TEORIJA PRAVA

1. OSNOVE PRAVNE I POLITIKE FILOZOFIJE 1.1.LEKSIKON TEMELJNIH POJMOVA POLITIKEABECEDA DEMOKRACIJE, SARAJEVO, 1994.
IDEALI Sloboda je odustvo vanjske prisile i mogunost samoodreenja subjekta. Razlikuju se tzv.negativna sloboda (sloboda od) i pozitivna sloboda (sloboda za). Negativna sloboda je odsustvo vanjskih prepreka koje subjekta spreavaju da djeluje po svojoj volji. U politikom smislu, radi se o uspostavljanju prostora za djelovanje osloboeno vanjskog nametanja. Pozitivna sloboda je sloboda za djelovanje subjekta po vlastitoj volji. Aristotel smatra da je slobodan ovjek koji raspolae samim sobom. Suprotno od toga je rob. Hobs pod uticajem mehanike definira slobodu kao odsustvo vanjske prepreke kretanju, jer je ovjek slobodniji to se u vie pravaca moe kretati. Protestantski pokret istie vanost slobode savjesti, odnosno volje. Oni smatraju da je savjest nuno osloboena od vanjskih ogranienja. Vlast moe ovjeka prisiliti da djeluje, ali ne i da misli na odreeni nain. Liberalizam se opredjeljuje za slobodu pojedinca u svakoj vrsti djelovanja politici, ekonomiji, obrazovanju itd. Drava se shvata samo kao instrument ouvanja sigurnosti slobodnih pojedinaca. Socijalisti smatraju da je pretpostavka za politiku slobodu uspostavljanje socijalizma kao drutva osloboenog od eksploatacije. Jednakost je naelo prema kome svi ljudi jesu ili bar trebaju biti jednaki u relevantnim elementima. Obzirom na to razlikuju se 4 vrste jednakosti: politika, pravna, socijalna i ekonomska. Politika jednakost znai da svi punoljetni graani imaju jednako pravo na politiku participaciju. To ukljuuje pravo graanina da bira i da bude biran, kao i sloboda linosti, sloboda savjesti i miljenja, govora i udruivanja, te sloboda od nezakonitog liavanja slobode. Pravna jednakost obuhvata pravinost i zakonitost. Pravinost znai da sudije u jednakim sluajevima trebaju postupati jednako. Zakonitost znai savjesnu i dosljednu primjenu relevantnih propisa na sve pojedinane sluajeve sa istim bitnim obiljejima. Socijalna jednakost znai jednaku mogunost svakog ovjeka da razvija svoje sposobnosti, stie znanja i ostvaruje prava neovisno od svog socijalnog porijekla. Ekonomska jednakost podrazumijeva iste prihode i bogatstva za sve lanove drutva. Odbacivanje ideala jednakosti zasniva se na tvrdnji da je savrena jednakost neostvariva u praksi, a da tenje ka njenom ostvarenju predstavljaju prijetnju ljudskoj slobodi. Ljudi se meusobno znatno razlikuju po svojim sposobnostima, pa je neizbjeno da jedni budu uspjeniji od drugih.

Pravednost je princip odnosa meu ljudima koji kao takav odgovara svakom pojedincu na osnovi kvaliteta koje mu zajednica ili drutvo priznaju. Justinijanova definicija, koja se i danas najee koristi je: Pravednost je vrsta i trajna volja da se svakom dodijeli njegovo pravo. Prirodnopravni teoretiari razlikuju pravednost koja proizilazi iz prirode ovjeka od one koju dodjeljuje pozitivno pravo. Polazei od teorije drutvenog ugovora, prirodno pravo pojam pravednosti shvata kao potivanje ugovora. Vremenom pojam pravednosti dobija status ideala koji slui za procjenu kvaliteta zakonskih sistema, ali i pojedinanih djelovanja. Russell pravednost definie kao jednaka prava. Prema teoriji pravednosti J.Rawlsa, pravednost znai: 1. Slobodu svakog pojedinca da slijedi vlastiti ivotni plan; 2. Socijalne i ekonomske jednakosti moraju se tretirati tako da bude razumno mogue oekivati da pogoduju svakome, uz uslov da su sve pozicije i slube otvorene za sve. Solidarnost je uzajamna podrka lanova zajednice. Ona oznaava spremnost na pomo lanovima vlastite ili druge zajednice, tenju za dobrom drugoga. Solidarnost se javlja kao socijalna oznaka u 19.vijeku, a nastavlja se na duu tradiciju pojma bratstvo. Znaenje pojma bratstvo u kranskoj nauci implicira zajednicu iru od svake politike zajednice (potencijalno zajednicu svih ljudi). Solidarnost se kao program najprije povezuje sa socijalizmom 19.vijeka, ali ga kasnije prihvataju i druge politike doktrine. U nae doba naela solidarizma su u znatnoj mjeri prihvaena kao naela tzv.drave blagostanja. Osim toga, u savremenim raspravama solidarnost se javlja kao bitan element internacionalizma, tj. kao stanovite po kome je nuno podravati borbu za slobodu drugih naroda, pomoi narodima koji su pod represijom svojih upravljaa, onima koji trpe zbog posljedica elementarnih nepogoda ili zbog permanentne gladi, bolesti, nepismenosti itd. Na takvom shvatanju posebno insistiraju ekoloki i mirovni pokreti. Mir u opem znaenju je harmonian drutveni odnos meu ljudima. U meunarodnim odnosima se definie kao odsustvo rata izmeu drava, a u unutranjepolitikom smislu oznaava stanje uspostavljenog reda, odnosno odsustva nemira i pobuna. Nakon II sv.rata u nauci meunarodnih odnosa razvija se interdisciplinarno istraivanje mira. Ovo istraivanje se krajem 50.-tih godina oblikuje u itav nauni pokret, da bi 1964.godine bilo osnovano meunarodno udruenje za istraivanje mira (International Peace Research Association IPRA), a 1966.godine tokholmski meunarodni institut za istraivanje mira, kao najuglednija svjetska institucija te vrste (SIPRI Stockholm International Peace Research Institute). Suivot sa prirodnom okolinom je nain ureenja odnosa ovjeka sa okolinom koji polazi od naela prilagoavanja prirode ljudskim potrebama i obrnuto. Do 60.-tih godina 20.vijeka vladajui je bio homocentriki (antropocentriki) stav ovjeka prema prirodi. Nakon to je ovaj stav poeo ispoljavati ozbiljne nedostatke, javlja se ekocentriki pristup. Polazite ovog pristupa je ekosistem. Naelo dominacije i eksploatacije zamjenjuje se naelom suivota sa prirodnom okolinom. Nasuprot ranijim ekonomskim modelima koji su ekonomski razvoj shvatali kao rast, modeli odrivog razvoja uvaavaju prirodne granice ekonomske djelatnosti i dozvoljavaju ekoloki racionalan razvoj. Racionalnost osigurava da ne doe do ekolokog deficita, koji bi onemoguio dalji ekonomski razvoj. Dakle, ekoloki racionalno ponaanje je istovremeno i ekonomski racionalno. Model odrivog razvoja podrazumijeva distribuciju ekonomske moi izmeu sadanje i buduih generacija. Neprihvatanje modela odrivog razvoja bi dovelo u pitanje egzistenciju buduih generacija. Tolerancija je stav prema kome u zajednikom ivotu, u ime viih ciljeva zajednikog ivljenja, treba otrpjeti tetu koju pojedincima ili grupama svojim djelovanjem ili iskazanim miljenjem nanose drugi pojedinci ili

grupe. Tolerancija je odnos drutvenih subjekata moi. Strpljiv moe biti samo onaj ko ima mo da slobodno odlui da li e trpjeti tetu ili e primijeniti silu prema tetnicima. S druge strane, trpljen moe biti samo onaj ko ima mo da nanese tetu. Nemoni se ne toleriu, ve ignoriu. Tolerancija je naprije zagovarana u zahtjevima da vladar na podruju svoje drave tolerie ispovijedanje razliitih religija. Povod tome su vjerski ratovi koji su obiljeili srednji vijek u Evropi. Nunost tolerancije je prvi sistematski obrazloio Don Lok u djelu Pismo o toleranciji iz 1688. Odvajajui crkvu od drave, Lok je smatrao da postojanje vie religija i crkava u jednoj dravi ne ugroava opstanak drave, ukoliko svaka zajednica ispunjava samo svoje funkcije. Ideju tolerancije openito su formulisali liberali i ona je proirena na sva podruja ljudskog ivota u kojima se zagovaraju razliite vrijednosti, uvjerenja i ideologije. Liberali su zahtjev za openitim vaenjem tolerancije obrazlagali temeljnim pravima ovjeka na slobodu i jednakost, koja pravni poredak mora garantovati i tititi kao najviu vrijednost. Kao stav i politiko ponaanje tolerancija je jedino mogua prema onim miljenjima i djelovanjima koja svim lanovima zajednice priznaju pravo na jednakost i slobodu, tj. ne tee njihovom nasilnom ukidanju. Otuda i zagovornici tolerancije priznaju opravdanost netolerantnog ponaanja prema nasilnicima. To je paradoks tolerancije, obzirom da se tolerancija zagovara samo prema onim miljenjima i djelovanjima koja nisu bitno razliita. Taj paradoks se mora prihvatiti kao jedino mogu, jer odustajanje od nasilja prema nasilnicima znai odustajanje od slobode, jednakosti i pravednosti kao temeljnih vrijednosti zajednice. Sigurnost i blagostanje oznaavaju okvir socijalne i politike zajednice koji omoguava opstanak same zajednice i njenog unutranjeg ustrojstva. Sigurnost posebno podrazumijeva zatitu ljudskog ivota i poretka politike zajednice od nasilnog ugroavanja. Blagostanje podrazumijeva dostupnost materijalnih sredstava za zadovoljavanje ljudskih potreba. U predmodernim drutvima sigurnost i blagostanje se ostvaruju u organski povezanim socijalnim zajednicama (patrijarhalna porodica, klan, seoske zajednice). U antiko i srednjevjekovno doba evropska politika zajednica zasniva se na pravnom poretku, koji svim graanima garantuje sigurnost, a zauzvrat ih obavezuje da se solidarno brinu o sigurnosti zajednice kao cjeline. U modernom drutvu dolazi do individualiziranja zasnovanog na privatnom vlasnitvu i trinoj ekonomiji, te nastaje novi okvir za realizaciju sigurnosti i blagostanja pojedinca. Pravni poredak garantuje regularnost i stabilnost trinih transakcija i uva institut privatnog vlasnitva, koje je pretpostavka subjektiviteta pojedinca. Svaki pojedinac je prinuen da se sam brine za svoje blagostanje, koje ostvaruje pomou vlastitog rada i vlasnitva. Trina privreda podrazumijeva bitnu neravnopravnost privrednih aktera, od kojih samo manjina raspolae sredstvima za proizvodnju a veina ivi u uslovima egzistencijalne nesigurnosti i liena je mogunosti da postigne individualno blagostanje. Od druge polovine 20.vijeka, zahvaljujui opem pravu glasa i razvoju radnikog pokreta, u razvijenim kapitalistikim zemljama se javlja tzv.drava blagostanja, odnosno socijalna drava. Ona titi pojedinca preuzimajui obavezu da garantuje odreeni nivo socijalne sigurnosti i blagostanja. DOKTRINE Liberalizam je politika filozofija za koju je sloboda osnovni kriterij vrednovanja svih drutvenih ustanova. Sloboda se posmatra sa stanovita pojedinca i zasniva se na individualnim slobodama. Sloboda kao odsustvo prinude odreuje i dunost drave. Drava titi, a ne propisuje. Dravno mijeanje je opravdano samo ako ona treba da zatiti pojedince jedne od drugih ili od same vlasti. U svim drugim sluajevima drava nelegitimno uzurpira prava i ograniava slobode pojedinaca. Sve obaveze, ukljuujui i politike, zasnivaju se na ugovoru i dogovoru. ovjek je slobodan da bira smisao svog ivota ako ne ugroava isto takvo pravo drugih ljudi i ukoliko ispunjava obaveze koje je dobrovoljno preuzeo.

Obzirom da liberalizam smatra kako drava nema viih ciljeva od dobrobiti pojedinca, on prirodno zagovara toleranciju. Ustvari, liberalno miljenje se razvilo iz uenja o vjerskoj toleranciji i dunosti drave da titi pravo svih na slobodno izraavanje vjere i slobodu miljenja uope. Liberali smatraju da se njihovo uenje o slobodi iz temelja razlikuje od Platonovog i Aristotelovog uenja. Naime, prema liberalizmu prvenstveni cilj drave je da garantuje sigurnost svojim graanima. Prema antikoj filozofiji, cilj je da drava osigurava pravdu. U tom smislu liberali razmatraju negativnu slobodu (slobodu pojedinaca), a antika filozofija pozitivnu slobodu (pravedno ustrojstvo drave). Liberalno uenje o socijalnoj pravdi za cilj ima da ideal slobode povee sa idealom jednakosti. Ono smatra da svakom graaninu pripada odreeni skup dobara samo zbog toga to je lan zajednice, jer zajednica svojim graanima treba osigurati odreeni stepen jednakosti. Ta jednakost se prvenstveno odnosi na politiku jednakost, ali i na odreeni nivo socijalne jednakosti. Pritom se odreivanje nivoa socijalnih davanja preputa demokratskim institucijama (prvenstveno parlamentu), koje trebaju nivo socijalnih davanja uskladiti sa zahtjevima privredne efikasnosti i socijalne pravde. Liberalizam je smatrao da je u demokratskom sistemu vrlo vana zatita manjine i odbrana od trajnog revolucionarnog populizma. Branu populizmu predstavlja konstitucionalizam, tj. ustav koji se ne moe mijenjati jednostavnom odlukom veine, ve zahtijeva odreeni vid konsenzusa. Zatita manjine pronalazi se u lokalnim autonomijama i u federalnom ureenju. injenica je da je liberalizam zasluan za gotovo sve osnovne politike ustanove savremenog svijeta: slobodna trgovina, sloboda misli i tolerancija, konstitucionalizam i zatita ljudskih prava, demokratija, podjela vlasti, federalizam i autonomija, socijalna pravda. Posebne tekovine liberalizma predstavlja ukazivanje na individualne slobode i politiku jednakost. Konzervativizam je glavni suparnik liberalizma. Radikalniji mislioci ga odreuju kao uenje koje brani status quo. Meutim, ispravnije je rei da je to politika filozofija legalnosti. Osnovna misao konzervativizma je da bez prava nema drave. Racionalisti i liberali bi tvrdili da zakoni koji nisu zasnovani na saglasnosti onih na koje se odnose, za njih ne mogu biti obavezujui. Konzervativizam je politika filozofija koja brani legalnost i legitimnost trai u neem drugom, a ne u saglasnosti odnosno drutvenom ugovoru. Konzervativizam smatra da zakoni obavezuju bez obzira na politiku saglasnost, tj. da su ljudi duni sluati suverenu vlast jer se ona ne zasniva na njihovoj saglasnosti, ve na pravu. Pravo se potuje bezuslovno, pa nije mogue poslunost uslovljavati saglasnou. Konzervativna misao polazi od tvrdnje da prethodne odluke obavezuju. Engleski konzervativci su tvrdili da je zakon bolji to je stariji. Mada je sam bio liberal, engleski mislilac E.Burke smatra se jednim od najveih konzervativnih politikih mislilaca. Njegov osnovni doprinos je osporavanje revolucije, za to iznosi 2 argumenta: (1) ovjek se ne moe osloboditi obaveze samo zato to mu ona ne odgovara; (2) uklanjanje legalnosti vodi ka dijeljenju revolucionarne pravde, to nuno vodi ka teroru. Bitno je naglasiti da su Engleski konzervativci nisu bili apsolutno protiv promjena, ve su smatrali kako je potrebno osigurati politiku mogunost za osporavanje i promjenu zakona, kako bi se izbjegle revolucije. Zato su zagovarali priznavanje politikog pluralizma i prava na stvaranje stranaka. Politikim putem moe se osporavati legitimnost, a zakoni se mijenjaju legalnim putem. Savremeni konzervativizam u svom dominantnom obliku je demokratski, s tim to se vie od drugih demokratskih struja zalae za kontinuitet legalnosti i za suverenost autoriteta. To to se argumentima moe osporiti neko pravo nije dovoljan razlog da se autoritet prava ne potuje to je osnovni stav konzervativizma i razlog njegovog suprotstavljanja revolucionarnim promjenama.

Socijalizam je teorija, pokret i poretak koji tei socijalizaciji, tj.podrutvljavanju osnovnih uslova ljudske egzistencije. Javlja se sredinom 19.vijeka u Francuskoj i prvobitno predstavlja suprotnost individualizmu, tj. oslanjanje na kolektivnost opstanka. Najvia vrijednost socijalizma je jednakost i to ne samo politika, ve drutvena, iz koje proizilazi programska tenja za ukidanjem ili barem kontrolisanjem privatnog vlasnitva, te isticanje rada kao osnove ljudskog opstanka. Anarhizam je doktrina i pokret unutar socijalistike teorije i pokreta koja smatra da je anarhija ideal pravednog drutva, odnosno politikog poretka bez ikakve vanjske prinude 1. Najznaajnija struja anarhizma je anarhistiki komunizam, koji zagovara zajedniko vlasnitvo nad sredstvima za proizvodnju i raspodjelu prema potrebama. Drutvo se shvata kao skup slobodno ujedinjenih komuna i proizvodnih udruenja u kome ne djeluje ni jedna vrsta vanjske prinude nad pojedincima (dravne, pravne, politike, ekonomske). Princip odluivanja je opa saglasnost na osnovu morala. Anarhisti smatraju da se to drutvo moe uspostaviti odmah, odbacujui ideje prelaznog perioda izmeu graansko i komunistikog drutva, kao i sve oblike socijalistikog reformizma. Boljevizam je prvobitno struja u ruskom radnikom pokretu, zatim frakcija u Socijaldemokratskoj radnikoj stranci Rusije, a od 1912.godine samostalna politika stranka. Nakon oktobarske revolucije uspostavlja se kao dravni poredak u Sovjetskom savezu, a nakon II svjetskog rata i u nizu istonoevropskih zemalja. Ideoloku osnovicu boljevizma ini lenjinizam, tj. Lenjinova interpretacija marksizma. Novi poredak naziva se diktatura proletarijata. Zasniva se na podravljenoj planskoj privredi i politikoj diktaturi komunistike partije, iji je zvanini cilj uspostava komunistike zajednice. U ostvarenju tog cilja dozvoljena us sva sredstva, ukljuujui i teror. Kolektivistiki poredak je nadreen temeljnim ljudskim pravima i slobodama. Demokratski socijalizam oznaava ideoloku orijentaciju, koju je zagovarala veina zapadnoevropskih socijalistikih i socijaldemokratskih partija. Formirana je nasuprot boljevikom komunizmu i nacionalsocijalizmu nakon II svjetskog rata. Temeljna naela iskazana su u deklaraciji pod nazivom Ciljevi i zadaci demokratskog socijalizma, koja su usvojena prilikom obnavljanja Socijalistike internacionale 1951.godine u Frankfurtu. Programom SDP Njemake usvojenim 1959.godine demokratski socijalizam je uoblien u ideologijsku orijentaciju ije osnovne vrijednosti su sloboda, jednakost, pravednost i solidarnost. Ove vrijednosti se mogu ostvariti uspostavljanjem politike demokratije, dravnom intervencijom u trinoj privredi, uspostavljanjem socijalne drave i proirenjem demokratskih prava zaposlenih. Komunizam se odreuje kao besklasni drutveni poredak u kome su sredstva za proizvodnju zajedniko vlasnitvo ljudi, a proizvodi drutvenog rada se prisvajaju neposredno na osnovu individualnih potreba. Svi ljudi su socijalno jednaki i slobodno razvijaju svoje fizike i umne sposobnosti. Nestankom klasnih protivrjenosti odumire i drava. Komunizam je asocijacija slobodnih i jednakih pojedinaca. Realni socijalizam je sintagma koju izvorno uvodi sovjetska ideologija krajem 60.-tih godina XX vijeka da bi razgraniila istonoevropski socijalizam od zapadnog poimanja socijalizma. Realni socijalizam proizilazi iz osnovnih naela boljevizma - diktature proletarijata, dokidanja privatnog vlasnitva, te dominacije opeg interesa nad pojedincem. Osnovna formula realnog socijalizma je vlast komunistike partije u dravi, prevlast politike sfere nad drutvenom, te ideologijsko nametanje obaveznih modela svakidanjeg ivota. Faizam/nacionalsocijalizam je naziv antiliberalnog, antidemokratskog, antikomunistikog i antisocijalistikog ubjeenja, pokreta i poretka koji je postojao u Italiji izmeu 2 svjetska rata. Faistiki poredak je prestao postojati nakon kapitulacije Italije 1943.godine. Faizam nastaje u uslovima krize kapitalistikog graanskog drutva, iz koje izlaz vidi u uspostavi zajednice. Zajednica se poima kao drava ili kao nacija, ije jedinstvo je zagarantirano krvlju i tlom. Zajednica je najvia vrijednost. Ona prethodi pojedincu kako vremenski, tako i logiki i ima pravo da pojedinca ili ue
1

Predstavnici su Bakunjin i Kropotkin

drutvene grupe podvrgne vlastitoj volji. Uslov za duhovni, socijalni, politiki i ekonomski preporod je jedinstvo zajednice, koje se iskazuje u njenoj jedinstvenoj volji izraenoj kroz linost voe. Zagovarajui nacionalizam, rasizam a posebno antisemitizam, faisti prikazuju pripadnike manjinskih nacija kao osnovne krivce za krizu poretka. Istovremeno, treba nasilno ukinuti sve ideoloke, vjerske, kulturne, politike i druge razlike koje samim svojim postojanjem dovode u pitanje temelje zajednitva. Partija (pokret) ukida pravnu i uspostavlja policijsku dravu. Jedinstvo zajednice ostvaruje se terorom, monopolom propagande i potinjavanjem odgojnih i obrazovnih institucija. Ekonomsku krizu faistiki poredak pokuava rijeiti dravnom intervencijom u privredi, poticanjem privrednog razvoja dravnim investicijama (javni radovi, proizvodnja naoruanja), te krenjem socijalnih prava radnika. Korporativizam izvorno oznaava politiku doktrinu koja je zasnovana na feudalnoj postavci o konstituiranju politike zajednice posredstvom korporacija, tj. autonomno organiziranih kolektivnih politikih subjekata. Osnovne postavke korporativistike doktrine su:

1. Korporativni politiki subjektivitet - Osnovni subjekti politikog ivota nisu pojedinci, ve organski
strukturirane i politiki institucionalizirane staleke, drutvene, odnosno strukovne skupine ili manje teritorijalne cjeline (gradovi, opine);

2. Korporativna reprezentacija politika zajednica se ne uspostavlja posredstvom reprezentacije

individualnih volja, ve reprezentiranjem i povezivanjem korporativno organiziranih grupnih interesa;

3. Dekompozicija dravne suverenosti vrsti unutranji suverenitet drave se zamjenjuje meusobno

isprepletenim kompetencijama korporativnih subjekata. Tradicionalna korporativistika doktrina se nije odrala u svom integralnom obliku, ali se mnogi njeni elementi mogu nai u drugim doktrinama (faizam, sindikalizam i radniko samoupravljanje, pluralizam, te neokorporativizam). NAINI ZATITE SUBJEKTA Prirodno pravo je pravo koje svaki ovjek ima na osnovu prirodnog poretka stvari, odnosno na osnovu ljudske prirode. Kljuni problem svake teorije prirodnog prava jeste jasnije definiranje prirodnog poretka na koji se poziva. Ve od grkih sofista priroda vai kao hijerarhijski stepenovani poredak u kome je svakom biu odreeno njegovo mjesto. Sve moderne teorije prirodnog prava definiu prirodno stanje kao stanje haosa koje ne odgovara ljudskoj egzistenciji. Prelaz iz prirodnog stanja u civilno mogu je samo posredstvom drutvenog ugovora. Taj ugovor polazi od pretpostavke da ljudi pristaju biti podreeni zakonima i vlasti uz uslov da im se garantuju osnovna (prirodna) prava, odnosno sigurnost koju nemaju u prirodnom stanju. Na taj nain prirodno pravo ima dvojaku funkciju ono delegitimira stari i legitimira novi poredak zasnovan na drutvenom ugovoru. Moderno prirodno pravo zvrava sa Fihteovom filozofijom prava koji dovodi u sumnju samu egzistenciju ugovora, pripisujui subjektu pravo da ugovor raskida po vlastitom nahoenju, ime se pokazuje nemoguom itava pravna konstitucija koja polazi od prirodnog prava. Prirodno pravo se ponovo aktuelizira nakon II svjetskog rata, kao osnova za procese protiv nacistikih ratnih zloinaca. Razlog tome je injenica da su nacisti nakon to su putem izbora doli na vlast, donijeli niz propisa kojima su formalno legalizirali istrebljenje miliona ljudi. Prirodno pravo je zbog toga aktuelizirano kao osnov za gonjenje nacista. U savremenim okolnostima na prirodno pravo se pozivaju politika kretanja i snage koje nastoje pokazati nelegitimnost pojedinih poredaka ili svjetskog poretka u cjelini.

