i barabaresise se paleve dhe barabaresise se vullneteve t tyre & IV.2.Parimi i initiatives s&lire tE paleve IV.3.Parimi i sanksionit pasuror IV.4.Parimi qarkullueshmerise (bartjes set&drejtave subjektive civile)

IV. Marr&dh&niet s&drejt&scivile me degi5t tjera ti6 si5 drejt&s e

IV. 1.E drejta civile dhe e drejta familjare

IV.2.E drejta civile dhe e drejta administrative IV.3.E drejta civile edhe e drejtatregtare
.

rV.4.E drjeta civile edhe e drejta nderkombtare private

V. Sistemi i se drejtiis civile VI. Institucionet themelore t&se drejtes civile ;.

VII. E drejta dhe Ekonomia

VIII. E drejta publike dhe edrejta private

III. Kodifikimi i sE drejtes civile

Kodifikimi ne te drejten civile Kodifikimi n&te drejten civile shqiptare E drejta civile ne sistemin Common Lae .
1. Ndarja e normave juridike - civile

2. Zbatimi dhe interpretimi i normave juridike 3.Analogjia

IX. Burimet e se drejtes civile

Historiku i burimeve te se drejtes civile Llojet e burimeve te se drejtes civile X.Nocioni dhe natyra juridike e burimeve te se drejtes Ligji si burim i te drejtes civile

E drejta zakonore si burim i te drejtes civile

Praktika gjyqesore si burimi i tedrejtes civile Maredhenia juridiko - civile

V. Subjektet e se drejtes civile

Nocioni i subjektitjuridik Zotesia juridike Zotesia per t? vepruar Zotesia e delikteve (deliktore)

1. Personi fuik
Nocioni i personave fizik Lindja e personave fizik Shuarja e personave fizik Shpallja e personit per te vdekur Zotesia per te vepruar dhe llojet Zotesia e plote - e teresishme per te vepruar Zotesia e pjesshme - e kufizuar per te vepruar Mungesa fare (e plot?) p?r t? vepruar Zotesia deliktore e personit fizik

2. Personi juridik
2.1 Nocioni i personave juridik 2.2. Lindja e personave juridik 2.3.Zotesia juridike e personit juridik 2.4.ZoErsia per te vepruar e Personit juridik 2.5.ZoEsia deliktore e personit juridik Llojet e personave juridik Personat juridik publike Peresonat juridik privat Mbarimi i personave juridik

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME Statusi juridik i personave juridik

VI. Marredheniet juridiko - civile

Nocioni i marredhenieve juridiko - civile Lindja e marredhenieve juridiko - civile

a. Te drejtat subjektive dhe objektive

1. Nocioni i te drejtave subjektive dhe objektive civile
Dallimi midis te drejtave subjektive dhe objektive civile Natyra e te drejtave subjektive civile Permbajtja e te drejtave subjektive civile

2. Fakti juridik si baze e lindjes se marredhenieve juridiko - civile

3. Klasifikimi i te drejtave civile

Ndarja ne absolute dhe relative

4. Te drejtat sendore

5. Te drejtat personale
6. Te drejtat e personalitetit
7. Te drejtat e autorit dhe t&zbulirnit(qpikjes)

8. Cbjekti i martedhenies juridike.- civile

Pergjithesisht rnbi objektet Sendet Veprimet e njeriut Te mirat personale Produktet intelektuale

9. Sendet
Nocioni i sendit Ndarja e sendeve

10. Pasuria
Nocioni i pasurise Masa pasurore Veqorite e pasurise Aktiva dhe pasiva

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERG~THSHME

-,

. . .

b. Fitirni, ndryshirni dhe pushimi . i:rnaxr~dh enieve juridiko-civile . .-.~

.

e-9'<l.~

. 4'. ,>.. ~.

- --- ... -'' T,.-

Faktet juridike dhe klasifi Fitimi i te drejtes civile

. .

. .

.. .-% A:,,.- . . . . . : - +-prt.,u--. :,. -. . .. .

~

Fitimi burimor(0rigjiner) dhe rrjedhimor(derivativ) Qarkullimi juridik dhe llojet e qarkullimit juridik Baza dhe menyra e fitimit Pushimidhe ndryshimii te.drejtes Parashikimi shues

VII. Veprimet juridike

1. Nocioni i puneve juridike
Permbajtja e puneve juridike Llojet e puneve juridike Vullneti - shprehja e vullnetit Format e puneve juridike Nderprerja e detyrimeve Perfaqesimi ~odifik&i i puneve juridike Kontrata si burim vullnetar i detyrimeve
2. Pavlefshmeria e puneve juridike

Pavlefshmeria absolute e puneve juridiie Pavlefshmeria relative e puneve juridike Mohimi i puneve juridike (Actio Pauliana) Pasojat e pavlefshmerise se puneve juridike

3. Burimet tjera te detyrimeve

Deliktet (veprimet e palejuara Pasurimi pabaze juridik
4. Ushtrimi dhe mbrojtja e te drejtave civile

Ushtrimi i te drejtave Kufijt e ushtrimit (keqperdorimi i te drejtes) Parashkrimi Mbrojtja e te drejtes

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

/

Hyrj e

E drejta civile si dege e vecant e se drejtes ne sistemin juridik te Kosoves, me normat e saja paraqet nje rregullator juridik te marredhenieve shoqerore me karakter pasuror. Normat e se drejtes civle ndikojne drejteperdrejt ne jeten juridike te personit fizik dhe te personit juridik. Nuk eshte e lehte te pergjigjemi ne pyetjen: Cka eshte e drejta ne pergjithesi dhe e drejta civile ne veganti?. Qe nga Platoni, Aristoteli e deri te Hegeli jane bere perkufizime te se drejtes, qe dallojne ndermjet veti. e Mund ? thuhet se e drejta eshte nje tersi normash qe rregullojne marredheniet shoqerore, zbatimi i te cilave garantohet nga shteti, ndersa e drejta civile eshte tersi e normave qe rregullojn marredheniet shoqerore me karakter pasuror duke u mbeshtetur ne dispozitivitetin e subjekteve te marredhenies juridiko-civile. Palet jane te barabarta ne marredhenien juridiko-civile, duke perfshire ketu edhe vet&shtetin kur ai eshte pale kontraktuese.

E DWJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

I. NOCIONI DHE EMERTIMI I SE DREJTES CHVILE

E drejta civile eshte dege e vepante e se drejtes ne sistemin tone juridik. E drejta civile, jo vetem qe eshte nder deget me te vjetra te drejtesise, por ajo konsideiohet edhe . nder deget me t& zhvilluara te drejtbise. E drejta civile, edhe pse ben pjese ne mesin e i ..d : degeve me t& vjetra te drejt'esise, kur behet Gale per perkufizimin e saj, eshte nje geshtje e veshtire, per shkak se eshte veshtire ta jepet nje definicion qe perfshine Ere ate qe eshte y 4 ~l&nd& e rregullirnit t&kesaj dege. ,-. .. E drejta civile zakonisht definohet si dege pozitive e se drejtes qe perfshine teresse e : I dispozitave (rregullave) juridike qe rregullojne marredheniet shoqerore me karakter pasuror ose marredheniet shoqerore qe ne instance te fundit marrin karakter pasuror. Lidhur me lenden e se drejtres civile, profesor Finzhgar s b a n se, "lend& e se drejtes civile jane marredheniet pasurore qe lindin ne lemh e qarkullimit t& mallrave dhenen ndikimin e ligjit te vleres, pastaj disa veti juridike personale te subjekteve juridike qe marrin pjese ne marredheniet pasurore te caktuara, si dhe te drejtat e personalitetit (te drejtat personale jo pasurore) qe rnbrohen me metoden dhe rnjetet e se drejtes civile"'. Ne t&drejten civile vjen me se shumti ne shprehje vullneti i lire i paleve, andaj edhe thuhet se, "E drejta private ben hapesiren me te gjere te autonomise se vullnetit per kontratat e lidhura lirishtV2.Definimi i te drejtes civile te ne me s shumti behet duke u mbeshtetur G ne sistemin kontinental evropian, do te thote, ne te drejten e shkruar. NC kohen me te re jepet nje formulim, ku thuhet: "Te te gjithe popujt e kulturuar me te drejte civile nenkuptohet ai rregullim real i pergjithshern juridik ekzistues i nje shteti qe ka te beje me jeten private te cileve u adresohet norma juridike"'. E drejta civile fillimisht eshte definuar me fjalet: "E drejta private eshte teresi e rregullave juridike, me te cilat rregullohen marredheniet ne mes te individ~ve"~. Ky definicion e nenkuptonte permbajtjen e kesaj fushe te drejtesise kur e drejta civile kishte kuptimin e te drejtes private, dege e se drejtes nga e cila linden edhe shume dege tjera t'e se drejtes, sip jane:.e drejta tregtare, e drejta e punes, e drejta ekonomike, e drejta e autorit, etj. E drejta civile sot eshte nje dege e sedrejtes, qe eshte e kuptimit me te ngushte ne krahasim me ate qe ne te kaluaren njihej si e drejta private. Sot, me te drejten
'

I Finzgar, Alojz. Grodjansko p r m o u nasern prmnem sirremu, Arhiv za pravne i dmstvene nauke, nr. 1211986, Beograd, fq. 113. Periphanakis, Const. Les sources du droit en science comparative, Athenes, 1964, fq. 14. Boehmer, Grundlangen der burgerhchen Rechtsordung, 1950, Bd, I, fq. 9. Cihlar sipas Martin VedriS dhe Petar Klarit, ne Gradansko Prmo, Narodne Novine, Zagreb, 1998, fq. 3. Lemunier, Principes eipractiques du Droit civil, Paris, 1963, fq. 5.

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME civile nenkuptojme teresine e normave juridike qe rregullojne pjesen e pergjithshme te se drejtes civile, te drejten sendore, te drejten e detyrimeve dhe te drejten trashegimore. Te kater keto pjese e perbejne te drejten tone civile. Me kete rast, e paraqesim edhe nje definition te se drejtes civile, qe dallon nga definicionet e cituara me larte: "E drejta civile ne kuptimin objektiv eshte dege e se drejtes private e cila si teresi e rregullave juridike i rregullon ato marredhenie pasurore ne te cilat n erezit per objekt te marredhenies civile-juridike kane sendet, prestimet ose pasurine" . Marredheniet juridiko-civile ne gdo faze te zhvillimit historik i nenshtrohen rregullimit me dispozita, respektivisht me te drejten qe e imponojne kushtet shoqerore te kohes perkatese. Marredheniet juridiko-civile i hasim ne praktike. Njerezit ne mtnyre te pavetedijshme gdo dite hyjne ne marredhenie juridiko-civile, per shembull, blejne gazeten qe per te drejten civile eshte nje kontrate e shit-blerjes. Kjo marredhenie e .. thjeshte juridilce i nenshtrohet normave juridiko-civile. E drejta civile rregullon marredheniet shoqerore me karakter pasuror. Ky rregullim behet menorma t t caktuara, te cilat ne i quajme norma juridiko-civile. Per te drejten civile, lcarakteristike jane normat dispozitive qe do te thote se, palet per shume geshtje vet vendosin se ne gfare menyre do te rregullojne marredheniet e tyre juridike - civile.

Lidhur me emertimin e te drejtes civile, ne literaturen juridike ka dallime. Keto dallime mbeshteten ne vet& permbajtjen e materies qe trajtohet ne kete disipline shkencore dhe juridike. Qe ne fillim mund te themi se, per kete dege te se drejt&s, pervep emertimit e drejta civile, perdoren edhe emertimet: e drejta private, si dhe emertimi: e drejta pasurore. Emertimi e drejte civile, te cilin ne e perdorim ne kete rast, eshte emertim me i vjeter, eshte emMim tradicional dhe eshte i njohur qe ne t&drejten romake, kur nocionet juridiko-teknike arriten shkallen me te larte te persosmbise. Emertimi e drejte civile, n& nje menyre, rrjedh prej fjales latine ius civiles qe rregullonte marredheniet midis qytetareve romake. S h i u a r historikisht, edhe pse per nga emertimi esht& me Gale te nj3ta e drejta civile, nuk do te thote se, kuptimi i te drejtes civile apo permbajtja e t& drejtes civile historikisht eshte e njejte qe nga e drejta romake. PEr shkak se vete shkalla e zhvllimit te marredhenieve ekonomike, respektivisht dinamika e zhvillimit ekonornik tE nje shoqerie i ka &en& permbajtje te re te drejtes civile, andaj e drejta civile ne rastin tone, e ruan kontinuitetin e emertimit, por sigurisht me nje permbajtje te re. Emertimi e drejte civile eshte shume i perhapur dhe si i tille eshte b b e tradicional dhe kjo eshte njera nder arsyet qe ruhet apoi qe perdoret te ne emertimi e drejte civile. Lirisht mund te thuhet

' VedriS, M. dhe KlariC, P. Grodonsko Prmo, Narodne Novine, Zagreb, 2003, fq. 5.

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

. .

1,

se, pa marre parasysh se cili ernertim perdoret ne literature, asnjeri prej tyre nuk mund ta pasqyroje pemlbajtjen e plot te se drejtes civile. Ne shtetet e Evropes te sisternit kontinental, per shembull, ne France, Gjermani, Itali, Zvicer, Slloveni, Kroaci, kjo fushe emertohet me emrin: E drejta civile. Ne ne Kosove krijojme legjislacion i cili do t& jete kompatibil me te drejten evropiane, andaj eshte mire qe te ruhenemertimet edhe ne nivel te degeve te se drejtes. Emertimi e drejta pasurore e ka burimin nga definicioni i vet&t& drejtes civile, ku thuhet se, e drejta civile rregullon rnarredheniet shoqerore me karakter pasuror. Andaj,. perkrahesit e ketij emertimi theksojne se, kjo dege e se drejtes duhet te quhet e drejte pasurore, si emertim me i drejte me subjektin e marredhenies juridiko-civile. Emertimi e drejte pasurore mund te konsiderohet me permbajtje shume te gjere, n& qofie se nocionin e pasurise e kuptojme gjeresisht, ku perfshihet edhe e drejta civile, edhe e drejta tregtare, dhe disa te drejta tjera. Ne anen tjeter, nocioni i pasurise mund te jete edhe me i ngushte se sa qe Eshte objekti i te drejtes civile, qe do t& thote, mos te perfshihen te drejtat jopasurore, te cilat sipas t& drejtes p6zitive gezojne mbrojtje nga dispozitat e te drejtes civile. Ne disa vende, civilistet Fete lende e emertojne e drejte pasurore, por duke percaktuar apo pErkufizux permbajtjen e lendes, ose duke i vene te dy emrat: e drejte civile (e drejte pasurore). Emertimi e drejta private eslrte rnjaft i perhapur dhe eshte i lidhur drejtperdrejt me ndarjen e te drejtes ne iusprivatum dhe iuspublicum qe ishte karakteristike ne te drejten romake. Ne gjulie te ndryshme njihet si ne vijim: ne gjuhen angleze: private lae, ne E gjuhen frenge: droit prive, ne gjuhen germane: privatrecht, n gjuhen italiane: diritto private. Nese pranohet ky mendim lidhur me te drejten private del se kuptimi i saj eshte teper i gjere, aq me teper kur ekziston edhe definicioni se, e drejta civile eshte dege e te drejtes private. Pra, e drejta private Cshte ndare ne me shume dege te se drejtes dhe si e tille ajo duhet te perdoret vetem si sinonim per te drejten civile. E drejta civile eshte pjese e te drejtes private. Ne te drejten private, perveq te drejtes civile, bejne pjese edhe e drejta tregtare, e drejta e pronesise intelektuale - e drejta e autorit dhe pronesia industriale, e drejta e kompanive, e drejta e punes, e drejta familjare, etj. Lidhur me emertimet e te drejtes civile konsiderojme se, ato kane qellimin e perbashket, por eshte veshtire te jene precize ne nivelin e kerkuar. Lexuesi nuk duhet t& shqetesohet kur kete lemi ne literaturen juridike do ta has&me emertime t&ndryshme. Emertimin e drejta civile, ne rend te par4 e kemi pranuar ketu per shkak te objektit tE saj, por edhe per shkak te tradicionalizmit. Me tt! drejte thuhet se, juristet qe menen me kete hshe t&se drejtes, quhen civiliste6. Andaj, emertimi i kesaj lemie eshte me drejte tt! quhet e drejta civile.

.? L , :

... I<

d
, ;
<.

Martin VedriS dhe Petar KlariC, vepra E cituar, fq. 5

HI. OBJEKTI, PARMET DHE SISTEMI I SE DREJTES C M L E

11.1. OBJEKTI I SE DREJTES CIVILE
Objekti i te drejtes civile paraqet nje geshtje te kontestueshme. Kur behet fjale per objektin e te drejtes civile nuk ndihmon edhe vet&fakti se, e drejta civile eshte njera nder deget me te vjetra dhe me te persosura te drejtesise. E drejta civile studion mmedheniet juridiko-civile. Pra, eshte teresi normash juridike-civile, me te cilat rregullohen marredheniet shoqerore me karakter pasuror. Nje veshtiresi e posagme eshte te percaktohet se cili eshte objekt i normave juridiko-civile. Cili rreth i mmedhenieve shoqeroreeshte objekt i te drejtes civile. Ne literature thuhet se e drejta civile eshte te&i e rregullave juridike me te cilat rregullohen ato mmedhenie shoqerore ne te cilat njerezit hyjne lidhur me sendet, berjet, ose pasurite7. Ne pyetjen q'eshte objekti i s&drejtes civile, jepet pergjigjja: "objekt i marredhenieve juridike-civile jane sendet, berjet dhe pasuria lidhur me te cilat subjektet hyjne ne ato mm&dh&nie"8. E drejta civile perfshine teresine e normave juridiko-civile. Mirepo, eshte teper veshtire te percaktohet saktesisht se, cili eshte objekt i ketyre normave juridiko-civile. Ne teori thuhet se, objekti i te drejtes civile jane marredheniet shoqerore me karakter pasuror, si dhe mmedheniet tjera shoqerore qe fillimisht nuk kane karakter pasuror, por ne instance te fundit edhe ato mund t&shprehen ne vlere pasurore. Per te drejten civile nuk eshte aspak kontestuese se, shkembimi i vlerave ekonomike dhe te drejtave jane objekt i te drejtes civile. Por, nje veshtiresi per objektin e te drejtes civile paraqet trajtimi i te drejtavepersonale si objekt i te drejtes civile..Ckado t& thote se, kerkohet te behet nje. dallim s e deri ku shtrihen normat e te drejtes civile ne sepse ne kuadh t&te drejtgs personale ben negullimin e qeshtjeve t&karakterit pjese: e drejta familjare, e drejta statusore, dhe ketu ben pjese e drejta e nderit, e drejta e integritetit fizik, e drejta e autorit, qe ndryshe quhen te drejtat e personalitetit. Ne kete drejtim, gjithmone ekziston mundesia qe te paraqiten norma qe rregullojne geshtjet e pemendura ne me shurne dege te se drejtes. E drejta civile eshte dege e se drejtes dhe si e tille ajo negullon mmedheniet shoqerore me karakter pasuror, si dhe disa mmedhenie shoqerore qe fillimisht jane jo pasurore, por ne instance te fundit shprehen si pasurore. E drejta civile edhe pse shpeshhere identifikohet me te drejten private, ajo nuk eshte e njejte. E drejta private eshte dege e se drejtes e cila e rregullon edhe objektin e te drejtes civile por edhe objektin e disa degeve tjera te pavaruara te se drejtes. E drejta private eshte ne lidhmeri te drejte me ndarjen e pergjithshme te se drejtes ne private dhe publike, pra ius publicum dhe ius privatum. Kjo ndarje dallon nga e drejta romake, te bere prej juristit Ulpian (D.1.1.1.2): 'publicum ius est quod ad statum rei publicae spectat, privatum qoud ad singulartlrn utilitatem: sunt enim quadem publicae
7

Po aty, fq. 70. Po aty, fq. 70.

titilia, qudeam privatum", qe do te thote se e drejte publike eshte ajo qe ka te beje me poziten e shtetit, ndersa private eshte ajo e i perket interesave te individeve. ~ z s e n d te e interesit te pergjithshem dhe te

11.2. PARIMET E SE DREJTES CIVILE

Si qdo dege e se drejtes, ashtu edhe e drejta civile, ka parimet e saj te rregullimit. Parimet e te drejtes civile bejneme dije se, ne kuader te objektit te te drejtes civile ka raporte shoqerore me karakter pasuror qe kane karakteristika te perbashketa. Nga fillet e se drejtes, dihet se fjala metode do te thote, rmga me e shkurte psr '3: arritjen e nje qellimi te caktuar. ! Ne teorine juridike, si metoda (parime) te se drejtes civile zakonisht numerohen kater *,. :' metoda @arime), te cilat jane te perbashketa per tere objektin e te drejtes civile. Pra, .3 raportet shoqerore me karakter pasuror qE rregullohen me norma te t& drejtes civile 1 mbeshteten ne keto parime t& se drejtes civile. Keto parime te s& drejtes civile: Barabaresia e paleve dhe barabaresia e vullneteve te tyre ne raportin juridiko-civil; iniciativa e lire e paleve ne lidhjen e puneve juridiko-civile; sanksioni pasuror, dhe qarkullueshmeria e te drejtave subjektive civile. Ne literaturen juridike disa autore flasin p h metoden e te drejtes civile me kater karakteristikat e permendura dhe te bashkuara kumulativisht, quhen karakteristikat e metodes juridiko-civile l o . Ndersa, grupi tjetk i autoreve karakteristikat e metodes juridike i numron si parime E se drejtes civile", dhe kit0 parirne konsiderohen t& pandryshueshme gjatezhvillimit t ~ g j e r t a n i s h ~ mPer. studenet me e qarteeshte qe keto '~ te trajtohen si parime te se drejtes civile, sepse termin parirnet e hasin, si ne deget tjera te se drejtes, ashtu edhe ne institucionet tjera te se drejtes civile, per shembull, parimet e servituteve.