Graanska neposlunost oznaava javan, nenasilan, svjestan i politiki in oprean zakonu. Cilj tog ina je da izazove promjenu zakona ili politike djelatnosti vlasti. Graanska neposlunost moe biti direktna i indirektna, u zavisnosti od toga da li se njome kri isti zakon protiv kojeg se protestuje, ili se u znak protesta protiv jednog zakona kri drugi zakon. Graanska neposlunost je javan in jer se obraa opim, javnim naelima pravednosti i jer se vri javno. Zbog toga graansku neposlunost ne karakterizira nasilje. Ipak, ima miljenja da graanska neposlunost moe ukljuivati odreeni oblik nasilja, ali ono mora biti simbolino. Razlikuju se 2 teorije opravdanja graanske neposlunosti. Jedna je radikalna: prema njoj se zakonima duguje poslunost samo ako su pravedni, tj. svi ljudi imaju pravo na neposlunost nepravednim zakonima. Druga teorija je umjerena: zakoni mogu biti nepravedni, ali ih uprkos tome naelno treba potovati jer zakonitost sama po sebi garantuje ostvarenje drutvenog reda i mira. Graanska neposlunost je opravdana u sluajevima bitni i oitih nepravdi, ukoliko se kri naelo jednakog prava na slobodu i naela jednakih mogunosti. Postoje miljenja da je graanska neposlunost opravdana i u sluajevima tekih ekonomskih nepravdi. Druga pretpostavka graanske neposlunosti jeste iscrpljenje svih legalnih oblika otklanjanja nepravde. Trea pretpostavka je granica koritenja graanske neposlunosti, a da ne doe do opeg nepotivanja ustava i zakona. Prava ovjeka i dravljanina. Prava ovjeka su prava koja sva ljudska bia imaju samom injenicom da egzistiraju kao takva. Prava dravljanina su prava koja ustanovljava politika zajednica za zatitu pojedinaca. Prava ovjeka se naelno pozivaju na prirodno pravo, a prava dravljanina su naelno kodificirana pozitivnim zakonodavstvom. Minimalna prvobitna lista prava, koja se nastavlja na liberalnu tradiciju, sadri pravo na ivot, slobodu, sticanje vlasnitva, pravo na tenju ka srei vlastitim nainom, te pravo na sigurnost. Prvobitno postavljena prava su po svom obliku negativna, tj. prava nasuprot dravi. Njima se pojedincu stvara prostor za djelovanje (sloboda od). S druge strane, pozitivna prava su ona koja se ostvaruju ueem pojedinca u funkcioniranju osnovnih ustanova politike zajednice. U 20.vijeku klasina prava ovjeka i dravljanina postaju sastavni dio veine ustava, a uvodi se i druga generacija prava, prvenstveno socijalnih i ekonomskih. Pritom je posebno vaan faktor Opa deklaracija OUN kojom se postavlja niz naela i na koju se oslanja itav sistem posebnih konvencija. Poseban znaaj ima Evropska konvencija o ljudskim pravima iz 1950. za koju se vezuje Evropska komisija za ljudska prava, a kasnije i Evropski sud za ljudska prava. U novije vrijeme prava ovjeka se proiruju i pravima tree generacije, koja su uglavnom izvedena iz razvijene ekoloke svijesti. Anarhija je pojam kojim je jo Homer oznaio odsustvo vladavine i Zakona. Prvo socijalni teoretiar koji je pojmu anarhije dao pozitivno znaenje bio je Prudon. Za Prudona je anarhija drutvo, odnosno zajednica bez ikakve vanjske prinude. Prvenstveno je to ideal pravednog drutva, ija realizacija nije stvar neposredne budunosti. Za razliku od tog ideala iste anarhije, Prudon je smatrao da se politika zajednica kao konfederacija suverenih komuna moe ostvariti neposredno. Dva osnovna elementa poretka anarhije su neposredna demokratija i mutualistika2 privreda zasnovana na radnikom samoupravljanju. Meu samim anarhistima nastale su razlike u pogledu shvatanja vlasnikih odnosa u okviru mutualistike privrede. Komunistiki anarhisti Bakunjin i Kropotkin su se zalagali za potpuno odsustvo vlasnitva, a sam Prudon je bio pristalica mjeovite privrede i grupnovlasnikih odnosa u okviru radnikih asocijacija.
2

mutualizam poseban sistem zajmova bez vraanja, pomou kojeg bi se meusobno pomagali pripadnici politike zajednice

Kao konstitutivno naelo poretka, Prudonovo shvatanje anarhije ostvareno je u Parikoj komuni 1871. Vanredno stanje (opsadno stanje) oznaava situaciju aktuelnog ugroavanja dravne egzistencije ili situaciju znatnog remeenja javne sigurnosti. Uzroci mogu biti: rat, oruana pobuna, prirodne katastrofe itd. U vanrednom stanju vri se koncentracija moi i irenje nadlenosti pojedinih organa vlasti za koje se pretpostavlja da mogu efikasno djelovati u vanrednim uslovima. Po pravilu su to organi izvrne vlasti. Cilj i zadatak vanrednog stanja iskljuivo je ponovno uspostavljanje ugroenog ustavnog i pravnog poretka. Suspendovanje pojedinih dijelova ustava legitimno je samo ako za cilj ima uspostavljanje cjeline vaenja ustava. U savremenim pravnim teorijama preovladava shvatanje neophodnosti pravnog reguliranja vanrednog stanja. Situacija koja slui za opravdanje proglaenja vanrednog stanja najee se ne moe objektivno utvrivati, te je podlona interpretaciji (osim u sluaju rata ili oruane pobune). Zato je neophodno da organ koji proglaava vanredno stanje ne bude identian sa organom koji u vanrednom stanju dobija vanredna ovlatenja. Prirodi stvari je primjereno da vanredno stanje proglaava parlament, po mogunosti kvalificiranom veinom i da nadlenosti prenosi na organ koji je ustavom ovlaten da djeluje u vanrednim uslovima. KOMUNICIRANJE Javnost znai: 1. Skup svih pojedinaca koji svoju panju usmjeravaju na pitanja opeg interesa (publika); 2. Sferu komuniciranja meu pripadnicima publike (okupljanje, udruivanje, komunikacijska sredstva) u kojoj se moe formirati stav koji prihvataju mnogi (javno mnijenje); 3. Organizacijski pristup djelovanja organa koji su uspostavljeni radi voenja brige o pitanjima opeg interesa (u sluaju politike javnosti drava). Javnost se institucionalizira:

1. Posredstvom niza normi koje osiguravaju da djelovanje dravnih organa bude otvoreno za uvid publike
(javnost rasprava u parlamentu, pred sudom i sl); 2. Postojanjem institucija autonomnog komuniciranja publike (sloboda okupljanja i udruivanja, tampe, te osiguranje tajnosti privatnog komuniciranja);

3. Politikim pravima dravljana (izbori,opoziv, plebiscit, referendum).

Sve navedene institucionalne garancije za svrhu imaju da publici omogue nadzor nad djelovanjem drave, a da je pritom drava ne ometa. Ipak, javnost ostaje sfera u kojoj razliite elitne grupe (sindikati, komore, stranke) vre mobilizaciju odreenih dijelova publike kako bi ojaali svoje pozicije. Tako se publika svodi na rezonantnu kutiju koja reaguje, ali ne oblikuje aktivno politike odluke. Politiki govor je govor ija je svrha da formira i kontrolie politiko i drutveno ponaanje ljudi, njihove socijalne, politike i ideoloke stavove i svijest, te da determinira njihove socijalne i politike odluke. U krajnjoj konsenkvenci, cilj politikog govora je da ideje, interesi, namjere i volja govornika budu od strane slualaca prihvaeni kao vlastiti. Jezika obiljeja politikog govora dijele se u 2 skupine: sociolektalna i govornika. Sociolektalna obiljeja (sociolekt ili jezik politike) oznaavaju ona obiljeja jezika koja se razvijaju unutar politike komunikacije i meu politikim djelatnicima. Razlikuju se 3 vrste jezika politike: ekskluzivni, totalitarni i demokratski.

Ekskluzivni jezik politike je prvenstveno rezerviran za politike djelatnike i funkcionira kao neka vrsta profesionalnog argona koji je slabo dostupan ostalim lanovima drutva. Politiki govori izreeni takvim ekskluzivnim jezikom bit e prihvaeni zbog samog jezika, a ne zbog onoga to je reeno (sadraja). O totalitarnom jeziku politike govori se onda kad se jezik koji su razvili politiari u oblasti politike komunikacije pretvara u jezik kojim se komunicira unutar politike javnosti, pa i unutar javnosti uope. Osim to je totalitaran, jer se nastoji proiriti na sve oblasti drutvenog djelovanja, on je i ekskluzivan. Vladajua politika grupa po pravilu iz javnosti iskljuuje svaki drugi tip jezika politike. Demokratski jezik politike se razvija i funkcionira unutar politike komunikacije, ali pod uticajem drugih oblasti drutvenog djelovanja (nauke, privrede, svakodnevice itd), kad je dostupan gotovo svima i kad ga prihvataju gotovo svi lanovi politike zajednice. Zbog toga su govori izreeni takvim jezikom prihvatljivi bilo zbog njihovog sadraja, bilo zbog govornika, ili zbog naina na koji su izreeni. Govornika jezika obiljeja mogu biti raznovrsna. Politiki govor moe biti manje ili vie emotivan, ekspresivan, iterativan, ekstenzivan, koherentan itd. Nomotehnika je pojam koji potie iz grkih pojmova nomos (zakon, propis) i tehne (vjetina, umijee). To je skup naunih spoznaja i iskustvenih pravila ija osnovna svrha je da propis ili neki drugi opi akt bude ispravno sastavljen. To je posao za iskusnog pravnika sa to viim obrazovanjem i to temeljitijim poznavanjem prilika drutvene sredine u kojoj ivi. Pri sastavljanju propisa vrlo esto je potreban struni timski rad, u koji se nomotehniar ukljuuje ne samo zbog poznavanja pravila o izradi propisa, ve i da upozori na nejasnoe, praznine i suprotnosti u tekstu, pogotovo u odnosu na druge vaee propise sa kojima propis koji se priprema mora biti usklaen. Cenzura je institucija kontrole koja spreava objavljivanje nepoeljnih sadraja komunikacije, te tako oblikuje suenu javnost. Pronalazak tamparske maine koji se poklopio sa renesansom i reformizmom natjerao je vlasti da uspostave instituciju cenzure, sa ciljem zaustavljanja procesa kritikog sagledavanja vladajuih dogmi, kako vjerskih tako i svjetovnih. U 16.vijeku cenzura se definira kao postupak kojim se rukopis prije objavljivanja podnosi na ocjenu vlasti, po pravilu organu uprave, koji moe zabraniti njegovo objavljivanje. Dakle, cenzura je tada shvaena kao prethodna dozvola i predstavlja najstariji nain kontrole pisane rijei. Francuska Deklaracija o pravima ovjeka i graanina iz 1789.godine izmeu ostalog je promovirala i slobodu tampe kao slobodu od prethodne kontrole. Od tog vremena poinje ustavno i zakonsko regulisanje slobode tampe. Propisi bive SFRJ nisu sadravali odredbe o cenzuri. Umjesto toga je, kao i u drugim zemljama realsocijalizma djelovao niz politikih i ideolokih mjera kojima je spreavana sloboda javnog komuniciranja. Prihvatanje tih mjera dovodilo je do autocenzure, tako da su stvaraoci odnosno uesnici u komunikaciji odustajali od svojih (naelno normiranih) prava u ime viih ciljeva. Ideologija je pojam koji se odnosi na karakter i nain pojavljivanja i uobliavanja svijesti, teorije i ideja u irem smislu u okviru drutva. U zavisnosti od autora, pojam ideologije ima negativan, neutralan, ali i pozitivan smisao. Francuskim materijalistikim filozofima s kraja 18.vijeka ideologija je doslovno znaila nauku o idejama. Ironian smisao ovom pojmu dao je Napoleon, smatrajui ideologe metafiziarima i teoretiarima koji su udaljeni od ivota. U djelima Marksa i Engelsa pojam ideologije dobija kompleksan smisao i razradu. On se prvenstveno odnosi na dio ljudskog stvaralatva kojim se ne reproducira materijalni ivot, tj. na duhovnu proizvodnju, a osnovu ima u podjeli rada na fiziki i umni. Kao oblik svijesti, za Marksa je ideologija izvrnuta svijest. Ona parcijalni interes prikazuje kao opi, ono to je historijski proizvedeno proglaava prirodnim i nepromjenjivim i obrnuto.

U marksizmu se krajem 19.vijeka javlja pojam proleterske i ak marksistike ideologije. Time je ideologija dobila izrazito klasno i politiko znaenje. Kao teorijski razraeno socijalno i politiko stanovite, ideologija fiksira politike ciljeve neke klase ili stranke i odreuje puteve njihove realizacije. U 20.vijeku je pojam ideologije vrlo razliito tumaen to svjedoi o njegovoj teorijskoj izazovnosti. Razumijevanje ideologije je odreeno teorijskim i politikim stanovitem interpretatora. Manipulacija u domenu politike komunikacije znai postupak ili niz postupaka potinjavanja komunikacijske procedure, komunikacijskih kanala i medija i komunikacijskih subjekata odreenoj vrsti interesa. Pod komunikacijskom procedurom podrazumijeva se redoslijed govornika, iskaza, tema. Pod . komunikacijskim kanalima i medijima podrazumijevaju se javne komunikacije, javno mnijenje i sredstva javnog komuniciranja. Osnovu manipulacije u politikoj komunikaciji predstavljaju razliite vrste interesa: politiki, socijalni ili ekonomski. Manipulacija je mogua u raznim domenima: u domenu procedure - u odreivanju tema za politiku diskusiju (dnevnog reda) i njihovog redoslijeda. Da li e neka tema biti uvrtena u dnevni red i koji e redoslijed imati unutar dnevnog reda, moe biti presudno za pobjedu, dominaciju ili opstrukciju neke politike radnje, programa ili poteza; redoslijed govornika redoslijed njihovih iskaza ili pojavljivanje nekog govornika u odreenoj fazi diskusije; glasanje i glasake strategije predvianjem glasakog stava glasaa na izborima ili zastupnika u parlamentu mogu se stvarati glasake koalicije ili grupacije za opstrukciju ishoda glasanja; u domenu javnosti manipulisanje javnim mnijenjem prvenstveno se provodi kontrolom medija, odnosno diktiranjem sadraja u medijima; manipuliranje subjektima mogue je ako se znaju njihovi interesi, namjere, elje, potrebe ili dominantni tipovi svijesti grupa kojima pripadaju.

Sila/nasilje je oznaka ispoljavanja politike moi, odnosno nain komuniciranja koji se zasniva na tome da korisnik sile moe nasilnim djelovanjem izazvati bol, oteenje iil strah kod onoga kome se silom/nasiljem prenosi poruka. Politika sila se najee smatra mogunou da se zabranjuje ili nareuje. Njome u pravno ureenim prilikama legitimno raspolae samo vlast. Nasilje oznaava povreivanje osoba kako bi ih se natjeralo da djeluju na osnovi zahtjeva korisnika sile. INTERPRETACIJSKE KATEGORIJE POLITIKE Uvaavanje se moe definisati kao uzimanje u obzir tueg postojanja i djelovanja kao istovrsnog i naelno jednako vrijednog, ili barem procjenjivog unutar istog sistema vrijednosti. Po smislu i sadraju ovaj pojam je blizak pojmovima priznavanje i cijenjenje, sa kojima se ponekad sinonimno upotrebljava. Uvaavanje na nivou cjeline u politici je uslov za pluralizam, a u pravu za stvaranje pojma pravnog subjekta i pojma ugovora. Pojedincu tek uvaavanje od strane drugih omoguava i uvaavanje samoga sebe (samopotovanje). Interes oznaava svijest pojedinca ili skupine o nekoj potrebi. Danas openito znai usmjerenost subjekta da djelovanjem postigne neku korist. U liberalizmu interes se openito smatra legitimnim utemeljenjem djelovanja individualnog subjekta. Kasnija razmatranja uvode vezu izmeu privatnog i opeg, te zajednikog interesa. Od Rusoa pa nadalje, opi interes

10

je onaj koji je sadrajno vezan za dobrobit zajednice, dok se zajedniki interes formalno izjednaava sa interesom veine. Ako su privatni i javni ivot pojedinca naelno odvojeni, interes se javlja kao posrednik. Tako je za liberalnu doktrinu interes posredovanje izmeu proizvodne i politike ili drutvene i dravne sfere. Nasuprot liberalnoj doktrini, Hegel smatra da je opi interes nadreen pojedinanom i posebnim interesima, a ne izveden kompromisom izmeu parcijalnih interesa, kako to smatraju liberali. Po Marksu, upravo interes osigurava materijalistiko razumijevanje drutva. Mo je stvarni uticaj koji imaju pojedinci i grupe, koji podrazumijeva odreeni stepen vjerovatnoe da e u nekom drutvenom odnosu oni i u sluaju otpora drugima nametnuti svoje ideje, interese ili volju. Mo ima 3 karakteristike: 1. tei za irenjem do granica druge moi; 2. ovjek podreen moi se ne rukovodi svojom savjeu niti moralom, ve voljom jaeg; 3. mo ini podreene malodunim, bezvoljnim i krajnje pasivnim, onesposobljavajui ih za ivotnu borbu. Najotriji izraz moi je sila koja se oslanja na fiziko nasilje. Drutvena mo je strogo podijeljena na ekonomsku mo (klase i slojevi), politiku mo (stranke i birokratija), te socijalnu i intelektualnu mo (socijalni i kulturni stalei u sferi potronje). Ekonomska mo privrednih subjekata, kao i klasa je uslovljena injenicom da raspolaganje materijalnim dobrima, bogatstvom i vlasnitvom stvara pogodnosti za sticanje ili gubitak bogatstva, zaposlenja i vlasnitva. Politiku mo dijele stranke i dravni aparat. Politika mo stranaka odgovara nekom posebnom interesu ili ideologiji, dok je vlast kolektivna mo koja jedina ima legitimitet upotrebe fizike prinude. Politika mo stranaka tei da osvoji vlast, odnosno ukupnu mo zajednice. U modernom drutvu na mjesto moi sile i novca sve vie stupa mo nauke i tehnolokog znanja, kao i mo javnih medija i sredstava manipuliranja i propagande. Vlast je karakteristika hijerarhijski ralanjenih drutava u kojima je ustanovljena relativno trajna struktura odnosa nadreenosti i podreenosti. Veber vlast definie kao vjerovatnou da odredivi broj osoba poslua naredbu odreenog sadraja. Dok mo oznaava vjerovatnou da se vlastita volja nametne drugima bez obzira na emu se ta vjerovatnoa zasniva, karakteristika vlasti je da zahtijeva i postie povinovanje odreenoj zapovijesti. Povinovanje se, ako je nuno, postie nasiljem ili barem prijetnjom nasiljem. Strogo uzevi, pojam vlasti se moe upotrijebiti jedino za dravu kao instituciju koja ima monopol sredstava prinude. Svojstva vlasti su teritorijalnost, monopol prinude i trajnost. U strukturi vlasti razlikuju se gospodari (vlastodrci) koji imaju mo da odreuju ciljeve vlasti i odabiru sredstva njihove realizacije i upravni aparat koji izvrava odluke vlastodraca. Postojanje upravnih organizacija, posebno policije i vojske, je jedna od osnovnih pretpostavki stabilnosti, trajnosti i efikasnosti svake vlasti. Obzirom na legitimnost, Veber razlikuje 3 tipa vlasti:tradicionalnu, karizmatsku i legalnu. Tradicionalnoj vlasti je svojstven lini autoritet vlastodrca, koji se zasniva na tradicionalnoj svijesti o granicama vlasti, odnosno na obiajima. Mogui otpor podanika je opravdan samo protiv gospodara koji ne vlada u skladu sa tradicijom. Karizmatska vlast se zasniva na emocionalnoj odanosti voi za kojeg podanici vjeruju da je obdaren izuzetnim osobinama, koje nisu svojstvene prosjenom ovjeku. Takvoj osobi se priznaje pravo da bude voa zato to se ona smatra bogomdanom ili pak uzornom. Karizmatska vlast je relativno kratkotrajna, jer se pokret na ijem je elu karizmatski voa vremenom institucionalizira, a vjera u izuzetne sposobnosti voe slabi. Tako dolazi do obezlienja karizme, kojim se karizmatska vlast pretvara u tradicionalnu ili legalnu.

11

Legalna vlast je karakteristina za modernu ustavnu dravu. Legitimnost je zasnovana na vjerovanju graana u racionalnost objektivnih pravnih pravila kojima su podreeni svi graani, lanovi upravnog aparata i vlastodrci. Prijatelj neprijatelj je jedan od osnovnih kriterija politikog ivota. Tu sintagmu je uveo njemaki teoretiar C.Schmitt, koji polazi od injenice da u svim fazama ljudske historije postoji grupisanje ljudi na prijatelje i neprijatelje. Najpoznatiji pojmovni parovi u historiji su: heleni-barbari, krani-pagani, ovjekneovjek, nadovjek-podovjek. Meutim, postoje odreeni periodi u historiji koji su uspjeli stvoriti snana politika jedinstva. U njima su suprotnosti prijatelj-neprijatelj neutralizirane i relativizirane, a meusobni nesporazumi se rjeavaju po unaprijed zadanim pravilima. Ta politika jedinstva poznata su kao polis, narod, partija, stale, drutvo, drava itd. Karakteristika ovih jedinstava je da oni snano veu pojedinca i od njega trae ekstremne rtve pa i rtvu vlastitog ivota. Naputanje tih jedinstava se proglaava izdajom, otro se kanjava, a sam pojedinac se nakon naputanja osjea potpuno izgubljenim. Prema mitu, politiko razlikovanje prijatelja od neprijatelja oznaava samo stepen intenziteta asocijacije ili disocijacije ljudi iji motivi mogu biti religiozni, nacionalni, ekonomski i dr. mit neprijatelja definie kao boreu cjelinu pojedinaca koje stoje nasuprot istoj takvoj cjelini. U tom smislu neprijatelj je javni, a ne privatni protivnik. Zato mit pravi razliku izmeu javnog i privatnog neprijatelja. Javni je neprijatelj u politikom smislu, kao neprijatelj jedne grupacije (naroda ili drave), a privatni je protivnik ili suparnik kakav postoji u bilo kojem podruju djelovanja. Zajednica je osnovni okvir ivota ljudi i mjesto deavanja svih politikih procesa. Ona oznaava injenicu da vei broj ljudi svjesno djeluje na istom prostoru, u istom vremenu, sa istim ciljevima ili interesima, nasuprot istim opasnostima i protivnicima. Ovo djelovanje moe biti otvoreno i latentno kao spremnost na djelovanje u sluaju potrebe, a na osnovu prihvatanja istih vrijednosti. Ve je Aristotel utvrdio da svaka zajednica postoji za neko dobro, te da karakter tog dobra karakterie i samu zajednicu. Bitno politiko pitanje svake zajednice jeste koji subjekat odreuje zajedniko dobro konkretne zajednice. Polazei od primata pojedinca i njegovog dobra, liberalizam shvata zajednicu kao okvir koji moga omoguiti pojedinevo slobodno traganje za vlastitim dobrom i nainima njegovog uivanja. Pritom je jedino ogranienje pravo drugih pojedinaca da trae vlastito dobro. S druge strane, demokratske teorije, prvenstveno Ruso, poimaju zajedniko dobro kao opu volju koja je usmjerena upravo na dobro zajednice kao cjeline. Pojedinci se pritom pojavljuju tek kao subjekti unutar zajednice. Zajednica se uspostavlja na razliitim nivoima (od porodice, do svjetske zajednice), ali se najee govori o dravnim, nacionalnim, kulturnim i ekonomskim zajednicama. Sve one pretpostavljaju prihvaenu odredbu zajednikog dobra. Savremeni koncepti zajednice polaze od dobrobiti, kao njenog osnovnog faktora, s tim to se dobrobit shvata i kao materijalno blagostanje i kao prisustvo bitnih prava ovjeka i graanina. Autoritet je sposobnost obavezivanja drugih bez neposrednog koritenja sile, argumentacije ili procedure. Oznaava takav odnos meu pojedincima (odnosno izmeu institucije i pojedinca) koji subjektivizira samo jednu stranu, dok je druga u poziciji objekta. Recipijent autoriteta je onaj ko, ne samo da ini ono to autoritet od njega zahtijeva, ve to rado ini. Autoritet na svoje objekte djeluje uticajem moi, tj. tako da mijenja preferencije onoga na koga utie, ali ne i njegovu autonomiju. Ovaj odnos je vano razlikovati u odnosu na manipulaciju. Manipulacija je takav odnos u kome se preferencije objekta ne mijenjaju, ali se smanjuje njegova autonomija.

12

1.2.

GUSTAV RADBRUH: FILOZOFIJA PRAVA, BEOGRAD 1998.

FILOZOFIJA PRAVA KAO POSMATRANJE VRIJEDNOSTI PRAVA Normativni stavovi se mogu obrazloiti i dokazivati samo na osnovu drugih normativnih stavova. Zbog toga su krajnji normativni stavovi aksiomatski, tj. podobni samo za vjerovanje, a ne i za saznanje. Nauno posmatranje vrijednosti moe pouiti o tome ta ovjek moe i ta hoe, ali ne i ta treba. U oblasti onoga ta treba, nauka (pravna filozofija) moe uiniti 3 stvari:

1. Moe pronai sredstva nuna za ostvarenje normativnog cilja. Pritom uputstvo za izbor ispravnih
sredstava za neki pravni cilj nazivamo pravnom politikom. Pravna filozofija je odmjeravanje sredstava u svrhu razjanjenja pravnog cilja koji tim sredstvima treba ostvariti.

2. Zadatak pravne filozofije je da pravni vrijednosni sud razjasni do njegovih krajnjih pretpostavki
zasnovanih na pogledu na svijet. Iz jednog pojedinanog pravnog vrednovanja filozof prava mora da razvije cio vrijednosni sistem kojim je to vrednovanje uslovljeno.

3. Iz navedenog konano proizilazi mogunost da se sistematski razviju sve polazne take pravnog
vrednovanja, da se prikau sistemi pravnog vrednovanja i da se tako prui ne jedan sistem pravne filozofije, ali zato potpuna sistematika njenih moguih sistema. Izloeni metod naziva se relativizam. On utvruje ispravnost svakog vrijednosnog suda u odnosu na odreeni vrhovni vrijednosni sud, samo u okviru odreenog pogleda na svijet, a ne i ispravnost samog tog vrijednosnog suda. Najznaajniji predstavnici relativizma su Georg Jelinek, Maks Veber i Hans Kelsen. POJAM PRAVA Pojam prava je kulturni pojam, tj. pojam stvarnosti povezane sa vrijednou. Pravo je stvarnost iji smisao je da slui pravnoj vrijednosti, ideji prava. Ideja prava je pravda. Pravda se moe posmatrati u subjektivnom i u objektivnom smislu. Pravda u subjektivnom smislu se moe definisati kao duhovna nastrojenost usmjerena na objektivnu pravdu, kao to je npr.istinitost usmjerena na istinu. U smislu objektivne pravde, pravedan moe biti samo odnos meu ljudima. Ideal moralnog dobra predstavlja se u idealnom ovjeku, a ideal pravde u idealnom drutvenom poretku. Aristotelovo uenje o pravdi razlikuje komutativnu i distributivnu pravdu. Komutativna pravda je apsolutna jednakost izmeu dobara, npr. izmeu rada i nagrade, izmeu tete i naknade. Sutina distributivne pravde je u srazmjernom postupanju sa razliitim licima, npr. oporezivanje srazmjerno bogatstvu, pomo srazmjerno siromatvu, nagraivanje i kanjavanje prema zasluzi i krivici itd. Komutativna pravda zahtijeva najmanje 2 lica, distributivna najmanje 3. Dva su ravnopravna, a tree lice, koje ih tereti ili ovlauje je prethodnoj dvojici nadreeno. Komutativna pravda je pravda privatnog, a distributivna je pravda javnog prava. Dakle, kao pravda meu ravnopravnima, komutativna pravda prepostavlja akt distributivne pravde kojim je uesnicima data ravnopravnost. Proizilazi da je distributivna pravda prvobitni oblik pravde. Ona predstavlja ideju pravde na koju se mora orijentisati pojam prava. Pojam prava se meutim ne moe do kraja konstruisati iz pravde. Naelo distributivne pravde ne govori koga treba tretirati kao jednakog, a koga kao nejednakog. Ono pretpostavlja da je jednakost ili nejednakost ve utvrena sa nekog vanjskog gledita. S druge strane, u ideji distributivne pravde moe se nai samo srazmjer, ali ne i nain tretiranja razliitih lica. Npr. moe se utvrditi manja kanjivost krae u odnosu na ubistvo, ali ne i da lopova treba npr.kazniti novanom kaznom, a ubicu dugotrajnim zatvorom. U oba pravca je potrebno pravdu dopuniti drugim naelima.

13

U borbi za prevlast u pravu, sa pravdom se takmii pravinost. Ve je Aristotel nagovijestio da prava i pravinost nisu razliite vrijednosti, ve samo razliiti putevi da se doe do jedinstvene pravne vrijednosti. Pravda posmatra pojedinani sluaj sa stanovita ope norme. Pravinost je pravda pojedinanog sluaja. U pojedinanom sluaju trai njegov vlastiti zakon, koji takoe mora biti mogue dii na nivo opeg zakona, jer pravinost kao i pravda ima uoptavajui karakter. Sredstvo za realizaciju ideje prava je pravni nalog. Dakle, pravni nalog je stvarnost koji slui ideji prava. Imajui u vidu premise o odreenosti ideje stvarnou, pravo se moe definisati kao skup naloga za zajedniki ivot ljudi. Pravni nalog ima pozitivan, a istovremeno i normativan, socijalni i opi karakter. Iz karaktera prava, istovremeno i pozitivnog i normativnog, proizilazi pojam pravnog propisa i njegovih sastavnih dijelova (dispozicija i sankcija). Sa svojstvima pozitivnosti i normativnosti povezano je pitanje organa koji propisuje pravo, pitanje izvora prava. Iz normativnog karaktera prava poizilazi mogunost da se djeluje u skladu sa pravom ili protivno pravu, pa time i pojmovi zakonitosti i protivzakonitosti. Iz vaenja prava za zajedniki ivot ljudi proizilazi da ono zasniva pravne odnose, odnosno subjektivna prava i obaveze. PRAVO I MORAL Razlika izmeu prava i morala obino se oznaava izrazom spoljanji karakter prava, unutranji karakter morala. Taj izraz ima 4 razliita znaenja:

1. Suprotnost spoljanji karakter unutranji karakter najprije je vezivana za materiju prava i morala,
vjerujui da spoljanje ponaanje podlijee pravnom, a unutranje moralnom regulisanju. Meutim, ne postoji oblast unutranjeg i spoljanjeg ponaanja koja se ne bi mogla podvrgnuti kako moralnom tako i pravnom vrednovanju. Ono to je izgledalo kao razlika u predmetu morala i prava se moe odrati kao razlika u usmjerenosti njihovih interesa. Moral se interesuje za spoljanje ponaanje samo u mjeri u kojoj ono potvruje neko unutranje ponaanje. S druge strane, pravo se za unutranje ponaanje interesuje samo ukoliko se od njega moe oekivati neko spoljanje ponaanje. Pomenuta suprotnost moe u vidu imati i subjekte svrhe prava i morala. Pravna vrijednost je vrijednost neke radnje za druge ili za ukupnost drugih, a moralna vrijednost je jednostavno vrijednost neke radnje. Onaj ko je pravno obavezan uvijek pred sobom ima nekog ko je ovlaten i zahtijeva. S druge strane, moralnoj obavezi se samo simbolino dodaje drugi subjekat, kad se moralna obaveza oznaava kao obaveza prema Bogu, vlastitoj savjesti i sl.

14

2.

3. Suprotstavljanje spoljanjeg i unutranjeg karaktera odnosi se i na razliitost naina obavezivanja. Moral

zahtijeva da se obaveza izvri zato to to nalae osjeaj obaveznosti, a pravo doputa i druge pobude. Za moral je dovoljna duhovna nastrojenost koja odgovara moralnim normama, a za pravo ponaanje koje odgovara propisima moral zahtijeva moralnost, a pravo legalnost (Kant).

4. Razliitost izvora vaenja. Pravu se pripisuje heteronomija, jer potinjenima pristupa spolja, kao neka
tua volja koja obavezuje. S druge strane, moralu se pripisuje autonomija, jer ga svakom pojedincu namee njegova vlastita moralna linost. Pored svih razlika izmeu prava i morala, izmeu njih postoje i veze. Te se veze sastoje u tome to je moral s jedne strane svrha prava, a s druge strane osnov njegovog obavezujueg vaenja. Samo moral moe obrazloiti obavezujuu snagu prava. On pravo i pravdu oznaava kao moralne zadatke, ali utvrivanje njihovog sadraja preputa izvanmoralnom zakonodavstvu. Sankcija prava od strane morala mogua je samo zato to pravo, bez obzira na mogue razliitosti svog sadraja, ipak kao svrhu ima moral. Pravo ne slui moralu pomou pravnih obaveza koje nalae, ve pomou subjektivnih prava koja daje. Ono pojedincima daje subjektivna prava kako bi oni mogli to bolje udovoljiti svojim moralnim obavezama. Pravo moe samo da omogui moral, a ne i da ga iznudi, jer moralno djelo mora biti djelo slobode. Meutim, poto pravo moe samo da omogui moral, ono neizbjeno mora omoguavati i nemoral.

15

Poverite cenu za svaki slucaj na http://www.faceyubook.com

PRAVO I OBIAJ Dosadanji pokuaji da se pravo i obiaj meusobno pojmovno razgranie ostali su bez uspjeha. Kulturni pojmovi, tj. pojmovi povezani sa vrijednou, mogu se definisati samo pomou ideje vrijednosti na koju su orijentisani. Tako se moral definie kao stvarnost iji smisao je da predstavlja ideju dobra, a pravo kao stvarnost iji smisao je da slui pravdi. Meutim, ideju vrijednosti na koju bi se orijentisao obiaj nije mogue pronai, dakle obiaj nema svoje mjesto u sistemu kulturnih pojmova.

16

Prema pravu i moralu obiaj ne stoji u sistematskom, ve u historijskom odnosu. On predstavlja zajedniki prethodni oblik, u kome su sadrani i pravo i moral kao jo nerazvijeni i neizdiferencirani. Npr. obiaj milostinje se s jedne strane razvija u moralnu obavezu dobroinstva, a s druge strane u pravnu ustanovu brige o socijalno ugroenim licima. Obiaj dakle predstavlja pripremu za izgradnju prava i morala kao posebnih kuturnih oblika. Obiaju se sa istom osnovanou moe pripisati i spoljanji karakter prava i unutranji karakter morala. Dentlmen je onaj ko odreeni obiaj i upranjava i potuje, a onaj ko samo spolja upranjava obiaj je skorojevi. SVRHA PRAVA Pravda kao ideal odreuje samo formu prava. Da bi se dolo do sadrine prava, mora se u obzir uzeti jo jedna ideja: svrsishodnost. Poto je pravo znatnim dijelom dravna volja, a drava je znatnim dijelom pravna institucija, nerazdvojna su pitanja svrhe prava i svrhe drave. Polazei od trojstva krajnjih vrijednosti etike, logike i estetske vrijednosti ideala dobrog, istinitog i lijepog, jasno je da pravo moe biti odreeno da neposredno slui samo jednoj od tih vrijednosti etikoj vrijednosti dobrog. Postoje samo 3 vrste predmeta koje mogu imati karakter apsolutne vrijednosti: ljudske pojedinane linosti, ljudske kolektivne linosti i ljudska djela. Na osnovu toga se mogu razlikovati 3 vrste vrijednosti: individualne vrijednosti, kolektivne vrijednosti i vrijednost djela. U zavisnosti od toga da li se prioritet stavlja na individualne, kolektivne ili vrijednosti djela, razlikuju se individualistika, nadindividualistika i transpersonalna shvatanja. Po individualistikom shvatanju, vrijednosti djela i vrijednosti kolektiviteta slue vrijednostima linosti. Drava i pravo su samo institucije za obezbjeenje i unapreenje pojedinca. Za nadindividualistiko shvatanje, vrijednosti linosti i vrijednosti djela slue vrijednostima kolektiviteta. Moral i kultura slue dravi i pravu. Za transpersonalno shvatanje, vrijednosti linosti i vrijednosti kolektiviteta slue vrijednostima djela. Moral, pravo i drava slue kulturi. Kratko reeno, krajnji ciljevi su: za individualistiko shvatanje sloboda, za nadindividualistiko shvatanje nacija, za transpersonalno shvatanje kultura. Drava i pravo za individualistiko shvatanje predstavljaju vezu izmeu pojedinaca, za nadindividualistiko shvatanje cjelinu iznad pojedinaca, a za transpersonalno shvatanje zajednike odnose pojedinaca prema njihovom zajednikom djelu.

1.3. ROSKO PAUND, UVOD U FILOZOFIJU PRAVA, PODGORICA 1996.

FUNKCIJA FILOZOFIJE PRAVA Filozofsko sagledavanje prava uslovljeno je dvjema potrebama. S jedne strane, fundamentalni drutveni interes za opom sigurnou izazvao je potrebu za stvaranjem sigurne osnove na kojoj e se urediti ljudsko ponaanje i osigurati vrst i stabilan poredak. S druge strane, pritisak ostalih drutvenih interesa, kao i potreba da se ti interesi pomire sa zahtjevima za opom sigurnou, stalno su zahtijevali odreene promjene u

17

drutvenom poretku. Te su promjene zahtijevale da se zakonski propisi neprestano preispituju i prilagoavaju novim uslovima. Principi promjene i razvitka mogli su se pokazati tetnim po opu sigurnost, te se kao neophodno pokazalo da se oni usklade sa idejom o vrstoj osnovi pravnog poretka. Zakonodavci su morali da se bore sa problemom kako da ljudima dokau da je zakon neto to je utvreno i ustanovljeno, da se njegov autoritet ne dovodi u pitanje, a da istovremeno omoguava da se stalno popravlja i mijenja. Filozofi su se bavili ovim problemom imajui pred sobom dokumente pravnog sistema svog vremena i mjesta u kome su ivjeli ili koristei se dokumentima prolih vremena. Nastojali su da izgrade teorije prava i zakonodavne teorije teei da ih sjedine sa nekom konanom idejom koja bi razrijeila sve, idejom savrenog zakona. Grki mislioci su u vezu doveli obiaj i zakon. I jedno i drugo su predstavljali osnovu pravnog autoriteta. Aristotel tako ne razmatra prirodno pravo i pozitivno pravo, ve ono to je pravedno po prirodi ili svojoj sutini i ono to se javlja kao pravedno iskljuivo zato to je uspostavljeno konvencijom ili zakonom. Ovu distinkciju (distinkciju prava i zakonskih propisa) je u savremenu pravnu nauku prenio Toma Akvinski. Blekston ju je ugradio u angloameriku pravnu misao, i od tada ona ini okosnicu tog pravnog sistema. Grka filozofska misao, iz perioda kad pravo i moral jo nisu bili razdvojeni, pomogla je da se u juristikoj misli klasinog rimskog prava razlui ono to je pravno i moralno. U okviru striktnog prava, nije se mnogo vodilo rauna o moralu i po mnogim bitnim pitanjima to pravo je bilo u suprotnosti sa moralnim idejama tog vremena. Otuda se odmah nametnula distinkcija pravednog po prirodi i pravednog na osnovu konvencije ili zakona. Bitno je naglasiti da termin priroda u antici nije imao dananje znaenje. Prirodni objekat bilo je ono to je najpotpunije izraavalo sutinu stvari. To je bio savreni objekat. Otuda je prirodno pravo bilo ono koje je savreno izraavalo ideju prava koja se odnosila na neko dato pitanje. Pravo je tragalo za idealom savrenim prirodnim pravom, a sredstvo za postizanje tog cilja bilo je pravniko rezonovanje. Zakonodavstvo i edikt su bile samo kopije ove pravne realnosti. Na taj nain su pravnici doli do ratio legis, principa prirodnog prava koji je bio osnov pravnog pravila. Teorija prirodnog prava je nastala u slubi napretka, kao sredstvo da se stvori pravo koje e posluiti cijelom svijetu, a na osnovama starog striktnog prava grada Rima. U poetnom periodu nastanka prava, svrha je bila da se na miran nain uredi ljudsko drutvo. Meutim, Grci su ubrzo doli do ideje kako da na ureen i miran nain ouvaju drutveni status quo. Kada je teorija prirodnog prava primijenjena na ovakvu koncepciju, dolo se do idealnog oblika socijalnog status quo-a forme koja odraava prirodu tog drutva, kao neega to e pravni poredak usavriti i ouvati. Sudija i pravnik su na taj nain dobili uputstvo da pravo oblikuju tako da ouvaju i unaprijede ovaj ideal socijalnog status quo-a. U srednjem vijeku, skolastika filozofija je preko komentatora i postglosatora omoguila da se rimsko pravo Justinijanovog doba uoblii na nain da se moglo prihvatiti i primjenjivati u Evropi narednih 9 stoljea. Skolastika filozofija je za cilj imala da autoritet utemelji na razumu, oslanjajui se na formalnu logiku i tumaenje. Nakon propasti feudalne organizacije drutva, labavu feudalnu organizaciju zamjenjuju se nastankom nacija, to zahtijeva donoenje jedinstvenog prava unutar nacionalne drave. Nastupio je period razvoja prava koji podsjea na klasini period rimskog prava. Meutim, teorija prirodnog prava nije zadovoljavala drutvo koje je shvaeno kao skup pojedinaca i bilo organizirano na bazi takmiarskog samopotvrivanja putem trita. Krajnji cilj vie nisu naela vjenog vaenja, ve prirodna prava koja po prirodi pripadaju ovjeku, zbog kojih postoji prirodno pravo i koja bi trebalo priznati i pozitivno pravo. Pod uticajem ove teorije izgraen je koncept zakonskih prava koja se bave linim i imovinskim interesima pojedinca.

18

Amerika varijanta prirodnog prava je izrasla iz pokuaja da se na filozofskim osnovama postavi ovlatenje sudova u odnosu na nekonstitucionalno (vanustavno) zakonodavstvo. Ustav je predstavljao objavu principa prirodnog ustavnog zakona. Te principe je trebalo izvesti iz prirode slobodne vlasti. Otuda su ustavna pitanja uvijek bila ograniena na problem tumaenja ustava. Kasnije u 19.vijeku, prirodno pravo izvedeno iz principa amerikih instituta je ustupilo mjesto metafizikohistorijskoj teoriji koja je nastala u kontinentalnoj Evropi. Prirodna prava su bila izvedena iz individualne slobodne volje koja se moe ustanoviti metafizikom metodom, a historija pokazuje na koji se nain ova ideja individualne slobode ostvarila u raznim pravnim naelima i doktrinama. Prirodno pravo slui kao idealna kritika pozitivnog prava. Ostali pravnici u Engleskoj i Americi su se okrenuli utilitarno-analitikoj teoriji. Zakonodavac je trebao da se rukovodi principom korisnosti, a pravnik je trebao iznai univerzalne principe analizirajui postojee pravo i njegov rad nije imao nikakve veze sa kreativnom djelatnou. Krajem prolog vijeka se uoava pokuaj pozitivistiko-socioloke kole da zamijeni metafiziko-historijsku i utilitarno-analitiku. Sve pojave su utvrene neumitnim prirodnim zakonima, koje samo treba otkriti posmatranjem. Moralni, socijalni, pa time i pravni fenomeni, se odvijaju po zakonima koji su izvan ljudske kontrole, poput kretanja planeta. U dananje vrijeme prirodno pravo oivljava, kao i filozofija prava od koje se trai da pravna pitanja i primjenu prava podvede pod drutveni ideal vremena i datog prostora na nain koji bi omoguio da pravo unapreuje civilizaciju. SVRHA PRAVA Ideje o tome emu slui pravo uglavnom su implicirane u idejama o tome ta pravo jeste. Postoji 12 koncepcija onoga to pravo jeste: 1. Ideja o boanski zavedenom naelu ili skupu naela za ljudsko djelovanje, kao npr.Mojsijev zakon ili Hamurabijev zakonik; 2. Ideja prava kao predanje starih obiaja koji su se pokazali prihvatljivim za bogove da ne bi izazvali srdbu zlih sila, ljudi su se ponaali na nain koji je utvren davnanjim obiajem; 3. Zapisana mudrost starih mudraca koji su spoznali siguran put ljudskog djelovanja, koji je boanski potvren; 4. Filozofski zasnovan sistem naela koji izraava prirodu stvari i prema kome bi ljudi trebali uskladiti svoje ponaanje; 5. Skup naela utvrenih na osnovu vjenog moralnog kodeksa; 6. Skup ljudskih pogodbi u politiki organiziranom drutvu, kojima se regulie njihov odnos; 7. Odraz boanskog razuma koji upravlja univerzumom (shvatanja Tome Akvinskog); 8. Skup naredbi suverenog autoriteta u politiki organiziranom drutvu; 9. Sistem iskustvenih naela pomou kojih se pojedinana ljudska volja usaglaava sa voljom ostalih pojedinaca (historijska kola); 10. Sistem naela otkriven filozofskim putem na osnovu kojih se pojedinana volja usklauje sa voljom ostalih pojedinaca; 11. Sistem normi koje je u drutvu nametnula vladajua klasa radi ouvanja vlastitih interesa; 12. Ideja o pravu nastalom po nunosti ekonomskih ili drutvenih zakona. U poznatim radovima o svrsi prava izdvaja se nekoliko ideja. Prva i najjednostavnija predstava je da pravo postoji da bi ouvalo mir u datom drutvu. Dakle, svrha prava je ouvanje ope sigurnosti. Grki filozofi su opu sigurnost posmatrali u irem smislu i svrhu pravnog poretka nali u ouvanju status quo-a. Ouvanje ope sigurnosti razmatrano je kroz sigurnost drutvenih institucija. Odravanje status quo-a postala je grka, a zatim rimska i srednjevjekovna koncepcija o svrsi prava.

19

Ideja o ouvanju postojeeg poretka u potpunosti je razvijena kod Platona, a zatim i Aristotela. Platon smatra da svakog ovjeka treba svrstati u klasu koja mu najvie pristaje i nakon to je razvrstavanje ljudi zavreno, zakonom bi ga trebalo ouvati obuar treba biti samo obuar, vojnik samo vojnik, zemljoradnik samo zemljoradnik itd. Grku filozofsku misao rimski pravnici su pretvorili u pravnu teoriju. U Justinijanovim Institucijama pravo se svodi na 3 odredbe: (1) svako treba da ivi asno, usklaujui svoje ponaanje sa konvencijama drutvenog poretka; (2) svako treba potivati linost drugih ljudi; (3) svako mora svakome vratiti ono to je njegovo, on mora potovati steena prava drugih. U srednjem vijeku, primitivna ideja prava koje je koncipirano jedino radi odravanja mira, vratila se sa germanskim pravom. Ruenjem feudalnog poretka, pojedinac stie sve vei znaaj i zahtjev da se pojedincu otvori mogunost afirmacije postaje vaniji od odravanja drutvenih institucija. Svrha prava se poinje sagledavati u mogunosti da se ovjeku prui maksimalna individualna sloboda samopotvrivanja. Sloboda svakog pojedinca ograniena je samo istom slobodom ostalih pojedinaca (graanska drava, liberalni kapitalizam). Kad se dolo do ovog zadnjeg stepena u razvitku ideje o pravu, juristike mogunosti ove koncepcije bile su iscrpljene. Prirodna bogatstva su otkrivena i iskoritena, te se javila potreba da se ouva ono do ega se dolo. Sloboda ponovo poinje da se sputava. Npr. ovlatenje vlasnika da slobodno raspolae svojom imovinom ograniava se radi zatite institucija braka i porodice. Sloboda obavljanja pravnih poslova ograniena je sa ciljem zatite opeg zdravlja, sigurnosti ili morala, sloboda koritenja prirodnih bogatstava je suena da bi se ouvala ivotna sredina itd. Krajem prolog i poetkom ovog vijeka poelo se razmiljati o svrsi prava ne kao o maksimumu samopotvrivanja, ve kao o najveem zadovoljenju potreba. U jurisprudenciji i politici se shvatilo da se moraju u obzir uzeti praktini problemi u iznalaenju mogunosti da se interesi ostvare kroz rad dravnih organa. Dakle, dolo je do pomjeranja teorijske osnove prava od volje do potrebe.

1.4. LON L.FULER, MORALNOST PRAVA, PODGORICA 1999.

DVIJE MORALNOSTI Moralnost dunosti i aspiracije3. Moralnost dunosti polazi sa dna ljudskog dostignua, a moralnost aspiracije sa vrha. Moralnost dunosti postavlja osnovna pravila bez kojih drutveni poredak ne moe ostvarivati svoju svrhu. Dakle radi se o pravilima prema kojim bi se osoba morala ponaati. S druge strane, principi moralnosti aspiracije vie predstavljaju generalnu ideju savrenstva kome treba teiti, nego nekih fiksnih pravila. Moralnost aspiracije nema vezu sa pravom, jer nema naina pomou kojeg bi pravo moglo prinuditi ovjeka da ivi u skladu sa vrlinama za koje je sposoban tj. da ivi u skladu sa idejom savrenstva. Moralna skala. Izmeu moralnosti dunosti na dnu i moralnosti aspiracije na vrhu, kao krajnjih taaka moe se zamisliti jedna vrsta skale. Negdje na toj skali postoji granina linija koja dijeli dunost od aspiracije Razliita su miljenja u vezi sa mjestom te granine linije. Miljenja koja se mogu nazvati moralistikim nastoje granini indikator pomjeriti navie i time proiriti podruje dunosti. Odreivanje gdje treba da prestane dunost je jedan od najteih zadataka drutvene filozofije. Nagrade i kazne predstavljaju konanu manifestaciju razlike izmeu moralnosti dunosti i moralnosti aspiracije. Treba naglasiti da postoji velika razlika u procedurama za izricanje kazni u odnosu na one kojima se dodjeljuju nagrade. Kazne se najee izriu u strogim formalnim procedurama, za razliku od dodjele nagrada koje podrazumijevaju manje kontrolisane metode odluivanja. Razlog tome izmeu ostalog je i
3

Aspiracija elja, tenja za neim

20

injenica da se za odstupanje od zadovoljavajueg ponaanja, koje podlijee kazni, mogu primijeniti objektivniji standardi nego za ponaanja koja dostiu savrenstvo.

1.5.

ERIK VAJL, POLITIKA FILOZOFIJA, BEOGRAD, 1982.

DRAVE, DRUTVO, INDIVIDUA Svaka individua djeluje iz interesa. Moderna drava je takva individua. Za nju meunarodni odnosi predstavljaju problem zato to mogunost da bude protiv svoje volje uvuena u sukobe drava vidi kao opasnost za vlastitu egzistenciju. U tom pogledu drave se ne ponaa drugaije nego graanin-pojedinac, koji bi vrlo rado upotrijebio nasilje za postizanje svojih ciljeva, ali ga se odrie ne iz moralnog ubjeenja ili dobrote, ve zato to bi u krajnjoj konsenkvenci od njega imao vie tete nego koristi. Individualna drava je dola do istog zakljuka: cijena pobjede putem nasilja prevazilazi vrijednost uloga. Presudna razlika je u tome to drava u odnosu na nasilnike graane posjeduje sredstva prinude. Tim sredstvima individualni graanin se ne moe oduprijeti, i on je toga svjestan. S druge strane, ne postoji nikakva naddrava koja bi bila sposobna nametnuti svoje odluke na nain na koji to ini drava u odnosu na graane. Meunarodne organizacije i sudovi zamiljeni na nekom nadnacionalnom nivou su ustvari sredstva koja su stavljena na raspolaganje suverenim vladama. Te vlade se, shodno svojoj volji i interesima, slue tim sredstvima ili ne priznaju njihovu nadlenost. Ipak, vrijednost takvih institucija je znaajna i njihovo postojanje je opravdano i kad bi uspjele sprijeiti jedan jedini sukob koji bi bez njihove intervencije bio neizbjean. Osnovnu prirodu meunarodnih odnosa ini uvijek prisutna mogunost oruanog sukoba. Rat nije zamijenjen pravnim postupcima i svaka vlada ostaje jedini sudija u pogledu onoga to eli smatrati prijetnjom ili napadom na njene ivotne interese. Meutim, ne raspolae svaka drava onim to je nuno za voenje rata neka drugorazredna sila moe izazvati rat, ali ona nema stvarnog interesa da to uini jer e ishod uvijek zavisiti od odluka velikih sila. Situacija nije ista za drave sposobne da vode nezavisnu politiku, tj. sposobne da podnesu jedan rat. One naelno mogu u nekoj povoljnoj situaciji raunati na pozitivne rezultate nekog sukoba. U tom sluaju bi raunica posmatrala rat kao sredstvo za ostvarenje politikih ciljeva. Oruani sukob u modernom svijetu nije prost sudar dvaju nasilja on izbija u trenutku kad jedna od velikih sila, koja vidi opasnost za neke svoje interese, zakljui da za odbranu tih interesa vrijedi platiti cijenu jednog rata, da ona ima izgleda da ga dobije i da e joj jedino pobjeda omoguiti da postigne svoje ciljeve. Ono to spreava sukobe najveih razmjera je bojazan nezavisnih vlada da e nakon pobjede morati preuzeti upravljanje nad jednim osiromaenim i razorenim svijetom, tj. da e se nai u teoj situaciji nego prije rata. Mogunost rata ukazuje na osnovnu protivrjenost izmeu drutva i drave: drutvo je racionalno, drava je historijska. Od poetka modernih vremena sukobljavaju se teze za i protiv rata. Na jednoj strani je stanovite drutva: rat je poricanje napretka on odvraa rad od njegovog prirodnog cilja, smanjuje broj radnika, vaspitava graane za nasilje. S druge strane su oni koji u ratu vide jedinu snagu sposobnu da pojedinca uzdigne iznad njegove individualnosti i elja. Prihvatanje da se rizikuje smrt daje ovjeku njegovu pravu plemenitost, dok sve ono to dobija od drutva jaa njegov egoizam. Svaka od ovih teza moe da odbije, ali ne i da opovrgne onu drugu. One spadaju u podruje izbora, a ne u podruje rasprave. Nesumnjivo je da mislioci branioci rata nisu krvoloni niti oboavaoci nasilnike borbe iz ljubavi prema nasilju. Oni opravdavaju rat moralnim argumentima i u njihovim oima je rat dobar zato to spasava individuu od njenog egoizma, ini da moral bude prisutan i aktivan u pojedincu.

21

injenica je da rat uvijek ostaje moguan, a pacifizam drutva je nedovoljan da ga zabrani, jer svjetsko drutvo ne postoji kao takvo, da nekom svjetskom organizacijom i sredstvima prinude koja zahtijeva takva organizacija. Problem moe biti rijeen pomou jedne organizacije koju svi svjesno ele, a u interesu svake drave je da radi na racionalnom rjeenju takvog problema. Organizacija koja je oznaena kao cilj politikog djelovanja moderne drave obino se naziva svjetskom dravom. U odnosu na uobiajeni smisao pojma drava, to bi bila jedna organizacija koja bi koordinirala rad zajednica. Cilj svake od tih zajednica bio bi razvoj svog partikularnog morala unutar jednog formalnog i racionalnog drutvenog morala. Da bi jedna takva drava mogla opstati, potrebno je izjednaavanje ivotnog standarda razliitih drutava. Istovremeno, jedino bi takva drava omoguila racionalno, ope i trajno podizanje tog standarda. Meutim, esto se izraava bojazan da takva drava ne bude najautokratskija, ak najtiranskija drava. Organizacija univerzalnog drutva spada u nadlenost postojeih drava, ali se javlja prigovor proistekao iz opasnosti od intelektualne i moralne diktature. Naime, postavlja se pitanje da li e se univerzalno drutvo formirati pod vostvom malog broja nacija, ako ne i samo jedne nacije, te da li je historijski moral malih nacija osuen na nestanak. Cilj drave, posmatran sa stanovita umnog pojedinca, jeste sloboda tog pojedinca u drutvu koje ga titi od vanjskog nasilja. Dva sredstva za postizanje tog cilja su racionalan rad i umna rasprava. Smisao drave je u egzistenciji slobodne i umne individue. Postavlja se pitanje koji je to pozitivni smisao u kome umna i slobodna individua nalazi smisao svog ivota, smisao koji individua eli da bude univerzalan i koji predlae zajednici kojoj pripada. Na to pitanje se ne moe dati odgovor, imajui u vidu da je svaki odgovor koji se tie individue determiniran njenom individualnou. Filozofija ne propisuje individui ta treba da ini. Ona joj pokazuje s im ima posla i u kojim granicama moe obavljati ljudske poslove ne odriui se uma.