11.2.1. Parimi i barabar&sis& palEve dhe barabarEsisE s& s& vullneteve t& tyre

Parimi i barabaresise se paleve dhe barabaresise se vullneteve te tyre eshte parimi i pare, qe na ben me dije se, palet ne raportin juridiko-civil jane te barabarta dhe vullneti i tyre eshte i barabarte. Ky parim nenkupton se, ne te drejten civile midis paleve gjithmone
Cituar sipas VedriS, M. dhe KlariC, P., vep. e cit., fq. 6. Gams, A. Hyrje n t i drejtin civile, Prishtine, 1972, fq. 46. C

'O

" Vedri?, M. dhe Klarie, P.,vep. e cit., fq. 7.

Gavella, N. dhe te tjere, Teorijske osnove gradjanskog prava, Pravni Fakultet SveuEiliSte u Zagrebu, Zagreb, 2005, fq. 6.

12

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME ekziston koordinimi i vullneteve te tyre, qka nuk eshte karakteristike per te drejten admi~strative,ku kemi subordinimin e vullneteve te paleve. Palet jane te barabarta ne qdo raport juridilco-civil, pa marre parasysh statuset e tyre ne shoqenne konkrete. Sa per ilustrim, mund te jepet njt shembull ku shihet barabaresia e paleve edhe pse statuset e paleve jane te ndryshme. Nje agjustator i cili duhet te lidh kontrate per venien e ngrohjes qendrore ne nje departament te qeverise eshte i barabarte me palen tjeter, i cili mund te jete nje qeveritar dhe ne kete rast ai nuk mund te thirret ne poziten publike. Pra, me rastin e lidhjes se kontrates palet jane te barabarta dhe vullneti i agjustatorit nuk i nenshtrohet vullnetit te qeveritarit, por perkundrazi vie deri te hannonizimi i vullneteve te tyre, qe shpie deri te lidhja e kontrates per kryerjen e puneve ne ate departament. Barabaresine e paleve e parashohin edhe legjislacionet pozitive. Te ne kete e rregullon Ligji mbi Marredhe~et Detyrimeve i vitit 1978, ne nenin 1 1, ndersa ne RM "Ligji per Detyrimet" e i vitit 2001, neni 4. Barabaresia e paleve kerkon kushte te barabarta ekonomiko-shoqerore, sepse ne fakt mund te ndodh qe dikush te pranoje lidhjen e punes juridike, si domosdoshmeri e gjendjes se tij ekonomike. 11.2.2. Iniciativa e lire e p a l k e Iniciativa e lire e paleve qe disa e quajne edhe parimi i dispozitivitetit, nenkupton se, krijimi i marredhenies juridiko-civile lind ne baze te iniciatives se lire te paleve, respektivisht me vullnetin e lire te paleve. Autonomia e lire e vullnetit qe manifestohet permes iniciatives se lirB te paleve, nenlcupton se, palet me vullnetin e vet8 krijojne, ndryshojne dhe i shuajne te drejtat e veta subjektive. Iniciativa e lire e paleve eshte e mundur te drejtohet, si per zgjedhjen e subjektit @ales lcontraktuese), ashtu edhe per zgjedhjen e objektit te marredhesnies juridiko-civil. Kjo do te thote se, pala kontraktuese vet& vendos se, me cilin person do t& hyje ne marredheniet juridiko-civile. Kjo ka rendesi te veqante per shkak se ne t& drejten civile nuk ekziston pergjegjesia penale, andaj palet duhet te jene shume te kujdesshme kur vendosin te krijojne raportet juridiko-civile. Nga kjo shihet se, pala kontraktuese e zgjedh bleresin per te blere nje send edhe pse sendin e ngjashem me kualitete ti! njejta e shesin me shume shites te ndryshem. Pala kontraktuese perveq qe e zgjedh subejktin me t& cilin hyn ne raportin juridiko-civil ai & s h e i lire te zgjedh edhe objektin e manedhenies juridiko-civile. Kjo do te thote se, ai lirshem vendos se qka do te bleje sot, nje televizor, nje frigorifer, apo ndonje send tjeter. Kjo eshte e drejte ekskluzive e autonomise se vullnetit te tij. 11.2.3. Sanksioni pasuror Ky parim nenkupton se, n&rastet kur nuk permbushet marredhenia juridiko-civil ne pajtim me vullnetet e paleve kontraktuese, atehere si mas&paraqitet sanksioni pasuror, qe do te thote, goditet masa pasurore e debitorit, e jo siq eshte ne rastet tjera, personaliteti. Ne te drejten penale, si denim ishte privimi nga liria, ne te drejten familjare do te ishte shkurorezimi, ndersa ne tE drejten civile do te ishte permbushja e obligimit te marre nga masa pasurore e debitorit permes m g e s gjyqesore. Kjo e drejte eshte e garantuar edhe me Konventa nderkombetare, kete shprehimisht e gjejme ne Konventen Evropiane per

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

mbrojtjen e te drejtave te njeriut dhe te lirive themelore, Protokolli n :4, ku ne nenin 1 te r protokollit parashihet se: 'Askush nuk mund te privohet nga liria per te vetmen arsye se nuk eshte ne gjendje te plotesoj nje detyrim kontraktual". Shembull mund te merret rasti kur dikush e humb te drejten e punes per shkak te voneses se avio-transportuesit. Ne kete rast, personi pergjegjes nuk do te burgoset, por do te detyrohet te kompenzoje demin e shkaktuar per shkak te mospermbushjes se obligimit te krijuar ne mes t& udhetarit i cili ka pesuar dem dhe kompanise avio-transportuese. Sanksioni pasuror e ruan ekuivalencen midis pjesemanesve ne raportin juridiko-civil, pra nese njeres pale i zvogelohet masa pasurore ose i shkaktohet dem tjeter, ka te drejte qe nga masa pasurore e pales tjeter te kompenzon demin e shkaktuar ose te kerkoj kthimin e gjendjes fillestare.

11.2.4. Qarkullueshm&ria(bartja) e t&drejtave subjektive civile

., .. ...
. ? i ,

-. *,

:'

Qarkullueshmeria (bartja) e te drejtave subjektive civile paraqet parimin e katert t&se drejtes civile. Me qarkullimin juridik te te drejtave civile nenkuptojme parimin se t& drejtat civile mund te barten nga nje subjelct i se drejtes ne subjektin tjeter. Pra, te drejtat civile-subjektive jane te drejta qe jmE te qarkullueshne. Titullari i t&drejtes mund te bart vetem ato te drejta subjektive civile te cilat i ka edhe vete. Kjo eshte e njohur qe nga e drejta romake, kur thuhej: "nemo ad alium plus iuris transferre potest quam bse possidat', qe do te thote se, "askush ne tjetrin nuk mund te barte me shume te drejta nga ato t&drejta te cilat vet&i disponon", ne qarkullimin ekonomik dhe juridik nga nje titullaf ne nje tjeter. Keto te drejta qarkuuojne nga nje subjekt ne tjetrin ne baze te ligjit, marreveshjeve apo ndonje titulli tjeter juridik. Kjo nenkupton se, pronari te drejten e vet& te pronesise ne baze te ndonje titulli juridik, per shembull, me kontrate t& shitjes ose testament, e barte te drejten e vet ne nje person tjeter. Ne te drejten civile nuk jaie te gjitha te drejtat civile subjektive te qarkullueshme, si bie fjala: te drejtat e personalitetit integriteti trupor. Pra, te bartshme, ne rend te pare, jane te drejtat sendore, si te drejta absolute subjektive. KatEr parimet e te drejtes civile, ne raportin juridio-civil duhet t& shprehen ne menyrt! kumulative, q& do te thote se keto parime nuk mund te ndahen ne menyre te pavamr. Disa parime te te drejtes civile, si per shembull, barabaresia e paleve dhe deklarimi i lire i wllnetit dhe iniciativa e lire, ekzistojne edhe ne t& drejten familjarc (bashkeshortore). Sanksioni pasuror (pronesor) edhe pse eshte karakteristike per te drejten civile, shpeshhere vie ne shprehje edhe ne dege tjera te se drejtes kur kerkohet kompenzimi i demit, si rezultat i ndonje vepre penale apo shkelje tjet'er administrative. NdErsa, qarkullimi i te drejtave eshte parim i ve~ante,sepse kete parim nuk e gjejme n& deget tjera te se drejtes, pra e hasim vetem ne te drejten civile. Barabresia e paleve eshte rrjedhoje e shkembimit te vlerave ekuivalente te mallrave, te cilat vihen ne qarkullimin e lire. Palet duhet te jenete barabarta dhe te ken&iniciative te lire kur bejne kontraktimin e qarkullimit te vlerave me karakter pasuror.

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME 11.3. SISTEMI I SE DREJTES CIVILE

A+**

Lidhur me sistemin e te drejtes civile ekzistojne dy sisterne tradicionale: sistemi institucional dhe sistemi pandekt. - Sipas sistemit institucional, i cili prejardhjen e ka nga juristi i njohur rornak Gaji, e drejta civile ndahet ne tri pjese: 1. Persona (personae); 2. Sende (res), dhe 3. Padi (actiones). Kete sistem e pervetesoi edhe Kodi Civil Francez. Ky kod ne pjesen e pare trajton personat, d.m.th., subjektet e drejtesise, statusin juridik te tyre, pastaj jeten bashkeshortore dhe familjen, ndersa ne pjesen e dyte per objekt ka trajtimin e sendeve, respektivisht te drejten sendore (pronesine). Per dallim nga sistemi institucional, ekziston edhe sisterni pandekt, i cili eshte pervetesuar ne te drejten gjermane, por natyrisht edhe ky sistem prejardhjen e ka nga e drejta rornake, sepse lidhet drejtperdrejt me emrin e Justinianit. Sipas ketij sisten~i drejta civile ndahet ne kater pjese: e 1. Pjesa (e drejta) sendore; 2. Pjesa (e drejta) e obligacioneve; 3. Pjesa (e drejta) familjare, dhe 4. Pjesa (e drejta) e trashegimit. Sistemi i t& drejtes civile ne pergjith&si nenkupton teresine e dispozitave dhe rregullave juridike qe jane te perbashketa per te gjitha deget e se drejtes civile. Ndryshe, kete pjese e qujme pjesa e p5rgjithshme.e se drejt&s civile, ose hyrje ne t&drejt'n civile. Ne kuader te seciles pjeseE se drejtes civile ekzistonteresia e dispozitave dhe rregullave juridike qe rregullojne cbjektin e asaj dege te se drejtes civile: N&t&drejten tone e drejta civile perbehet nga kater pjese: 1. Pjesa e pergjithshme e s e drejYes civile; 2. E drejta sendore, 3. E drejta e detyrimeve, 4. E drejta trashegimore. NB t&drejten tone p& rjashtohet e drejta familjare, e cila paraqitet si dege e pavarur e sistemit tone juridik. Permbajtjen e pjeseve te se drejtes civile me s&miri e prezantojne profesoret Vedri5 dhe KlariC, te cilet shkruajne se, pjesa e pergjithshme e te drejtes civile permban teresine e rregullave dhe parimeve ...13

1 ;

Vedril, M dhe Klnrit. P., vep. e cit., fq. 12.

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

111. INSTITUCIONET THEMELORE TE SE DREJTES CIVILE

Ne te drejten civile ekzistojne shume institute juridike. Me institut juridik nenkuptojme teresine e normave juridike qe rregullojne nje lemi te caktuar. Dihet se teresia e instituteve e perben degen e se drejtes, ndersa tiresia e degEve juridike sistemin juridik te nje shteti. Institucionet rhemelore ne te drejten civile konsiderohen: pronesia; qe eshte karakteristike per te drejten sendore, pastaj kontrata, qe eshte karakteristike per te drejt&ne detyrimeve sipjese e se drejtes civile, pastaj testamenti, qe eshte karakteristike per te drejten trashegimore, si pjese e te drejtes civile. Natyrisht, ne kuader t& te drejtes civile ekzistojne edhe shume institute tjera dhe nen-institute, te cilat ne kuader te ketij teksti do te trajtohen vep e vep.

...
.

IV. E DREJTA DHE EKONOMIA

E drejta dhe ekonomia kane ndikime reciproke. Me te drejte thuhet se: "E drejta n& epoken tone krejtesisht eshte frut i nje pune te vazhdueshme ndermjetesim dhe koordinimi midis interesave te kunderta sociale, gje e dila zhvillohet nga asamblete parlamentare, ajo gjithashtu eshte drut i debatit dhe i lirise se qarkullimit te ideve qe zhvillohen brenda shoqerise". Cdo marredhenie shoqerore behet raport juridik kur ajo marredhenie rregullohet ne menyre juridike dhe sanksionohet juridikisht. Pronesia si institut juridik jo vetem q& perfshine teresine e normave me te cilkat percaktohet perkatesia e sendit dhe autonzimet qe dalin nga kjo e drejte sendore, por titullarit sendi qe eshte objekt i pronesise i ofron edhe vlera ekonomike. Pronesia si e drejte absolute dhe nocion juridiko-abstarkt paraqitet per qellime ekonomike. Kur keto qellime ekonomike normohen me norma te caktuara, atehere pronesia eshte pushtet faktik dhe juridik mbi sendin e caktuar, e ky pushtet titullarit i sjell vlera pasurore ne menyre te drejtperdrejt apo terthorazi. E drejta civile dihet se eshte dege e pavarur e d drejtes, mirepo zhvillimi i saj eshte drejtpersedrejti i kushtezuar nga niveli ekonomik i shtetit. Nje e drejte civile e rregulluar ne menyre te persosur ka ndikim t& drejtperdrejt edhe ne ekonomine e tregut dhe zhvilliiin e saj. Lirisht mund te konkludohet se e drejta dhe ekonomia kane ndikim te ndhsjellte.

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHMK

V. E D N J T A PRIVATE DHE E DREJTA PUBLIKE

E drejta ne pergiithesi ndahet ne te drejten publike(ius publikum) dhe t& drejten private(ius privatium). E drejta publike eshte sistem i normave juridi'ke qe rregullon rnarredheniet midis shteteve apo institucioneve shteterore, pra te keto marredhenie ne rraportin juridik si subjekt paraqitet shteti apo ndonje organizem tjeter juridik. Normat juridike publike personat fizik nuk mund ti dergojne apo mos te permbush sepse meto mbrohen interesat e shtetit. E drejta private eshte sistem i normave juridike qe rregullon marredheniet midis individeve. Normat juridike te karakterit privat mund te ndryshohen -nga subjektet, pra jane norma dispozitive. Ndarja ne te drejten publike dhe te drejten private eshte shume e hershme dhe per kete juristi i njohur romak Ulipiani shkruan se: "E drejta publike &sheajo qe ka t& bejjt! me shtetin romak, ndersa e drejta private &sheajo qe percakton interesat e personave te caktuar." r Ne te drejten publike kemi nenshtrimin e njerz pale nga tjerat ne marredhenie juridike, ndersa ne te drejten private palet jane te barabarta. pjese e s t drejtes qe me tersine e normave Mund te thuhet se e drejta private &shy& juridike civile rregullon marredheniet midis personave te caktuar ne baze te karakteristikes se plote dhe autonomise se vullnetit te tyre. E drejta civile eshte barazi e se drejtes private. Ndersa e drejta publike, poashtu eshte pjese e se drejtes ne pergjithesi qe me tersine e normave juridiko publike rregullon marredheniet e shtetit dhe te tjereve te nvarura nga lcierarkia e strukturave te pushtetit, qe karakterizohet me subordimin e vullnetit. Palet e marredhenievejuridkie nuk jane t& barabarta nt! kete r a t . E drejta publike. rregullon organizon dhe funksionimin e pushtetit.shteteror. Ne kohen me te re; me mbrojtjen dhe kerkimin e respektimit ti te drejtave tenjeriut, edhe ne sferen e te drejtaw civile, duke perfshire edhe te drejten e pronesise si t& drejte themelore te njeriut; e rregulluar me konventa. te shumta nderkombetare ne te cilat aderojne shtetet nacionale, krijohet mundesia qe ndajes ne: e drejta publike dhe e drejta private t'i shtohet edhe nje ndarje plot&suese: E drejta kuazi publike dhe e drejta huazi private. Ne shume r a t e nuk mund t& flitet per t& drejte publike t& pasta apo per te drejte private ne kuptimin e vertet te Gales.

E DRXJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

..

Vl. ZWILLIMI I TE DREJTES CIWLE

VI.1. VESHTRPM I S ~ U R T E HISTORIK R

!, . NI

,: ;.