22

2. LJUDSKA PRAVA DOKUMENTI, AKTI, INSTITUCIJE I PROCEDURE

2.1. THOMAS BUERGENTHAL: MEUNARODNA LJUDSKA PRAVA, SARAJEVO '98.

SISTEM LJUDSKIH PRAVA UN
POVELJA UN Povelja UN kao jedan od ciljeva organizacije proglaava ostvarivanje meunarodne saradnje rjeavanjem meunarodnih problema ekonomske, socijalne, kulturne ili humanitarne prirode, te razvijanjem i potivanjem ljudskih prava i osnovnih sloboda za sve, bez razlike s obzirom na rasu, spol, jezik ili vjeru. Osnovne obaveze OUN i njenih drava lanica u ostvarivanju tih ciljeva utvrene su u lanovima 55 i 56 Povelje. Po l.55, UN potpomau: a) Rast ivotnog standarda, punu zaposlenost i uslove za ekonomski i socijalni napredak i razvoj; b) Rjeavanje meunarodnih ekonomskih, socijalnih, zdravstvenih i slinih problema, kao i meunarodnu saradnju na polju kulture i prosvjete; c) Univerzalno potovanje i pridravanje ljudskih prava i osnovnih sloboda za sve, bez razlike obzirom na rasu, spol, jezik ili vjeru. lan 56 predvia obavezu svih drava lanica da u saradnji sa organizacijom preduzimaju zajedniku i pojedinanu akciju u ostvarenju navedenih ciljeva. Uprkos svojoj neodreenosti, odredbe o ljudskim pravima Povelje UN imale su brojne znaajne posljedice: 1. Povelja UN je internacionalizirala ljudska prava ljudska prava nisu vie iskljuivo unutar njihove jurisdikcije;

2. Obaveza drava lanica da sa Organizacijom sarauju u unapreivanju ljudskih prava i sloboda, dala je
legitimitet UN-u da preduzme mjere na definisanju i kodificiranju tih prava. Rezultat je Meunarodni zakonik o ljudskim pravima i brojni drugi instrumenti zatite ljudskih prava koji danas postoje; 3. Obaveza drava da unapreuju ljudska prava kreirala je osnov za uspostavljanje institucija sa ciljem da osiguraju ponaanje drava u skladu sa tom obavezom. Drava lanica UN koja kri meunarodno garantirana ljudska prava kri Povelju UN. Putem rezolucija UN su pozivale takve drave da prestanu sa krenjima, a ovlastile su i Komisiju za ljudska prava UN i njene pomone organe da utvrde procedure za ispitivanje tvrdnji o sluajevima krenja ljudskih prava. MEUNARODNI ZAKONIK O LJUDSKIM PRAVIMA pored odredbi o ljudskim pravima Povelje UN ine: Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima, dva meunarodna pakta o ljudskim pravima i dva fakultativna protokola uz Pakt o graanskim i politikim pravima. Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima usvojena je 1948.godine. Ona je prvi sveobuhvatni instrument ljudskih prava proglaen od univerzalne meunarodne organizacije. Proklamuje 2 kategorije prava: (1) graanska i politika prava pravo na ivot, slobodu i sigurnost pojedinca, zabrana ropstva, muenja i neovjenog postupanja, pravo na pravino suenje u graanskim i krivinim stvarima, prezumpciju nevinosti, pravo na privatnost i pravo na imovinu, sloboda govora, vjere, udruivanja, sloboda kretanja, pravo na azil, pravo na dravljanstvo. Deklaracija obuhvata i pravo pojedinca na upravljanje dravom neposredno ili putem izabranih predstavnika.

23

(2) ekonomska, socijalna i kulturna prava socijalna sigurnost, zatita od nezaposlenosti, pravo na obrazovanje, pravo na odmor ukljuujui razumno trajanje radnog vremena, pravo na ivotni standard koji odgovara blagostanju pojedinca i njegove porodice itd. Deklaracija propisuje i da svako ljudsko bie ima pravo da slobodno uestvuje u kulturnom ivotu zajednice. Deklaracija priznaje i mogunost dravi da donese zakone kojima se ograniava vrenje navedenih prava, ali iskljuivo iz razloga javnog poretka, javnog morala ili opeg blagostanja u demokratskom drutvu. Kad je u pitanju pravni uinak Univerzalne deklaracije, bitno je napomenuti da ona nije ugovor, ve rezolucija koju je usvojila Generalna skuptina UN. Meutim, danas je opeprihvaeno miljenje o njenoj normativnoj prirodi, tj. da se radi o pravno obavezujuem aktu. Transformacija Univerzalne deklaracije iz neobavezujue preporuke u normativni instrument tumai se na 3 naina. Prema jednom miljenju, Deklaracija predstavlja autentino tumaenje dijela Povelje UN koji se odnosi na ljudska prava. Drugo stanovite smatra da stalno na Univerzalnu deklaraciju u meunarodnim odnosima predstavlja praksu potrebnu za nastanak meunarodnog obiajnog prava. Dakle, smatra se da je Deklaracija u cjelini, ili bar djelomino postala pravilom obiajnog meunarodnog prava. Postoji i tree miljenje, koje Deklaraciju, zajedno sa drugim meunarodnim normama o ljudskim pravima, tretira kao dio opih pravnih naela. Meunarodni paktovi o ljudskim pravima. Pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima i Pakt o graanskim i politikim pravima usvojeni su od strane Generalne skuptine UN 1966.godine. Radi se o pravno obavezujuim ugovorima koji su stupili na snagu 1976, nakon ratifikacije od strane 35 drava. Krajem 1994.godine broj drava lanica dostigao je 130. Paktovi sadre neke zajednike materijalne odredbe, od kojih se 2 odnose na kolektivna prava. Naime, oba pakta proklamiraju pravo samoopredjeljenja naroda, te pravo svih naroda da slobodno raspolau svojim prirodnim bogatstvima. Takoe se zabranjuje diskriminacija po bilo kom osnovu: rasi, boji koe, spolu, socijalnom ili nacionalnom porijeklu, vjeri, politikom ubjeenju itd. Pakt o graanskim i politikim pravima precizira i proiruje prava obuhvaena Univerzalnom deklaracijom. Uz prava sadrana u Univerzalnoj deklaraciji, Pakt propisuje i obavezu drava na zatitu etnikih, vjerskih ili jezikih manjina. Drava je obavezna da pripadnicima tih manjina omogui kulturnu, vjersku i jeziku autonomiju. Osim toga, pakt propisuje i slobodu pojedinca od dunikog zatvora, pravo lica lienih slobode na humano postupanje, te prava maloljetnika na posebnu zatitu. GP pakt sadri i odredbu o derogaciji koja dravama lanicama doputa da u vrijeme javne opasnosti koja ugroava ivot nacije suspendiraju sva osim 7 najosnovnijih prava. Ove odredbe u praksi pojedine drave koriste kao izgovor za krenje ljudskih prava. Za razliku od Pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, koji poziva na postepenu implementaciju u skladu sa mogunostima drave, GP pakt dravama namee bezuslovnu obavezu na preduzimanje svih mjera sa ciljem osiguranja prava koja on proklamira. Paktom je uspostavljen Komitet za ljudska prava (HRC Human Rights Committee), kao institucija sa zadatkom da osigura potivanje obaveza drava lanica. Funkcija Komiteta je u upravljanju sistemom izvjetavanja i mehanizmom meudravnih pritubi. HRC obavlja i dodatne zadatke po Fakultativnom protokolu uz GP Pakt, koji je ustanovio pravo na individualnu peticiju. Komitet se sastoji od 18 lanova koje imenuju drave ugovornice, ali u radu Komiteta lanovi djeluju u svom linom svojstvu, a ne kao predstavnici drave iz koje dolaze.

24

Glavna funkcija Komiteta je ispitivanje izvjetaja koje drave lanice podnose o implementaciji Pakta. Prema pravilima Poslovnika o radu Komiteta, predstavnici drava moraju biti prisutni za vrijeme razmatranja njihovih izvjetaja, a Komitet tom prilikom od njih moe traiti dodatna objanjenja, koristei pritom svoje strune ekspertize i informacije nevladinih organizacija za ljudska prava. Komitet svoje zakljuke o pojedinim izvjetajima drava, zajedno sa eventualnim dodatnim komentarima svojih lanova, unosi u godinje izvjetaje koje dostavlja Generalnoj skuptini UN i dravama lanicama Pakta. Osim toga, Komitet usvaja sve vie tzv.opih komentara, kojima pojanjava znaenje razliitih odredaba Pakta, a oslanjajui se na svoju praksu u razmatranju izvjetaja drava i rjeavanju individualnih tubi. Pakt takoe predvia jedan meudravni mehanizam pritubi, koji jednoj dravi ugovornici omoguava da drugu optui za krenje ugovora. Meutim, radi se o sredstvu fakultativne prirode. Mogu mu pribjei samo drave lanice koje su posebnom izjavom priznale nadlenost Komiteta. Ovaj mehanizam jo uvijek nije stavljen u pogon, a on ne predvia ni presuivanje ni kvazipresuivanje, ve ustanovljava tek neto vie od formalnog mehanizma mirenja. Fakultativni protokol uz Pakt o graanskim i politikim pravima predstavlja dopunu mjerama implementacije GP Pakta. On omoguava privatnim licima, rtvama krenja Pakta, da podnesu individualne pritube Komitetu za ljudska prava. Uslov je da su prethodno iscrpljena sva unutranja pravna sredstva. Razmatranje pritubi se vri u dva dijela prvo se razmatra doputenost podneska, a zatim meritum pritube. Nakon to je donio odluku da je prituba doputena, Komitet obavjetava dravu na koju se sluaj odnosi, a koja je duna da u roku od 6 mjeseci pismeno odgovori na navode iz pritube. Nakon toga Komitet razmatra navode iz pritube i odgovora, i svoj nalaz dostavlja strankama koje su uestvovale u postupku. Rezime tih nalaza Komitet objavljuje u godinjem izvjetaju Generalnoj skuptini. Nakon stupanja na snagu Protokola 1976.godine, Komitet se bavio sve veim brojem individualnih podnesaka, to je omoguilo razvoj bogate pravne prakse tumaenja i primjene Pakta i Protokola, a dovelo i do jaanja efikasnosti mehanizma zatite ljudskih prava Naime, Komitet sada ima ovlatenje da predlae privremene mjere radi otklanjanja nenadoknadive tete rtvi krenja ljudskih prava. Osim toga, ovlaten je da od drava ugovornica zahtijeva da u izvjetajima navedu mjere preduzete sa ciljem provoenja preporuke Komiteta u onim pojedinanim sluajevima u kojima je utvreno da su prekrile pakt. Drugi fakultativni protokol uz Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima stupio je na snagu 1991.godine. Cilj protokola je ukidanje smrtne kazne, a jedina rezerva koja se moe staviti na Protokol dozvoljava primjenu smrtne kazne u izvrenju presude za najtei zloin vojne prirode poinjen za vrijeme rata. Pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima znatno je sveobuhvatniji od Univerzalne deklaracije. On priznaje slijedea prava: pravo na rad, na uivanje povoljnih uslova rada, na osnivanje i lanstvo u sindikatima, pravo na socijalnu sigurnost, na zatitu porodice, na odgovarajui ivotni i zdravstveni standard, na kolovanje i uee u kuturnom ivotu. Pakt detaljno definira ova prava i esto odreuje korake koje treba preduzeti da se postigne njihovo ostvarenje. Ratificiranjem Pakta drava ugovornica ne preuzima obavezu neodlone implementacije, ve se obavezuje da sama i putem meunarodne pomoi i saradnje preduzima korake sa ciljem postepenog dostizanja punog ostvarenja prava priznatih Paktom, koristei sva pogodna sredstva. Razlog za ovakav nain obavezivanja lei u razliitosti uslova i mogunosti koje za implementaciju ima svaka pojedina drava, te bi bilo nerealno zahtijevati neodlono potivanje svih prava. Meutim, Komitet za ekonomska, socijalna i kulturna prava je u svom Opem komentaru oborio pretpostavku da Pakt ne stvara nikakve bezuslovne obaveze za drave ugovornice. Komitet istie da, iako nalae postepeno ostvarivanje, Pakt istovremeno namee i raznovrsne obaveze koje imaju bezuslovan efekat.

25

Meu takve obaveze Komitet prvenstveno ubraja dvije: obavezu drava da garantiraju da e se prava utvrena Paktom vriti bez diskriminacije, te obavezu drava da preduzimaju korake. Osim toga, svaka drava ugovornica preuzela je obavezu da kao sutinski minimum osigura zadovoljenje bar najnieg, osnovnog stepena svakog prava. Pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima ne ustanovljava nikakav sistem za meudravne ili individualne pritube. On jedino nalae dravama ugovornicama da podnose izvjetaje o mjerama koje su preduzele da bi se postiglo potivanje prava predvienih Paktom. Izvjetaji se podnose Ekonomskom i socijalnom savjetu UN (ECOSOC). Kao rezultat rada ECOSOC po ovim pitanjima, 1985.godine osnovan je Komitet za ekonomska, socijalna i kulturna prava, koji se sastoji od 18 eksperata izabranih u linom svojstvu. OSTALI GLAVNI UGOVORI UN O LJUDSKIM PRAVIMA Konvencija o spreavanju i kanjavanju zloina genocida usvojena je od strane Generalne skuptine UN 09.12.1948, a stupila je na snagu 12.01.1951. Konvencija proglaava da je genocid, izvren u ratu ili u miru, zloin po meunarodnom pravu. Zloin po meunarodnom pravu je teka povreda prava ljudske zajednice, za koju se moe kazniti individualni poinilac. Genocid se definie kao injenje odreenih radnji sa namjerom da se potpuno ili djelimino uniti jedna nacionalna, etnika, rasna ili vjerska grupa kao takva. Radnje koje predstavljaju genocid su: a) Ubistva lanova grupe; b) Nanoenje teke tjelesne povrede ili psihikog bola lanovima grupe; c) Namjerno podvrgavanje grupe takvim uslovima ivota koji su sraunati na to da dovedu do njenog potpunog ili djeliminog unitenja; d) Nametanje mjera kojima se namjerava sprijeiti raanje u okviru grupe; e) Prinudno premjetanje djece iz jedne u drugu grupu. Bitno je napomenuti da stavljanjem genocida izvan zakona Konvencija formalno priznaje pravo nacionalnih, etnikih, rasnih i vjerskih grupa da postoje kao takve. U tom smislu se Konvencija ocjenjuje najviim dostignuem meunarodnog prava u oblasti zatite prava grupa. Meunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije usvojena je od strane Generalne skuptine UN 1965, na snagu je stupila 1969.godine. Konvencija zabranjuje rasnu diskriminaciju koja se definie kao svako razlikovanje, iskljuivanje, ograniavanje ili davanje prvenstva koji se zasnivaju na rasi, boji, precima, nacionalnom ili etnikom porijeklu, a koji za cilj ili posljedicu imaju da ponite ili ugroze priznavanje, uivanje ili vrenje pod jednakim uslovima ljudskih prava i osnovnih sloboda. Drave ugovornice imaju pravnu obavezu da ukinu rasnu diskriminaciju na svojoj teritoriji i donesu sve zakonske mjere potrebne da se osigura nediskriminacija u vrenju i uivanju ljudskih prava ustanovljenih u Univerzalnoj deklaraciji i oba Pakta. Za potrebe implementacije formiran je Komitet za ukidanje rasne diskriminacije, koji ima 18 lanova. lanove biraju drave ugovornice, ali oni djeluju u linom svojstvu. Komitet razmatra povremene izvjetaje o implementaciji koje podnose drave lanice, kao i pojedinane podneske koje mu dostavljaju drave i pojedinci. Ratificiranjem Konvencije, svaka drava automatski priznaje nadlenost Komiteta za razmatranje podnesaka koje protiv nje podnese bilo koja druga drava ugovornica. Dakle, meudravni sistem pritubi je obligatoran, to je razlika u odnosu na GP pakt. Postupajui po podnesku, Komitet prvenstveno odluuje o dopustivosti, zatim prikuplja relevantne podatke i nakon toga imenuje ad hoc komisiju za mirenje sa zadatkom da pripremi izvjetaj o sporu i uputi odgovarajue prepreke odnosnim dravama. Meudravni sistem pritubi u praksi jo nije koriten. Sistem individualnih peticija je fakultativan, te je potrebna posebna izjava kojom se priznaje nadlenost Komiteta za postupanje po takvim podnescima. Konvenciju je dosad raficiralo 140 drava, a pravo na individualnu peticiju dosad je prihvatilo samo 20. Sistem individualnih peticija stupio je na snagu tek 1982.g.

26

Meunarodna konvencija o uklanjanju i kanjavanju zloina aparthejda usvojena je 1973, na snagu je stupila 1976, a ratificiralo ju je vie od 70 drava. Svrha konvencije je da ukloni i kazni aparthejd, koji je proglaen zloinom protiv ovjenosti. Odgovornost za njegovo izvrenje obuhvata sve pojedince koji poine, podstiu ili sarauju u injenju tog zloina. Mjere implementacije se sastoje od periodinog izvjetavanja od strane drava ugovornica i osnivanja trolane grupe za razmatranje izvjetaja. Grupu imenuje predsjednik Komisije za ljudska prava UN iz drava ugovornica Konvencije koje su istovremeno lanice Komisije. Komitet za ljudska prava je ovlaten da priprema izvjetaje i studije, ukljuujui i spiskove pojedinaca, organizacija, ustanova i predstavnika drava za koje se tvrdi da su poinili ovaj zloin. Licu koje je optueno moe suditi svaka drava ugovornica i svaki meunarodni sud iju nadlenost prihvate drave ugovornice. Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije ena usvojena je 1979, a na snagu stupila 1981. Osim obaveze da osude diskriminaciju ena, drave preuzimaju obavezu da naelo ravnopravnosti ena i mukaraca unesu u svoje ustave i zakone, te da preduzmu zakonske mjere kojima e se sankcionirati svi oblici diskriminacije ena. Efikasnost konvencije je znaajno oslabljena brojnim rezervama koje su drave stavile u postupku ratifikacije, a kojima se nastoje ouvati razliiti nacionalni i vjerski instituti koji su u suprotnosti sa Konvencijom. Mjere implementacije sastoje se od povremenog izvjetavanja o preduzetim mjerama. Izvjetaje razmatra Komitet za ukidanje diskriminacije ena, koji se sastoji od 23 eksperta iz drava ugovornica, koji rade u linom svojstvu. Komitet o svom djelovanju izvjetava drave ugovornice, Komisiju UN-a o poloaju ena i Generalnu skuptinu. Konvencija nije ustanovila ni meudravni ni individualni sistem pritubi, a za rjeavanje sporova upuuje na Meunarodni sud pravde. Konvencija protiv muenja i drugih okrutnih, neovjenih ili poniavajuih postupaka usvojena je 1984, a stupila na snagu 1987.godine. Cilj je spreavanje i kanjavanje muenja (torture) koje se preduzima od strane slubenog lica ili uz izriit ili preutan pristanak slubenog lica drave lanice. Muenje se definie kao svaki in kojim se nekom licu namjerno nanosi bol ili teka tjelesna ili duevna patnja, da bi se od tog lica ili nekog treeg dobila informacija ili priznanje. Drave ugovornice se obavezuju na preduzimanje zakonskih, upravnih, sudskih ili drugih efikasnih mjera na speavanju muenja. Od drava ugovornica se zahtijeva i da muenje smatraju krivinim djelom podobnim za izruenje, te da ne protjeruju neko lice u zemlju u kojoj bi ono moglo biti podvrgnuto muenju. Bitno je naglasiti i da Konvencija proglaava da ne moe postojati bilo kakva izuzetna okolnost koja bi opravdavala muenje. Konvencija se implementira preko Komiteta protiv muenja (CAT). Sastoji se od 10 nezavisnih eksperata koje biraju drave ugovornice. Mjere implementacije sastoje se od obaveznog izvjetavanja i fakultativnog mehanizma za meudravne i individualne pritube. Komitet je ovlaten i da pokrene istragu kad primi pouzdanu informaciju koja sadri osnovane indicije o tome da se muenje sistematski primjenjuje na podruju neke drave ugovornice. Meutim, za provoenje istrage na teritoriji neke drave Komitet mora imati njenu saglasnost. Po okonanju postupka, Komitet moe odluiti da pripremi rezime svojih nalaza koji e biti ukljuen u njegov godinji izvjetaj. Konvencija omoguava dravama lanicama da u vrijeme pristupanja, potpisivanja ili ratifikacije Konvencije izjave da ne priznaju nadlenost Komiteta. Drave su tu mogunost iskoristile mnogo rjee nego to bi se to moglo oekivati. Meutim, mnoge drave su iskoristile mogunost stavljanja rezerve na odredbu Konvencije kojom je odreena nadlenost Meunarodnog suda pravde za rjeavanje sporova nastalih u vezi tumaenja ili primjene ugovora.

27

Konvenciju o pravima djeteta Generalna skuptina je usvojila 1989, a na snagu je stupila 1990.godine. Do 1994.godine ratificirana je od strane preko 150 drava. Konvencijom se djeci garantuje irok spektar prava bez obzira na rasu, boju koe, vjeru Dijete se definira kao ljudsko bie mlae od 18 godina ivota, osim ako se po zakonu koji se moe primijeniti na dijete u pitanju, punoljetstvo ne stie ranije. Konvencijom se djeca izmeu ostalog tite od ekonomske eksploatacije, zloupotrebe droga, svih oblika seksualnog iskoritavanja, trgovine djecom itd. Ona zabranjuje i regrutovanje djece mlae od 15 godina. INSTITUCIJE ZASNOVANE NA POVELJI UN Komisija za ljudska prava osnovana je od strane Ekonomskog i socijalnog savjeta UN 1946.godine. Prvobitno je imala 18, danas ima 53 lana koje imenuju drave i koji nastupaju kao ovlateni predstavnici drava, a ne u linom svojstvu. Pri izboru se vodi rauna o geografskoj zastupljenosti svih dijelova svijeta. Komisija ECOSOC-u podnosi izvjetaje, prijedloge i preporuke o meunarodnim instrumentima ljudskih prava, zatiti manjina i spreavanju diskriminacije i srodnim pitanjima ljudskih prava. Ona takoe pomae ECOSOC-u u koordiniranju djelatnosti u domenu ljudskih prava unutar sistema UN. Vremenom se nadlenost Komisije na planu unapreenja i zatite ljudskih prava znaajno proirila. Danas je najvie koncentirana na bavljenje krenjima ljudskih prava. Taj zadatak izvrava putem mree radnih grupa i izvjestilaca, s mandatom koji obuhvataju odreene teme ili pojedine zemlje. Komisija je esto kritizirana zbog svoje neefikasnosti, politiki motiviranog ili selektivnog pristupa. Potkomisija za spreavanje diskriminacije i zatitu manjina je pomoni organ Komisije za ljudska prava. Osnovana je 1947, ima 26 lanova koje bira Komisija sa liste kandidata koje predlau lanice UN. lanovi djeluju u linom svojstvu, mandat im je 4 godine i mogu biti ponovo birani. Podkomisija je nadlena da preduzima studije i daje preporuke Komisiji za ljudska prava o spreavanju diskriminacije u odnosu na ljudska prava i zatitu manjina. Pored toga, Podkomisija obavlja i sve druge funkcije koje joj povjeri ECOSOC ili Komisija. U dosadanjem periodu Podkomisija je pripremila veliki broj studija i izvjetaja, uestvoala u izradi instrumenata za zatitu ljudskih prava i posvetila dosta vremena razmatranju optubi za krenja ljudskih prava. Komisija za poloaj ena osnovana je 1947. Sastoji se od 45 lanova biranih u svojstvu predstavnika drava, po geografskom kriteriju. Komisija priprema studije, izvjetaje i preporuke o ljudskim pravima i srodnim pitanjima koja se tiu ena. Dosad se pokazalo da je Komisiji mnogo lake da se bavi promotivnim aktivnostima, nego da reagira na specifina krenja prava ena. ECOSOC je poetkom 80-tih godina ovlastio Komisiju da preduzme ograniena razmatranja podnesaka u kojima se optuuje za specifina krenja enskih prava. Te podneske je Komisija uglavnom iskoristila kao izvor informacija za svoje studije, a manje kao sredstvo pogodno da podstakne vlade da se izjasne o tim pritubama. Postupci za bavljenje tekim krenjima ljudskih prava. UN su skoro istovremeno sa osnivanjem poele od pojedinaca i nevladinih organizacija primati veliki broj peticija kojima se upozoravalo na krenja ljudskih prava i traila intervencija UN. Meutim, 1947.godine je Komisija za ljudska prava UN saoptila odluku prema kojoj ona nema ovlatenja da preduzima bilo kakvu akciju u pogledu bilo koje pritube koja se odnosi na ljudska prava. Ova odluka je potvrena i rezolucijom ECOSOC iz jula 1959. Ovo naelo je ostalo na snazi do danas, uz odreene izuzetke koji su Komisiju ovlastili da se bavi odreenim vrlo ozbiljnim oblicima krenja ljudskih prava. Te promjene su ubrzane dvjema rezolucijama ECOSOC: Rezolucija 1235 iz juna 1967.g doputa komisiji da ispituje odreena teka krenja ljudskih prava na koja joj je skrenuta panja, dok Rezolucija 1503 iz maja 1970.g uspostavlja ogranien sistem peticija za bavljenje podnescima koji otkrivaju konzistentan obrazac takvih krenja. Prvi postupak je javne prirode, a drugi povjerljive.

28

Postupak iz Rezolucije 1235 se primjenjuje na bilo koju situaciju koja ukljuuje masovna krenja ljudskih prava. Komisija je u takvim sluajevima ovlatena da preduzme detaljnu studiju i o svojim zakljucima izvijesti ECOSOC. Rezolucija 1503 ovlauje Podkomisiju da osniva male radne grupe za ispitivanje podnesaka koje UN primaju od pojedinaca i drugih privatnih grupa. Cilj rada ovih radnih grupa je da se identificiraju podnesci koji otkrivaju dosljedan obrazac tekih i pouzdano dokazanih krenja ljudskih prava i sloboda. Takve podneske razmatra Podkomisija na zatvorenoj sjednici i odluuje o tome da li e podnesak proslijediti Komisiji. Komisija opet ima svoju radnu grupu tzv.Radnu grupu za situacije, koja provjerava peticije prije nego to ih Komisija konano preuzme. Cjelokupan rad Komisije u odnosu na pritubu se odvija na zatvorenim sjednicama, s tim to Komisija nakon to identificira zemlju prekrioca ono to je utvrdila moe prenijeti ECOSOC-u. ECOSOC i Generalna skuptina mogu usvojiti odgovarajue rezolucije kojima pozivaju odnosnu vladu da da pobolja utvrenu situaciju i potuju svoje obaveze prema Povelji UN. Na ovom stepenu postupka sve rasprave imaju javni karakter. ECOSOC i Generalna skuptina ne mogu uiniti nita vie od osude propusta vlade da provede njihove rezolucije. Bitno je naglasiti da podnosilac peticije ne mora biti rtva krenja, sve dok ima neposredno i pouzdano saznanje o tim krenjima. Meutim, podnosilac mora dokazati da je iscrpio unutranja pravna sredstva, osim ako se moe pretpostaviti da bi ta pravna sredstva bila neefikasna ili bi dovela do nerazumnog odugovlaenja. Visoki komesar za ljudska prava je funkcioner UN sa prvenstvenom odgovornou za aktivnosti UN u pogledu ljudskih prava. Funkcija je ustanovljena 07.01.1994.godine rezolucijom Generalne skuptine OUN. Po poloaju, visoki komesar je generalni podsekretar UN. On je zaduen za sveobuhvatni nadzor nad Centrom za ljudska prava, kao sekretarijatom za ljudska prava UN-a, te za koordinaciju cjelokupne djelatnosti UN na unapreivanju i zatiti ljudskih prava. Teka krenja ljudskih prava i Povelja UN-a. Kad je u pitanju tumaenje Povelje UN, usvojeno je naelo prema kome drava koja se uputa u teka krenja ljudskih prava kri obaveze iz Povelje UN navedene u l.55 i 56. Shodno tome, UN mogu preduzeti odgovarajue mjere sa ciljem da se ta drava prinudi na uzdravanje od krenja ljudskih prava.