I
'$

E drejta civile si dege e se drejtes eshte zhvilluar dhe persosur neper shekuj. Kjo e drejte ka qene dhe eshte e varur nga niveli i zhvillimit kulturor dhe ekonomik i nj&shteti. e Zanafillen e Y drejtes civile e hasim edhe para krijimit te shteteve n&kuptimin juridik. Kjo ishte e drejte zakonore, qe rregullonte marredheniet juridike me karakter pasuror. Natyrisht e drejta fillimisht nuk dallonte lemin e te drejtes penale nga te drejtat civile, por me kalimin e kohes u be edhe ky diferencim dhe me vone gjejme rregulla, t&cilat jane ekskluzive pert&drejten civile. Zhvillimi i te drejtes civile vjen ne shprehje me se shumti ne kohen e paraqitjes se mallrave me mundesine e qarkullimit te tyre. E drejta civile, nj&zhvillim t&vertcte e ka ne kohen e t& drejtes romake, ku ne fillim kontratat jane tc'rralla dhe keto kontrata te ashtuquajtura mancipacim jane te karakterit ceremonise religjioze se sa kontrata n& kuptimin modem14. Kjo nuk do te thote se e drejta civile nuk ka ekzistuar edhe ne shtetet me civilizim, sip ishte Greqia e Vjeter, Asiria apo Babilonia. Mirepo kjo Eshte veshtire te provohet ne m&nyreshkencore. Ne nje faze te zhvillimit shoqeroro-historik, sip quhet ndryshe ne literature koha e feudalizimit, e drejta civile perjeton nje stagnim n5 zhvillimin e saj. Te studiuarit e te drejtes civile, qe ndryshe e quajme edhe shkenca civile-juridike, arriti nje shkalle te larte t& zhvillimit ne Rome, qe ne teori njihet me emrin e drejta romake. Ky zhvillim ndodhi gjate shekujve VII dhe XII. Ligji i dymbedhjet tabelave eshte akti i pare ligjor romak i nxjeB nga kolegji dhjet anetare special l i g j d ~ n ~ sPas .t& '~ drejtes romake, disa shekuj me vone, nje zhvillim te konsiderueshem te te drejtes civile, pra edhe te shkences juridike-civile, e kemi ne France dhe ne Gjermani. Ne kete koh6 u paraqiten edhe emra ti? medhenj te juristeve civiliste, te cilet paten n d i k i temadh ne zhvillimin e te drejtes civile. Bazat e te drejtes civile fillet i kane, pra, nga e drejta romake. Me te drejte thuhet se, "E drejta civile bashkekohore ka dale nga e drejta romake, nga kjo edhe emertirni vjen nga itls civile, pra nga te drejtat e qytetareve (romak), dhe n&menyre indirekte nga emri Corpus iuris civilis", e ishte e perbashket p h t& katb pjeset e kompilimit te se drejtes ,%. rornake nga Justiniani Ne France, ne vitin 1804 nxirret Kodi Civil, i cili pati ndikim te madh edhe ne te drejte kontinentale. drejtat civile te shteteve tjer, ne rend te pare, ne shtetet me t& E drejta civile, po ashtu eshte zhvilluar edhe ne ish-hapesiren e Jugosllavise, ku ne vitin 1844 nxirret Kodi Civil i MbreGrise Serbe, i cili nje kohe t& gjate eshte imponuar edhe per rregullimin e marredhenieve juridiko-civile ne Kosove, ndersa nE viset tjera jane zbatuar Kodi Civil Austriak i vitit 1811, (i noveluar me 1914, 1915 dhe 1916), Kodi i Pergjithshem Pasuror i Malit t& i vitit 1888. Zi

l4 l6

Mtl gjeresisht shih: Gams, A. Hyrje ne re drejten civile, Prishtine, 1988, Fq.13-20
Gavella N. dhe te tjer8, vep. e cit., fq. 5.

IS Diero, A. Grozdan~koprovo, Sofie, 2003, fq. 27.

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

Ne Kosove dhe ne Maqedoni eshte zbatuar nje kohe t gjate e drejta e perandorise e otomane nen sundimin e se ciles perandori ishin, ne kete rast vlen te permendet Kodi Civil Turk me emrin Mexhele, i nxjermr pjese-pjese ngavitit 1869 deri me 1876." Ne Kosove, e drejta civile eshte zhvilluar vazhdimisht duke u nxjermr ligje te ndryshme ne faza te ndlyshme historike. Keto ~eshtje hollesisht prezantohen ne pjesen e librit ku behet Gale per Burimet e te drejtes civile ne Kosove. Ne Kosove pas vitit 1999, fillon nje faze e re e zhvillimit te te drejtes civile, ne menyreplotesisht tepavarur se ne fushen e ligjislacionit ashtu edhe ne ate doktrinar(te shkences juridike). Ne kete kohE nxirren ligjet e plota per rregullimin e marredhenieve juridike - civile, ketu mund ti permendim disa ligje me E rendesishme: Ligji per marredheniet e detyrimeve, Ligji per te drejtat sendore, Ligji per trashegimine, Ligji per themelimin e nje rregjistri per t.5 drejtat e prones se paluajteshme. Andaj mund te thuhet se pas vitit 1999 edhe ne Kosove filloi miratimi i njC ligjislacioni civil ne kushte te reja politike, juridike dhe ekonomike. Ligjet e reja mbeshteten n&ligjslacionet civile t&vendeve ti3 zhvilluara ~ v r o ~(Gjermania, Franca i ~ e dhe te SHBA-ve). Ne Kosove jane bere perpjekje te medha qe ligjislacioni i ri te nxirret brenda nje kohe shume t&shkurter per te zevendesuar ligjislacionin civil qe ishte karakteristike per nje sistem juridik krejtesisht tjeter. N& Kosove, sot, e drejta mbsshtetet ne parimet demokratike te shtetit ligjor, ne ekonimine e lire te tregut, ne barabarsine e plote te subjekteve pjesmares ne krijimin e marredhenieve juridike - civile.

,b. .r&
t

....

:'< ,.Jj,

, <., .:>g
* Ijl

>,?

L v\: p ., $

:4.3'. ..

"!$$ J:. . , . .. i:a r. i ? . ~. ..8 ,

,*I

" Gams,

A, vepra e cituar fq. 25

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

VI.2. E DREJTA CIVILE DHE KODIFIKIMET ME TE RENDESISHME NE BOTE

E drejta civile, si dege e vepante e se drejtes qe negullon nje lemi juridike shume
te gjere, kushtezoi nevojen qe te behet kodifikimi i saj. Shtetet me nje sistem juridik te zhvilluar, kaluan nga negullimi parcial i te drejtes civile - me ligje t& vepanta, ne

negullimin e teresishem permes kodeve civile. Keto kode civile manin kontinuitetin e rregullimit juridik te institucioneve te te drejtes civile dhe mundesonin zbatimin e te drejtes civile ne menyre me te lehte. Kodet me te rendesishme ne 'bote numerohen: Kodi Civil Francez i vitit 1804, Kodi i Pergjithshem civil i Austrise i vitit 1811, Kodi Civil Gjerman i vitit 1900, Kodi . .. .. ... . . Civil Zviceran i vitit 1907, Kodi Civil Sovjetik i vitit 1922 dhe shume kode te tjera. .. ,!.., i, . :
1 .

V1.2.1. Kodi Civil (Code Civile) 1804

J .

.~
i ;

:,,~,~

.*.

Kodi Civil (Code Civi1e)eshte kodi me i rendesishem i te drejtes civile. Ky kod eshte nxjerre ne France dhe ka pasur ndikim te madh ne nxjejen e kodeve t&mevonshme ne shtetet tjera. Per nxjerrjen e Kodit Civil nje n d i k i te madh ka pasur edhe vetti. Napoleoni, i cili kerkoi hartimin e ~ o d i t c i v i l . Kodi Civil Francez u aprovua ne vitin 1804 dhe beri rregullimin e marredhenieve juridiko-civile ne nje nivel shume te larte juridik. Kodi Civil mbeshtetjen e vet e ka ne te drejten romake dhe ne te drejten zakonore franceze, por edhe ne te drejten kanonike mesjetare, sidomos per rregullimin e peshtjeve familjare". Kjo ka mundesuar q&t6 ruhet kontinuiteti i kultures juridike franceze. Nga juristet, eshte vleresuar se kodi eshte perpiluar me nje gjuhe te bukur dhe te paster dhe te lehte per ta kuptuar. Kodi Civil u eshte shmangur dh'enies s definicioneve te medha lidhur me institucionet juridike. Kodi njihet edhe ne emrin Kodi i Napoleonif per shkak te rolit qe ai pati ne nxjejen e tij. Napoleoni per CC ka deklaruar: "Kodi Civil ka vlere historike dhe eshte momument i t6 drejtes civile i shekullit XIX". Thuhet se Kodi Civil Francez i vitit 1804 u perfytyma si nj&lloj libri popullor, i cili mund te ruhej n&raft ngjitur me biblen e ~ h t e ~ i s eRendesia .'~ e Kodit Civil ne ndertimin e te drejtes civile ne Evrope erdh! ne shprehje me influencen e tij ne kodifikimet e te drejtes civile ne shume vende te botes. Kodi Civil, edhe sot pas 200 vitesh fomalisht eshte ne fuqi ne France, natyrisht me ndryshime te shumta qe jane pjese e kodit civil. Pjeset dhe institucionet te cilat i negullon Kodi Civil Francez nuk prezentohen ne ketG pjcse, per shkak se ato do te trajtohen ne pjeset tjera te librit, kudo tE flitet per institucionet e ndryshme te te drejtes civile, per shembull, trajtimi i pronesise do te prezantohet edhe nga kendi i Kodit Civil Francez.

Pr0f.dr.s~. Vladimir-Djura Degan, Code Civil: Zbirkarodovo so Znons/venog skupa, Pravni fakultet SveuEilijta u Rijeci, Rijeka, 2004, fq. 15. l9 John Henry Mewman, Tradita e sZ drejtb civile, (The civil lae tradition), perkthim nga Stavri Pone dhe Irena Kola, Tirane, 1993, fq.33.

I8

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJLTHSHME

VI.2.2. Kodi Civil Austriak (KCA) i vitit 1811

Kodi Civil Austriak (KCA) i vitit 181leshte kodi i dyte m5.i rendesishem i cili u nxorr ne fillim te shekullit XIX. Kodi Civil i Pergjithshem eshte miratuar me dt. 01.06.181 1 dhe ka hyre ne fuqi me 01.01.1812. Kodi i phgjithshem civil Austriak, i cili ka hyre ne fuqi me 01.01.1812, dhe me novelat (tri) te vitit 1917 eshte zbatuar ne Kroaci dhe Slloveni deri n& perfundimin e Luftes s& Dyte Bot&ore (1945)~'. Kodi civil i Mbreterise serbe i. vitit 1844 ishte nje version i shkurtuar i Kodit te pergjithshem civil austriak2'. Edhe ky kod mbeshtetet ne parimet e te drejtes romake, dhe eshte s h h & me nje gjuhe te kuptueshme. Kodin e Pergjithshem Austriak e karakterizon sistematizimi i qarte. Kodi Civil Austriak esht& zbatuar edhe ne territoret e ish-~u~osllavis&~~. t& Mund thuhet se dispozitat e tij si rregulla te te drejtes civile mund te zbatohen edhe sot, kjo do t& thote edhe ne ~ o s o v enen disa kushte te caktuara. Pra, formalisht nuk perjashtohen t& , zbatuarit e rregullave juridike te Kodit Civil Austriak, n& mungese dhe ne pajtim me legjislacionin ekzistues.

:.., ! ,. .:.-,. . ,r ;$ :: ;:?. e t .<,OX V . ., , :. ;a 9

.v
v! .!$7, "L$, ::

,;ti ,a g
. ..

VI.2.3. Kodi Civil Gjerman (KCGJ) 1900

Kodi Civil Gjerman (KCGj) si kod me bashkekohor, per shkak se u nxorr gati 100 vjet pas Kodit Civil Francez, degjesisht ne vitin 1900, permban edhe shume institucione juridike, te cilat nuk i njihte Kodi Civil Francez. Edhe Kodi Civil Gjerman konsiderohet veper e madhe kodifikuese. Edhe Kodi Civil Gjerman ka pesuar ndryshime dhe plotesime te shumta. Kodi Civil Gjerman pati ndikimin e vet ne nxjenjen e kodeve dhe legjislacioneve civile te shume shteteve tjera. KCGJ ose BGB perbehet prej pese librave ku secili ka te beje me geshtje te caktuar: Libri I Pjesa e pegjithshme dhe e drejta sendore, Libri I1 Detyrimet, Libri Il E drejta e pronesise, LibriIV E drejta Familjare dhe l Libri V E drejta trashegimore.

I .

.
,

,
,

,,

.." , .
il-.% , <d

,, ,.?

;%.
.ST I .

2).

-.

20

'' Po aty, fq. 16.

2 '

Prof.dr.sc. Vladimir-Djura Degan, vep. e cit., fq. 15.

Me gjeresisht shih: Gavella, N., vep. e cit., fq. 42.

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

VI.2.4. Kodi Civil Zviceran (KCZ) 1907 Edhe Zvicra, krahas shteteve tjera te Evropes, beri kodifikimin e te drejtes civile. Kodi Civil i Zvicres eshte aprovuar ne vitin 1907. Ne Zvicer, pjesa e te drejtes civile detyrimet jane rregulluar me kod te vepante, qe nuk eshte karakteristike p& shtetet tjera. Kodi mbi Detyrimet i Zvicres, eshte miratuar ne vitin 1911. Kodi civil zviceran pati ndikim ne nxjerrjen e kodeve te shteteve tjera, dhe lirisht mund te thuhet se Kodi civil turk i vitit 1926 eshte nje kopje e Kodit civil zviceran. Kodi civil zviceran eshte i recituar edhe nga Brazili (1916), etj. Kodet civile, per shkak te zhvillimit te ekonomise se tregut, kane pesuar ndryshime dhe plotesime. Paraqitja e institucioneve te reja kerkonte qe te rregullohen me dispozita plotesuese. VI.2.5. Kodi Civil i Shqiplrisi: (KCSH) 1929 Kodi Civil i Shqiperise (KCSH)u nxorr ne vitin 1929, kohe qe i perket MbreErise se Ahmet Zogut, dhe eshte i inspiruar nga Kodi Civil Francez, Italian dhe ai 2viceranZ3.Ky hollesishm~. kod mundesoi te rregullohen marredheniet juridiko-civile n&menyre me t& MirEpo, me ndryshimet ne sistemin juridik te Shqiperise krijohet nje legjislacion tjeter i pavarur i Shqiperise pas vitit 1945 per t& dalur ne sisternin e ri juridik te pas-viteve 1990 dhe te nxirret nje kod i ri civil qe konsiderohet mjafi modem. Kodi i ri Civil i Republikes se Shqiperise eshte miratuar ne vitin 1994 dhe hyri ne fuqi me date 29.07.1994. Ky kod esht&i ndare ne disa pjese, pra subjektet e se drejtes, te drejten sendore (pronesine), te drejten e detyrimeve, te drejten e trashegimit. VI.2.6. Kodi Civil Italian (KCI) 1942 Italia, si dhe shtetet tjera, nxori Kodin e vet civil ne vitin 1942. Ky kod permban rreth 3000 nene. V1.2.7. Ligji per Detyrimet i Kosovls. Ligji per detyrimet i Kosoves, edhepse eshte i miratuar nga Kuvendi i Kosoves ai ende nuk ka hyre ne fuqi per arsye se nuk eshte nenshkruar nga Perfaqesuesi Special i Sekretarit te Pergjithshem t& Kombeve te Bashkuera (PSSP). Ky ligi bazen e ka ne Ligjin mbi detyrimet te vitit 1978 dhe ne te drejten Gjermane. Ligji per detyrimet i Kosoves eshte i ndare ne dy pjese: Pjesen e pergjithshme dhe Pjesen e vepant. VI.2.8. Ligji p l r Detyrimet i RepublikiGs s&Maqedonisl! i vitit 2001 Ligji per detyrimet i Maqedonise eshte miratuar ne vitin 2001. Ky ligj &sht&i mbeshtetur ne ish-Ligjin p h detyrimet te vitit 1978, i cili i rregullonte mimedhenit e detyrimeve ne nivel federativ.
2'

Juliana Fuga (Latifi), E Drejta Civile: Pjesa e Pergjithshme, Tirane, 2000, fq.

22

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PBRGJITHSHME

VII. E DREJTA ClVILE NE SISTEMIN JZTRIDIK COMMON LAW

Ne te drejten e sistemit juridik anglo-sakson ndryshe quhet edhe common law, e drejta civile mbeshtetet ne sistemin e precedenteve gjyqesore. Gjykatesi, sipas ketij sistemi, vendimin e vet per qeshtje civile e bazon ne vendimet gjyqesore, ne rastet e gjykuara. Ky sistem juridik, pra, eshte i dallueshem nga ai i sistemit juridik kontinental. Sistemi juridik common law eshte paraqitur ne Angli dhe ka depertuar ne vendet tjera te botes, te kolonizuara dhe te influencuara nga Britania e Madhe. Te vendosurit e qeshtjeve juridike civile, duke u mbeshtetur ne rastet e gjykuara (case lae), kerkon nga gjykata qe vetem te zgjidh rastin konkret. Rastet e gjykuara ne sistemin common law paraqesin burimin kryesor te se drejtes civile. Perveq rastit te gjykuar (case lae), si burim i se drejtes eshte edhe statute lae, qi! eshte f o m e e legjislacionit qe nxirret nga organet ligjdhenese per te rregulluar ndonje qeshtje juridiko-civile, ndryshe nga ajo q&njihet ne praktiken gjyqesore, ose qe kerkon rregullim te veqante. Ne sistemin common law nuk kemi kodifikimin e te drejtes civile (private). Sistemi juridik common law eshte mjaft i perhapur sot ne bote. Ate e kemi ntt Angli, SHBA, ne Kanada, ne Australi, ntt disa shtete te Afrikis, Azise, etj. Ne disa shtete qe i takojne sistemit juridik common law, siq jane SHBA-te dhe Kanadaja, ekzistojne shtete, respektivisht rajone, te cilat kane kode civile, pra e rregullojne te drejten civile sipas sistemit juridik kontinental, p.sh. Luisiana, Kuebeku, etj. Autoret kane krahasuar sistemin jurdik kontinental me ate Common Law p h te treguar dallimin egzistues midis tyre, por edhe perparsite dhe dobesite e njerit apo tjetrit sistem jurdik.

VIII. UNIFIKIMI I TE DREJTES CIVILE NE EVROPE

VIII.l. E drejta civile dhe Bashkimi Evropian
Te ndertuarit e nje Bashkirni Evropian (BE) modem eshte thuajse i parnundur pa nje te drejte civile te kodifikuar ne menyre q i k e per tere shtetet e Bashkimit Evropian. Kjo mundeson qarkullim te lire te vlerave pasurore, ajo qe quhet qarkullirn i lire i mallrave dhe sherbimeve. Kodi civil Evropian eshte i kushtezuar nga s h m e shkaqe qt! e b+e jeten ne vet hapesiren e BE-se. Deetaizmi i te drejtes civile nacionale dhe shkuarja e saj drejt evropianizimit eshte parakusht per nje baze, jo vetem ekonomike, por edhe te vet qytetareve te Bashkimit Evropian. Autoret konsiderojne se evropianizimi i te drejtes civile eshte i rnundur, aq me pare kur ka qene i suksesshem dekantonizimi i te drejtes civile ne Zvicer, dhe ne kete menyre

mund te realizohet edhe denacionalizimi (i te drejtave nacionale) i t& drejtes private Evropianizimi i t&drejtes (civile) dhe krijohet evropianizimi i t&drejtes civile civile eshte i varur edhe nga niveli edukativ (arsimor) i njohjes se te drejtave private nacionale, sepse ne kete menyre hapet perspektiva per nje te drejte unike (te perbashket) dhe te pranueshme per te gjitha shtetet e BE-se. Te drejtat e shteteve edhe sot kane shume elementet te perbashketa, por ajo eshte m& e dukshme ne nivel te sistemeve juridike, pra shtetet e sistemit kontinental dhe shtet e sistemit juridik common Iae. Unifikimi i te drejtes civile ne Evrope ,do te beje te mundur heqjen e kolizionit te ligjeve ne hshen e te drejtes civile.Te meret vetem zotesia deliktore e personit fizik .

.,

..
~

i.

, *'
.A<

i, :

...

; , . l

,i' , ~

.;!

y
_,,'Pi 5a.

IK. MARR~DF&NIETE TE DDP~EJTES CIVILE ME DEGET T ~ R TE SE DREJTES A

IX.l. E Drejta Civile dhe E Drejta Familjare

E drejta familjare ishte pjese e se drejtes civile. Sot, e drejta familjare eshte ndare nga e drejta civile si dege e pavarur e se drejtes. Kjo vlen edhe p& te drejten tone. E drejta civile (ose pasurore sip e quajne disa autore) dhe e drejta familjare, edhe pse kane ngjajshmeri prapeseprape ato dallojne ne mes veti edhe p h kah objekti e edhe perkah metoda. Ket&, ngjajslmeri e kushton fakti i ekzistimit te pronesist! se pbbashket te bashkeshorteve. Per dallim nga E Drejta Civile E Drejta Familjare, ka per objekt s t u d i i nje lemi krejtesisht tjeter te marredhenieve shoqerore, keto marredhenie jane jeta bashkEshortore dhe farnilja, te cilat ekzistojne ne pdo shoqeri njerezore. 25 Ndersa e drejta civile ekziston n& shoqerine n& te cilen ekziston nje sistem i caktuar ekonomik, gjegjesisht ne sistemin ku ekzistojne raportet e mallrave, ndersa e drejta familjare ekziston ne pdo shoqeri, pka do te thote se e drejta familjare i paraprine te drejtes civile. E drejta familjare jo vetem qe dallohet nga e drejta civile per kah objekti sip permendem, por ka dallime edhe ne metoden e eegullimit. Ne te drejten familjare ekziston sanksioni tipik shkeputja e dhunshme e lidhjes juridike (marteses). Nuk ekziston sanksioni pasuror ose qarkullueshmeria ne martese dhe familje. Por edhe perkunder dallimeve, duhet pranuar se ndemjet te drejtes civile dhe asaj familjare ka lidhje gjegjesisht pika takuese. Andaj do t& permendim se ku qendrojne keto pika te perbashkta. Shume marredhenie familjare jane te karakterit ekonomik (per
" Eerro, Franz, La denationalization du droitprive dans L'union Europienne, L'Europianisotion du droii privi, Edition Universitaires Fribourg Suisse, 1998, fq. 24. 25 Hariss Teitelbaun, Family Lo6 (Second Edition), Aspen Lae Busines, Nee York, SHBA, 2000, fq. 6.

. . . ~. >

, .
.? ;, . i '
~

... , . ,.
.

,*A ,

'

. ~. . .
..

24

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

shembull) regjimi pasuror i bashkeshorteve, obligimi per mbajtjen e disa antareve te familjes, psh. Emijeve, gjegjesisht prindewe. Keto jane te ashtuquajturat marredhenie familjare bashkeshortore - pasurore. Keto marredhenie rregullohen sipas parimeve te se drejtes civile, ne pjesen e vete me te madhe hyjne ne te drejten civile, e sipas luijimit te tyre jane fafimljare-juridike. Nga ana tjeth nje dege nje dege e se drejtes civile - e drejta trashegimore ka lidhje shume te ngushta me te drejten familjare. Ne mes te drejtes civile dhe famijare lidhje , ngjajsheri t&pjeserishme ekziston edhe ne metoden e rregullimit, sepse barabarsia e paleve dhe iniciativa e lire, krijirni i marrdhenieve juridike me marrveshje te barabarte wllnetare qe ekziston ne te drejten civile, ekziston edhe ne te drejten farniljare (te kurorzimi). Por ketu mungon parimi i sanksionit paswor dhe ai i te qarkulluarit te te drejtave, te cilat i kemi ne te drejtgn civile.

IX.2. E Drejta Civile dhe E Drejta Administrative

Ne-rend te pare duhet theksuar se e drejta civile dhe ajo admilistrative jane dy degd t e vjetra te drejtesise. Por keto jane dy dege (lende) t5 kunderta si perkah objekti ashtu edhe perkah metoda e rregullimit te saj. Te drejten civile e karakterizon metoda e barazise se paleve, koordinimi i vullnetit te tyre bashke me sanksionin paswor dhe qarkullimin juridik. T&drejtEn administrative karakterizon metoda e nenshtrimit te palwe-subordinacionit te lyre bashke me sanksionin personal pa marre parasyshe intensitetin e ketij sanksioni. E perbashket per keto dy lend& mund te ltonsiderohet ajo se edhe njera edhe tjetra rregullojne nje leme te njejte ti5 jetes. shoqerore-marredheniet ekonomike - me konkretisht e drejia administrative rregullon nje lloj te marredhenieve pasurore. E drejta administrative rregullon shume lemi qe dikur i rregullonte e drejta civile (private) si psh. shkollimi fillor i oblig~~eshem, mbrojtjen shendetesore etj, per t& cilat ekziston nje mori dispozitash qe luyesisht kane karakter jwidiko-adrninistrativ. Disa marredhenie rregullohen - te shprehemi ashtu - ne menyre te kombinuar, dmth. edhe me dispozitat e njeres dege edhe me dispozitat e deges tjetb. Kjo kushtezon lindjen e pyetjes qeshte natyra e marredhenies'pasurore - juridike e rregulluar ne kete menyre - a eshte e karakterit civil apo administrativ. Sipas mendimit te disa autorve kjo detyre do te percaktohet ne baze te asaj se cili parim ka ardhe me shume ne shprehje. Nese numri kryesor apo me i madh i elementeve rregullohen civilo-juidikisht psh. nese marredhenia lind me kontrate ne baze tt! dispozivitetit te lire te paleve, atehere marredhenia do te fiton karakterin civilo-jwidik @sh. qmimi i mallit apo sherbimi vertetohen me pjesmanjen e organit shtetror ose kontrata hyp ne fuqi atehere kur te meret pelqimi nga organi shtetror).
A. Gruppe fq.41

....:.: , 1 . ....L.. .(..; .,,

.(

..,

I...

3,
.:. + ,,?

:, R, .

,&,, ,rq:
~

,:&:

.8+. a,.>. , . ,

>*f!i

. ,.. . .
. .

Percaktimi i karakterit te marredhenies eshte me rendesi nga se prej saj varen shume qeshtje procedurale juridike - p.sh., cila gjykate eshte kompetente per giykimin e kontesteve q& lindin ne mes paleve te. ketyre marredhenieve - kontesti civil - apo administrativ.

E DW.IT.4 CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

IX.3. E Drejta Civile dhe E Drejta e P u n 5
Dikur rnarredheniet e punes i rregullonte e drejta civile. Sot e drejta e punes eshte dege e pavarur e se drejtes e cila eshte formuar ne fillim (gjate) shekullit XIX si rezultat i intervenimit me te madhe te shtetit ne rregullimin e rnarredhenieve te punes. Keshtu qe, te ne (e edhe ne disa vende te tjera) marredheniet e punes i rregullon e drejta e punes si dege e vepante e drejtesise. Marredheniet e punes dikur rregulloheshin nga e drejta civile sepse kjo i konvenonte klases sunduese - kapitaliste, nga shkaku se i mundesonte t& eksploatonte me lehte klasen punetore::. sepse nuk ekzistonte kurfar-marreveshie ne baze te barabarsise sepaleve, sepse mjetet e prodhirnit gjindeshin ne duart e nje personi dhe kjo mundesonte eksploatimin e punetorit. Me intervenirnin e shtetit kerni nje varg dispozitash administrative - juridike (mbi rrogat minimale, rnbi kushtet e punes, mbi mbrojtjen sociale dhe shendetesore t&puntorit etj.) perbejne nje sistern te vepante dispozitash. Por edhe pse peshtjetqendrojne keshtu sip i permendern, vet&fakti i pagimit te ekuivalentit per fuqine punetore, qofte ne forme te meditjes, qofte ne forme te pjesemarjes ne fitim (tek ne) eshte ne esence e karakterit civil-juridik, e nga kjo del edhe lidhja e te drejtes civile me te drejten e punes.

'I;.

. ,~. . ,: ., . , .~ . . ,

~.

IX.4. E Drejta Civile dhe E Drejta Tregtare

E drejta tregtare paraqet nje teresi te pavarur qe ka dalur - buruar nga e drejta .. . civile. E drejta tregtare, sot, konsiderohet dege e p a v m e se drejtes26 ne s~stemin tone juridik. Ne kushtet e sotit e drejta tregtare eshte lende qe rregullon marredheniet pasurore ne rnes personave juridik tregtar. E drejta ekonornike ne ate pjese me te cilen rregullohen marredheniet kontraktuese, e edhe pergjegjesia materiale ne esence eshte e drejte detyrimore. Mbrojtja e ketyre subjekteve realizohet permes gjykates speciale. E drejta civile ka pika takuese ose eshte pike mbeshtetese e shume degeve tjera, pra, edhe e te Drejtes Tregtare. Shurne rregulla me te cilat rregullohen marredheniet qe bejn? pjese ne te drejt&ntregtare, jane rregulla juridiko-pasurore.Normat e te drejtes civile,ne mungesen te dispozitave nga e drejta tregtare ,zbatohen edhe ne fushen e te drejtes tregtare . Sot e drejta civile zgjerohet edhe ne objektin e gjertanishem te se drejtes tregtare sepse tani na paraqitet ne shume vende kodifikirni i te drejtes detyrimore, d.m.th., nxirren ligje te vepanta per rregullimin e detyrimeve - kontratave te ndryshme. Edhe Kosova ka nxjermr Ligjin mbi detyrimet(2004), i cili pervep tjerash rregullon edhe ato kontrata qe deri tani jane quajtur edhe si kontrata tregtare dhe jane mesuar ne te drejten tregtare, si psh. kontrata rnbi kontrollimin e mallit, shpedicioni, kontrate per licencen, etj. Ne Republiken e Maqedonise eshte miratuar Ligji per ~et~rimet", i rregullon edhe ato cili kontrata te cilat deri tani jane quajtur si kontrata tregtare.
-

Nikolovski, Aleksahdar, Trgovsko pmavo, Shkup, 2000, fq. 9. 27 Zakon za obligacionite odnosi, Sluiben vesnik na RM, nr. 181200 1
26

E DREJTA CIVILE 1 - PJESA E P~~RGJITHSBME

Nga kjo del se shumica e rregullave qe vlenin per qarkullimin e teresishem te mbeshtetur ne rregullat e se drejtes civile do te vleje edhe per qarkullimin ne mes subjekteve tregtare.

IX.5. E Drejta Civile dhe E Drejta NdErkombEtare Private

E drejta nderkombetare private & s h edege e pavarur e drejtesise e cila percakton zgjidhjen e kontesteve te lemit juridike paswar, te cilat marredhenie juridike pasurore permbajne elementin e huaj. Te nje marredhenie juridiko - pasurore elementi i huaj, si percaktues i kompetences ligjore, mund te paraqitet te palet e marredhenies juridike civile (ne subjekt), pastaj te vet objekti, pm sendi ka prejardhjen nga nje shtet i huaj, ose ne vet permbushjen e detyrimit, p.sh pagesa apo kryerja e pun& te behet ne nje shtet tjeter. Ky element i huaj te marredhenia juridike civile mund te pataqitet: ne subjekte, objekt apo detyrime(veprimet). Marredheniet juridike civile (pasurore)qe krijohen ne Ekonimine e tregut me liri te plate te qarkullimit t& mallerave dhe te njerzve, jane t& kushtezuar q& kontratat te lidhen edhe midis personave te shteteve te huaja .N&keto r a t e duhet te dihet e drejta civile e cilit shtet do te zbatohet ne keto raste. E drejta nderkombetare private nuk jep dispozitat e veta te veqanta materialo juridike per rregullimin e marredhenieve, por vendos (pkcakton se cilat prej normave ekzistuese te se drejtes civile, te njerit apo shtetit tjet& do te zbatohen ne r a t i n konkret, gjegjesisht ne marredhenien e dhene. Nga vet fakti se e drejta nderkombetare private percfikton se e drejta civile e cilit shtet d o te zbatohet per rregullimin e kontesteve t6 hapura, tregon edhe lidhjen e kesaj dege me te drejten civile. E drejta nderkombetare private dikur ka qene ne kuader te se drejtes civile. Elementi i huaj ne lidhje me: palet; objektin; veprimin eshte percaktuar se cila e drejte do Y zbatohet ne kontestet eventuale : e Tejkalimi i zbatimit te jurisdiksioneve te shteteve te ndryshme per zgjedhjen e qeshtjeve juridike - civile, mund ti! gjindet ne marreveshjet e ndryshme 28 biraterale dhe multilaterale per zgjidhjen e qeshtjeve juridiko-civile me element te huaj, ose duke bere unifikimin e te drejtes civile ne Evrope dhe me gjere.

.,
,

: .
3 .

;. ,,~: ..

.;.
; ,

.'.':-. ::%$
:r:
< _ i

a.

it
,.. : c

*,. :.

3;

. t. "rl p .' - <*:; ,"..

.,

,?

i;

. . ..

.
,

... ..
1, '.

. , .... .. , . ,.. . ......:. J:,P

,:t

i , ; .= . ,

r*. 'il
;"*,

a . .J?.

+,c & .
,

28

Me gjeresisht shih: Fran~esko Golgano, E Drejta Private, Hyrje -pronesia, Tiran*, 2003, fq. 22.

X. NDARJA E NORMAVE JURIDIKE

Nome jurdike , konsiderojrne ate rregull te sjelljes dhe per rnos respektirnin e saj egziston sanksioni. Normat juridike sipas perrnbajtjes, ndahen ne: ndaluese, obliguse dhe autorizuese. Normat ndaluse jane ato norma te cila ndalojne ndonje berje apo rnosberje. Normat juridike ndaluse jane karakteristike per te drejten penale. Personat te cilet nuk i respektojne normat ndaluse bejne vepra penale te cilat jane te denueshme ne baze te ligiit . -penal. Normat obliguse jane ato norma juridike te cilat dedikojn? personinqe te ndermer. ndonje veprirn t e caktuar. Normat juridike obliguse jane karakteristike. per te drejten : administrative. Normat obliguse krijojne raportin e subordinimit te paleve. ; . Normat autorizuese jane ato norma juridike t& cilat personin e autorizojne te ndermar apo : . rnos te ndermar ndonje veprirn te caktuar sipas ketyre normave vet personi vendos p h ..i: lidhjen apo rnos lidhjen e ndonje kontrate. .. . Normat autorizuese jane karakteristike per te drejten civile. E drejta civile rnbeshtetet ne r . vullnetin e lire te paleve. Keto norma juridike rnundesojne ne krijimin e rnarredhenieve juridike ne baze te koordinimit te vullnetit te paleve. . Normat sipas efektit juridik ndahen ne:irnperative dhe dispozitive.Normat dispozitive ndahen n&normat e verteta dispozitive dhe n&normat plotesuese dispozitive.Normat juridike imperative jane ato norma te cilat palet nuk mund t'i ndyshojne dhe rnosrespektimin i tyre shkaktojne pavlefshmerine absolute te rnarredhenieve juridike. Dispozitat deklaratore- kur ligji deklaron p.sh.( pasurine qe kane realizuar bashkeshortet gjate marteses eshte7'pasuriae tyre e perbashket". Normat interpretuese: k u tregon se qka quajrn banes&,toke bujqesore etj. Dispozitat direktive-kur tu drejtohemi subjekteve-organeve shteterore qe e zbaton ligji.(ligji rnbi trashigirni). Dispozitat konsultativefiur thot eshte e obligueshme te ekziston data e testamentit).

.,

E D W J T A CIVILE I - PJESA E ~'~~RGJLTHSHME

XI. HNTEWRETIMI I NORMAVE JURIDIKE

Zbatimi i ligjit eshte baze per sundimin e ligjit ne qdo shtet. Shteti ligjor, konsiderohet ai i cili mundeson qe zbatimi i ligjit te jetesohet nga qytetaret dhe te mbrohet nga gjyqesori. Ligjet nga njehere nuk jane aq te qarta qe te zbatohen leht. Per kete kerkohet edhe qartesimi i tyre qe ndryshe quhet edhe interpretimi i ligjit. Interpretimi rrjedhe prej fjales latine - interpetere qe dote thote sqarim, shpjegim, etj. Interpretimi dallohet nga plotesimi i ligjit sepse me kete zgjerohet-shtohet teksti i ligjit. Interpretimi duhet dalluar edhe nga zbatimi i rregullave juridike. Per interpretimin e ligjeve nje rol te rendesishem ka edhe shkenca juridike civile, e cila merret edhe me interuretimin e te dreites ~ozitive. Nevoja per interpretim rezulton nga fakti i mospersosjes se gjuhes me t& cilen ligjevenesi sherbehet dhe n& shumelloishmerine e maredhenieve iuridike - civile te cilat normat duhet ti rregullojne. Kodifikimi i plot& nuk eshte ne gjendje te rregulloje ne menyre te plots marredheniet juridike - civile, ndersa kur mungon kodifikimi i plot& gjendja ne negullimin e marredhes juridike civile eshte edhe me e rends. Interpretirni i drejte i normes eshte kusht i domosdoshmerise per zbatimin e saj te drejte me qka realizohet qellimi per te cilin eshte nxjere edhe vet&norma. Ne doktrine ekzistojne dy teori qe provojne te sqarojne se si n& proceduren e interpretimit zbulohet domethenia e vertete e normes juridike. Keto teori jane: -TEORIA SUBJEKTIVE DHE -TEORIA OBJEKTIVE Teoria subjektive tenton qe duke u kthyer ne kohen kur eshte nxjere ligji te zbulon vullnetin e vertete te ligjevenesit. Me rendesi eshte vetem vullneti i ligjedhenesit qe ne ligj ka ardhur nt! shprehje dhe me interpretim duhet t&gjindet ky vullnet i vertete. Sipas kesaj teorije me rendesi eshte qka ka menduar ligjedhenesi e jo qka mendojme ne sot per ate qeshtje. Teoria objektive e interpretimit paraqitet ne te njejten kohe e njekohesisht me teorine subjektive. PErfaqesuesit e teorise objektive te interpretimit provojne se ligji si ?do fjale e shprehur apo e shkruar ka ate rendesi qe ia ka dhene autori por nuk eshte mas&vleresuese e vetrne ajo se qka ligjevenesi ka menduar por ne ligj duhet kerkuar edhe rendesine objektive aktuale. Sipas kesaj teori kerkohet se te interpretimi jo "qka ka dashur autori i ligjit",por qka ligji don(deshiron, kerkon) sot. Nje perfaqesues i teorise objektive Julius Binder thote: Per vertetimin e permbajtjes dhe suazat e nje norme juridike nuk vjen ne shprehje eksklutivisht pasqyrimi mbi qellimin e saje te cilin ligjevenesi e ka pasur ne kohen e nxjerrjes se tij, por detyra e interpretimit eshte ta kupton normen juridike me realitetin e gjalle me m a r a e n i e t empirike dhe idete
<
A

.. ...,. .
I/ ,

i,.

r i

E DREJTA CIVILE 1 - I'JESA E PERGJITHSHME

e qellirnit te kohes se sotme. Vetem ateher norma juridike rnbetet ne pajtirn me idene e si drejtes, paraqitet si shprehje e te menduarit objektiv. Gjyqetwi nuk eshte "sherbetor" i ligjit porkreator te drejtes i cili duke e interpretuar ligjin shfaqe idete qe perrnban ai dhe te njejtat i vazhdon. E drejta e jone e paraluftes d.m.th. doktrina ka pasur dy drejtirne:Njera eshte mbeshtetur ne vete tekstin e Kodit civil serb i cili ne parag. 8 ka parapare: "Kur ndonje dispozite e Kodit eshte e pa qarte duhet kerkuar"qel1irnin e ligjedhenesit". Pra ndaj duke pas& per baze lcete prof.Ninko Peric mendon:"Nje koncep eshte vetern vullneti qe ka udheheqe ne krijirnin e normes i. jep nocionin(kuptimin)dhe ekzistimin e vertete nga qka edhe drejta e shkruar behet me e rendesishme seajo zakonore". Ndersa Dr. Lazar Markoviqndan mendimin e kundert dhe pranon teorine.objektive te interpretimit sepse ajonmban llogari. rnbi qellirnin dhe detyren e se drejtes si dhe per natyren e saje. Normat e KS nuk munden te interpretohen ashtu siq jane interpretuar ne vitet e 50 te shek. 19 rrethanat jeta dhe e drejta kane ndryshuar. Realisht shiquar keto teori nuk rnund te permbushen qellirnet e interpretirnit. Teorija Subjektive rnbetet ne t& kaluaren dhe ignoion zhvillimin e s& drejtes duke penguar qe ajo tu pershtatet maredhenieve te reja. Teoria objektive- interpreton ligjin pavarsisht nga vullneti i ligjvenesit duke i dhene kuptimin qe del nga teksti i normes sipas kriterve se tanishme dhe mund te sjelle deri te tejkalimi i ligjit dhe deri te nje liri e tepert per gjykatesin i interpreton ligjin sipas interesave te caktuar. Qe te pengohet interpretimi.i pastert objektiv apo subjektiv i nje ligji i cili eshte nefuqi nje kohe te gjate dhe te i cili ekziston nje interval kohe nepemjet nxjerjes dhe zbatimit e domozdoshme eshte q&ligjevenesit me kohe te interpreton duke i ndryshuar normat jo aktuale te cilat jeta i ka tejkaluar.