EVROPSKI SISTEM ZA ZATITU LJUDSKIH PRAVA

Evropski sistem zatite ljudskih prava ustanovljen je od strane Vijea Evrope, regionalne meunarodne organizacije koju je 1949.godine osnovala grupa zapadnoevropskih zemalja. Pravni izvor sistema ljudskih prava Vijea Evrope je u 2 ugovora: Evropska konvencija o ljudskim pravima i Evropska socijalna povelja. Prvom se garantuju osnovna graanska i politika prava, a drugom ekonomska i socijalna prava. Odluka da se usvoji Konvencija donesena je kad je postalo jasno da e UN-u trebati dugo vremena da postigne sporazum o instrumentima za implementaciju Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima. EVROPSKA KONVENCIJA O LJUDSKIM PRAVIMA Potpisana je 04.11.1950, a stupila na snagu 03.09.1953. U izvornom obliku garantirala je slijedea prava: - pravo na ivot; - pravo da se ne bude podvrgnut muenju, neovjenom ili poniavajuem postupku ili kazni; - slobodu od ropstva; - pravo na slobodu i sigurnost linosti i pravian postupak;

29

slobodu od ex post facto zakona i kazni; pravo na privatnost i porodini ivot; slobodu misli, savjesti i vjere; slobodu izraavanja i mirnog okupljanja; pravo na sklapanje braka i zasnivanje porodice.

Zatitu uivaju sva lica na teritoriji drava lanica, bez obzira na dravljanstvo. Lista zajamenih prava proirena je putem dopunskih protokola. Prvim protokolom dodato je: pravo na vlasnitvo, pravo na kolovanje i obaveza drava lanica da u razumnim intervalima odravaju slobodne izbore. Protokolom br.4 lista je dalje proirena zabranom dunikog zatvora i jamstvom slobode kretanja. Zabranjeno je nasilno protjerivanje dravljana i kolektivno protjerivanje stranaca. Protokolom br.6 ukinuta je smrtna kazna, a Protokolom br.7 se od drava zahtijeva da strancima na svojoj teritoriji garantuju pravian postupak prije njihovog protjerivanja iz zemlje. Takoe se garantuje pravo albe u krivinom postupku za obeteenje u sluaju pogreke pravosua, pravo da se ne bude pod dvostrukom prinudom vlasti, te jednakost suprunika u meusobnim pravima i obavezama. Evropskom konvencijom o ljudskim pravima uspostavljene su 2 institucije za implementaciju: Evropska komisija za ljudska prava i Evropski sud za ljudska prava. Sjedite im je u Strazburu. Osim toga, Konvencija je neke nadzorne funkcije povjerila Komitetu ministara Vijea Evrope. Evropska komisija za ljudska prava se sastoji od broja lanova jednakog broju visokih strana ugovornica. Djeluju u linom svojstvu, a bira ih Komitet ministara na period od 6 godina. Sud za ljudska prava se sastoji od broja sudija jednakog broju lanica Vijea Evrope. Sudije bira Parlamentarna skuptina Vijea Evrope na period od 9 godina, a sa liste od 3 kandidata koju podnosi svaka drava ugovornica. Konvencija ne zahtijeva da sudije i lanovi Komisije budu dravljani drava lanica Vijea Evrope (npr. na prijedlog Lihtentajna izabran je sudija dravljanin Kanade). MEHANIZMI ZA PRIMJENU KONVENCIJE Evropska komisija za ljudska prava Meudravne pritube. Ratificiranjem Evropske konvencije o zatiti ljudskih prava, drava automatski prihvata nadlenost Komisije da razmatra pritube drava ugovornica u kojima se iznose tvrdnje o navodnim povredama Konvencije. Drava koja upuuje pritubu ne mora dokazati da ima neki poseban interes u vezi sa predmetom ili rtvom krenja. U dosadanjoj praksi Komisija je primila samo mali broj meudravnih pritubi. Pritube su dosad podnesene samo protiv drava koje nisu priznale pravo privatne peticije, tako da su na meunarodnu odgovornost mogle biti pozvane samo putem meudravnog postupka. Inae, ope je pravilo da drave nisu sklone podnositi tube protiv drugih drava, a iz razloga ouvanja dobrih meusobnih odnosa. Privatne peticije. Da bi pojedinac imao pravo uloiti pritubu protiv neke drave, potrebno je da ta drava posebnom izjavom prethodno prihvati nadlenost Komisije za postupanje po privatnim peticijama. Privatnu peticiju moe podnijeti svaki pojedinac, nevladina organizacija ili grupa lica koji tvrde da su rtve krenja prava priznatih u Konvenciji. Pored toga, nedoputena je peticija koja je: 1. anonimna;

2. u sutini ista kao predmet koji je Komisija ve ispitivala, ili je ve povrgnuta nekom drugom
meunarodnom postupku istrage ili rjeavanja, te ne sadri neku novu relevantnu informaciju; 3. po miljenju Komisije nespojiva sa odredbama konvencije, oito neosnovana ili predstavlja zloupotrebu prava na peticiju;

30

4. nedopustiva zbog prepreke iscrpljenosti unutranjih pravnih sredstava i podnesena po isteku roka od 6 mjeseci od dana donoenja konane odluke po unutranjem pravu. Peticija se smatra nespojivom sa odredbama Konvencije ako je npr.podnesena protiv drave koja nije priznala pravo na privatnu peticiju ili se radi o pravima koja nisu sadrana u Konvenciji. Dakle, radi se o preprekama koje se odnose na personalnu i stvarnu nadlenost Komisije. Komisija e peticiju odbiti kao neosnovanu kad zakljui da zahtjev ne upuuje na bilo koji oblik povrede prava od tuene drave. Zloupotreba prava na peticiju se npr. odnosi na svjesno iznoenje neistinitih ili neosnovanih optubi, ponavljanu upotrebu pogrdnih i uvredljivih izraza za vladu protiv koje je upuena ili namjerno krenje pravila o povjerljivosti koje se primjenjuje u postupku. Kad je u pitanju iscrpljenost unutranjih pravnih sredstava, konvencija zahtijeva da budu iscrpljena samo ona sredstva koja se odnose na navodne povrede, a istovremeno su dostupna i dovoljna. Sredstvo se smatra dovoljnim kad je u stanju ukinuti povredu koja je predmet tube. Do odbacivanja peticije nee doi: - ako je podnosilac propustio upotrijebiti unutranje pravno sredstvo koje se pokazalo dosljedno neuspjenim; - ako je podnosilac propustio podnijeti albu protiv pravnog propisa, za koji prethodne presude sugeriu da e biti potvren. Tuena drava se moe odrei uslova o unutranjim pravnim sredstvima. Odricanje moe biti izriito, ali je najee nenamjerno, kao npr. kad se tuena drava obrati Evropskom sudu povodom nekog sluaja u postupku, a da to nije uinila kad je sluaj razmatrala Komisija. Podnosilac je duan dokazati da je iscrpio unutranja pravna sredstva i taj uslov Komisija ispituje ex officio. Ako nakon tog ispitivanja Komisija nije odbacila peticiju, a tuena drava stavi prigovor da nisu iscrpljena unutranja pravna sredstva, teret dokazivanja te tvrdnje je na tuenoj dravi. Svrha pravila od 6 mjeseci je pravna sigurnost. Meutim, ovo pravilo se ne primjenjuje ako se Konvencija kontinuirano kri i ako ne postoje unutranja pravna sredstva da se tome suprotstavi. Nain rada Komisije. Svaka prispjela privatna peticija se dostavlja lanu Komisije odreenom za izvjestitelja. On priprema izvjetaj o dopustivosti peticije i odluuje da li e je uputiti komitetu ili vijeu. Komiteti su ovlateni da jednoglasnom odlukom peticiju odbace kao nedopustivu. Vijea razmatraju sluajeve koji se mogu razmatrati na osnovu utvrene prakse i sluajeve koji ne predstavljaju vana pitanja od uticaja na tumaenje ili primjenu Konvencije. Peticije sa ovakvim pitanjima razmatra Komisija u plenumu. Komisija moe i preuzeti nadlenost nad sluajevima koje razmatra vijee. Meudravne pritube izvjestilac direktno upuuje Komisiji u plenumu, koja ima iskljuivu nadlenost nad tim sluajevima. Postupci nakon dopustivosti. Samo 10-15% sluajeva se proglaava dopustivim i dolazi do faze postupka nakon dopustivosti, koja se odvija pred komisijom. Komisija prvo utvruje injenino stanje. U tu svrhu odrava rasprave, prima podneske, sasluava svjedoke itd. U toku ispitivanja injenica, Komisija istovremeno djeluje u pravcu postizanja miroljubivog rjeenja, odnosno sporazuma meu strankama. Ovim sporazumom se obino tuena drava obavezuje da plati kompenzaciju ili obeteti tuioca na neki drugi nain, ali bez priznavanja odgovornosti za povredu Konvencije. Ako sluaj nije rijeen na prethodni nain, Komisija e u narednoj fazi sainiti izvjetaj o injenicama i izloiti miljenje o tome da li utvrene injenice upuuju na to da je dotina drava prekrila obaveze iz Konvencije. Taj izvjetaj ima oblik sudskog miljenja. Nema oblik presude, jer je za formalno presuivanje ovlaten Komitet ministara ili Sud. Pomenuti izvjetaj sa svojim prijedlozima Komisija dostavlja Komitetu ministara. Od tog trenutka, Komisija i stranke mogu u roku od 3 mjeseca sluaj podnijeti Sudu (pod uslovom

31

da su zainteresirane drave prihvatile jurisdikciju suda). Ako to propuste uiniti, Komitet minitara je taj koji mora odluiti o tome da li je dolo do krenja Konvencije. Komisija u plenumu ima diskreciono pravo da odlui o tome da li e sluaj uputiti sudu ili ne. U dosadanjem periodu ona je pred Sud obino iznosila 3 vrste sluajeva: (1) one u kojima je utvrdila krenje Konvencije; (2) one koji nameu vana pravna pitanja i (3) one u kojima postoje znaajne razlike u stavovima unutar Komisije. Do Protokola br.9 donesenog 1994.godine, pojedinci nisu mogli neposredno uputiti sluaj Sudu, niti su imali naina da primoraju Komisiju da njihov sluaj iznese pred Sud. Ovaj problem i dalje je prisutan kod pritubi protiv drava koje nisu ratificirale Protokol br.9. Komitet ministara Komitet ministara je politiko tijelo kojeg ine ministri vanjskih poslova svih zemalja lanica Vijea Evrope ili njihovi zamjenici. Glavni zadatak Komiteta je da funkcionira kao izvrni organ Vijea, a uloga u implementaciji Konvencije je od drugorazrednog znaaja. Komitet je duan donijeti odluku o tome da li je Konvencija bila prekrena, ukoliko u roku od 3 mjeseca nakon dostavljanja izvjetaja Komisije sluaj nije upuen sudu. Komitet je uglavnom bio sklon da rutinski daje saglasnost na nalaze sadrane u izvjetaju Komisije. Odluke Komiteta ministara su obavezne za drave ugovornice Konvencije. To vai za odluke kojima se utvruje da je drava prekrila Konvenciju, kao i za odluke o mjerama koje je Komitet propisao i o uinku koji se pridaje tim mjerama. lan 54 Konvencije ovlauje Komitet ministara da osigura izvrenje presuda Evropskog suda za ljudska prava. Da bi tu obavezu izvravao, Komitet je usvojio Pravila za primjenu lana 54. Evropske konvencije o ljudskim pravima. Evropski sud za ljudska prava Jurisdikcija. Ratifikacijom Evropske konvencije o ljudskim pravima drave ugovornice ne potpadaju automatski pod nadlenost Suda, ve je za to potrebna izriita dodatna izjava. Veina drava tu nadlenost prihvata, s tim to izjavu daje na period od 3-5 godina, a zatim je produava. Spor pred sud moe iznijeti Komisija, drave ugovornice, a po Protokolu br.9 i pojedinci koji su uloili pritubu Komisiji. Da bi doao pred Sud, sluaj mora proi postupak pred Komisijom (dopustivost i dr). Ukoliko predmet pred Sud iznosi pojedinac (fiziko lice, pravno lice, grupa lica ili nevladina organizacija), trolano vijee e prethodno ispitati da li konkretan sluaj predstavlja neko vano pitanje koje utie na tumaenje ili primjenu Konvencije, i da li postoji neki drugi razlog za njegovo razmatranje. Ako pomenuto vijee jednoglasno negativno odgovori na ova pitanja, sluaj se ne moe raspravljati na Sudu, ve e o njemu odluivati Komitet ministara. Navedena ogranienja ne vae ako predmet pred sud iznose drave ili Komisija. Osim nadlenosti za odluivanje u sporovima, Sud ima i savjetodavnu nadlenost. Pravo da od Suda trai savjetodavna miljenja pripada samo Komitetu ministara. Sud ne moe davati savjetodavno miljenje o sadraju i dometu prava i sloboda iz Konvencije i njenih Protokola, tj. o onim pitanjima koja potpadaju pod njegovu jurisdikciju u rjeavanju sporova. Uee pojedinca u postupku. Sud je ovlaten da na zahtjev drave ugovornice ili Komisije saslua bilo kojeg pojedinca koji bi mogao pruiti dokaze ili informacije za koje se pretpostavlja da bi bile od pomoi Sudu. Osim toga, sud je izmjenom poslovnika 1983.godine ovlastio pojedince da neposredno uestvuju i budu individualno zastupani u postupcima pred Sudom.

32

Presude Suda su konane. U opem smislu nisu obavezujui presedan (stare decisis) za drave ugovornice, ali te presude imaju znaajan faktiki autoritet, o kome drave ugovornice i njihovi sudovi vode rauna pri utvrivanju prava. Sud nema ovlatenja da poniti unutranju sudsku odluku ili stavi van snage nacionalne zakone, niti ima ovlatenje da izrekne neko drugo pravno sredstvo osim pravedne satisfakcije. Ona se moe sastojati od novane naknade za tetu (kako za materijalnu, tako i za nematerijalnu tetu). Ponekad e se pravednom satisfakcijom smatrati samo utvrivanje krenja Konvencije, uz naknadu stvarnih trokova i izdataka. Tumaenje zagarantiranih prava. Zahvaljujui svojoj praksi, Sud je postao ustavni sud za graanska i politika prava Evrope. Najvei broj do sada razmatranih sluajeva odnosio se na ustavnost i zakonitost postupka, tj. ti sluajevi su se ticali tumanje i primjene lana 5. i 6. Konvencije (pravo na slobodu i sigurnost linosti, te pravo na pravino sasluanje). Konvencija i Evropska unija Vie godina se pokuava dostii neki oblik sporazuma o udruivanju EU i Vijea Evrope, koji bi omoguio Uniji da se pridrui Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima. Meutim, bitno je napomenuti da preambula ugovora iz Mastrihta (kojom je EZ pretvorena u EU), proglaava da Unija potuje osnovna prava garantovana Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i koja proizilaze iz zajednikih ustavnih tradicija drava lanica, kao opeg pravnog naela Evropskog prava. EVROPSKA SOCIJALNA POVELJA Izraena u okiru Vijea Evrope, otvorena je za potpisivanje u oktobru 1961, a stupila na snagu u februaru 1965.godine. Dopunski protokol zakljuen je 1988. Katalog prava ini 19 kategorija prava i naela, ukljuujui: - pravo na rad, jednake radne uslove, sigurnost na radu, pravinu naknadu, udruivanje i kolektivno ugovaranje; - pravo radnika na uee u kreiranju i poboljavanju radnih uslova i okruenja na radnom mjestu; - pravo djece, omladine i zaposlenih ena na zatitu; - pravo porodice na socijalnu, pravnu i ekonomsku zatitu; - pravo radnika migranata i njihovih porodica na zatitu i pomo; - pravo na profesionalnu orijentaciju i struno usavravanje; - pravo na zatitu zdravlja, socijalnu sigurnost, socijalnu i zdravstvenu pomo; - pravo fiziki ili mentalno hendikepiranih na usavravanje, rehabilitaciju i plaeno zaposlenje Mada se govori o pravima i naelima, ustvari se radi o politikim ciljevima, a svrha Povelje je da ih pretvori u prava koja e biti pravno primjenjiva. Pravne obaveze koje preuzimaju ugovorne strane: 1. Drava ugovornica se obavezuje da e prvi dio Povelje, u kome je data lista prava, smatrati deklaracijom o ciljevima, ijem ostvarenju e teiti svim prikladnim sredstvima; 2. Drava mora prihvatiti obaveze sadrane u najmanje 5, od ukupno 7 lanova koji se nalaze u II dijelu povelje. To su: l.1 (pravo na rad), l.5 (pravo na udruivanje), l.6 (pravo na kolektivno ugovaranje), l.12 (pravo na socijalno osiguranje), l.13 (pravo na socijalnu i zdravstvenu pomo), l.16 (pravo porodice na socijalnu, pravnu i ekonomsku zatitu) i l.19 (pravo migranata i njihovih porodica na zatitu i pomo). 3. Svaka drava ugovornica ima dalju obavezu da izabere jo jedan precizirani broj prava, ili podvrsta prava koja je saglasna potovati. (Vrlo mali broj drava je prihvatio sva prava iz Povelje).

33

Meunarodne mjere za provoenje prava iz Povelje. Sistemom izvjetavanja koji je uspostavljen Poveljom, obuhvaene su 2 vrste izvjetaja. Prvi je dvogodinji izvjetaj o implementaciji onih prava iz II dijela Povelje koja je pojedina drava prihvatila. Drugi izvjetaj se tie stanja prava iz II dijela koja data drava nije prihvatila. On se dostavlja u odreenim vremenskim intervalima koje odreuje Komitet ministara Vijea Evrope. Izvjetaje razmatra Komitet eksperata, kojeg ini 7 nezavisnih eksperata izabranih od strane Komiteta ministara. Komitetu eksperata pomae savjetnik kojeg dodjeljuje Meunarodna organizacija rada. Zakljuci komiteta eksperata se zajedno sa izvjetajima drava dostavljaju Vladinom komitetu i Parlamentarnoj skuptini Vijea Evrope. Vladin komitet i Parlamentarna skuptina svoja miljenja o zakljucima eksperata daju Komitetu ministara, koji nakon konsultacije sa Parlamentarnom skuptinom moe dostaviti potrebne preporuke bilo kojoj od strana ugovornica. Protokol o izmjenama Evropske socijalne povelje zakljuen je 1991.godine, ali nije stupio na snagu. Najznaajnije promjene treba da omogue Komitetu nezavisnih strunjaka da iznosi pravna miljenja o tome da li su zakonodavstvo i praksa drave ugovornice u skladu sa njenim obavezama po Povelji i da ta miljenja objavljuje. Protokolom se Komitet eksperata proiruje na 9 lanova, koje imenuje Parlamentarna skuptina na prijedlog drava ugovornica. Time se postiglo da lanove Komiteta eksperata ne odreuju iskljuivo vlade. Izmjenama se daju i vea ovlatenja Parlamentarnoj skuptini u razmatranju naina na koji Komitet ministara obavlja svoje zadatke iz Povelje, te se itav proces ini transparentnijim. ORGANIZACIJA ZA SIGURNOST I SARADNJU U EVROPI (OSCE) Konferencija o evropskoj sigurnosti i saradnji, koja je 1994.godine preimenovana u OSCE, stvorena je Helsinkim zavrnim aktom (HFA), koji su potpisale 33 evropske drave ukljuujui SSSR, te SAD i Kanada. Okonanjem hladnog rada, broj lanica OSCE povean je na preko 50. Helsinki zavrni akt (HFA) je politiki, a ne pravno obavezujui dokument. Sastoji se od 4 tzv.korpe. Korpa I, pod naslovom Pitanja koja se odnose na sigurnost u Evropi, sastoji se od 2 dijela: Naela kojima se drave uesnice rukovode u meusobnim odnosima i Mjere za jaanje povjerenja i odreeni aspekti sigurnosti i razoruanja. Korpa II se odnosi na Saradnju u oblasti privrede, nauke i tehnologije, te ovjekove okoline. Korpa III je Saradnja na humanitarnom i drugim poljima, a Korpa IV precizira tzv.proces kontinuiteta. Pitanja ljudskih prava su prvenstveno obraena u rukovodnim naelima proklamiranim u Korpi I i djelimino u Korpi III. Dva od 10 rukovodnih naela se odnose na ljudska prava. To su naelo VII potivanje ljudskih prava i osnovnih sloboda, ukljuujui slobodu misli, savjesti, vjere i uvjerenja i naelo VIII ravnopravnost i samoopredjeljenje naroda. Proces OSCE-a je naziv koji je usvojen za proces kontinuiteta predvien u Korpi IV HFA. On se sastoji od sazivanja meuvladinih konferencija drava uesnica sa ciljem proirenja i jaanja saradnje. Na ovim konferencijama je izmeu ostalog razmatrano izvravanje obaveza prema ljudskim pravima, a koritene su i kao mehanizam za proirenje kataloga ljudskih prava. Na konferencijama se konsenzusom usvaja tzv.zakljuni dokument, kojim se proklamiraju nove obaveze OSCE ili se domet i znaenje postojeih dokumenata tumai, mijenja ili proiruje. Vanpravni karakter obaveza OSCE nije se pokazao tetnim po ciljeve koje su dokumenti OSCE trebali da ostvare. Mada se radi o politiki obavezujuim dokumentima, njih se pridravaju vlade drava, njihova zakonodavna tijela, domai sudovi i upravni organi u stvaranju, tumaenju i primjeni nacionalnih zakona i propisa. Katalog prava OSCE. Razlika izmeu kataloga prava OSCE i slinih kataloga iz ugovora o ljudskim pravima, npr. Evropske konvencije o ljudskim pravima, sastoji se u tome to se on, osim to proklamira osnovna individualna prava, takoe odnosi i na prava manjina, probleme vladavine prava, demokratskih vrijednosti, izbora itd.

34

Mada su Madridski (1983) i Beki (1989) zakljuni dokumenti donekle proirili katalog ljudskih prava, najvei napredak uinjen je u Kopenhagenu 1990. Dokument iz Kopenhagena sadri posebne glave o vladavini prava, slobodnim izborima i demokratskim vrijednostima, a proiruje i ranije obaveze zatite prava manjina. Mehanizam humane dimenzije. Beki zavrni dokument iz 1989.godine je objedinio pitanja ljudskih prava iz Korpe I i pitanja humanitarne prirode iz Korpe III, podvodei ih pod naslov Humana dimenzija CSCE. Istim dokumentom je ustanovljen i poseban Mehanizam humane dimenzije, za razmatranje nepotivanja obaveza ove dimenzije od strane drava. Naredne konferencije su poboljale domet i efikasnost Mehanizma. Mehanizam se sastoji od viestepenog procesa pregovaranja, posredovanja i utvrivanja injenica, koji obino poinje tako to jedna ili vie drava iznesu tvrdnje da neka drava nije dorasla obavezama Humane dimenzije OSCE. Mehanizam ukljuuje bilateralne i multilateralne pregovore, misije eksperata i izvjestilaca OSCE, kojima pomae Ured OSCE za demokratske institucije i ljudska prava (ODIHR). Ured Visokog komesara za nacionalne manjine je institucija koju je OSCE osnovala 1992.godine, sa glavnim zadatkom da se bavi problemima manjina, prije nego ti problemi izrastu u ozbiljan konflikt. Iste godine UN su usvojile Deklaraciju o pravima lica koja pripadaju nacionalnim, etnikim, vjerskim i jezikim manjinama, a Vijee Evrope je 1994.godine usvojilo i otvorilo za potpisivanje Okvirnu konvenciju za zatitu nacionalnih manjina. Ovi instrumenti UN i OSCE su pojaali normativni okvir djelovanja Visokog komesara za nacionalne manjine.

NEVLADINE ORGANIZACIJE ZA LJUDSKA PRAVA

Zadaci koje obavljaju NGO razlikuju se zavisno od svrhe osnivanja, njihovih izvora, geografskog podruja na kome djeluju i prirode lanstva. Neke NGO rade na unapreenju ljudskih prava irom svijeta, npr.Amnesty International, International League for Human Rights, International Commission of Jurists itd. Organizacije sa regionalnim ciljevima su npr. Vaingtonski ured za Latinsku Ameriku, Andska komisija pravnika itd. Metode koje koriste NGO se takoe razlikuju od grupe do grupe. NGO kao meunarodni lobisti. Sve glavne NGO za ljudska prava imaju savjetodavni status u UN-u, Vijeu Evrope i Organizaciji Amerikih drava, UNESCO-u i drugim meuvladinim organizacijama. Dale su vrlo znaajan doprinos na planu ureenja i praktinog provoenja sistema zatite ljudskih prava. Mnogi instrumenti zatite ljudskih prava potiu od prijedloga ili nacrta izraenih od strane NGO. NGO su vie puta ukazivale na specifine sluajeve krenja ljudskih prava, to je iniciralo djelovanje Komisije za ljudska prava UN i drugih meuvladinih organizacija. Takoe su znaajno doprinijele i jaanju sistema izvjetavanja koji su ustanovljeni raznim ugovorima o ljudskim pravima. NGO i meunarodni sudski i kvazisudski postupci. Mnoge meuvladine organizacije su ustanovile pravne mehanizme kojima se omoguava da pojedinci, grupe i nevladine organizacije podnose pritube povodom krenja ljudskih prava. NGO su takve mogunosti vie puta koristile, posebno u sluajevima masovnih krenja ljudskih prava. NGO koje se bave ljudskim pravima su zaetnici prakse prema kojoj se ugledni strani pravnici ili sudije pozivaju da kao posmatrai prisustvuju suenjima na kojima se pojedincima sudi za politike delikte. Ovu praksu su Amnesty International i International Commission of Jurists nastojali to ee koristiti, kako bi se osigurao zakonit pravni postupak za optuene. Slino tome, ICRC posjeuje zatvore i centre u kojima su smjeteni politiki zatvorenici.

2.2. JASNA BAKI MUFTI, SISTEM LJUDSKIH PRAVA, SARAJEVO, 2002.

35

FILOZOFSKA DIMENZIJA KATALOGA LJUDSKIH PRAVA Jednakost ljudi promovirana je na filozofskom nivou kataloga ljudskih prava. Katalog ljudskih prava uzima pojam ovjeka u generikom znaenju, osloboenog od sluajnih svojstava koja se odnose na rasu, spol, etniku pripadnost, politiko ili drugo opredjeljenje, socijalno porijeklo, brano stanje i dr. Jednakost ljudi podrazumijeva jednakost naroda, razliitih kultura i tradicija. Priznavanje jednakosti narodima u filozofskom smislu vie ne znai protivrjenost koja se mora izjednaiti tj.uiniti identinom, ve priznanje razlika koje mogu postojati paralelno, a da se meusobno ne iskljuuju. Promoviranjem jednakosti kao osnovne filozofske podloge Kataloga ljudskih prava UN, postavlja se pitanje kako formalnu jednakost ostvariti u praksi, imajui u vidu tradicionalne stereotipe o pojedinim kategorijama graana. Kao sredstva za ostvarenje jednakosti tradicionalnih politikih manjina (obojeni, ene, nacionalne manjine) nude se afirmativna akcija, pozitivna diskriminacija i kvote u politikom predstavljanju. Dostojanstvo je drugi kljuni pojam Kataloga ljudskih prava. Promovira se dostojanstvo linosti kao uroeno svojstvo koje treba biti priznato i zatieno u svim uslovima i pod svim okolnostima. itav koncept Kataloga ljudskih prava je proet idejom o zatiti dostojanstva linosti. Ljudsko dostojanstvo se posebno titi zabranom diskriminacije po bilo kom osnovu. Sloboda kao pojam u Katalogu ljudskih prava obuhvata slobodne pojedince, narod i drave. Slobodni pojedinac u Katalogu ljudskih prava posjeduje linu slobodu, slobodu kretanja i izbora mjesta stanovanja, slobodu naputanja svake zemlje ukljuujui i vlastitu, slobodu govora, misli i opredjeljenja, slobodu zakljuenja braka, slobodu privatnog ivota, slobodu udruivanja i mirnog okupljanja, politike slobode, slobodu od nehumanog i poniavajueg postupanja, slobodu od ekonomske i socijalne bijede, intelektualnu i umjetniku slobodu. Sloboda naroda izraena je u slobodi da samostalno i bez strane dominacije odluuje o ekonomskom i politikom ureenju, iskoritavanju prirodnih i ekonomskih resursa. U pojam slobode naroda spada i sloboda vlastitog kulturnog izraza, ravnopravnog uea u meunarodnoj razmjeni i uivanju naunih, umjetnikih i kulturnih dobara ovjeanstva. UNIVERZALIZAM ILI KULTURNI RELATIVIZAM U VEZI SA LJUDSKIM PRAVIMA Pojam univerzalizma ljudskih prava podstakao je brojne teorijske rasprave. Univerzalizam je univerzalizam zapadne civilizacije, njenih tekovina i vrijednosti. Krajnji odgovor na ovakav stav je zagovaranje potpunog relativizma, koji u univerzalizaciji vidi kulturni imperijalizam, elju da se slika svijeta ujednai pomou dominantnog obrasca, da se sve druge vrijednosti podvrgnu jednom modelu kao superiornom. Stav koji usvaja veina autora nalazi se izmeu navedenih krajnosti i prihvata mogunost da u izvjesnoj mjeri ljudska prava mogu biti predmetom kulturne modifikacije. Iskustva i vienja koja dolaze od drugih mogu biti podsticajna za kritiko preispitivanje vlastitih stavova i ugradnju drugih iskustava u vlastite stavove. Naravno, ovaj proces je dvosmjeran. PRAVNA DIMENZIJA KATALOGA LJUDSKIH PRAVA Ljudska prava se obino klasificiraju na prava prve, druge i tree generacije. Po miljenju pristalica jedinstvene koncepcije ljudskih prava, ova podjela je samo metodoloke prirode, a ljudska prava egzistiraju u odnosima meusobne povezanosti i zavisnosti. S druge strane, postoji stanovite da podjela na prava prve, druge i tree generacije izraava stepen na hijerarhijskoj skali vrijednosti i znaaja koji imaju za zatitu ljudske linosti. Potrebno ih je odvojiti da bi se moglo znati ta su prava, a ta politike tenje. Proglaavanje nekih vrijednosti kao prava, bez istovremenog mehanizma njihove zatite nije u funkciji jaanja ljudskih prava, ve upravo suprotno, slabi njihov dignitet jer se teite sa pravnog prebacuje u ideoloki i politiki domen.

36

Katalog ljudskih prava u UN usvaja prvi, iroko postavljeni koncept, ali se u regulisanju mjera zatite nejednako odnosi prema razliitim ljudskim pravima. Tako je hijerarhija ljudskih prava implicitno zadrana kroz mehanizam implementacije i zatite. LJUDSKA PRAVA PRVE GENERACIJE ILI KLASINA GRAANSKA I POLITIKA PRAVA Ope karakteristike. Graanska i politika prava pripadaju klasinim, najstarijim, tj. ljudskim pravima prve generacije. Sadrajno su uglavnom usmjerena na zatitu prava pojedinca i odnose se na temeljne vrijednosti: zatitu ivota, fizikog, psihikog i moralnog integriteta ljudske linosti, slobodu od nezakonitog postupanja drave i treih lica, te skup politikih prava koja se garantiraju u demokratski ureenim dravama. Graanska i politika prava drava garantira svim licima koja se nalaze na njenoj teritoriji, bez obzira na dravljanstvo, porijeklo, rasu, spol itd. Meunarodni dokumenti u UN koji se odnose na ljudska prava prve generacije. Osim Univerzalne deklaracije, na graanska i politika prava odnose se: - Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima; - Fakultativni protokol uz Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima; - Drugi fakultativni protokol uz Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima. Pojedina prava iz oblasti graanskih i politikih prava bila su predmetom samostalnog regulisanja u Ujedinjenim nacijama kroz vei broj dokumenata - konvencija, protokola, deklaracija itd. Smisao graanskih prava je u ograniavanju djelovanja represivnih dravnih organa, kako bi se pojedincu osigurao prostor za odreeni stepen samostalnosti i slobode u odnosu na dravnu vlast. Katalogom ljudskih prava utvrena su slijedea graanska i politika prava: - Pravo na ivot, slobodu i zatitu integriteta linosti; - Sloboda od ropstva, prakse sline ropstvu i prisilnog rada; - Zatita od torture i drugih oblika okrutnog, nehumanog i poniavajueg postupanja i kanjavanja; - Zatita od samovoljnog hapenja i pritvaranja, te prava u sudskom postupku; - Pravo svakog da napusti bilo koju zemlju, ukljuujui i vlastitu i da se vrati u svoju zemlju; - Pravo na svojinu; - Sloboda savjesti, vjere i uvjerenja, miljenja i izraavanja; - Sloboda udruivanja, ukljuujui i slobodu sindikalnog udruivanja; - Pravo uestvovanja na svim nivoima vlasti u dravi. Vladavina prava, pravna drava i pravo na nezavisno i nepristrasno sudstvo. Ideja klasinih graanskih i politikih prava sadri zahtjev za odreenim tipom drave i zasniva se na slijedeim pretpostavkama:

Narodni suverenitet Narod oznaava sve graane jedne drave, bez obzira na spol, nacionalne, etnike, vjerske ili bilo koje druge razlike. Kao nosiocu suvereniteta, narodu pripada pravo na politiko samoopredjeljenje, na slobodni izraz politike volje. Ideja o narodnom suverenitetu i pravu na samoopredjeljenje prisutni su u Deklaraciji o davanju nezavisnosti kolonijalnim zemljama i narodima. Podjela vlasti Osnovna ideja podjele vlasti na zakonodavnu, izvrnu i sudsku je osiguranje mehanizama unutar same organizacije dravne vlasti koji spreavaju njenu neogranienu mo. Zakonodavna vlast pripada parlamentu, a s tim u vezi kao klasina graanska i politika prava javljaju se aktivno i pasivno birako pravo. Izvrna vlast je odvojena zbog zahtjeva efikasnosti, zakonski je ograniena i podlijee kontroli parlamenta, odnosno ocjeni birakog tijela i kontroli javnosti. Sudska vlast treba biti nezavisna od zakonodavne i izvrne vlasti, kao i od svih drugih vanjskih pritisaka i uticaja. Nezavisnost se moe odrediti u pozitivnom i negativnom smislu. U pozitivnom smislu ona znai

37

iskljuivu vezanost sudije za zakon i vlastitu savjest, a negativno odreenje bi znailo sudijsku slobodu od uticaja zakonodavne i izvrne vlasti, kao i dnevnopolitikih deavanja. Postojanje nezavisnog sudstva je preduslov za ostvarivanje jednog od fundamentalnih ljudskih prava pravo na suenje pred fer i nepristrasnim sudijom.

Pravna drava i vladavina prava ovo podrazumijeva da je zakon jednako obavezujui za sve graane u dravi, jednako za one koji vladaju i za one kojima se vlada. Proimanje politikog i pravnog sistema ljudskim pravima Katalog ljudskih prava je po pravilu dio ustava. Po principima ustavnosti i zakonitosti, sa ustavnim odredbama usklaen je itav pravni sistem i zakonska zatita ljudskih prava i sloboda.

Pravo na zatitu integriteta linosti Integritet ljudske linosti titi se kako od ugroavanja treih lica, tako i od neovlatenog i nezakonitog postupanja dravnih organa. Integritet linosti obuhvata fiziki, psihiki, moralni i drutveni aspekt, a njegovu zatitu garantiraju: a) pravo na ivot; b) pravo na slobodu i linu sigurnost; c) zabrana torture i svakog okrutnog, nehumanog i poniavajueg postupanja ili kanjavanja4; d) skup prava vezanih za krivini postupak ovdje spadaju: pravo na fer i javno suenje pred zakonski ustanovljenim sudom, prezumpcija nevinosti, pravo na poznavanje predmeta optube, pravo na odbranu, pravo na utnju, pravo na predlaganje dokaza i prisustvo dokaznim radnjama, priznanje naela ne bis in idem, pravo na jednakost, potivanje principa zakonitosti. Obzirom na pravo na odbranu i ulogu branilaca u postupku, u UN su donesena Osnovna naela koja se odnose na ulogu branilaca, Vodi za tuioce, kao i Kodeks ponaanja lica odgovornih za primjenu zakona; e) pravo na privatnost privatnost obuhvata: zatitu podataka (koji se odnose na kredite, zdravlje i one podatke kojima raspolae vlada), tjelesnu privatnost (zatita od invazivnih procedura kao npr.genetski testovi, testovi na drogu i sl), privatnost komunikacije (pisma, telefonski razgovori, e-mail itd), te privatnost prostora (zatita doma, radnog mjesta ili zatita na javnom prostoru). Politika prava i slobode Kao klasina politika prava i slobode smatraju se: a) Sloboda misli, savjesti i religije ili uvjerenja; b) Sloboda izraavanja; c) Sloboda udruivanja i okupljanja, ukljuujui i prava sindikalnog organiziranja; d) Pravo uea u vlasti. Sloboda misli, savjesti, religije i uvjerenja je priznata kao apsolutno pravo, koje niim ne moe biti ogranieno. Osim to se ova sloboda titi kroz Univerzalnu deklaraciju i Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima, UN su usvojile i Deklaraciju o ukidanju svih oblika nesnoljivosti ili diskriminacije na osnovu vjere ili uvjerenja, kojom se eksplicitno nabraja ta se podrazumijeva pod vjerskim slobodama. Tu su nabrojana brojna prava, poev od uea u vjerskim obredima i izgradnje prostora u te svrhe, preko osnivanja humanitarnih ustanova i odravanja veza sa vjerskim udruenjima na dravnom i meunarodnom nivou, pa do izdavanja odgovarajuih publikacija iz ove oblasti. U vezi ove slobode postavlja se i pitanje tzv.prigovora savjesti, tj. pitanje odbijanja noenja oruja i sluenja u dravnim oruanim snagama. UN su usvojile stav da je prigovor savjesti opravdan u slijedeim sluajevima:
4

Vidi Konvenciju protiv muenja i drugih okrutnih, neovjenih ili poniavajuih postupaka

38

1. ako se oruane snage koriste za prinudno odravanje aparthejda; 2. ako je prigovor savjesti zasnovan na svjetonazoru ili linoj savjesti, s tim to se ostavlja mogunost da se sluenje u oruanim snagama zamijeni drutveno korisnim radom. Sloboda izraavanja i informiranja podrazumijeva istraivanje injenica bez predrasuda, irenje informacija u funkciji stvaranja svjetskog javnog mnijenja i njegovog uticaja na saradnju i povjerenje meu narodima. Obzirom na postojei debalans u razmjeni informacija, a koji proizilazi iz razliitog nivoa tehnike razvijenosti pojedinih zemalja, UN su izradile programe kojima je cilj da pomognu zemljama u razvoju. Unutar tog programa UNESCO je organizirao regionalne konferencije o politici komunikacija. Takve konferencija odrane su u San ozeu (Kostarika), Kuala Lumpuru (Malezija), Kamerunu, te u Kartumu (Sudan).

39

Poverite cenu za svaki slucaj na http://www.faceyubook.com

Sloboda okupljanja i udruivanja, ukljuujui i prava sindikalnog organiziranja. Sloboda organiziranja se ostvaruje definiranjem pravila djelovanja (statut i administrativna pravila), slobodnim izborom predstavnika, organiziranjem uprave i odreivanjem programa djelatnosti. Zahvaljujui pravu na slobodno udruivanje, ostvaruju se dva fundamentalna interesa politiki i ekonomski. Ovo pravo sadrano je u Univerzalnoj deklaraciji i oba Pakta, a bilo je i predmet interesa Meunarodne organizacije rada. Pravo uea u vlasti graani kao nosioci suvereniteta imaju pravo birati i biti birani na svim nivoima vlasti. LJUDSKA PRAVA DRUGE GENERACIJE EKONOMSKA, SOCIJALNA I KULTURNA PRAVA Ope karakteristike. Izraz prava druge generacije upotrebljavan je u nekoliko znaenja: - kao oznaka za njihov kasniji nastanak u odnosu na klasina graanska i politika prava; - da se radi o razliitim pravima, jer su usmjerena ka drugim vrijednostima; - da predstavljaju kvalitativnu dopunu sadraja pojma ljudskih prava; - da se pojmovno odvoje kao prava drugog reda u hijerarhiji vrijednosti ljudskih prava; - da se radi o novijim, naprednijim pravima koja vie odgovaraju savremenim potrebama ovjeka; - kao terminoloko razlikovanje koje olakava pristup i obradu ljudskih prava.

40

U Katalogu ljudskih prava UN, shvataju se kao kvalitativna dopuna sadraja pojma ljudskih prava. Smatra se da je puna realizacija graanskih i politikih prava nemogua bez implementacije ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava u mnogim zemljama svijeta. Dok se graanska i politika prava u odnosu prema dravi odreuju negativno, tj. postavljaju zahtjev za neinjenje, ekonomska, socijalna i kulturna prava zahtijevaju upravo suprotno aktivan odnos drave radi stvaranja ukupnih ekonomskih i politikih pretpostavki za ostvarivanje ovih prava. Obzirom na nejednak stepen razvijenosti drava i njihove objektivne mogunosti u osiguravanju ovih prava graanima, u meunarodnim dokumentima kojima se regulie zatita ovih prava dravama je data obaveza da preduzimaju mjere sa ciljem njihovog postepenog ostvarivanja. Ekonomska, socijalna i kulturna prava obuhvataju: - Pravo na rad, pravine i povoljne uslove rada, razumno radno vrijeme, pravinu zaradu, napredovanje u skladu sa sposobnostima, odmor i odsustvo sa posla, sindikalna prava i pravo na trajk, pravo na socijalnu sigurnost; - Pravo na obrazovanje - Pravo na zdravlje - Pravo na zatitu i usluge - Pravo na kulturu uee u kulturnom ivotu, koritenje dostignuima nauke i tehnike, pravo na uslove koji osiguravaju razvoj i irenje nauke i kulture. Ekonomska, socijalna i kulturna prava u meunarodnim dokumentima usvojenim u UN i Meunarodnoj organizaciji rada. Najznaajniji dokumenti koji se odnose na ekonomska, socijalna i kulturna prava doneseni u UN su: Meunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Meunarodna konvencija o zatiti prava svih radnika migranata i lanova njihovih porodica, Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije ena, Meunarodna konvencija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, te konvencije i preporuke donesene u okviru Meunarodne organizacije rada i UNESCO-a. Putem Univerzalne deklaracije i Meunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima direktno se odreuju ova prava, a ostali dokumenti se odnose na zabranu diskriminacije u uivanju ovih prava. Prvi oblici meunarodne zatite ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava su Meunarodna konvencija o smanjenju upotrebe bijelog fosfora u proizvodnji ibica i Meunarodna konvencija o zabrani nonog rada ena u industriji, usvojene u Bernu 1906, a stupile na snagu 1912.godine. Nakon I svjetskog rata, sa ciljem preduzimanja mjera na poboljanju uslova ivota i rada radnika, 1919.g osnovana je Meunarodna organizacija rada, u kojoj su zastupljeni predstavnici radnika, poslodavaca i drava lanica. U okviru MOR do 1989.godine usvojeno je 168 konvencija i 176 preporuka koje tretiraju materiju iz oblasti ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava. Pravo na rad se definie kao pravo koje pripada svakoj osobi kao mogunost zaraivanja kroz slobodno izabran ili prihvaen rad. Pravo na rad podrazumijeva negaciju prisile i slobodu izbora zaposlenja. Ovo pravo sadrano je u Univerzalnoj deklaraciji o ljudskim pravima, Meunarodnom paktu o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, Konvenciji o uklanjanju svih oblika rasne diskriminacije, Konvenciji o uklanjanju svih oblika diskriminacije ena, te konvencijama i preporukama MOR vezanim za ukidanje prisilnog rada, zatitu na radu, odreivanje najnie plae radnika, ogranienje broja radnih sati i odmor, itd. Sindikalna prava i slobode podrazumijevaju pravo svake osobe da sa drugima osniva sindikat, da se ulani u sindikat po svom izboru, uz uslov da su pravila sindikata unaprijed utvrena sa ciljem zatite i unapreenja ekonomskih i socijalnih interesa. Sindikati imaju slobodu djelovanja, koju je mogue ograniiti samo na osnovu zakona, u interesu nacionalne sigurnosti ili javnog poretka i radi zatite prava i sloboda drugih. U pogledu ostvarivanja sindikalnih prava mogua su ogranienja kad su u pitanju pripadnici vojske, policije i dravne uprave.

41

Sindikalna sloboda je jedan od ciljeva iz Ustava Meunarodne organizacije rada i na planu regulisanja ove oblasti donesene su konvencije br.87 i 98. Cilj Konvencije br.87 (Konvencija o sindikalnoj slobodi i zatiti sindikalnih prava) je zatita sindikalnih prava i sloboda u odnosu na javnu vlast. Konvencija br.98 (Konvencija o primjeni naela organiziranja i kolektivnog pregovaranja) ima za cilj zatitu sindikalnih prava od poslodavaca i njihovih organizacija, kao i zatitu radnika od diskriminacije po osnovu pripadnosti sindikatu. Pravo na socijalnu sigurnost ima za cilj da obezbijedi socijalnu sigurnost svakom pojedincu, a posebno u sluajevima nezaposlenosti, bolesti, nesposobnosti, starosti ili drugih sluajeva nedostatka sredstava za ivot. Glavni ugovor iz ove oblasti je Konvencija o minimalnim normama socijalne sigurnosti, koju je MOR donijela 1952. (Konvencija br.102). Zatita porodice, zaposlene majke i djeteta odnosi se na zatitu majke u vremenu prije i nakon roenja djeteta, omoguavanju koritenja porodiljskog plaenog odsustva ili odsustva uz davanja iz socijalnog osiguranja zaposlenim majkama. Zatita djece i omladine obuhvata zatitu od ekonomske i socijalne eksploatacije, zakonsku zatitu od rada na poslovima koji izlau opasnosti moral ili zdravlje ili tete normalnom razvoju, te zakonsko odreenje donje starosne granice za plaeni rad djece i omladine. Ova oblast regulisana je Konvencijom MOR-a br.102, Konvencijom br.103 (o zatiti materinstva), Preporukom br.123, o zapoljavanju ena koje imaju porodine obaveze, te Konvencijom br.156 i o jednakim mogunostima i tretmanu za radnike i radnice sa porodinim obavezama. Pravo na zdravlje podrazumijeva izgraen, efikasan i svim graanima dostupan zdravstveni sistem, to u znatnom broju zemalja ostaje na nivou tenje i dugoronih razvojnih i politikih ciljeva. Pravo na obrazovanje podrazumijeva realizaciju nekoliko osnovnih principa: jednaka dostupnost kolovanju svim pojedincima, uvoenje besplatnog osnovnog kolovanja i postepeno ostvarivanje besplatnog srednjeg i vieg kolovanja. LJUDSKA PRAVA TREE GENERACIJE Pojam prava tree generacije upotrebljava se u slinim znaenjima kao i pojam prava druge generacije: - kao oznaka za kasniji nastanak; - da se radi o razliitim pravima, jer su usmjerena ka drugim vrijednostima; - da se pojmovno odvoje kao prava treeg reda u hijerarhiji vrijednosti ljudskih prava; - u smislu terminolokog razlikovanja koje olakava pristup i obradu ljudskih prava. Na teorijskom planu, problematiziranje pravne prirode ovih prava podijelilo je autore na one koji prihvataju i one koji negiraju tezu da se radi o ljudskim pravima. U prava tree generacije svrstavaju se kolektivna prava, tj. prava naroda i to: - pravo na ravnopravnost naroda; - pravo na samoopredjeljenje; - pravo na slobodno upravljanje narodnim bogatstvom i prirodnim resursima; - pravo na ekonomski, socijalni i kulturni razvoj; - pravo na mir; - pravo na zatitu okoline. Ova prava javljaju se u meunarodnim dokumentima na globalnom i regionalnom nivou, prvenstveno kroz Afriku povelju o pravima ovjeka i naroda, Alirsku deklaraciju o pravima naroda, te kroz aktivnost UN u kojoj je prepoznatljiv uticaj zemalja tzv.Treeg svijeta. Osporavanja ovih prava kao ljudskih prava u pozadini

42

ima ideoloke, politike i ekonomske interese. Sa liste ovih prava, jedino pravo na zdravu okolinu uiva priznanje i zatitu Zapada. PRAVA ENA (ENSKA PRAVA) U DOKUMENTIMA UN U praksi se pokazalo da princip univerzalnosti i zabrana diskriminacije nisu bili dovoljni da priznanje, uivanje i zatita ljudskih prava budu jednako dostupni mukarcima i enama. Bilo je potrebno posebno izdvajanje ena i ponavljanje prava koja im pripadaju, kao i uspostava posebnog meunarodnog instrumentarija za zatitu ena u okviru opeg instrumentarija za priznanje i zatitu ljudskih prava. U pogledu priznavanja i zatite prava ena u UN su donesene: - Konvencija o ukidanju svih oblika diskriminacije ena; - Konvencija o politikim pravima ena; - Konvencija o statusu udatih ena; - Konvencija o pristanku na brak, minimalnoj dobi za brak i registriranju brakova; - Konvencija o zabrani trgovine ljudima i iskoritavanju prostitucije drugih; - Deklaracija o ukidanju nasilja nad enama; - Pojedine odedbe u Dopunskoj konvenciji o zabrani ropstva i svih institucija i prakse sline ropstvu. MEUNARODNA ZATITA LJUDSKIH PRAVA Mogunosti meunarodne zatite ljudskih prava ograniene su injenicom da su ljudska prava i temeljne slobode direktno vezane za odnos pojedinca i drave pod ijom jurisdikcijom se nalazi. Dakle, pitanje ljudskih prava prvenstveno je u nadlenosti drava. Meunarodna zatita proizilazi iz obaveza koje su drave preuzele na osnovu ugovora, iz pravila meunarodnog obiajnog prava, te opih pravila koja priznaju civilizirani narodi. Meunarodni ugovori kao izvor ljudskih prava ne obavezuju jednako sve drave. Prije svega, drava kao subjekt meunarodnog prava je u poziciji da suvereno bira ugovor ija e lanica postati. Pored toga, drave imaju mogunost stavljanja rezervi na ugovore, to proizvodi mogunosti za razliite naine prihvatanja, tumaenja i sprovoenja ugovora. U nekim sluajevima se priznanje novih drava uslovljava stanjem i potivanjem ljudskih prava i njihovom inkorporacijom u pravni sistem. Veina tijela UN koja se bave ljudskim pravima imaju zadatak da stalno prate implementaciju obaveza koje su preuzele drave lanice ugovora o ljudskim pravima. Informacije se prikupljaju na osnovu izvjetaja drava lanica, izvjetaja nevladinih organizacija za ljudska prava, kao i informacija koje dostavljaju same rtve krenja ljudskih prava. U sklopu UN formirano je nekoliko redovnih komiteta koji nadgledaju implementaciju ljudskih prava u razliitim oblastima (Komitet za ljudska prava, za eliminiranje rasne diskiminacije, za eliminiranje diskriminacije ena, za ekonomska, socijalna i kulturna prava, Komitet protiv torture, Komitet za prava djeteta). Meunarodno obiajno pravo obavezuje sve lanice UN na isti nain. U tom kontekstu se posmatra Univerzalna deklaracija UN, koja sama po sebi nema pravno obavezujui znaaj, ali se smatra dijelom obiajnog prava i tako shvaena dobija veu pravnu snagu od ugovora o ljudskim pravima. Opa naela civiliziranih naroda. Po preovlaujuem miljenju, radi se o naelima koja postoje kao sutina pravnih pravila u svim razvijenim pravnim sistemima postojeih drava ili su barem zajednika za pravne sisteme u koje se mogu grupisati drave. Polazna pretpostavka je da se drave na potivanje ljudskih prava obavezuju bona fides, tj. da meunarodnim ugovorima pristupaju sa ciljem da ih primijene u vlastitom pravnom sistemu. Postavlja se pitanje ta je to to UN mogu uiniti na planu zatite ljudskih prava, odnosno koji instrumentarij imaju na raspolaganju. Generalno, postoje 2 naina sprovoenja meunarodne zatite ljudskih prava: (1)

43

uspostavljanje opeg nadzora nad sprovoenjem obaveza koje su preuzele drave lanice UN i (2) pravo albe i pokretanje postupka pred nekim od organa UN ili pred nekim drugim tijelom koje je posebno osnovano za potrebe provoenja neke konvencije. Nadzor nad potivanjem ljudskih prava vre meunarodni organi sastavljeni od predstavnika drava ili nezavisnih linosti i meunarodne nevladine organizacije. Rad meunarodnih nevladinih organizacija je od posebnog znaaja, obzirom da je mnogo manje optereen ideologijom i politizacijom i uglavnom ima snaan uticaj na meunarodno javno mnijenje. Meunarodni organi i nevladine organizacije dostavljaju Komisiji za ljudska prava UN periodine izvjetaje na osnovu kojih se mogu donositi odgovarajue preporuke. Drave lanice mogu pokretati sva pitanja vezana za ostvarivanje ciljeva iz Povelje UN, da problematiziraju stanje ljudskih prava u odreenim dravama ili regionima i da preduzimaju odreene akcije. Komisija za ljudska prava i Podkomisija za borbu protiv diskriminacije i zatitu manjina mogu razmatrati albe pojedinaca povodom povrede ljudskih prava i temeljnih sloboda, i to pod 2 uslova: (1) prethodna iscrpljenost domaih pravnih sredstava i (2) da se isti predmet ne vodi pred nekim drugim organom UN, specijaliziranom agencijom ili regionalnom organizacijom. Posebni naini zatite ljudskih prava predvieni meunarodnim konvencijama. Neki meunarodni ugovori sadre posebne mjere implementacije, kao npr: - Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima, na osnovu kojeg je ustanovljen Komitet za ljudska prava; - Konvencija o rasnoj diskriminaciji, na osnovu koje je formiran Komitet za eliminiranje svih oblika rasne diskriminacije; - Konvencija o zabrani svih oblika diskriminacije ena, na osnovu koje je formiran Komitet za eliminiranje diskriminacije ena; - Konvencija o pravima djeteta Komitet za prava djeteta itd. Ovako osnovani komiteti imaju odreene zajednike karakteristike: Geografska zastupljenost pri izboru lanstva, lanovi djeluju u linom svojstvu, a radi se o licima visokih strunih i moralnih kvaliteta; Proceduralne odredbe koje se tiu naina rada komiteta; Obaveza periodinog izvjetavanja od strane drava lanica i ovlatenja komiteta da vlastite izvjetaje sa miljenjima i primjedbama prosljeuje dravama lanicama, kao i Ekonomskom i socijalnom savjetu; Sistem pritubi drava lanica; Mogunost obraanja od strane pojedinaca Komitetu za ljudska prava, Komitetu za eliminisanje svih oblika diskriminacije, te Komitetu za zatitu prava radnika migranata i lanova njihovih porodica, uz ispunjenje ranije navedena 2 uslova.