,. .

.,.: ...
,

,.

:-.~.. .. ~,:.
.#'

-. .

m.1.LLOJET E INTERPRETIMIT
Ekziston shumellojshmera te interpretirnit. Kur nisemi nga subjekti apo organi i cili bene interpretirnin dallojne keto interpretime: 1,Interpretirni ligjor ose legal 2.Interpretirni gjyqesor dhe 3.Interpretirnin doktrinar. Interpretirni ligjor bene organi i cili e ka nxjerur edhe vete normen e cila duhet t& interpretohet.Ka forcen e pergjithshme detyruese dhe jepet ne formen e ligjit. Ai publikohet ne gazeten zyrtare si edhe vet ligji. Interpretirni gjyqesor e bejne gjykatat me rastin e zbatimit te ligjit ne rastet k0nkrete.K~ intemretim vlen vetern ~ erastin konkret dhe nuk eshte i obligueshem per rastet tiera. r Interpretimi doktrinar(i ashtuquajtur privat)qe e bene shkenca juridike ne punirnet shkencore(tekst,monografi, komentar, te vendirneve gjyqesore etj.)nuk e obligojne gjykatesin. Ky interpretirn doktrinal eshte i nje ndihme te madhe per gjykatat nga se koontribuoa te kuptuarit e drejte te ligjit dhe zhvillimit te teorise dhe praktikes.

Interpretimi i ligjeve mund t&jete gramatikor, logjik, sistematik dhe historik. Interpretimi gramatikor eshte faza e pare e interpretimit dhe do te thote sqarim i kuptimit te ndonje dispozite ne baze te analizes gramatikore, ne baze t&rregullave te gramatikts dhe te sintakses. Interpretimi logiik eshte sqarim i kuptimit te dispozites me konstatimin e lidhjes logjike me dispozitat tjerajuridike qe i shfrytezon ligji. Interpretimi historik eshte sqarim i kuptimit te ndonje dispozite, duke marre parasysh rrethanat historike qe ndikuan ne nxjerrjen e asaj dispozite. Inierpretimisistematik eshte sqarim i dispozitave me caktimin e vendit te tij ne tere sistemin e drejtesise. Perveq llojeve te permendura te interpretimit kemi edhe interpretimin e gjere (ekstenziv) dhe te ngushte (restrinktiv). Interpretimi i gjere - Ndodhe atehere kur kuptimi i nje dispozite zgjerohet, prandaj zbatohet edhe ne rastet qe ne tekst nuk jane parapare ne menyre ekskluzive. Interpretimi i ngzishte - ~ s h t i kundert ne qofte se kuptimi nxirret dhe zbatohet e ne.'menyre me te ngushte; ~ s h t rregull se perjashtimet duliet interpretuar ngushte. e ( KRAHASO GAMS FAQE 88)

,.
.
%..,

,,,c;.: ,i. l, . .
<.?a .:*
;i -

.$&

rlr: ~>.,.,, ,!.,..

._ ,

&, ; :
i , .d.,

,...+, !c:zv

,. 7'5, % a
. ,... ..,. .

X I . ANALOGJIA DHE LLOJET

XII.1. KUPTIMI I ANALOGJISE
Analogjia paraqet menyren e zgjigjjes se rasteve ne baze te ngjajshshmerise, kur ekzistojne zbrastesirat juridike. Ne qofte se ne te drejten civile nuk ka dispozite ose rregull ekskluzive, kontesti zgjidhet permes analogjise. Pra, analogjia eshte zbatim i ligjit ne ato raste kur ligji nuk i parasheh, por te cilat jane te ngjashme me rastet q& ligji i parasheh.29 Me analogji juridike nenkuptojme zgjedhjen e nje rasti, qeshtje juridike e ciIa ne baze te ngjajshmerise me ndonje rast tjeter i cili eshte i rregulluar me dispozita. Procesi per interpretimi, gjetjen e kuptimit t& vertet te normes per te zgjedhur nje rast konkret nuk qe gjithmone te jete e sukseshme, Kjo ndodhe edhe per shkak se ekzistojne zbrastinat ne ligj". Nuk eshte e mundur qe ligji t'i parashohe te gjitha . Ecurite mundohen te krijojne asi rastesh qe ai nuk ka mundur ti parashef. Edhe kur ekziston zbrastia ne ligj gjykatesi patjet& duhet te gjen pergjegije nif qeshtjen pashtatur dhe ta gjykon kontestin per t!cilin palet i jane drejtuar. t Sipas nenit 4 te Kodit civil gjykatesi i cili refuzon duke theksuar (permendur) mungesen, paqartesine ose pamjaftushmerine e dispozites ligjore ai bene shkelje te ligjit.. Analogjia eshte zgjerimi i principeve qe gjinden ne ligj per rrastet te cilat me ato jane te rregulluara,qeshtje juridikishte te njejta. Analogjia k&kon lcrahasimin e nje gjendje faktike te pa rregulluar me nje apo me teper gjendejen faktike te rregullave ne ligj qe qojne dri te vertetiminelementive te perbashket

" Gams,

A, vepra e cituar, fq. 92

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME dhe vleresimi i tyre nese ato elemente qe gjendjet faktike qe krahasohen,perputhen - jane te rendesishme per gjykimin e tyre e ajo qka i dallon eshte e parendesishme. X11.2. ANALOGJIA LIGJORE DHE ANALOGJIA JURIDIKE Analogjia ligjore ekziston veEm ateher nese ligji zbatohet ne maredhenie juridike me te cilin ligji nuk ka te beje mirpo kjo maredhenie juridike bhte shume ngjashem me maredhenien juridike te cilin ligji e rregullon. Analogjia juridike:Kur rregullimii ndinje qeshtje juridike nuk eshte parapare me ndonje dispozite por kjo behet duke u mbeshtet ne parimetme t&pergjithshme te sisternit civil-': juridik. Normat juridike-civile - Normat e se drejtes perkah permbajtja ndahen ne obliguese, ndaluese dhe autorizuese. Normat obliguese jane karakteristike per te drejten administrative. Normat ndaluese jane karakteristike per t& drejten penale. Ndersa nonnat autorizuese jane kararkteristike per te drejten civile. Autorizuese jane ato norma qe nuk percaktojne veprime te caktuara, e as nuk i ndalojne, por persokt perkates i krijojne mundesi te kryejne apo te mos kryejne ndonje pune. Sipas nje kriteri tjeter, normat i ndajme ne imperative dhe dispozitive. Normat imperative ne te drejten civile caktojne te drejten dhe detyrat e paleve, ashtu qe palet t&mos mund t'i ndryshojne me vullnetin e vet. Normat dispozitive mund t&jene te dyllojshme: norma te verteta dispozitive dhe ato plotesuese dispozitive. Normat e verteta dispozitive jane ato qe personat' e ndryshem i krijojne me deklarimin e vullnetit te vet ne forme te puneve juridike, sidomos te kontrates. Normat dispozitive jane karakteristike per te drejten civile dhe jane ne lidhje t& ngushte me parimet e se drejtes civile. Normat dispozitive qt! i krijojne me vullnetin e vet subjektet ne t& drejten civile gjithmone sillen brenda disa kufijve ligjor.. Norma plotesuese - dispozitive (suplementare) jane ato dispozita ligjore,.qe ne. te vertet vetem "zevendesojne vullnetin e njeriut". Keto dispozita zbatohen vetem atehere kur palet ne punen juridike nuk i kane parapare.
~*.>:
,. ..
.Y>!

&.

,~

< :
;I

.. :. i !
G

..,#*
$ .. .
!':

:a
.,>
1:

'i

..

.;..*
~

~. <): .-

..'.< 1'

':[ "7 j

.:+.i .i. ? .

;.tl

.@

E DREJTA CIVILE I - PJES.4 E P~?RGJITHSMWE

XIII.1. Historiku i burimeve te se drejtes civile

~%$.,

.,..

'Bi

,4:

Burimet e se drejtes civile kane historikun e vet te zhvillimit dhe te ekzistimit te tyre. Ekonomia e tregut, jo vetem q& kushtezon ekzistimin e burimeve te se drejtes civile, por ajo kushtezon edhe llojet e burimeve te se drejtes civile. Zhvillimi i burimeve te se drejtes civile eshte nj6:proces i pandalshem dhe me :-siguri i paperfundueshem, gjithmone i varur nga zhviiiimi ekonomiko-shoqeror dhe Iintelektual e kulturor i shoqerise njerezore.Zhvil1imi ekonomik i percaktuar historikisht, lcushtezon si permbajtjen e burimeve te se drejtes civile, ashtu edhe llojet e burimeve E se .'drejtes civile. Ne nje faze te caktuar te zhvillimit ekonomik e shoqeror behet edhe diferencimi i burimeve te se drejtes ne pergjithesi dhe te se drejtes civile ne vevanti. Studimi i lasht&sise se burimeve te se drejtes ne pergjithesi dhe i burirneve t& se drejtes civile ne vevanti, paraqet nje veshtiresi me te cilen ndeshet $do studiues qe pretendon shqyrtimin e veshtjes juridike ne fjale. Per burimet e se drejtes civile ne pergjithesi por edhe per ato civile, n&literaturb boterore, jane bere shume studime?' Ne fillim kemi dominimin e burimeve te mbeshtetura ne te drejten zakonore, per te kaluar me vone ne ligjin dhe aktet tjera te cilat i nxjerr pushteti ligjdhenes si burime plotesuese ose si burime te vetme. Me kalimin e kohes, per burime te se drejtes pranohen edhe e drejta zakonore si edhe ligji - e drejta e s h k . E drejta zakonore dalengadale edhe ne te drejten civile e humb rolin e vet te cilin e kishte ne te kaluaren. E drejta qe eshte zbatuar dhe zbatohet ne territorin e sotem te Kosoves munde te ndahet ne disa periudha. Cdo periudhe kohore me vete ka njohur edhe burime te vevanta te se drejtes civile. Ne keto periudha kohore nuk ndryshuan vetem burimet formale t& se drejtes civile, por edhe ato ne kuptimin material, sepse ndryshonin, jo vetem marredheniet ne prodhim , por me to kane ndryshuar edhe vet& subjektet -forcat qe e kane krijuar te drejten per kohen perkatese.
;

.ST, $31.. .- .

.;i$<.< .-' .i
;>?I ~:. :
,

<k$~ .*..
.

., , 4
~

. ..~s .

il,

.&

;st y+. $ ,

*,:, .
.. > aT.
7

.:&*
1

.:@+
.,:

. . .:.,.&.,. : ~ ~<

Slalovci Ejup, Ca qeshtje mbi burimet e se drejtes civile dhe mbi rregullimin e disa rnarredhenieve civile juridike ne KSAK, Perparimi nr. 311976, Prishtine, 1976;Statovci Ejup, Marredheniet p r o n b r e juridike ne sendet e paluajtshme ne KSA te Kosoves, Prishtine, 1977; Pupovci Syrja, Marredhenietjuridike-eivilene Kanunin e Leke Dukaglinit,Prishtine, 1971. Geny Franqois, Methode <interpretation et sources en droit prive positif, Tome, premier, Tome seconde, Paris, 1932: hdebski Hubert. Les sources du droit dans les pays socialisles europeens, Revue international de droit compare, nr.111986: fang C.T. Domnique, Les sources du droit japonais, Gjeneve, 1978; Vullietme L. J. Les anastomes du droit (spectaculation sur les sources du droit), Archives de philosophie du droit, Tome 27. "Sources" du droit, Paris, 1982; Perelrnan Chairn. Ontologie juridique et sources du droit, Archives de philosophie du droit, Tome 27,"Sources"du droit Paris, 1982, fq. 23 elj; Sourioux Luis- Jean, "Sources du droit" en droit prive, Archives de philosophie du droit, Tome, 27,"Sources"du droit Paris, 1982, fq. 33 etj; Gheslin J dhe Goubeaux G, Traite de Droit civil - introduction generale, 1, Paris, 1983; Periphanakis Cons. Les sources du droit en science comparativ et notion de droit civil comparativ, Atine, 1964.
'O

E DWJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

X111.2. Mlasifikirni i burimeve te se drejtes civile

Burimet e se drejtes civile, se bashku me ato juridike pergjithesisht, sherbejne si baze e rendesishme per caktimin e sistemeve juridike. Duke i njohur burimet e se drejtes mund te njihet edhe vet& sistemi juridik i nje shteti. Lidhur me kete profesor Izdebski shkruan: "Studimi i nje sistemi juridik nuk eshte i mundur pa i njohur burimet mbi te cilat mbeshtetet ain3'. Burimet e se drejtes bartin rolin kryesor per t& percaktuar tipologjine e sistemit juridik te nje shteti. Kjo tregon edhe veqorite e burimeve te se drejtes ne vet&sistemin juridik historik e pozitiv te nje shteti. Percaktimi i burimeve varet nga teorite dhe realiteti, respektivisht nga tendencat filozofike te kohes se caktuar. Mirepo, teoretikisht dhe realisht, ligji konsiderohet lato sensu, burim kryesor,gati ekskluziv i se drejtes ne vendet romano-gjennane.Keto jane ,. vendet me t&drejte t& shkruar. E drejta e shkruar, sidomos n&t&drejten civile, n e h p t o n ;$. rregullat e s&drejtes qe tradicionalisht elaborohen, aprbvohen dhe shpallen nga autoritetet e caktuara ne shtet, qe kane pushtetin te cilin e drejtojne me ligjet, me urdheresat, : ... . .~ .:.. . rregulloret ( d e k r e t e t ~ ~ ~ . Krahas t&drejtes se shkruar, ekziston edhe e drejta e pashkruar. Shprehja e drejte e , . . pashkruar, nenkupton teresine e rregullave juridike civile qe nuk krijohen ne nuge te njejte me dispozitat e se drejtes se shkruar. Keto nuk i nxjep pushteti ligjdhenes. E drejta e pashkruar, n e h p t o n te drejten zakonore, ne kuptimin e gjere per te treguar te gjitha rregullat e se drejtes qe dalin nga sjelljet dhe shprehite ne nje mjedis shoqeror jashte nderhyrjes s&~igjdhenesit~~. E drejta civile, me nxjerrjen e kodeve civile ne shtetet e Evropes, tregon se Eshte ne rmgen e kodifikimit te saj te plot&.Mirepo, me nxjerrjen e konventave te ndryshme nderkombeatre kemi edhe tendencen e unifikimit t& se drejtes ne pergjithesi dhe t& se drejes civile ne veqanti. Unifikimi i te drejtes civile per t& gjitha shtetet evropiane dhe me gjere nuk eshte bere gjer me sot, jo pse ka rnunguar vullneti i ligjdhenesve (per t& cilet nuk rnund te thuhet se jane angazhuar deri ne fund), por ne rend te pare per shkak te kunderthenieve. shoqerore te cilat ekzistojne ne shtetet ku pritet te rregullohen rnarredheniet juridiko-civile ne menyre mike. N&kushtet aktuale nuk mund te ekzistojne burirnet e njejta te se drejtes civile ne te gjitha sistemet juridike ekzistuese. Burimet e njejta nuk mund te ekzistojne brenda sistemit juridik te njejte per te gjitha koherat. Ne kuader te sistemit juridik te nje shteti mund te ekzistojne burime t& se drejtes civile nen ndikimin e sistemit juridik te shteteve tjera, qofte atyre fqinje apo me l a g .
TS , ,

" Izdebski H. Punimi i njejle, fq.8

" Eeille A. -Tern

F. Droit civil, Introduction generale, Dalloz, Paris, 1979, fq. 125

"Po aly,fq. 196

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

Xi11.3. Nocioni dhe natyra juridike e burimeve te se drejtes civile

Percaktimi i nocionit te burimeve te se drejtes ne pergjithesi dhe te drejtes civile ne vecanti, eshte nje qeshtje rreth te ciles jane bere shqyrtime teorike jo vetem nga aspekti juridik, por edhe nga ai filozofik. Shume autore pajtohen se ne shkencen mbi burimet e se drejtes ne rend te are, duhet te perkufizohet qeshtja e caktimit te vet nocionit te termit. burim i sEdrejtEf4, sepse ky ka shume kuptime dhe definimi i nocionit burime te se drejtes varet nga cila piMpamje shikohet vet& n o c i o r ~ i ~ ~ .perkufizosh burimet e s& TE drejtes kerkohet nje studim ne rend te pare nga aspekti filozofik juridik, per te krijuar mbeshtetjen e trajtimit juridik te vet nocionit te burimeve te se drejtes. Per keto veshtiresi rreth nocionit te burimeve te se drejtes shprehen shume autore mendimet dhe pikepamjet e disave prej te cileve do te prezentohen edhe n&kete pjes&te punimit. Sipas Viskoviqit, nocioni "Burimet e se drejtes" ben pjese ne radhen e atyre qeshtjeve juridike me numer jo j e vogel @.sh. "e drejta", "e drejta subjektive", "drejtesia", "funksioni i se drejtes", etj.) rreth te cilave ne shkencen juridike gjithmone zhvillohen dhe perseriten shqyrtime teorike te nderlikuara dhe ne veshtrim te gjere te pashtershme si dhe kundershtime te papajtueshme36. Burimet e se drejtes civile jane qeshtje vazhdimisht te diskutueshme n&literaturen juridike, sepse problemi qe ka te beje me burimet e se drejtes eshte gjithashtu i vjeter sa edhe shoqeria humane e udhzhequr nga e drejta3'. Ceshtja e burimeve te se drejtes paraqet veshtiresi te dyfishe: duhet te pajtohemi mbi nocionin e vet te drejtes dhe duhet menduar mbi karakterin perkates te metafores " burim i se d r e j t e ~ " ~ ~ . Pra, zbulimi i permbajtjes se termit "burirnet e se drejtes " eshttr ~ e s h t j e shume e diskutueshm: dhe me shume kuptime. Andaj, ka autore qe shkojne aq larg sa qe propozojne q&ky term t&hiqet ngashkenca juridike si i pap~rdorshem.39 Mund te haset edhe mendimi se: "Me nje Gal&nocioni i burimeve t&s&drejtes &sht& pazar"40p&rttf nje treguar se sa eshte kontradiktor percaktimi i nocionit te burimeve te se drejtes; r Nocioni "burimet" e se drejtes per Jacksonin mund te perdoret n& ti kuptime: "burimet ligjore", "burimet historike" dhe "burimet literale", mirepo burimet ligjore e kane rolin kryesor ne kete ndarje t&trefishe4'. Fjala "burime" n&gjuhen e s&drejtes perdoret me dy kuptime te n d r y ~ h m e "Kur .~~ studiojme te drejten e hershrne (historikun), me "burime" nenkuptojme dokumentet ne baze te te cilave studiojme legjislacionin ekzistues. Kur ka te beje me legjislacionin
Marlin, Osnove imovinskog prava, Opci dio imovinskog prava, stvamo i o b v a n o i nasljedno pravo, Zagreb, 1976, fq. 11. "Po aty, fq. I I " Viskovic Nikolq O izvorima prava, Arhiv za pravne i dlustvene naulce, nr34, Beograd, 1974. " Peritch M. I. Quleques observation sur le prableme der sources du Dmit el la fonction de la loi, Rcsueil d'eludes, sur Les sources du Droit, en I'honner de Franpois Geny, Tome 11, Paris, 1977, fq. 227 '' Perelman Ch. Punimi i njljtl, fq. 23 ' Hans Kelsen, Opsta rearija prava i drzave, fq. 14 [ ciluarsipas Kosutie Budirnir, Sudska praksa kao izvor pravq Beograd, 1973, fq. I
" Vedris

39.)