Slabosti sistema meunarodne zatite ljudskih prava. Donoenjem brojnih instrumenata stvoren je privid napretka u unapreenju ljudskih prava na globalnom nivou, meutim kroz mogunosti implementacije i zatite ljudskih prava vidljiv je pravi znaaj postignutih rezultata. Slabosti sistema meunarodne zatite se ogledaju u vie aspekata: 1. Svaka ozbiljnija intervencija meunarodnih organa na planu zatite ljudskih prava ograniena je suverenitetom drava; 2. U sistemu izvjetavanja, drave nastoje stvari predstaviti onakvim kakve bi eljele da budu, te je za sticanje stvarnog uvida u stanje neophodno da se izvjetaji drava lanica uporeuju sa informacijama nevladinih organizacija, medija i drugih izvora;

44

3. Rad samih meunarodnih organa karakterizira sporost i optereenost politikim interesima drava iji predstavnici rade u sastavu tih organa; 4. Finansiranje rada tih organizacija takoe predstavlja problem. Ropstvo, genocid i aparthejd kao meunarodni zloini protiv ovjenosti. Komisija za meunarodno pravo UN, prilikom kodifikacije pravila o odgovornosti drava, ustanovila je razliku izmeu meunarodnih zloina i ostalih meunarodnih delikata. S tim u vezi se pod pojmom meunarodni zloin podrazumijeva predstavlja takvu povredu neke meunarodne obaveze koja je toliko bitna za zatitu temeljnih interesa meunarodne zajednice da je njena povreda priznata zloinom od te zajednice u njenoj cjelini. Ropstvo. Na osnovu Konvencije o zabrani ropstva iz 1926.godine UN su donijele izmijenjen i dopunjen dokument koji je potpisan 1956.godine u enevi kao Dopunska konvencija o ukidanju ropstva, trgovine robljem i ustanova prakse sline ropstvu. Drave lanice se obavezuju na spreavanje i kanjavanje trgovine robljem i ukidanje ropstva u svim njegovim oblicima. Predvieno je krivino gonjenje izvrilaca djela porobljavnja. Kanjivo je pomaganje, podstrekivanje, sauesnitvo i svi drugi oblici uea u ovom krivinom djelu. Apartheid u smislu Meunarodne konvencije o suzbijanju i kanjavanju zloina aparthejda iz 1973.godine oznaava nehumane postupke poinjene radi uspostave i odravanja dominacije skupine osoba jedne rase nad skupinom osoba druge rase i njihovog sistematskog ugnjetavanja. Takvi postupci su: - liavanje ivota pripadnika druge skupine i namjerno nametanje takvoj skupini uslova ivota sraunatih da dovedu do njenog potpunog ili djeliminog unitenja; - samovoljno hapenje ili protivzakonito liavanje slobode pripadnika neke skupine; - zakonske i druge mjere sraunate da onemogue uee te skupine u politikom, ekonomskom i kulturnom ivotu zemlje; - liavanje pripadnika skupine osnovnih ljudskih prava i sloboda; - sve mjere usmjerene na podjelu stanovnitva prema rasnoj osnovi stvaranjem izdvojenih rezervata i geta; - zabranu mjeovitih brakova; - eksproprijaciju nekretnina, eksploataciju rada pripadnika skupine, posebno prinudni rad; - progon pojedinaca zbog njihovog protivljenja aparthejdu; Genocid (vidi ranije navedeno). Regionalni dokumenti o ljudskim pravima Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, usvojena 1950.godine u Rimu; Amerika konvencija o ljudskim pravima, usovjena na Konferenciji Organizacije amerikih drava u San Hozeu 22.11.1969. Afrika povelja o pravima ovjeka i naroda, usvojena na Skuptini efova drava i vlada Organizacije afrikog jedinstva u Najrobiju 27.06.1981. Arapska povelja o ljudskim pravima, usvojena od strane zemalja lanica Arapske lige 15.09.1994.

45

3. LJUDSKA PRAVA U RELIGIJSKOJ INTERPRETACIJI 3.1.ERIJATSKO PRAVO U SAVREMENIM DRUTVIMA, SARAJEVO, 1998.
erijat za muslimane predstavlja normativni izraz vjere, iji su glavni izvori Kur'an i Sunnet. U opoj historiji prava erijat zauzima mjesto jednog od najuticajnijih pravnih sistema koji su se pojavili meu civiliziranim narodima. Zbog znaaja erijata za muslimane, odnos pravnog sistema muslimanskih nacionalnih drava prema erijatu je redovno ureen ustavnim odredbama, na ovaj ili onaj nain. RAZVOJ USTAVNOSTI U MUSLIMANSKIM ZEMLJAMA Rano zapoeti razvoj ustavnosti kod muslimana, oznaen Medinskim ustavom iz vremena Poslanika a.s. bio je prekinut, a konstitucionalizam oivljen tek sredinom 19.vijeka. Kao i u drugim zemljama, muslimanska moderna ustavnost bila je rezultat borbe za ogranienje apsolutizma vladara i zatitu prava i sloboda graana. Ova borba vodila se pod uticajem evropskih ideja, kao i zbog injenice da erijat, koji je u tradicionalnim muslimanskim drutvima bio u funkciji ogranienja apsolutizma, nije adekvatno mogao vriti tu svoju funkciju zbog nekompetentnosti i kompromisnosti njegovih tumaa. Posjedovanje pisanog ustava je postalo uobiajena karakteristika pravnih sistema savremenih muslimanskih zemalja, tako da danas ak i najtradicionalnije muslimanske zemlje imaju najvii formalni akt tog naziva. Neki ustavi odraavaju ideje evropskog klasinog liberalizma (parlamentarne republike i monarhije), drugi koriste marksistiku terminologiju (tzv.narodne demokratije), a trei pokuavaju spojiti islamske principe i evropske forme (islamske republike). MODALITETI USTAVNOPRAVNOG UREENJA ODNOSA ERIJATA I POZITIVNOG PRAVA MUSLIMANSKIH ZEMALJA U ustavima savremenih muslimanskih zemalja mogu se identificirati 3 modaliteta ureenja odnosa erijata i nacionalnog zakonodavstva: 1. Zemlje u kojima je erijat jedini izvor pozitivnog prava. 2. Zemlje u kojima je erijat formalno dokinut kao izvor nacionalnog prava; 3. Zemlje u kojima je erijat jedan od izvora pozitivnog prava, obino u oblasti linog statusa (veina zemalja); erijat kao jedini izvor pozitivnog prava Ovu poziciju erijat ima u ustavima 2 vrste muslimanskih zemalja: 1. U tradicionalnim muslimanskim monarhijama bez predstavnikih ustanova zapadnog tipa, sa vrlo jakim plemenskim tradicijama Saudijska Arabija, Jemen, Oman i (donedavno) Afganistan; 2. U islamskim republikama i drugim ideolokim dravama koje su proglasile islamizaciju cjelokupnog drutvenog i politikog sistema Pakistan, Mauritanija, Iran, Libija i Sudan. Saudijska Arabija je ustavne promjene zapoela 1992. usvajanjem Osnovnog zakona o vladi i veeg broja drugih zakona ustavnog karaktera, donesenih 1993.godine. Osnovni zakon o vladi definira Kraljevinu Saudijsku Arabiju kao suverenu islamsku arapsku dravu ija je religija Islam, Boja Knjiga i sunnet Poslanika s.a.w.s. njen ustav, slubeni jezik arapski, a Rijad glavni grada. Ovim aktom su Kur'an i Sunnet proglaeni za sutinski ustav zemlje.

46

Ustav Republike Jemen, usvojen 1991, proglaava islam za dravnu religiju i islamsku pravnu nauku za glavni izvor zakonodavstva. Ustav takoer navodi da e se drava pridravati Povelje OUN, Ope deklaracije o ljudskim pravima, Povelje Lige arapskih drava i opeprihvaenih normi meunarodnog prava. Omanski sultan je 1996.godine dekretom uveo pisani ustav pod nazivom Bijela knjiga Osnovni zakon sultanata Oman. Specifinost ovog akta je ukljuivanje u ustav zakona o pravima Bill of Rights, ustavne garancije liste ljudskih prava, to je bez presedana za zemlje Zaliva. Druga vrsta zemalja koje su erijat proglasile jedinim izvorom pozitivnog prava su drave koje su za svoj politiki cilj proklamirale uspostavu islamskog poretka, a erijat kao neophodno sredstvo za njegovo ostvarenje. Neke drave su se slubeno proglasile za islamske, a neke su se opredijelile za islamizaciju pravnog sistema bez promjene slubenog naziva. Posmatrajui skoriju politiku historiju tih zemalja, uoljive su odreene zajednike karakteristike: 1. U svim ovim zemljama do proglaenja erijata za jedini ili glavni izvor prava dolo je tokom vladavine vojnih reima (Pakistan, Mauritanija, Sudan, Libija) ili u toku revolucije (Iran). U ovakvim prilikama cijelo Boansko pravo stavljano je u funkciju politike represije, umjesto da dovede do ostvarenja opeg blagostanja. 2. Proglaenje erijata za jedini izvor nacionalnog prava imalo je razliite posljedice na nain ureenja drave. : Pakistan i Iran su pokuali razviti model drave koji u sebi objedinjuje republikanski oblik vladavine preuzet iz evropske historije, i islamsku ideologiju. Rezultat je bio koncept islamske republike. Libija je Islam pokuala integrisati u novo razumijevanje odumiranja drave. Rezultat je koncepcija drave irokih narodnih masa (damahirija). Pakistan i Iran su de iure proglasili Boiji suverenitet, ograniivi zakonodavnu vlast parlamenta saglasnou sa Boijim zakonom, podiui erijat na nivo iznad pozitivnih propisa. S druge strane, Libija, Mauritanija i Sudan su proglasili suverenitet naroda. U prvom sluaju, erijat daje legitimitet odlukama zakonodavnih tijela, a u drugom sluaju zakonodavna tijela odluuju o obimu primjene erijata. U Pakistanu, Iranu i donekle Mauritaniji postoje posebna tijela za osiguranje saglasnosti pozitivnih zakonskih propisa sa erijatom. U Pakistanu je to Federalni erijatski sud, u Iranu Savjet uvara, a u Mauritaniji Visoki islamski savjet. U Libiji i Sudanu nije predvieno posebno tijelo koje bi obavljalo tu funkciju, te je samim tim ta funkcija u domenu politike, a ne struke.

3. U svim sluajevima do islamizacije pravnog sistema dolo je 1980.-tih i 1990.-tih godina u okviru globalnog fenomena islamske obnove. erijat kao jedan od izvora pozitivnog prava Najvei broj savremenih muslimanskih zemalja u svojim ustavima erijatu daje mjesto jednog od izvora pozitivnog prava. Pravne sisteme tih zemalja karakterizira heterogenost norme se crpe iz razliitih izvora kao to su lokalno obiajno pravo, erijat i recipirano evropsko pravo usvojeno pod uticajem kolonijalne vlasti. U veini ovih zemalja erijat je praktino u primjeni kao izvor prava u oblasti linog statusa i djelimino graanskog prava. Primjeri su Egipat, Sirija, Kuvajt, Alir, Tunis, Maroko, Malezija itd. Druga zajednika karakteristika veine ovih zemalja je u injenici da je ustavom Islam uspostavljen kao dravna religija a erijat kao glavni izvor prava, ali je istovremeno zagarantirana sloboda vjeroispovijesti za pripadnike svih drugih religija. U pravnim oblastima koje su za muslimane regulisane erijatskim odredbama, za nemuslimane vae odredbe pozitivnog prava ili njihovog kanonskog prava. Odreene specifinosti u odnosu na navedeno postoje u Libanu i Maleziji. Liban nema dravnu religiju. Drava potuje sve

47

vjeroispovijesti i osigurava slobodno vrenje svih vrsta obreda pod uslovom da to nije u suprotnosti sa javnim poretkom. Vai pravilo pravne autonomije vie od 15 vjerskih zajednica u stvarima linog statusa. U Maleziji je erijatsko pravo obavezno za muslimane u oblasti linih i porodinih odnosa, nasljednih odnosa, organizacije i postupka erijatskih sudova, te poreza (zekat, sadakatul-fitr, bejtul-mal). Ostale pravne grane su pod jurisdikcijom civilnog prava izvedenog iz Common Law sistema i malezijske prakse. Ukidanje erijata kao izvora pozitivnog prava Do potpunog uklanjanja erijata iz pozitivno-pravne sfere dolo je u relativno malom broju muslimanskih zemalja koje su prihvatile projekat modernizacije po uzoru na zapadne zemlje. Prva takva drava je Turska. Slijedila ju je Albanija, a zatim muslimanske republike centralne Azije, pripadnice biveg SSSR. U Turskoj je kao jedno od temeljnih naela Republike usvojen princip sekularizma. Iskljuenje erijata iz javne sfere je jedan od principa Republike, a svaki pokuaj promjene takvog stanja je protivustavan. Turski Ustav iskljuuje mogunost ukidanja ili modifikacije sekularizma kao jedne od osnovnih karakteristika drave. Meutim, od samog usvajanja principa sekularizma, vlast se nikada nije odvojila od Islama, ve je nastavila da ureuje i kontrolira njegovo iskazivanje. Npr, u institucionalnom pogledu islamskim poslovima rukovodi dravno tijelo koje se zove Predsjednitvo vjerskih poslova. Ustav garantuje slobodu savjesti i vjeroispovijesti i za ostale religije, meutim nemuslimanskim zajednicama ne rukovodi drava, ve poglavari tih zajednica. Oito je Islam suvie znaajan drutveni faktor da bi se islamskoj zajednici prepustila autonomija. erijatsko pravo i muslimanske manjine Obzirom na odnos prema erijatu, meu muslimanskim manjinama u savremenom svijetu uoljive su 2 situacije: u jednoj grupi zemalja se muslimanskim manjinama garantuje primjena erijatskog prava u stvarima linog statusa, dok su u drugoj grupi zemalja muslimani podvrgnuti unificiranom nacionalnom pravu. erijat kao posebno pravo muslimanskih manjina prisutno je u odreenom broju, uglavnom azijskih i afrikih zemalja. erijat se smatra partikularnim pravom muslimana i kao takav je integrisan u nacionalni pravni sistem. Takav model prisutan je npr. u Indiji, Izraelu, na Filipinima, u Junoafrikoj republici, te u Grkoj. Izrael nema jedinstven kodificirani ustav, ve nekoliko osnovnih zakona. Muslimani imaju pravo da svoje statusne, porodine, nasljedne i vakufske odnose ureuju po erijatskom pravu. erijatski sudovi integrirani su u sudski sistem Izraela. Kadije imenuje predsjednik drave, oni se zaklinju na lojalnost izraelskoj dravi i da e izricati pravdu u skladu sa njenim zakonima. Grka je jedina balkanska zemlja gdje su jo na snazi odredbe meunarodnih ugovora sklopljenih nakon I svjetskog rata o posebnim pravima muslimanskog stanovnitva. Ta prava ukljuuju i pravo da se slijedi erijat u statusnim, porodinim i vakufskim stvarima. erijat kao nacionalno pravo i vjersko-etiki kodeks. Obzirom na to da muslimani u zapadnim zemljama mogu biti rezidenti ili naturalizirani graani, razlikuje se i pravna relevantnost erijata u odnosu na njih. U sluaju muslimanskih rezidenata, erijat i dalje ostaje pravno relevantan u obimu u kome je priznat kao izvor njihovog nacionalnog prava, a u skladu sa normama meunarodnog privatnog prava. Meutim, evropski sudovi nee preuzeti niti izvriti propise za koje ocijene da su suprotni javnom poretku ili moralu. Za naturalizirane graane zapadnih zemalja sa muslimanskom kulturnom osnovom je njegovo pomjeranje iz dravno-pravne u vjersko-etiku sferu.

48

ISLAMSKO PRAVO I DRUTVO Po islamskoj teoriji, erijat je objavljen da osigura cjelinu kriterija po kojima se pravo moe razlikovati od neprava. erijat je sveobuhvatni sistem koji zahvata cjelokupno podruje ljudskog drutva. Prema erijatu, jedno djelo moe biti klasificirano kao obavezno (vadib), preporueno (mendub), doputeno (mubah), pokueno (mekruh) i zabranjeno (haram). Pojedinac je obavezan da slijedi naloge prve i zadnje kategorije, a preporueno mu je da potuje i ostale naloge. erijat nije obian pravni sistem, ve se radi o cjelovitom sistemu prava i morala. Meutim, muslimanski pravnici uobiajeno prave razliku izmeu privatne i javne moralnosti - upotrebljavajui islamsku pravnu terminologiju haqq Allah (Boija prava) i huquq al-ibad (ljudska prava) i smatraju da samo ova druga mogu biti predmetom pravnih sankcija. Za izvrenje obaveza prema Bogu, pojedinac odgovara Bogu, a ne drutvu. Prvobitni izvori erijata su Kur'an i Sunnet. Nakon smrti Poslanika s.a.w.s, otvorilo se pitanje saznanja Boanskog prava. Zbog toga se kao novi izvor erijata pojavljuje pravniko rasuivanje (idtihad), koje se koristi za otkrivanje principa iz Objave i proirenje njihove primjene na nove ivotne situacije. Da bi dali vei stepen izvjesnosti i autoriteta svojim ocjenama, pravnici su uveli princip konsenzusa (Idma). U 5.vijeku uvedeno je uenje o nepogreivosti Idmaa, po kome su se tumaenja podrana konsenzusom smatrala neospornim. Na taj nain je pravo izgubilo svoju raniju fleksibilnost i stavljeno je u kruti okvir klasinog shvatanja. Nakon prihvatanja klasine teorije u pravnikim krugovima, pravnici su pruali otpor bilo kakvom razvoju koji bi mogao donijeti drutvenu praksu nespojivu sa postojeim pravnim kodeksom, umjesto da pravno uenje modificiraju na nain da novi drutveni razvoj bude usmjeravan ka islamskim idealima. Rezultat je injenica da je, u poreenju sa sadanjim Zapadom, erijat prestao proizvoditi superiorno drutvo, koje je nekada kreirao i odravao.

3.2.LJUDSKA PRAVA I KATOLIKA CRKVA, SARAJEVO, 1998.

Crkveno uenje o vrijednosti ovjeka kao pojedinane osobe i socijalnog bia zasniva se na biblijskoj dogmi da je Bog stvorio ovjeka na svoju sliku, sebi slina. Temeljna katolika teoloka odrednica je da je ovjek slika Boja. Iz toga proizilaze najmanje 2 vane posljedice: 1. Onaj ko potuje ljudska prava, potuje ovjeka kao sliku Boju, a time i samog Boga. Vai i obrnuto. 2. Ljudska prava ovjeku kao takvom pripadaju neovisno od ljudskog autoriteta, pripadaju mu po samoj njegovoj prirodi, te su ona i logiki i historijski starija od drave ili bilo koje ljudske vlasti. Iz ovih stavova izveden je pojam prirodnog prava. Drava ih samo u odreenom trenutku razvoja mora priznati i zatititi. Prema teolokom stanovitu, pod ljudskim pravima se podrazumijevaju prava koja ovjek ima po svojoj prirodi, kao osoba obdarena razumom i slobodnom voljom, pa su zato takva prava opevaea, nepovrediva i neotuiva. Ovo je stanovite Ivana XXIII iz enciklike Pacem in terris (1963), gdje je ovjek prikazan kao osoba dostojanstva i nosilac svih prava. Isto stanovite je 1965.godine zauzeo i II vatikanski sabor. Iz tog stanovita proizilazi dvostruki karakter ljudskih prava: individualna i socijalna prava. Bitno je napomenuti da ova dva pojma iskljuuju individualizam kao etiko opredjeljenje, kao i kolektivizam politikih diktatura. Individualna ljudska prava koja savremeni teolozi najee spominju su:

1. Pravo na ivot teolozi ovo pravo nikad nisu dovodili u pitanje, smatrajui da je Bog vlasnik ljudskog
ivota, a ovjek samo korisnik. Izuzeci u sluaju srazmjerne odbrane sebe ili zajednice, te zakonite smrtne kazne, samo potvruju veliinu ivota koji se mora braniti od nasilnika. Zbog navedenog teolozi

49

su jedinstveni u stavu o etikoj nedopustivosti direktnog unitenja ljudskog ivota od trenutka zaea do prestanka njegovih cerebralnih funkcija i smatraju da ne moe postojati pravo na abortus, eutanaziju ili manipulacije na podruju genetike.

2. Pravo na slobodu teolozi razlikuju 3 stepena slobode: fiziku slobodu, koja iskljuuje vanjsku fiziku
prisilu; moralnu slobodu, koja znai slobodu djelovanja ako nema moralne norme koja bi takvo djelovanje zabranila; psiholoku slobodu, koja znai slobodu ovjeka od unutranje nunosti koja ga ne determinira prema zlu. ovjek ne posjeduje pravo na apsolutnu slobodu, jer je sloboda bitno vezana za odgovornost ovjeka kao razumnog bia. Apsolutna sloboda vodila bi negaciji slobode drugih. Za teologe pravo za slobodu prvenstveno znai moralnu slobodu za etiki izbor dobra, a ne zla. Meunarodna teoloka komisija u dokumentu Dostojanstvo i prava ljudske osobe, meu temeljnim pravima koja izviru iz dostojanstva ljudske osobe navodi: slobodu miljenja, vjere, savjesti, te pravo na jednakost svih ljudi. Iz ovih prava se izvode prava tzv.nieg stepena, kao: posebna graanska prava i slobode, politika, ekonomska, drutvena i kulturna prava.

3. Ostala individualna prava takoe su zasnovana na dostojanstvu ovjeka teoloki shvaenom kroz prikaz
ovjeka kao slike Boje. To su npr: pravo na privatno vlasnitvo, jednakost, duhovna i kulturna opredjeljenja, na istinu, informaciju, pravdu, pravo na mir i sigurnost privatnog ivota, zaposlenje itd. Pitanja drutvenih prava. Papinsko povjerenstvo Iustitia et pax u dokumentu Crkva i prava ovjeka navodi da ljudska osoba jeste i mora biti naelo, subjekt i svrha svih drutvenih ustanova. Kao i individualna, i ljudska drutvena prava su neotuivi dio identiteta ovjeka i zasnovana su prvenstveno na kriterijima etikih vrijednosti.

3.3.ELIEZER PAPO, JUDAIZAM I LJUDSKA PRAVA, SARAJEVO, 1998.

Jevrejski narod je horizontalno drutvo, koje odbacuje pojam hijerarhije, kako u odnosu prema ljudima, tako i u odnosu prema Bogu. Ureenje ivota pojedinca i drutva zasnovano je na Tori. Tora je po jevrejskom vjerovanju bilateralni ugovor izmeu Boga i naroda Izraela, koji regulie sva pitanja ivota pojedinca i drutva. Tora je cjelovit pravni sistem koji se bavi pitanjima od ureenja drave, socijalne pravde, raspodjele zemljita, ratnog prava i meunarodne politike, pa sve do seksualnih odnosa. Izmeu ostalog, Tora se bavi i pitanjima religije. Za razliku od hrianstva, Tora nije antropocentrian sistem. Ona ovjeka ne smatra zadatou, nego mogunou. Kada se ovjek kao mogunost zaista i ostvari, on ni tada nije ni konana stvarnost niti najvea vrijednost. Konana stvarnost je Bog, a najvea vrijednost Istina. Obzirom da ovjek nije zadatost nego potencijal koji se moe a ne mora razviti, ljudska prava nisu zagarantirana nego uslovljena ljudskim ostvarenjem. Ostvarenje ovjek postie prvenstveno izvravanjem obaveza koje ovjeka ine ovjekom. Tora u tom smislu nudi 2 paralelna sistema obaveza. Jedan je relevantan za za sve narode, koji se zadovoljavaju minimumom obaveza i minimumom ostvarenja na oba svijeta. Drugi sistem je relevantan za Jevreje, koji su na sebe i svoje potomstvo preuzeli obavezu na odravaju maksimum obaveza i tee maksimalnom ostvarenju na oba svijeta. Rasne razlike su Tori nepoznate, a etnike nebitne. Onaj ko se jednom opredijelio za maksimum i onaj ko je roen u takvom opredjeljenju, ne moe se ponovo opredijeliti za minimum. Ako Jevrej uini greku kojom ne negira osnovne principe vjere i ne iskazuje javni prezir prema Tori, on ostaje Jevrej, uprkos injenici da grijei. Ako negira osnovne principe vjere, Jevrej stie poseban pravni status, kao pripadnik ostalih naroda. Time se ilustruje njegovo odvajanje od zajednice i svo vrijeme trajanja njegove pobune nastoji se onemoguiti da on utie na ostatak zajednice.

50

OPTEOVJEANSKE OBAVEZE SA STANOVITA TORE Teza o prirodnom pravu nije komplementarna sa jevrejskim poimanjem svijeta. Pravo je ili objavljeno, ili usaglaeno meusobnim dogovorom ljudi, ili je usaglaeno dogovorom Boga i ljudi. Po usmenoj jevrejskoj tradiciji, kao osnov razvoja prava posluilo je 7 zapovijedi koje je Bog dao cjelokupnom ovjeanstvu. est zapovijedi dato je Adamu, a sedma Noahu. To su: 1. zabrana idolopoklonstva; 2. zabrana bogohuljenja; 3. zabrana krvoprolia; 4. zabrana incesta, sodomije i muke homoseksualnosti; 5. zabrana krae 6. zapovijed o obavezi uspostavljanja sudova koji e suditi u sluaju krenja ostalih zabrana; 7. zabrana jedenja dijelova tijela ivih ivotinja. Sva prava ovjek stie tek ispunjavanjem ovih obaveza. Jevreji vjeruju da su do prihvatanja Tore bili vezani samo navedenim obavezama, da bi nakon ugovora sa Bogom na sebe preuzeli znatno sloeniji sistem obaveza. LJUDSKA PRAVA Tora ne poznaje prirodna prava. Sva su prava uslovna, steena i potraiva. Ona uvijek predstavljaju obavezu nekog konkretnog subjekta prema nosiocu prava (obaveze pojedinaca, institucija, drutva u cjelini, pa i samog Boga). Kako Tora nudi 2 paralelna i meusobno nezavisna sistema obaveza jedan za ovjeanstvo uope (Noahove sinove), a drugi za Jevreje uzajamne obaveze i prava su odreene i uslovljene pripadnou jednom od ova 2 sistema. Opa ljudska prava (prava sinova Noahovih) steena na osnovu ispunjavanja 7 zapovijedi, izvedena iz njihovih uzajamnih obaveza su:

1. Pravo na ivot proizilazi iz zabrane ubistva. 2. Pravo na slobodu zabrana krae ljudi. 3. Pravo jednakosti naelo jednakosti vezano je za jednakost svih pred zakonom. Noahidski pravni sistem
zasnovan je prvensteno na zabranama koje se jednako odnose na sve (slobodne i robove), ne poznaje polne, rasne, klasne ili socijalne razlike kao osnov za izuzee od zakona. Svi sinovi Noaha jednaki su pred zakonom. Krenje svake od 7 zapovijesti povlai samo jednu kaznu smrt.