'OVullieme Luis Jean. Punimi i njejtl, fq. 6 " Jackson S.8. Struchlralisme et <sources du dioit<, Achives de Philosophie du Droil, Tome 27, Paris, 1982, fq. 142 "Marcel Planiol- Georges Ripen, Trail6 ClCmenraire de droit civil, Paris 1940, fq.5.

E DIZEJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

ekzistues nuk ekziston te kerkuarit e ndonje formule. Ne kete rast me "burime" nenkuptojme rregullat e ndryshme q&jane n& z b a t i ~ nE ~drejta, q& d.m.th. rregulla e . ~ detyrueshnle per individet dhe per gjykarat sot buron nga nje autoritet qe ka pushtet te krijoje norma. Ky Sshte autoritet te cilin e emertojme burim te se drejtes. Ky eshte n& kuptimin e fundit ajo qka ne e morem k&t&Gale k ~ t u . ~ ' aurore q& theksojne se: Ka "nocioni i burimeve formale zhduket ne ate t&burimeve ma~eriale'~. Termi burim i se drejtes civile, eshtt i dy kuptimte, material dhe formal. Burim i se drejtes nga aspekti material eshte "forca" shteterore, ndersa aspekti formal nenkupton normat dhe aktet juridike qe e manifestojne formalisht kete "force"shteterore. Ndaja nC burime material? dhe formale eshtt e pakontestueshme ne teorine juridike. blirtipo, t t kuptuarit e shprehjes ne " kuptimin material" dhe "formal"ne teorine juridike nuk esllte unik. Termi "burim i se drejtes ne kuptimin material'karakerizon faktet shoqerore prej te cilave vertet paraqitet, "buron"e drejta, ndersa "burim t t se drejtes ne kuptim forma1"karakterizon aktin e pergjithshem juridik,d.m.th.mjetin me te. cilin shprehet burimi material i se d r e j t e ~ ~ ~ . ~ h ~ r e hej burimeve td s&drejtes gjithmone eshte k'iptuar n&menyra t&ndryshme a prej se ekzistojne rregullat e se drejtes. Ne kuptimin material burimi i se drejtes zakonisht konsiderohet ajo force (autoritet) qe ka te drejte t'i krijoje dhe t'i imponoje ato; dhe ky eshte ai autoritet qe bhte burim i se drejtes. Per te drejten e shkruar ky autoritet eshte vet& o r g b i ligjdhenes kompetent shteteror. Per studiuesit e burimeve te se drejtes gjithmone parashtrohet nje qeshtje ka autore paraprake dhe e pakryer, "cilat jane ato dhe si jane te renditura r a r ~ ~ u a r a " ~ ~ d h e qe japin pergjigje t& pergjithshme, duke then& se keto jane: ligji, konventat, jurispmdenca, kontratat, parimet e pergjithshme te se drejtes, doktrina, mendimet e ligjvenesit, e drejta zakonore etj4'. Mirepo, burimet e se drejtes nuk ekzistojne t& fiksuara n&numer ose sipas rregulles stabile4'. Nd&rsa,dote jete iluzore,nese doktrina mendon se do t&arrin te bene kristalizimin e tyreS0. Kur eshte fjala per burimet e se drejtes, autoret pajtohen se: "burime te se drejtes" ka forcen per nxjerrjen e ligjeve dhe si nenkuptojne forcen qe e krijon te drejten, r e d t a t i atyre forcave eshte edhe vet& ligji ', i cili pastaj e ve nen kontroll edhe vet& forcen. ~ u r i k e e s& drejtes konsiderohen ato akte nonnative - ligje, respektivisht akte t nsnligjore ose ngjashme te cilat vet&shteti i ka caktuar si burime te se drejtes. Emertimet e njejta ose perafErsisht te njejta mbi burimet e s&drejtes civile (llojet e burimeve) ne te githa sistemet juridike boterorore, nuk do te thote se ato nuk kane edhe dallime. Natyra e burimeve te se drejtb eshte shurne specifike, kjo sidomos shihet n& punimin e profesor ~ h u v a r e sipas t& cilit: "TS gjitha burimet e se drejtes pozitive jane s~~
atv. fa.5 .. U P a aty, fq.5. " Dufor Alfred, La thearie des sources du Droit dans I' Ecole du Droit Hislorique, Archives de Philosaphie du Droit, Tome 27, Pans, 1982, fq. 119 '' Llukiq Radomir, Koshutiq Budimir, Fillet e se drejtes, Prishtine, 1986, fq. 245. Vullicrne L. I. Punimi i njrjtC, fq. 5 "Po aty,fq. 6 ''Po aty, fq. 10 ''Po aty. fq. 10 " Bobccv Stefan. Istorija naBulgarskoto pravo, Burgas. 1993, fq. 70 "Djuvara M.Mircea, Queque consideration su La nature des sources ct sur Le formation du droit positiv, Eludes de Droit civil, a la
" Pa

,.
,

..

' ,

"

njje fakt, jane nje fakt nga i cili burojne (dalin) normat te cilat duhet te jene te zbatueshme n& veprimtarite shoq&rore"". Te gjitha burimet e se drejtes civile per nga natyra, ne realitet, jane nje akt juridik5! Burim i se drejtes eshte ajo qe del nga nje autoritet kompetent dhe kjo kompetence respektohet ne jeten reale. Te gjitha burimet e se drejtes civile, gjithashtu perherekrijojne nje sistem normash te reja ne teresine e tyre logjike dhe ndikojne ne stmkturen e sistemit te njejte te vjeter. E drejta civile gjithmone u kushton nje rendesi te vepante burimeve t& se drejtes, andaj me te drejt& Batiffol deklaron se: "Hyrjet ne te drejten civile tradicionalisht i kushtojne vend zhviliimit te "burimeve te se d r e j t e ~ " ~ ~ . Duke pasur parasysh natyren e burimeve te se drejtes mund ta prezentojme edhe mendirnin sipas te cilit: "Burimet nuk j&e as jashte e as brenda te drejtes; ato bejne Itorpusin mete drejtsn dhe zhvillol~en bashke s6. Ne lidhje me nocionin e burimeve te se drejtes dhe natyren e tyre, ka edhe punime te tjeras7 nga te cilat shihen kontradiktat n&percaktimin, n&rend t&pare per kuptimin mbi' te drejten dhe pastaj per burimet e se drejtes ne pergjithesi dhe te drejtes civile n&vepanti. Ne puilimin e profesor Todescanit gjejme nje ndarje te burimve te se drejtes, ne burimet 'e re drejtes se ndryshueshme dhe burimet e se drejtes arbitrares8. Per Simon Goyard Fabre, burime te se drejtes qe trajtohen ne studime te ndryshme jane:ligji, e drejta zakonore, jurisprudenca, jane burime nga t&cilat njedhin rregullat (normat) e s&drejtes pozitive59 Me nocionin e burimeve te se drejtes civile, kuptojme shprehjen e pergjithshme metaforike me te cilen perfshihen teresia e rregullave, respektivisht dispozitave qe jane te zbatueshme n&nje shtet ne momentin aktual, si rezulatat i forces krijuese te sE drejtes e cila vepron aty. Sot, kur e drejta e shkruar ne shumicen e shteteve eshte burim formal kryesor burime te se drejtes civile jane: Kushtetuta, ligji, Konventat nderkombetare, dhe aktet tjera me te uleta se ligji. Burime plotesuese formale jane: e drejta zakonore, praktika gjyqesore dhe doktrinajuridike. Burimet e se drejtes civile kane dy kuptime, kuptimin material - qe nenkupton forcen krijuese t& drejtes, respektivisht faktoret q&e lindin, e zhvillojne dhe e zbatojne se ate te drejte, dhe kuptimin formal - qe nenkupton format dhe menyrat me te cilat manifestohet e drejta qe rregullon marredheniet juridike civile. Burimet e se drejtes civile lindin dhe formohen ne nje shkalle t& caktuar te zhvillimit ekonomik dhe kulturor e historik te shoqerise, ku ato sherbejne si rregullatore per zgjidhjen e marrtdhenieve juridike civile.
memoire de Henri Capitant, Paris, 1938. Po aly. fq. 219 "Po aly, fq. 227 " Batiffol Henri, Preface, Archives de Philosophie du Droit, Paris. 1982, fq. 1 "Vullierme J.Punimin e njejte, fq. 14 Chougiar. Alexandre, Les Fondamentes de la Science du Droit selan les eoneeptions contenmporaine dominantes (Le probleme dcs sources), Archives de Philosophie du Droit, Tome27, Paris, 1982, fq. 181; Dufour - Koralska Gabrielle. Philasophie du fondement el fondemen1 du droit, Archives de Philosaphie du Droit, Tome?7, Paris, 1982, fq. 191: Alias C. Quelle positivite? Quelle notion du droit?. Archives de Philosophie du Droit, Tome27, Paris. 1982, fq. 209; Amselek Paul, Breves reflexions sur la notion dc "sources du Droit" , Archives de philosophie du Droit, Tome 27, Paris, 1982, fq.25 I ;Jestaz Philip, Source delicieusc, Revue lrimestrielle de droit civil, nr.111992,Paris 1993, fq. 73. "Todescan Franco, Domat el les sourcesdu droit, Archives de philosophie du droit, Tome 27, Paris, 1982, fq. 63 Goyard Fabre Sirnone, Les sources du droi1,et la "revolution copermiciene", quelque reflexions du droit, Archives de Philosophic du Droit, Tome 27, Paris, 1982, fq. 67

"

"

"

E DREJTA CIVILE I - PmSA E PERGJITHSHME

Andaj edhe nocioni i burirneve te se drejtes civile duhet te nxirret nga niveli i zhvillimit te marredhenieve ne prodhirn, q& percaktojne karakterin dhe natyren e burirneve te se drejtes ne pergjithesi dhe te se drejtes civile ne veqanti.

X 1 . .Rgndesia e burimeve te se drejtes civile 114

Ne jeten e perditshme krijojme raporte te shumta shoqerore, por nganjehere nuk jerni te vetedijshem se kerni krijuar nje manedhenie juridike e cila eshte e rregulluar dhe sanksionuar me norma. Ky sanksionirn rnund te jete i karakterit organizativ shteteror, por edhe rezultat i sjelljes se perditshme te nje mesi te caktuar. Keto sanksione mund t& jene te karakterit civil, penal, administrativ, kushtetues etj. Cdo rnes i organizuar ka normat e veta juridike dhe ato shoqerore te cilat duhet respektuar. Mirepo, subjektet e se drejtes jane te interesuar t& dijne se ku mund t'i gjejne normat te cilat duhet respektuar me rastin e krijimit, nderprerjes apo zgjidhjes se ndonje manedhenie juridilce civile. Andaj themi se pergjigjja ne pyetjen se ku mund t'i gjejrne keto norma shpeshehere nuk eshte e lehte, sepse keto norma shilcuar historikisht nuk ishin te njejta e as qe ishte bere kodifikimi i tyre ne ndonje vend te caktuar. Format ku i gjejme keto norma me nje shprehje te caktuar i quajme burime formale juridike Format me te cilat caktohen rregullat e sjelljes te cilave shteti u jep forcen juridike quhen burirne n&kuptirnin juridik6'. Te trajtosh burimet e se drejtes te nje sisterni te caktuar juridik eshte qeshtje e v&shtire6', por edhe per te studiuar nje sistern juridik, parashtrohet qeshtja e burimeve formale te atij sistemi j ~ r i d i k ~ ~ . Burimet e se drejtes civile paraqesin qeshtje juridike me rendesi jo vetem per individin por edhe per vet& shtetin ku ato sherbejne si rregullatore per rnarredheniet juridike-civile.Burimet e s&drejtes civile percaktojne dhe n d i i j n e drejtepersedrejti ne rregullimin e te gjitha marredhenieve juridike-civile. Problernatika e burimeve te s t drejtes civile jo vetem qe eshte interesante nga aspekti teorik, por ka edhe rendesi praktike, dhe si e tille eshte gjithmone e gjalle dhe gjithnje aktuale. Burimet e se drejtes civile si funksion kryesor duhet te ken& sigurimin e rendit juridik dhe eliminimin e arbitrarizmit n&rregullimin e marredhenieve juridike-civile.

X V . Burimet pozitive te se drejtes civile ne te drejten bashkekohore

Burimet e se drejtes civile ne shtetet e Evropes me te drejte kontinentale kane perafersisht nje strukture te njejte. Burimet e se drejtes civile, jane ne funksion te sistemit
m

" David Rene, Les grands systemes de droit contemporain, Dalloz, Paris 1982, fq. 101.

Golunski A.S - Strogovic S. M, Teorija drrava i prava, Beograd, 1946, fq.149

Bellefonds de Linant Y. Trait* de Droit murulman compare, Ehldes VI, Paris, 1973, fq. 19.

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME juridik te qdo shteti meqe thuhet se: "Cdo sistem juridik konkret, sistemi i vendit, gjegjesisht shtetit konkret, ne vete permban edhe veqori te pergjithshme te sistemit juridik dhe veqorite e posaqme te "vetat", qka e ndryshon nga te tjeret, si sistem juridik konkret t&dallueshem (t&~ e q a n t e ) " ~ ~ . te nivelit ekzistues ti! Burimet pozitive (aktuale) te se drejtes civile jane marredhenieve ekonomike dhe te kushteve tjera shoqerore dhe kulturore qe luajne rol te rendesishm n&lcrijimin e legjislacionit pozitiv t&nje ~ h t e t i . ~ ~ E drejta pozitive, eshte rregulla e se drejtes e cila zbatohet ne nje moment te caktuar ne nje shtet te c a k t ~ a r . ~ ' drejta civile pozitive e qdo shteti perbehet nga teresia e E normave te se drejtes qe ekzistojne ne momentin aktual (konkret) ne shtetin konkret. Koha neper te cilen kalojme, duhet te shfrytezohet per krijimin ne menyre graduale te legjislacionit te ri civil, i cili nga permbajtja duhet te jete demokratike, ndersa nga tradita nacionale do te perfshinte ate qe eshte me e pershtatshme dhe me orientim ltah e ardhmja. Burimet e se drejtes civile ne kuptimin material, jane forca (fuqia) qe krijojne vet& te drejten.66 Keto forca qe krijojne te drejten ne kohe te ndryshme, jane forca t& ndryshme, dhe jane ne lidhje te ngushte me poziten ekonomike dhe kulturore te sl~o~erise.~~ Kush e lcrijon te drejten, nder autore eshte qeshtje e diskutueshme, andaj ne kete rast nuk insistojme ne prezentimin e mendimeve te n d r y ~ h m e . ~ ~ Krahas ndarjes ne burimet e se drejtes ne kuptimin material, kemi edhe burimet e se drejtes civile ne kuptimin formal. Burimet formale t& se drejtes civile paraqesin formen me te cilen manifestohet vullneti i forces qe e krijon te drejten ne nje shtet konkret. E drejta moderne civile e konsideron si te domosdoshme edhe dallimin ne mes te burimeve nacionale (kombetare) dhe burimeve nderk~mbetare.~~ Burimet nacionale te se drejtes jane ato burime qe kane origjine interne dmth. ne kuader te organizimit shteteror te caktuar, 70 ndersa burimet e se drejtes me origjine nderkombetare jane t& krijuara ne baze te rregullave te hapsires qe e kalon ate hapsire ~hteterore.~' Ceshtja se cilat jane burimet pozitive te se drejtes civile, varesisht nga shetet e ndryshme ka dallime. Shtetet me kodifikim te se drejtes civile siq ishte Franca, pretenduan qe ligji te jete i vetmi burim i se drejtes. Qendrimi i tille i Kodit civil freng nxiti shkencen juridike per studimin e burimeve te se drejtes civile franceze. Si rezultat kemi vepren e famshme te juristit te madh franqez Franqois Geny, me titull: "Methode d'interpretation et sources en droit prive positiv", Pjesa e pare dhe pjesa e dyte, botuar ne Paris, ne vitin 1932, qe u be baze per studime te metejshme ne kete lemi t& se drejtes civile.

" Bllagojevic S. Sisternatizacga prava - njen osnov i cilj, Pravna rnisao, nr. 11-121 1980, Sarajeve, 1980, fq. 8.
" Bobcev

'' Lamumet Chcistian, Droit civil -introduction a I'etude du droit privk, Tome 1, Paris, 1984 fq. 113 '' Bobcev Stefan, veprae njejte, fq. 70
PO aty fq. 70, Vasilev Loben, Gradjansko pravo, opsh cast, Varna 1993, fq. 27. "Shih: Vizner 8. Gradjansko pravo u teoriji i praksi, Knjiga prva, Osijek, 1966, fq. 58; Llukiq Radornir- Koshutiq Budirnir, Fillet e se drcjlts? Prishtine, 1986, fq. 245; Stojanovic Dragoljub, Uvod u Gradjansko prvo, Beograd, 1976, fq. 58; Gmpce Asen, lrnotno pravo, Shkup 1983, fq.37, Bobcev Stefan, vepra e njejtl, fq. 70 Lamurnel Christian, vepra e njejte, fq. 114. "Po aty, fq. 114 "Po aty, fq. I21
6 '

Stefan.Vepra e njejre, fq.70

''

<.

. f:'

.".
"

- -. - +-. .
.

.
:

-.

Sot si burime formale te pakontestueshme ne te gjitha te drejtat civile ndersa konsiderohen ligji dhe e drejta z a k o n ~ r e ~ ~ , burimet tjera formale si praktika gjyqesore, doktrina etj. jane objekt i diskutimit te autoreve qe merren me studimin e burimeve t se drejtes civile. Burimet e se drejtes civile nuk mund te jene identike per te & gjitha shtetet dhe ne te gjtha kol~erat,andaj edhe shqyrtimi i tyre, per shtete dhe t& drejta konkrete, ka nje peshe te veqante. Krahasimet ndihmojne per te shpjeguar ekzistimin e burimeve te ndryshme te se drejte civile ne shtete dhe ne faza te ndryshrne historike. Disa autore, burimet e se drejtes civile i ndajne shprehimisht ne burime historike dhe burime pozitive te se drejtes c i v i ~ e . ~ ~ Burimet formale t e s e drejtes civile, te cilat merren ne konsiderim per trajtim dhe p e ~ c a k t i me ~ i vendit te tyrene rendin juridik Y shtetit, ne familjen e se drejtes romano - . e gjermane numerohen ligji, e drejta zakonore; praktika gjyqeore; doktrina; principet (parimet) gjenerale te se d r e j t e ~ . ~ ~ Ne kete drejtim mund te konsatohet se per autoret evropiane burimet formale te se drejtes civile jane: Ligji, konventat nderltombetare, praktika gjyqesore; e drejta zakonore; principet gjenerale te se drejtes dhe doktrina (shkenca juridike), dhe keto burime kane me shun&apo me pak vlere varesisht nga a u t o ~ e t . ~ ~ P h profesor Carbonnier, burime te verteta t& se drejtes civile jane ligji dhe e drejta~zakonore,ndersa praktika gjyqesore dhe doktrina jane thjeshte a ~ t o r i t e t e ~ ~ " s e ~ s e ato nuk kane te njejtin rol krijues". Per profesor Ghestin dhe Goubeax, burime t& se drejtes civile jane vetem ligji, e drejta zakonore dhe praktika gjy esore, q&meritojne t& studiohensi burime s e p a "doktrina nuk &hte burim i se drejtEs " 4 P h profesoret h i l l Terre, te cilet burimet e se drejtes civile i ndajne ne burime te shkruara dhe te pashkruara, Ligjin, te drejten zakonore dhe jurispmdencen i kosideron burime te se drejt&s civile, nd&sa per te "doktrina nuk eshte burim i se drejt&s ose nuk eshte nje burim i drejt&p&s&drejt& s& drejtes c i v i ~ e " ~ ~ . profesor Laurromet, burime nacionale te s& i Per drejtes pozitive frenge tradicionalisht jane ligji, praktika gjyqesore dhe e drejta .. zakonore: 79 Per autorinMiail1e;burime te se drejtes franceze pozitive jane-iigji, e drejta, 80 .. zakonore dhe praktika gjyqesore.(jurisprudenca).): Per profesoret Voirin dhe Goubeaux, rregullat qe sot jane te zbatueshme kane per origjine ligjin e shkruar : e drejtazakonore eshte nje burim modest, ndersa praktika gjyqesore ze nje vend te dores se dyte qe duhet net&ardhmen t&precizohet.81Nd&sa Aubert si burime e konsideron ligjin dhe ti5 drejten zakonore, ndersa praktiken gjyqesore dhe doktrinen i ve ne funksion te interpretimit t&se .. drejtes. 82 Per profesoret Chevalier dhe Beach; burime te se drejtes pozitive jane e drejta e shkruar dhe e drejta zakonore, ndersa jurisprudenca dhe doktrina, autoritet ne lemin e interpretimit.s3Per profesoret Marty dhe Raynaud; burimet e s&drejt&s h a l e (pozitive) franqeze jane ligji, e drejta zakonore,praktika gjyqesore, principet gjenerale te se drejtes
"Po aly, fq. 121 ''Eeill A. - Tern F. V e ~ r a nieite. fa. 85 e avid Rene. vepraenjej1a:iq. i0i. Miaille Michel.Une introduction critique au droit, Francois Maspero, Paris, 1982, fq. 239 Carbonnier Jean, Droit civil - I1 introduction, les Persooes, Themis, Paris, 198.. Fq. I I1 Ghestin Jaeoues dhc Goubeaux Gillcs. Droitcivil -introduction eenerale. I.. L'edition. L.G. D. 1. Paris. 1982.fa. 185 eti . . . . , 1 . . Eeill Alex - Terre Francois, vepra e njtjte, fq. 244. Laurmmet Christian, veprae njejte, fq. 135 $0 Miaille Michel, vepro e njejt9, fq.242 Voirin Picrre, Tome 1.21 edition par Goubeaux Gilles, Manuel de droit civil, L. G D. 1, Paris, 1984, fq. 9 Aubert Luc -Jean. Introduction au droit et lhcrnes fondarnentaux du droit civil. Armand colin. Paris. 1985. fa. 69 . Chevallier Jean, Beach Louis, Droit civil, Sirey, Paris, 1975, fq.4

'' " '' " ''

"

''

E DREJTA CIVILE I - PJESA E P ~ ~ R G ~ T H S H M E

dhe te drejtesise, ndersa per doktrinen thote se sot nuk mund te flitet per te si burim i se drejtes por, roli i saj eshte i karakterit shkencor. 84 Per profesor Lambertin, ligji dhe e drejta zakonore, tradicionalisht definohen si burime te se drejtesg5. Per profesor Starckun, burime te se drejtes civile konsiderohen ligji, e drejta zakonore dhe praktika gjyq&sore86 edhe pse thote se ne epoken moderne, ~ k nenkupton duke filluar nga shekulli XIX, ligji eshte burim kryesor ne France, por nuk a .. eshte i vetmi burim 87.Per profesor Juglart, burimet formale te se drejtes pozitive civile me num& jane dy: ligji dhe jurisprudenca (praktika giyqesore), ndersa burimet joformale te ashtuquajtura burime reale te se drejtes civile i konsideron suksesivishte, te dre'ten zakonore, doktrinen, praktiken giyqesoredhe ne fund shkencat ndihmese te se drejtes:48 Profesor Duranton ka shkruar se e drejta e nje populli nuk perbehet vetem nga dispozitat e shkruara dhe te shpallura, por ajo kupton 'ithashtu t& drejtat zakonore (zakonet), ato qe jane b e e zakon ne jeten e perditshme? Por profesoret Planiol dhe Ripert, flasin per dy burimet e se drejtes civile, burimet e shkruara (ligjin) dhe te drejten zakonore, ndersa per doktrinen dhe praktiken gjyqesore shkmajne se: " doktrina nuk njejte si edhe praktika gjyqesore, per shkak se nuk eshte nje burim i se drejtes :posedojne kurrfare pushteti t&detyruesl~&m".90 Profesoret Lacantinerie dhe Fourcade, kur flasim per burimet e te drejtes se re : frenge, shkruajne se kronologjikisht dhe sipas rendesive, Kodi civil eshte monumenti i pare i s& drejtes s& re 91. Ndersa profesor Sourioux, shkruan se: " Ligji dhe e drejta zakonore paraqiten ne forme te qendrueshme burime te se drejtes civile, jurispmdenca ngandonjehere behet objekt i mospajtimeve te ~ a k t u a r a ~ ~ . Per profesoret Colin dhe Capitant, burime te se drejtes civile jane Ligji dhe e drejta zakonore, ndersa doktrina dhe praktika gjyqesore perfshihen ne kuader te interpretimit tif se d r e j t e ~ . ~ ~ Per burimet e se drejtes civile egjiptase, Messina shkruan se:"Eshte e sigurt se ligji dhe e drejta zakonore jane te vetrnet burime. formale", ndersa pretenduesit tjere te burimeve te se drejtes: shkenca juridike, arsyeja humane, e drejta natyrore dhedrejtesia, perbejne nje liste te 'ate te pretenduesve ti! burimeve dhe nuk jane burime direkte dhe formale te se drejtes. Burimet formale t& se drejtes civile edhe ne Kine dhe ish sht'etet socialiste, jane kryesisht te njejta. Profesor Jones kur flet mbi burimet e se drejtes civile Kineze shkruan se: "Burimet e se drejtes civile jane normat e shkruara per aktivitete civile ti2 nxjerra nga organizatat shteterore ne $do nivel brenda kufijve te autorizimeve te tyre, meqe organizatat te cilat i nxjerrin keto norma nuk jane te njejta, pozita dhe efekti i normave te kesaj shkruara civile, ne kuader t& se drejtes civile gjithashtu nuk & s h ei njejte. P e r v e ~

" G3br1cl Many - Plcnc Ra)naud, Oroit c.\il.'Tom I, L'cdttion, S:rcy, Pans, 1972, fq. I45

" GU) I m h c n , Courr dc droll Maironacu\c, P l r s , 1972, fq " Stark Boris. Drolt cwil - ~nlroduclcon.Pans.. 1972.fa. 3.1 . . . " PO aty, fq. 34
CISI..

5)

" Juglart de Michel, Cours de droit civil, Paris, 1972, fq. 42-67.

Duranton M. Cours de Droit Fmnqais, Tome I, Paris, 1834, fq. 20 Planiol Marcel, Ripert Georses, Traite elementaire - Droit civil, J.Paris, 1940, fq 5 dhe 50. Lacantinerie - Baurdy G. - Fourcade Houques M. Traite de Droit civil, Tome I, Paris, 1907, fq. 49. Sourioux Luis Jean. Vepra e njejte, fq. 33 Colin Ambroise - Capitant Henri, Cours elementaire de Droit civil, Franqais, Tome I, Edition, Paris, 1942, fq. 14 dhe 40. '' Messina Salvatore, Droit civil Egyptien, Tome I. Alenandrie, 1927, fq. 45

'' ''

zakonet e krijuara nga masat popullore (njerezve) ne jeten e perditshrne te tyre gjate shume viteve ,nuk jane norma t&shkruara, por kane nje rendesi te c a k t ~ a r " . ~ ~ Pra, burirne te se drejtes civile jane ligji (kushtetuta, ligjet dhe aktet nenligjore) dhe e drejta ~ a k o n o r eNdersane te drejten Japoneze, sipas profesorit Bang, burirnet e .~~ s&drejtes civile rnodeme jane:Ligji (ne kuptirnin e gjere qe perfshin teresine e rregullave juridike te shkruara), E drejta zakonore, Jurisprudenca, Jori (qe u korrespondojne parirneve gjenerale te se drejtes) dhe Doktrina (per te cilen rnendirnet e autoreve jane te ndaralg7. Ne ish Bashkirnin Sovjetik sipas profesor Kunikes, burirne te se drejtes civile jane aktet normative te legjislacionit civil - qe nenkuptojne ligjet dhe aktet nenligjore. Pervep &eve normative, burime t&s&drejtes civilejane edhe ~ a k o n e t . ~ ~ . Per profesoreshen Pavllova ne Bullgari, Legjislacioni civil Eshte burimi themelor i se drejtes civile - qe paraqet teresine e akteve normative qe permbajne norma juridike . . civile, pastaj kontratat nderkombetare, zakonet juridike dhe drejtshmeria si burirn .,. .Sd.. , subsidiar i se drejtes civile.99 , Per profesor Vasilevin principet juridike civile te Kushtetutes, ligjet juridike civile . ." . dhe aktet normative nenligjore, konventat ndakombetare, kane per burim vullnetin e . organizates juridike - shteterore. Ndersa per te drejten zakonore shkruan se : "Ligjvenesi ..!, yne, sot nuk parasheh mundesine, qe normat juridike zakonore te zbatohen se paku edhe i. . si burirne subsidiare te se drejtes civile". Me tutje konstaton se vetern shteti nese lejon qe .. nje zalcon te pranohet si i obligueshem, zakonet rnund te behen burirne te se drejtes civile - . me karakter subsidiar.loO Profesori mmun Xhuvara s h h a n se: "Ligji, e drejta zakonore, jurisprudenca dhe doktrina realisht kohe pas kohe jane burirne te verteta te se drejtes, rnirepo ato jane larg per te qene gjithmone. Numrimi taksativ dhe i perditshern i burirneve t&se drejtes eshte krejt ernpirike"lO'. Profesoret Ansoy dhe Eallace, shkruajne se Turqia e cila ka ndjekur vendet kontinetale dhe me pranirnin dhe kodifikirnin e shurne ligjeve evropiane., legjislacioni eshte bere burirn me i rendesishern i se drejtes, ndersa e drejta zakonore dhe praktika gjyqesore jane burime te se drejtes ne nje mas& me te. vogel dhe se fundi tekstet autoritative ose doktrina jane burim subsidiar i se drejtes Turke. '02. Ne Etiopi, burirne te se drejtes rnodeme jane ne numer pese: Ligji, e drejta zakonore, jurisprudenca doktrina dhe aktet e praktikes'03. Ne Egjipt, vet Kodi civil i detyrimeve dhe te drejtave sendore i dates 16 korrik 1948 ne nenin 1 parasheh: Ne rnungese te nje dispozite ligjore te zbatueshrne, gjyqi vendos sipas te drejtes zakonore dhe ne mungese te saj, sipas parimeve te se drejtes rnyslimane. Ne rnungese te ketyre parimeve gjykata do te mbeshtetet ne te drejten
, ,
..c c

Jones C.Eilliam, Basic Principles ofcivil lae in China, London 1989, fq. 23 PO atY fa. 24R5 ~:sniil. SOJI;CI d u lroil j a p o n ~ s ,S:ene,c, 1978, fq. 27, (per dontr nen shkruan : ' V c !nponi dira a ~ l o r c T m ~ i ~ i cYuhikaku) i.cr ( ht mendujnr' re ne kupl rn n e mere doktr na mund le nons:derbhcl SI n.e b u r m i re dcqtes . , s h l r n i c ~ ~ autorC~e,aponcz(Noda. Ilana,) nonsiden~jnesc 3,'" nur crke n,'c burirn tormal s t drqtcs. ;epse a. nu* *ontr.bo? ~r<tperscdrc,llne funnirn~n IC drc,ter poritlre, 0 e 10 1961 1 ' Kunika A.P. Ornovno i sovjetskogiadjanskopravo.Moskvq 1986, fq. 17/18, Pavlova Marijq Grazdansko pravo, Tome I, Sooe, 1995, fq. 60. ImVasilev Ljoben. Vepra e njejte, fq. 26 - 31. lo'Djuvua M. M. Vepra e njejte, fq. 234 T u z u l Ansav dhe Don Ballace. Jr. lntrodustion to Turkish lac. Lhird edition. NorBeill. 1987. fa. 1-5 f.. u n i mSources ofTurkish ~ i . . lae e s h k sltluu&nga prof. dr. ~ d n a Guriz.) n lo' Vanderlinden Jacques. Introduction au droit de 1'Ethiopie Modeme, Livre deuxieme, Les so Malgache, Droit et sociologie Politique, Tome X, Paris, 1971, fq. 2
I '

'6

"

''

"'

42
a
'hlana*

o0

natyrore dhe ate praktike'O! Te njejten e reprodukon edhe Kodi Sirian i vitit 1949In5, ndersa, ne Izrael burimet e se drejtes i ndajne ne dy lloje, ne burime statike dhe ne burime dinarnikelo6. , Burimet e se drejtes civile ne te drejten angleze, dallojne nga burimet e se drejtes civile ne vendet perendirnore me te drejten kontinentale. Ne Angli burim kryesor eshte precedenti gjyqesor ose rasti i gjykuar, pra praktika gjyqesore ne kuptimin e gjere dhe pastaj vijne ne shprehje burirnet tjera te se drejtes civile sig jane: ligji, e drejta zakonore. Precedenti esht&burirni me i rendesishem ne te drejten angleze, krahas tij Eshte ligji dhe, si burirn i dores se dyte eshte e drejta zakonore. Ligji eshte nje burirn i dyte i se drejtes civile ne Angli. David shkruan se: krahas jurispmdences dhe ligjit, burirne te rendesishme te se drejtes angleze, nje burim i trete esht&i formuar nga zakoni . Rendesia e ketij burimi te trete edhe pse eshte sekondar nuk rnund te kmhasohet me ato dy te paratn.lo7 Ndersa, doktrina dhe parirnet gjenerale kane nje rendesi ne realizimin e se drejtes angleze. E drejta angleze, e cila i talon sistemit Common lae,"trashegirni e perbashket e popujve t&gjuhes angleze"'" nng disa konsiderohet se mbeshtetet n&t&drejten zakonore. Per kete e paraqesirn (shfaqirn) nje rnendim te Davidit "e drejta angleze asnjehere nuk ka qene nje e drejte zakonore; kjo eshte nje e drejte jurisprudente .109 David shkruan se: "Common lae dhe l'equity, jane shprehje t&papErkthyeshme ntf gjuhen frenge"l'O. Ne Angli rendesia e ligjit eshte evidente, dhe per kete thuhet: " ~ s h t e sakte, se Anglia nuk ka kode, rnirepo "edrejta e shkruar" aty eshte , aty aEr, gjithashtu me rendesi dhe gjithashtu zhvillohet si ne kontinent""'. Burimet e se drejtes civile edhe ne shtete tjera te familes Common lae, jane perarersisht te njejta. Burirnet e se drejtes rnyslirnane jane: ne vend te pare Kurani (libri i shenjte i Islamizmit) pastaj Suna, Ixhma dhe Kizhas (Qyas). Kurani Eshte burim kryesor i pakontestueshem i s e drejtes rnyslirnane"2. Ne ICosove, burirne te se drejtes civile, tradicionalisht jane Ligji, e drejta zakonore, praktika gjyqesore dhe doktrina. Per profesor Gamsin burirne te drejEs civile jane: ligji (ne kuptim t& gjere), e drejta zakonore, praktika gjyqesore dhe doktrinaU3.Profesor Gmpge, burirne te se drejtes civile konsideron Ligjin, praktiken gjyqesore dhe te drejt&n zakonore, ndersa qendrirnin mbi doktrinen si burirn subsidiar t& s&drejtes civile e pranon te ku~ht&zuar"~. Profesor Vizner shkruan se, ne burirnet formale te st! dre'tes nurnerojrne Ligjin, te drejten .. zakonore, praktiken gjyqesore dhe shkencen juridike r' 15, ndersa Profesoret Stankovig dhe Vodinelig, ne pjesen rnbi burimet formale te se drejtes civile i perpunojne veg e veg
3,

. .

'.
'

.. :: < ,
2 .>',!2

,..?,%<,

?>

<::*;+-

.,q> .*,@ .,

iP. *"!Z .',+

, ; :+

;:&,a
.Ic ,;? !.
.I .

,&+
, ..

>

..~

,aCituar s i p s Milliot Luis, L'idee de la loi dans I'islam, Revue internationale de Droit compare,
lo' PO aty,

nr. 411952, Paris, 1952, fq. 669 fq. 669 lo' Me gjeresisht shih: Kiochenbaum Aaron, Equity in Jeeish lae - Jeeish civil lae, Nju lork, 1991, fq. 9-15. lo' David Rene. veora e nieitc.. fa. 392 . .. , David Rcne, po aTy, fq. 401 Po aty, fq. 396 "'David Rene. Inlroduction a I'etude du droit privt de I'Angletelre, Paris, 1948, fq. 97 Po aty, fq. 97; Clive R. Neaeton M. A, General principles of lag, Londer, 1983, fq. 83 Po aty, fq. 464 "'Gams Andrijq Hyrje ne tt: drejten civile, Prishtinc, 1972, fq. 30 Gmpce Asen. Veprae njejtt:, fq. 81 -100 Vizner Boris. Vepm e njejte, fq.56

'"

"'

"' "' "'

'"

E DREJTA CIVILE I - PJESA E PERGJITHSHME

.. -,.
..

Ligjin, Praktiken gjyqesore, te Drejten zakonore dhe Doktrinen, sipas te cileve vetem ligji dhe e drejta zakonore jane burime te verteta formale te se drejtes c i v i l e . ' 1 6 Profesor Stojanovic, burime te se drejtes civile konsideron: ligjin, te drejen zakonore, praktiken gjyqesore, ndersa shkencen juridike si burim indirekt e jo i drejtperdrejte i s&drejtes c i v i ~ e " ~ . Lidhur me burimet e se drejtes civile ne te drejten bashkekohore, verejme se edhe sot ne sistemet e ndryshme juridike shteterore ka qendrime te ndryshmeper llojet e burimve formale te se drejtes civile.Qendrime te ndryshme e here -here edhe shume te kunderta edhe ne teori jane rezultat i menyres se qasjes se trajtimit te burimeve te se drejtes civile, porte kushtezuara edhe nga kuslitet historike, ekonomike dhe kulturore t& shteteve me te cilat kane te bejne burimet formale te d drejies civile. Burimet e s& drejtes civile zakonisht jane: ligji, e drejta zakonore, praktika gjyqesore dhe doktrina. Ne shtete t& ndryshme keto burime te se drejtes civile ose promovohen teresisht ose pjeserisht ose ne menyre te kushtezuar, por doktrina i shqyiton qe te gjitha.

... ,

.?

. :

,.:.
.,,
,

. .'

.
,

..;. .

.
=:

XV. Burimet e sB drejtEs civile nE KosovZ d a t e sundimit osman deri nE luftiin e dytE bot&rore,pasiuftes sE dytE boterore si dhe pas vitit 1990
~ t u d i m i burimeve t&s&drejtes civile , duke pasur parasysh veqorite ekonomike shoqerore dhe juridike ne kohen e sundimit te Perandorise Osmane ne pjeset e Ballkanit pra, edhe te Kosoves , veshtiresohet nga fakti se ende nuk jane te studiuara sa duhet dispozitat dhe materialet tjera te ndryshme me vlere historiko-juridike.
Viti 1455 menet si vit i renies definitive te Kosoves nen sundimin e Perondorise Osmane"'. Renia e ternitorit te Kosoves dhe Maqedonise nen sundimin dhe jurisdiksionin e te tjereve b h t e e nje date shume me te henhme. Per le vertetuar kete prezentojme konstatimirre prof. Ivan Beueit ku thote: "Me renien nen pushtetin bizantin (kah fundi i shekullit VIII), fihataresia ne Maqedoni dhe Kosovl ..." pastaj "... Bashlinq Meropashh d Serbi, Kosove dhe Maqedoni nen Nemanjiqet ... e me vane me renien nln pushtetin turk ...""9 respektivisht "E drejta Bizantine eshle zbatuar ne qytetet e Maqedonise dhe te Kosoves, dhe me siguri nt! qendrat e Serbise"'" Nga viti 1877 -1912 ekzistan njesia administrative me emrin Vilajeti i Kosoves, me qender ne Prishtinl, pastaj ne Prizren, serish ne Prishtine e pastaj no Shkup ( 1884-1912)"'. Edhe sipas profesor Rirvanollit: "Vilajeti i Kosoves u formua me 1877""'. Ky Vilajel, njehere (me 1877-1878) ndvhet ne shtate sanahaqe : Prishtinq Priueni, Jeni Pazari, Nishi. Piroti, Shkupi dhe Dibra' L.. Ose " emmimi Kosova, si njesi administrative e vepante. ne harta poraqilet ne viti 1881... Harta permban informafa '. intciesante. Pastoj thuhet sc Vilajeti i Kosoves eshte qender administrative ne te cilen perfshihen viset ne lindje te Drinit (sanxhaku) dhe Maqedonia Veriore... Ne vitin 1860 knjohet Vilajeti me qender ne Prizren, per shkak se vise1 veriore te perandorise reduktohen gjithnje e me shume dhe per shkak te shtimit te pasigurise ne vitin 1888 vendoset nl Shkup, ku edhe mbetet deri ne shkatenimin e Rtlmelise h r k e (1912)"'". Mund te thuhet lirisht se ne shekullin XIX populli shqiptar ishte ne kuoder te Perandorise Osmane dhe perjetoi zhvillim shoqeror ekonomik si dhene pikepamje te tjera te ketyre tenitoreve qe ishin nen sundimin e Perandorise Osmane"'. Stankovie Obren - ~odi;!ilie Vladimir, Uvod u Gradjunsko parvo, Beograd, 1995, fq. 7-50 Stojanovic Dragouub, Uvod u Gradjansko pravo, Beograd, 1976, fq. 58 - 74. "'Pllana Emin, Vuqirema me nelhine nen sundimin osman ne shekujt XV - XVII, Vjetar Godisnjak, Arkivi i KosovB, Prishtine. 1983, fq. 27; Gjurmime albanolodike-Seria e shkencave historike, XII-1982, Prishtine 1983, fq.69. (Sipas shume te dhenave turqit Kosoven (ne kuptimin e ngushte te gales) e pushtuan me 1455 de qe ne kete vit administrala turke e beri regjistrimin e saj); Riza Sklnder, Kosova $ate shekujve XV, XVI dhe XVII, Prishtine, 1982, fq. 19. "'Beuc Ivan, Vlasnicki i drugi sfvamopmvni odnosi na nekretninama u doba feudalima u Jugoslovenskim rcmljamq Zbomik Pravnog Fakulteta u Zasrebu, viti XXX, nr. I, Zagreb, 1980. fq. 21, 32 dhc 33; Riza Skender, vepra e njejte, fq. 16. (Pra nga fundi i shekullit XVIl shqiptaret e Kosoves rane nen sundimin e Serbise). "O Po aty, fq.37 ' I ' Po aty, fq. 121 Rimanolli Masar, Gjakova me rrethine ne fazen e dyte te Levizjes Kombltare Shqiplare (vitet 1878 - 1879), Gjumims albanologike - Seiia e shkencave historike, nr. 1511985, Prishtinc, 1986, fq.145. 'nI Riza Skender, Kosova... fq 273 Cerabregu Muharcm, Pasqyrimi i ptfytyrimevc hanografike te tenitorit I1 KSA le KosovL, Perparimi, nr. 3 maj-qershor.1976, Prishtine, 1976, fq. 354 'I' Rrahimi Shukri, Gjurmime historike te Rilindjes KombCtarc, Prishtinc, 1986, fq. 54.
'I6
'I'

. .

-a
,

"'

Perandoria Osmane percaktoi sistemin feudalo-ushtarak e ky sistem ekonomik-feudal mbeshtetej ne pronesine feudale ushtaraken'mbi token qtl ndahej ne timare, ziamete dhe lhase. Sistemi ushtarak-feudal i timareve dhe ziametwe .si per nga arganizimi ushtarak, arhtu edhe per nga menyra e organizimit te shfryiezimitjuridik te takes, perfaqeson shprelljen, pasqyrimiri e specitikes sP. feudalizmit turk"'.

E drejta e sheriatit; si burim kryesor i st! drejtes, pra edhe asaj civile, ne kohen e sistemit feudal0 osman nuk i njihte nje varg institucionesh j ~ i d i k e civile ose se paku nuk i dallonte veqorite e ketyre institucioneve civile-juridikeI2', edhe pse sistemi juridii mysliman krahas sistemit juridik roman dhe sistemit juridik anglez, paraqet njerin nga tri sistemet qe dominuan dhe vazhdojne te dominojne n&botelz9. Niveli i burimeve te se drejtes civile eshte i nje shkalle me te larte nga koha paraprake dhe me e ulet nga koha qe do te.vijeme vone. Burimet e sS drejtes civile ne Turqine feudale e gjejne mbeshtetjen e tyre ne marredheniet prodhuese t2 sistemit feudal turk. Burimet e se drejtes civile nuk mund te konsiderohen si diqka e dhene njehere e pergjithmone as ne shoqerine feudale. Burimet e se drejtes civile si institut i rendesishem juridik ne qdo rend juridik vet& tipit te marredhenieve mund te shfaqet ne variante te ndryshme edhe brenda:>: ekonomike. Ndertimi i vetedijes juridilte zhvillohet me vone ne njefare mase, nen ndikimin e -se drejtes islame, ecila me ane institucionesh te calttuara juridike ka depertuar deridiku dhe.:eshte ruajtur. Padyshim, ndikimi me i madh vjen prej te drejtes se sheriatit, e cila ndikonte jo vet.em nepermjet institucioneve religjioze (fetare), por edhe me rmge te tjera, siq eshte, fjala bjen e drejta zakonore ne te cilen ndikimi i se drejtes s&sheriatit eshte i ndieshem.Ndi1timi i se drejtes ne sferat e ndryshme te jetes se popujve nen sundimin e Perandorise Osmane, eshte i pakontestueshem'm"130. Edhe Begoviqi per ndikimin e se drejtes se Sheriatit shkruan: "Ajo posaqerisht vlen per ato vende dhe regjione tona te cilat ishin nje kohe te gjate nen sundimin e Turqise: Bosnja dhe Hercegovina, Maqedonia, Serbia, Mali i Zi dhe Kosova. Ketu ndikimet shihen si te po ullsia e besimit mysliman, ashtu edhe te pjesetaret e popujve dhe besimeve tjera"13 . Mandej, ne zgjidhjen e marredhenieve civile juridike e. me kete edhe ne formimin e vetedijes juridike, drejtperdrej ose ne menyre te veqante, verehen edhe ndikime te burimeve te tjera te se drejtes islame. N&kohen e Sulltaneve osmane n&Turqi filloi nje zhiillim i bujshem i rregullimit juridik modem te marredhenieve shoqerore ne rend te pare te atyre administrative, pastaj te atyre penale dhe ne fund te atyre civile-juridike. Ky rregullim legjislativ njihet me emrin Kanuname (Qanun-Nahmeh). Thuhet se shprehja "kanun" eshte me on 'ine greke 9 dhe permes gjuhes turke, pas pushtimeve osmane ka depertuar edhe ne Kosove 3 2 . Per te drejten civile eshte me rendesi te posaqme Li 'i mbi tokat i vitit 1858. Ky Ligj ne gjuhen turke njihet me emrin Qanun a1 Aradi 13?Ky ligj mgullonte lloje te ndryshme te pronesise mbi sendet e paluajtshme ne vendet qe ishin nen sundimin

Pllana Emin, veprae njejte, fq. 27 "'Statovci Ejup, Marredhenid proneore ... fq. 53 PO aty, f q 54 "'El Sanhoury Bey Abd - El - R m a k Ah, Le droit musulman conme dement de raporte du code civil Egyptien, Introduction a I'Etude du Droit compare, Recueil d'Etudes en I'honneur d'Edouard Lambert, Paris, 1938, fq. 623. " O Statovci Ejup, Ca ~eshtje mbi burimet..., fq. 330 Begovic Mehmed, Uticaj serijatskog prava na pravne obieaje u Jugoslaviji, Godisnjzk Pravnog Fzkulteta u Sarajevu, XXII, Saraieve., 1974. fa. 375. > . ~ , ~. ~ "'Syrja Pupovci. Vepra e njejle, fq. 272 Chehala Ch. Droit musulman - aplication au Prochc -Orient, Paris, Dalloz, 1970, fq.12.
'I6

"' "'
~

"'

. .. ,.. . "" -. ; ,
! %

f
:
.

'

'

1 dhe osman 134. bshte i inspiruar nga e drejta myslimane dhe doket l o k a ~ e ' ~ ~ , e drejta moderne. Percaktimi i burimeve te se drejtes civile ne Kosove, respektivisht i burimeve formale te se drejtes civile - ligjet dhe aktet nenligjore kane per qellim qe rregullimin e marredhenieve juridiko civi1e;niset nga koha e sundimit osman e cila disa shekuj me radhe e imponoi te drejten e vet ne tenitorin e Kosoves dhe me gjere. Pushteti i rifilloi zbatimin e te drejtes se vet, gjegjesisht legjislacionit te vet, qe rrenjdt i terhiqte nga e drejta e ~ h e r i a t i t l ~ ~ , ~ o r respektoheshin edheveporitt e vendeve t& pushtuara. Kjo behet me kanunet dhe aktet tjera q&i nxirrte Sulltani., Ne kohen kur Perandoria Osmane arriti kulmin e fuqise shteterore -dhe administrative ajo sundoi dhe e imponoi te drejten e vet edhe ne hapsiren ballkanike qe nhkupton edhe territorin e Kosoves. Ky sundim dihet se zgjati pese shekuj me radhe. Perandoria Osmane, mbi tokat e zaptuara , ushtroi pushtetin e vet politik, administrativ dhe juridik. Ne kete menyre erdhi edhe deri te ndryshimi i marredhenieve ekonomike ekzistuese qe drejteperdrejt ka pasur ndikim edhe ne marredheniet juridike ne pergjithesi, e ne veqanti ne marredheniet juridiko- civile. Ne burimet e se drejtes civile ndikojne shume rrethana ashtu sip ndikojne edhe ne vet&te drejten.Nje autor - Blagojevip shkruan: " Ne sistemin e se drejtes nuk ndikon vetem shkalla e zhvillimit te forcave prodhuese materiale dhe nga kjo marredheniet e produkimit adekuat,por edhe shkalla e zhvillimit politikpiveli kulturor i bashkesise, perberja nacionale e popullsis&,rrethanat historike dhe marredheniet nderkombetare pka e verteton realiteti historik "I3'. Legjislacioni lind ne kushte te caktuara dhe nuk eshte rezultat i imagjinates subjektive te njerezve, por eshte rezultat i marredhenieve ekonomike dhe i zhvillimit te shoqerise ne pergjithesi. Perandoria Osmane nxori dispozita te shumta per rregullimin e marredhenieve juridiko-civile. Shikuar historikisht per rregullimin e marredhenieve juridiko-civile kane e ekzistuarburime juridike qe vlejtenper tere tei~itorin Perandorise, ato tecilat vlejten per territorin e I<osoves, por edhe burime te atilla qe vlejten per pjese te tjera t& Perandorise e te. cilat ne menyreindirekte. kane gjetur zbatim n e territorin e Kosoves. Mirepo, thuhet se: " eshte i njohur fakti se pushteti turk faktikisht pranonte edhe zakonin ~okal'"~~.

XV.1. Pergjithesisht mbi ndarjen e burimeve te s drejt&scivile C

Burimet e se drejtes civile u formesuan ne nje kontinuitet te gjate kohor. N& te drejten civile burimet e se drejtes civile, dje, sot dhe neser, do te konsiderohen ~ e s h t j e teoretikisht te paperiimduara. Burimet e se drejtes civile jane te shumta edhe kur vet&ligji angazhohet te mohoje kete realitet. Ato jane aktuale edhe kunder ligjvenesit, sepse praktikisht ekzistojne.

"'Chehata Ch. Po aty, fq.12 'I' Chehara Ch. Po aty, fq. 12 Statavci Ejup, vepra e njejte, fq. 82 Blagojevic M. Slobodan. Sisternatizacija prava - njen osnov, smisao i cilj, Pravna Misao, Sarajevo, br. 11-12, 1980, fq.5. 'Is Sr~rovci Ejup, M d d h e n i c t pronesore ....fq. 93

"' "'

E drejta, respektivisht burimet te cilat jane zbatuar per rregullimin e marredhenieve juridike-civile ne Kosove ne kohen e Turqise feudale, eshte veshtire, t& definohen, sistemohen dhe te behet grupimi i tyre ne menyre precize e shkencore. Ne treven e Kosoves ne kete kohe kemi te bejme me dy lloje te burimeve te se drejtes civilegjegjesisht per rregullimin e marredhenieve juridike civile. Burimet e s&drejtes civile, te cilat i njihte e drejta osmane, (Sheriatin dhe te drejten shteterore) se bashku me te drejten zakonore te vendesve si burim i veqante, e benin rregullimin e marredhenieve juridikecivile ne Kosove, ne menyre te drejteperdrejte, indirekte apo mikste. Ne kete kontekst behet ndarja ne burimet e pashkuara dhe burimet e shkruara t& drejt&scivile. se

XY.2. Burimet e pashkruara

Burimet e pashkruara t&se drejtes civile u kane par-aprire burimeve te shkmara t& :s& r e j t ~ s ' ' ~ . d Burimet e pashluuara t&s&drejtes, jo vetem q< ekzistojne edhe sot, ato edhe 'bni krijohen e zhvillohen. Krijimi i se drejtes zakonore eshte i pashrnangshem edhe ne sistemet juridilce re shteteve qe konsiderojne se e kane kodifikuar te drejten civile deri ne negullirnin me te hollesishem marredhenieve juridiko-civilel4'. E drejte e pashkruar, konsiderohet - E drejta zakonore,.e drejte qe u zhvillua, u respektua dhe u persos dhe qe nuk mund te injorohet edhe nga t& drejtat e shkruara qe u zhvillua me shekuj te tere, pas te drejtes zakonore. Nuk eshte e tepert te perseritet se: "Zakonet jane rregulla te sjelljes se njerezve, porte cilat zbatohen ne baze te shprehive te vertetuara dhe zbatimi i tyre rrjedh per nje kohe t& gjate pa dhunen e shtetit"14' Ne kohen e Turqise feudale per rregullimin e marredhenieve juridike-civile, v q te Drejtes se Sheriatit dhe te drejtes shteterore osmane, zbatohet edhe e drejta zakonore. E drejta zakonore shqiptare si ne te gjitha territoret shqiptare, ashtu edhe ne temtorin e Kosoves, shpreh niveiir, e kultures juridilce si pjese p h b e r b e e nivelit t5 kultures shai~tar. kombetare te oo~ullit E drejta zakonore ne trojet shqiptare u nenshtrohet dallimeve te kushtezuara nga kushtet ekonomike, historike dhe shoaerore te cdo territori ku zbatohet e dreita zakonore. E drejta zakonore shqiptare ka dal1im;ne t&zbatuarit edhe n&vet&territorin Kosoves. E drejta zakonore shqiptare u beri ball& te drejtave tjera te pashkruara ose te shkruara, te cilat deshironin ta largonin nga perdorimi ne keto temtore. Me te drejte prof.Ismet Elezi thote se: "e drejta zakonore, bashke me gjuhen, kulturen materiale, doket e zakonet e tjera deshmon per autoktonine dhe vitalitetin e ..rr142 . popullit te Laberise e te krejt popullit shqiptar qe u qendroi rrebesheve te historise Autori i permendur konstaton se me. normat kanunore rregulloheshin marredheniet farniljare e martesore, organizimi shoqeror, e drejta e pronesise, e drejta e detyrimeve, e trashegimise...143 E drejta zakonore zbatohej ne territorin e Kosoves sepse kjo ishte deshire dhe nevoje e vet&popullit te Kosoves.

..

..

I19

Morgan Luis, Orevno Orustvo, Beograd, 1881, fq.467 (Solon samo je ozakonio ono sto je, verovatno, vec postal0 ustaljeni obicaj). Shih Code civil Suisre. Beme, 1985, neni I. J n t t i l k Stevan, Pravo i obicaj, Godisnik na Pravno - Ekonomski fakultet vo Skopje, 1955, Shkup, 1956, fq. 289. Elezi Ismet, E drejta zakonore e Laberise ne planin Lrahaues, Tirane 1994, fq.15. '"Po aty, fq. 13.
140

"' "'