4. Pravo na slobodu miljenja i govora ovo pravo je ogranieno iskljuivo zabranom bogohuljenja. Osim
bogohuljenja, ni jedan iskaz vlastitog miljenja nije kanjiv sam po sebi.

5. Pravo na imovinu proizilazi iz zabrane krae. 6. Pravo na slobodno stupanje u heteroseksualne odnose Noahidsko pravo ne poznaje zahtjev za
formalnim sklapanjem braka. Ljudska prava unutar jevrejskog sistema (prava sinova Saveza) su:

1. Pravo na ivot proizilazi iz zabrane ubistva koju je Bog potvrdio u 10 zapovijesti datih Mojsiju, s tim
to izvrenje smrtne kazne ne potpada pod zabranu ubistva. Tora titi pravo na ivot i dozvoljava krenje ostalih propisa radi zatite ivota. Npr.ako nasilnik zaprijeti Jevreju da e ga ubiti ako ne prekri neko pravilo, u naelu se primjenjuje pravilo bolje je prestupiti nego biti ubijen. Postoje 3 izuzetka, u sluaju kojih je bolje izgubiti ivot nego prekriti zabrane: (1) bogosluenje koje nije izriito propisano ili na nain drugaiji od propisanog, (2) prolivanje krvi i (3) zabranjeni seksualni odnosi.

51

2. Pravo na slobodu proizilazi iz zabrane krae ljudi sadrane u 10 zapovijesti. Jevreji smatraju da se
8.zapovijed ne ukradi odnosi na krau ljudi, a ne na krau dobara. Kraa dobara je takoer zabranjena, ali ne dekalogom. Meutim, Tora nije zabranila ropstvo, ve samo propisuje odreena pravila sa ciljem poboljanja poloaja robova.

3. Pravo na privatnost idejno jezgro iz kojeg se razvilo pravo na privatnost po dananjem shvatanju, moe
se vidjeti u biblijskoj zabrani bespravnog ulaska u kuu dunika u cilju namirivanja duga.

4. Pravo na slobodu miljenja i govora ogranieno zabranom bogohuljenja. Miljenje je relevantno kad je
izgovoreno, ili kad se djelovalo u skladu s tim. U suprotnom, ono sa stanovita sudskih vlasti ne postoji.

5. Pravo jednakosti odnosi se na jednakost pred zakonom, tj. jednaku odgovornost. Kad je u pitanju
ropstvo, ono nije zasnovano na razlici u rasi, naciji, vjeri ili spolu. U Tora-sistemu ropstvo proizilazi iz nemogunosti dunika da plati dug. Kad je u pitanju jednakost mukarca i ene, oni se ne smatraju jednakim i imaju razliita prava i obaveze, ali se (bar deklarativno) smatraju jednako vrijednim.

6. Pravo na imovinu proizilazi iz zabrane krae imovine. Kraa nepokretne imovine proizilazi iz Knjige
Mojsijeve, iz naredbe ne pomii mee blinjeg svoga, a kraa pokretnih dobara iz stiha nemojte krasti.

3.4.DIMO PERI, CRKVENO PRAVO, BEOGRAD 1999.

IZVORI CRKVENOG PRAVA I NJIHOVO TUMAENJE Izvori crkvenog prava su: (1) Sveto pismo; (2) Sveto predanje; (3) Obiaj; (4) Moral, (5) Odluke tzv.vaseljenskih sabora, (6) tzv.Pomjesni sabori, (7) Kanoni svetih otaca, (8) Odgovori na crkvenokanonska pitanja, (9) Crkveno-graanski zakoni, (10) Carski zakoni, (11) Sudska praksa, (12) Komentari kanona i graanskih zakona o crkvi. Sveto pismo (biblija) sastoji se od starog i novog zavjeta. ini ih vie knjiga, koje se dijele na zakonske, historijske, poune i proroke. Sveto predanje (predanje apostola) je po vremenu nastanka starije od Svetog pisma. Sveto pismo se smatra samo jednim dijelom Svetog predanja, dijelom koji je zapisan u vrijeme apostola. Vanost i jednog i drugog zasniva se na autoritetu prenosilaca. O tome ta spada u Sveto predanje odlueno je na Vaseljenskim saborima. Obiaj kao pravni izvor u pravoslavnoj crkvi ima znaaj ako je bez protivljenja kontinuirano primjenjivan 30 godina. Kao izvor prava koristi se u nedostatku pisanih izvora. Vaseljenski sabori su sastanci crkvenih autoriteta svih autokefalnih crkava, na kojima je odluivano o pitanjima Crkve i ije odluke su obavezujue za pripadnike Crkve. Sabore je u sporazumu sa episkopima, sazivao vizantijski car. U vremenu od IV do VIII vijeka odrano je 7 vaseljenskih sabora, na kojima je doneseno 190 kanona. Pomjesni sabori su sabori koji su odravani dva puta godinje i na kojima su obavezno uestvovali svi episkopi odreene mitropolije. Kanoni doneseni na tim saborima su obavezujui za mitropoliju u kojoj su doneseni, a neki od tih kanona su postali opeobavezni za cijelu pravoslavnu crkvu. Kanoni svetih otaca ustvari su miljenja istaknutih crkvenih autoriteta o odreenim pitanjima koja su im upuivali ostali svetenici, monasi ili vjernici. Trulski vaseljenski sabor (peto-esti) odran 692.godine, je odredio koji od tih kanona imaju opeobavezno dejstvo u Crkvi.

52

Odgovori na crkvenokanonska pitanja su izvor preuzet po ugledu na pravnika miljenja iz rimskog prava. Dakle, radi se o tumaenjima poznatijih kanonskih komentatora. Izvjestan broj tih miljenja uao je u kanonske zbornike, ime su ona postala opeobavezna. Crkveno-graanski zakoni su izvori iz kojih je crkveno pravo uzimalo zakonske dravne propise. Najvaniji su: Teodosijev kodeks (Codex Theodosianus), objavljen 438, zatim Justinijanov Corpus Iuris Civilis, Ekloga, Vasilike, Prohiron.

53

4. OSNOVI EVROPSKOG PRAVA 4.1. NEVENKO MISITA, OSNOVI PRAVA EVROPSKE UNIJE, SARAJEVO, 2002.
OSNIVANJE EVROPSKIH ZAJEDNICA I INSTITUCIONALNA KONSOLIDACIJA
HISTORIJSKA POZADINA Prema mnogim miljenjima, uzroci nastanka ideje jedinstvene Evrope lee u situaciji u kojoj se Evropa nala nakon II svjetskog rata. Poetnu inicijativu dao je Vinston eril u govoru koji je odrao na univerzitetu u Cirihu 1946.godine, kada je istakao potrebu izgradnje Sjedinjenih Drava Evrope, kao okvira neophodnog za osiguranje mira, sigurnosti i slobode. eril je pomenuo i nosioce projekta, videi u toj ulozi saveznitvo Francuske i Zapadne Njemake. Dakle, inicijalni impuls stigao je sa britanske, a utoliko i sa amerike strane. Potvrda toga stigla je ve naredne godine u vidu tzv.Maralovog plana, koji je trebao djelovati kao ekonomska podloga pomenutoj politikoj ideji. TRI ZAJEDNICE I DVA NEREALIZOVANA PROJEKTA Evropska zajednica za ugalj i elik Pariski ugovor. Nastala je na prijedlog francuskog ministra vanjskih poslova Roberta umana, prvenstveno radi prevazilaenja suprotstavljenosti izmeu Francuske i Njemake (posebno u vezi Alzasa i Lorene). uman je predloio formiranje tzv.Visoke vlasti, pod iju bi ingerenciju doli proizvodnja uglja i elika u Francuskoj i Njemakoj, s tim to bi ova institucionalna struktura bila otvorena i za ostale evropske drave. Osim Njemake, prijedlog su prihvatile Belgija, Holandija, Luksemburg i Italija. Ugovor o Evropskoj zajednici za ugalj i elik potpisan je 1951. u Parizu, a na snagu je stupio 1952. Ugovorom je detaljno regulisan pravni okvir zajednikog trita za ugalj i elik, a konstituirana je i odgovarajua institucionalna struktura za provoenje Ugovora. Okosnicu institucionalne strukture ine 4 institucije, 2 sa ovlatenjima odluivanja (Visoka vlast i Savjet ministara) i 2 sa ovlatenjima nadzora (Parlamentarna skuptina i Sud). Evropska odbrambena zajednica i Evropska politika zajednica 2 preuranjena pokuaja. Pomenutih 6 drava pokualo je uspostaviti i zajednicu u oblasti odbrane, te je 1952.godine zakljuen ugovor o osnivanju Evropske odbrambene zajednice (EOZ). Ugovor nije stupio na snagu jer je francuski parlament odbio da ga ratificira. U istom periodu, 1953.godine bezuspjeno je pokuano i uspostavljanje Evropske politike zajednice (EPZ). Evropska ekonomska zajednica i Evropska zajednica za atomsku energiju Rimski ugovori. Nakon neuspjenih pokuaja integracije u oblasti politike i odbrane, estorka se vraa izvornom konceptu: pragmi i funkcionalizmu. Na inicijativu zemalja Beneluksa u vrlo kratkom vremenu pripremljena su 2 kompleksna teksta: Ugovor o osnivanju Evropske ekonomske zajednice (EEZ) i Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za atomsku energiju (Euroatom ili EA). Oba ugovora potpisana su u Rimu 25.05.1957.godine i stupili su na snagu 01.01.1958. Izraz Rimski ugovor po pravilu podrazumijeva Ugovor o EEZ. Osnovni cilj EEZ bio je uspostavljanje zajednikog trita, koje ini nekoliko konstitutivnih elemenata: 1. carinska unija; 2. sloboda kretanja: roba, usluga, radne snage i kapitala; 3. slobodna i fer trina utakmica;

54

4. 5. 6. 7.

kontrola dravnih subvencija; zabrana poreske diskriminacije uvoza; zajedniki trgovinski nastup prema treim zemljama; neophodni stepen koordinacije u oblasti makroekonomske politike. ,

Istovremeno, Ugovor uspostavlja i koordinaciju djeloavnja na nivou zajednice u oblasti: poljoprivrede, transporta, djelomino socijalne politike, te odnosa sa ranijim kolonijama i tzv.zavisnim teritorijama. Meutim, svojevrstan simbol EEZ je institucionalni i pravni okvir koji je uspostavljen u funkciji ostvarenja zajednikog trita i prateih zajednikih politika. Radi se o Komisiji, Parlamentarnoj skuptini, Savjetu ministara i Evropskom sudu. Komisija je komunitarna institucija nezavisna od drava lanica. U njenoj nadlenosti je predlaganje pravnih akata i kontrola njihovog provoenja. Parlamentarna skuptina je u poetku imala konsultativnu ulogu. Savjet ministara, kao meudravna institucija, javlja se u ulozi zakonodavca, a tumaenje ugovora i kontrola saglasnosti niih pravnih akata zajednice povjerena je Evropskom sudu. U ulozi pokretaa postupka mogu se pojaviti Komisija, drave lanice, te privatna fizika i pravna lica. Ugovor o osnivanju Evropske zajednice za atomsku energiju usmjeren je ka stvaranju neophodnih uslova za brz razvoj atomske energije, distribuciju u okviru drava lanica i prodaju vikova na meunarodnom tritu, te na zajedniki istraivaki rad. KLJUNI MOMENTI POETNOG PERIODA Institucionalno objedinjavanje triju Zajednica (EZ za ugalj i elik, EEZ, EA) zapoelo je 1957, paralelno sa zakljuenjem Rimskih ugovora, kad su posebnom konvencijom Evropski sud i Parlamentarna skuptina uspostavljeni kao jedinstvene institucije za sve 3 zajednice. Drave lanice su 1965.godine zakljuile Ugovor o objedinjavanju, kojim je ustanovljena jedinstvena Komisija i Savjet ministara. Ugovor nije spojio 3 zajednice kao takve, ve samo navedene njihove institucije. Budetsko osamostaljivanje je slijedei znaajan momenat u evoluciji Zajednice. Temelji postupka usvajanja i realizacije budeta postavljeni su Ugovorima o pitanjima budeta iz 1970. i 1975.godine. Osnovni izvori budeta Zajednice su odgovarajue dabine u oblasti poljoprivrede, carine, dio PDV ostvarenog u dravama lanicama i od 1988.godine doprinos u skladu sa BNP drava lanica. Neposredni izbori za evropski parlament uvedeni su odlukom Savjeta ministara iz 1976. Prvi izbori u skladu sa tom odlukom odrani su 1979.godine. Dotada je Parlamentarna skuptina bila posredno predstavnitvo graana Zajednice. Kriza mehanizma odluivanja nastupila je usljed protivljenja Francuske jaanju naddravnog karaktera zajednice. Opstrukcije Francuske zapoele su De Golovim suprotstavljanjem prijemu V.Britanije u Zajednicu 1963.godine, a nastavljene protivljenjem paketu mjera koji je predloila Komisija. Mjere su bile usmjerene na jaanje uloge Parlamentarne skuptine, finansijsko osamostaljivanje zajednice i podrku poljoprivrednom sektoru. Francuska je odbila prva 2 prijedloga, a u junu 1965.godine naputa rad Savjeta (sistem prazne stolice), to je trajalo do specijalnog zasijedanja Savjeta u Luksemburgu 1966. Luksemburki sporazum je na insistiranje Francuske u Savjet uveo pravo de facto veta. Posljedica je bila znaajno usporavanje dalje integracije, obzirom da je Savjet bio odluujui fakor u zakonodavnom procesu. Politika i monetarna saradnja zapoeta je 1970.-tih godina. Zavrni kominike samita efova drava i vlada odranog u Hagu 1969.g i tzv.Davignon izvjetaj ministara vanjskih poslova iz 1970.g su kao prvi korak na putu politikog povezivana predloili saradnju u oblasti vanjske politike.

55

Istovremeno je podsticaj dobiila i saradnja u monetarnoj oblasti. U tzv.Werner izvjetaju iz 1970.g predloen je rok od 10 godina za uspostavu ekonomske i monetarne unije. Meutim, ponueni mehanizam nije dobio potrebnu podrku i definitivno je naputen sredinom 70.-tih, da bi se krajem 70.-tih pojavio Evropski monetarni sistem (EMS). Centralno mjesto u EMS zauzimao je kursni mehanizam oslonjen na obraunsku jedinicu Eki (European Currency Unit ECU). Sistem je podrazumijevao saradnju nacionalnih centralnih banaka i njihovu intervenciju za zatitu u sluaju ugroavanja neke od uestvujuih valuda. U tu svrhu je svaka od nacionalnih banaka trebala plasirati 20% rezervi u Evropski fond za monetarnu saradnju (EFMC). Uloga evropskog suda. Nakon Luksemburkog sporazuma, usljed blokade procesa zakonodavnog djelovanja, Evropski sud se javio kao svojevrstan zakonodavac, a time i pokreta integracionih procesa. Naime, Sud je u narednih 20-ak godina stvorio korpus sudske prakse, koja je Osnivake ugovore i prateu skupinu opih pravnih principa zajednikih za drave lanice, pretvorila u ono to je shvaeno kao ustav Evropske zajednice. Komunitarno pravo je tako poetkom 60.-tih godina steklo atribut nezavisnog ustavnog pravnog poretka, a Evopski sud se uspostavio kao svojevrstan nadnacionalni ustavni sud, to je kasnije nailo i na odreene kritike. Meusobni odnos Osnivakih ugovora. Ugovor o EEZ ima najiri obuhvat i principijelno pokriva i oblasti regulisane putem ostala 2 ugovora, te se javlja kao lex generalis u odnosu na Ugovor o Zajednici za ugalj i elik i Ugovor o Euroatom zajednici. OIVLJAVANJE INTEGRACIONOG PROJEKTA Bijela knjiga program 92 je dokument Komisije donesen sredinom 80-tih godina. Radi se o sveobuhvatnom programu mjera za uspostavu jedinstvenog trita do 1992.godine, a kroz kroz otklanjanje preostalih trgovinskih ogranienja, usklaivanje nacionalnih propisa i poreskih mehanizama, te jaanje saradnje u oblasti monetarne politike. Obzirom da je ovakav program uspostavljanja jedinstvenog trita zahtijevao i odgovarajuu zakonodavnu i institucionalnu podrku, ta podrka ubrzo je i ostvarena kroz Jedinstveni evropski akt, kojim su djelimino izmijenjeni i dopunjeni Osnivaki ugovori. Jedinstveni evropski akt (JEA) potpisan je 17.02.1986.g u Hagu, a stupio na snagu 01.07.1987. Najznaajnije mjere predviene u Aktu kojima se nastoji ostvariti uspostava zajednikog trita do kraja 1992.godine su: - jaanje komunitarnog mehanizma odluivanja kroz uvoenje principa veinskog odluivanja u Savjetu (kvalificirana veina) i uvoenje tzv.postupka saradnje u kome Evropski parlament dobiva znaajniju ulogu i u kome se postavljaju i odreene vremenske granice djelovanja; - irenje nadlenosti Zajednice u odreenim oblastima ekonomska i monetarna unija, socijalna politika, regionalni razvoj, istraivanje i tehnoloki razvoj, zatita okoline; Jedinstveni evropski akt na nivou ustavnog teksta najavljuje Evropski savjet, kao tijelo koje okuplja efove drava i vlada i predsjednike Komisija, zatim Sud prve instance, kao tijelo koje je mogue dodati Evropskom sudu, te saradnju u oblasti vanjske politike. Sve ovo je izraz elje drava lanica da preobraze sveukupne odnose u Evropsku uniju. Luksemburki sporazum odnosno njegova dalja primjena takoe su doivjeli odreene izmjene, putem dopune pravila o radu Savjeta povodom glasanja o glasanju. Naime, Savjet prostom veinom odluuje o tome da li e pristupiti glasanju o odreenom pitanju. Da bi se mogla pozvati na vaan nacionalni interes u smislu Luksemburkog sporazuma , drava lanica u opravdanost svog zahtjeva mora ukljuiti najmanje polovinu drava lanica. Ovakva izmjena pravila rezultirala je bitno efikasnijim radom Savjeta kao zakonodavca, pa je po miljenju nekih autora ona vanija i od samog Jedinstvenog evropskog akta.

56

KONSTITUIRANJE UNIJE I REKONSTRUKCIJA PRAVNOG OKVIRA

UGOVOR O EVROPSKOJ UNIJI Potpisan je u Mastrihtu 07.02.1992, a stupio na snagu 01.11.1993.godine. Njime je Evropska ekonomska zajednica preimenovana u Evropsku uniju. Sastoji se od 7 dijelova, uz 17 protokola i 33 deklaracije. Kljune novine koje donosi ugovor iz Mastrihta su slijedee: - uspostavljena je i proglaena EU; - institucionalizirana je saradnja u oblasti vanjske i sigurnosne politike, unutranjih poslova i pravosua; - uspostavljena je obaveza uvanja postojeeg komunitarnog pravnog poretka i Evropski sud je ovlaten da dravama lanicama izrie novane kazne u sluaju krenja komunitarnog prava; - naelo supsidijarnosti uvodi se kao jedan od osnovnih konstitutivnih principa - ustanovljena je institucija komunitarnog Ombudsmana; - uvedeno je unijsko graanstvo; - odlueno je o uspostavi ekonomsko-monetarne unije i uvoenju jedinstvene valute; - proirena je djelatnost Zajednice u oblasti obrazovanja, kulture, javnog zdravlja, zatite potroaa i transevropskog povezivanja, itd. Opi pogled Statuiranje, proglaenje EU. Ciljevi Unije prema Mastrihtskom ugovoru su: - da podstie uravnoteen i odriv privredni razvoj, posebno uspostavom jedinstvenog trita, ekonomske i monetarne unije; - da potvruje identitet na meunarodnoj sceni, posebno provoenjem zajednike vanjske i sigurnosne politike koja moe voditi zajednikoj odbrani; - da jaa zatitu prava i interesa dravljana zemalja lanica uvoenjem prava graanstva Unije; - da razvija blisku saradnju u oblasti pravosua i unutranjih poslova; - da uva kontinuitet zajednice i dograuje ga u skladu sa postupkom izmjene Osnivakih ugovora. Supsidijarnost se istie kao jedan od principa na kojima se zasniva Unija. Ona podrazumijeva primat nacionalnog nivoa, uz mogunost daljeg silaska na regionalni i lokalni nivo. Unijsko graanstvo, a time i odreena prava za sve dravljane zemalja lanica su takoe predvieni ugovorom. Radi se o pravu kretanja i nastanjivanja na prostoru Unije, aktivnom i pasivnom birakom pravu, pravu na diplomatsko-konzularnu zatitu i pravu peticije. U vezi sa dravljanstvom Unije bitno je napomenuti: 1. Pretpostavka za dravljanstvo Unije je dravljanstvo jedne od njenih lanica. Oba dravljanstva postoje istovremeno; 2. Zatita prava koja proizilaze iz dravljanstva Unije su u nadlenosti Evropskog suda; 3. Dravljanstvo unije ne sadri obaveze prema Uniji, kao to je to sluaj kod nacionalnog dravljanstva (npr.sluenje vojnog roka). Komunitarni segment I stub Podruje djelovanja Zajednice znaajno je proireno i izriito statuirano Mastrihtskim ugovorom, to se posebno odnosi na pitanja: viza za dravljane treih zemalja, obrazovanja, kulture, javnog zdravstva, zatite potroaa, transevropske mree u oblasti transporta, energije i komunikacija, industrijske i razvojne politike. Ugovor preciznije definie strukturu ekonomsko-monetarne unije i utvruje dinamiku njenog uspostavljanja kroz fiksiranje pariteta valuta, uvoenje jedinstvene valute i konstituiranje Evropske centralne banke.

57

Institucije i proces odluivanja. Ugovorom je uspostavljen Komitet regija kao konsultativni organ, te komunitarni Ombudsman u iju nadlenost je stavljena kontrola rada komunitarnih institucija prema graanima Unije. Kad je u pitanju proces odluivanja, povean je broj sluajeva kojima se odluuje kvalificiranom veinom glasova u Savjetu, a u zakonodavnom postupku naglaena je i uloga Evropskog parlamenta kome je u odreenim sluajevima data mogunost blokade usvajanja akata. Unijski segmenti Vanjska politika i sigurnost II stub. Ugovorom drave lanice ustanovljavaju zajedniku vanjsku i sigurnosnu politiku, s tim to u definisanju i provoenju politike u ovoj oblasti odluuju i Unija i drave lanice. Ciljevi zajednike politike u oblasti vanjske politike i sigurnosti su: - ouvanje zajednikih vrijednosti, osnovnih interesa, nezavisnosti i integriteta Unije; - jaanje sigurnosti Unije i drava lanica; - ouvanje mira i meunarodne sigurnosti u skladu sa principima Povelje UN, Helsinkog zavrnog akta i Pariske povelje; - unapreenje meunarodne saradnje; - razvoj i ouvanje demokratije, vladavine prava i potivanja ljudskih prava i sloboda. Mehanizam ostvarivanja ovih ciljeva sastoji se od 3 kljuna elementa: 1. Sistematska saradnja drava lanica povodom bilo kojeg pitanja od opeg znaaja je materijalizirana zajednikim stavom kojeg drave lanice treba da slijede. 2. Ako za to postoji osnova u opim smjernicama Evropskog savjeta, o preduzimanju zajednike akcije odluuje Savjet, s tim da o provedbenim mjerama moe odluivati kvalificiranom veinom; 3. Integralni dio razvoja unije je Zapadnoevropska (odbrambena) unija (ZEU), koja treba da razradi i primijeni odluke i akcije Unije sa odbrambenim implikacijama. Posebnom deklaracijom uz Mastrihtski ugovor reeno je da e se ZEU razvijati kao odbrambena komponenta EU, jaajui na taj nain evropski stub NATO-a. Pravosue i unutranji poslovi III stub. U ovom domenu Ugovor definie saradnju drava lanica u pitanjima: azila, reima, kontrole prelaska vanjskih granica drava lanica, imigracija i boravak dravljana treih zemalja, borba protiv narkomanije, meunarodnog kriminala, terorizma, trgovine drogom, te saradnja u oblasti pravosua. Savjet ovdje moe djelovati posredstvom: - usvajanja zajednikog stava i podrke odgovarajuim oblicima saradnje, pri emu odluke usvaja jednoglasno; - zajednikih akcija i provedbenih zajednikih akcija, o kojima takoe odluuje jednoglasno; - izrade nacrrta konvencija i upuivanja dravama lanicama na ratifikaciju, uz mogunost (ako drugaije nije predvieno samom konvencijom) da donosi provedbene mjere, ali u ovom sluaju dvotreinskom veinom drava lanica. Ugovorom se osniva Koordinacioni komitet, sa zadatkom povezivanja i koordinaciji izmeu odgovarajuih nacionalnih organa, a radi implementacije ovog dijela Ugovora. AMSTERDAMSKI UGOVOR Naredni korak u oblikovanju EU predstavlja ugovor potpisan u Amsterdamu 02.10.1997, koji je na snagu stupio 01.05.1999.

58

Sadraj Amsterdamski ugovor nije osnivaki, u smislu u kome su to 3 ugovora iz 50.-tih godina i djelomino Ugovor iz Mastrihta. Centralni dio Amsterdamskog ugovora ine izmjene i dopune Osnivakih ugovora u materijalnom smislu, te izmjene Akta o neposrednim i opim izborima za Evropski parlament. Najvie prostora dato je izmjenama Ugovora o EZ, a zatim izmjenama Ugovora o EU. Drugi dio se bavi odgovarajuom rekonstrukcijom teksta Osnivakih ugovora i prateih akata, a dat je pod nazivom pojednostavljenja. Na kraju, trei dio je pod nazivom Ope i zavrne odredbe. Uz Ugovor je i 13 protokola i 59 deklaracija, od kojih su veinu usvojile meuvladine konferencije, a 8 ih je primljeno na znanje. Opi pogled Ciljevi Unije. U ciljeve su posredstvom Amsterdamskih novela uvrteni i visoki nivo zapoljavanja, te postepeno oblikovanje zajednike odbrambene politike, sa mogunou uspostavljanja zajednike odbrane. Ciljevi saradnje u oblasti pravosua i unutranjih poslova su u odreenoj mjeri redefinisani, te je u tom smislu kao cilj saradnje navedeno odranje i jaanje Unije kao prostora slobode, sigurnosti i pravde, na kome je slobodno kretanje lica osigurano uz paralelno usvajanje odgovarajuih mjera u vezi sa kontrolom vanjskih granica, azila, imigracije i prevencije i borbe protiv kriminala. Blia saradnja je izraz koji se koristi u Ugovoru, a oznaava mogunost da se odreena grupa drava lanica odlui za intenzivniju saradnju u odreenoj oblasti, uz potivanje principa i unutar institucionalnog okvira EU. Takav aranman mora biti u slubi promocije ciljeva i zatite interesa EU. Odluku o odobravanju blie saradnje donosi Savjet kvalificiranom veinom, a na prijedlog Komisije i nakon konsultacije sa Evropskim parlamentom. Meutim, bilo koja od drava lanica ima pravo da pozivom na znaajne nacionalne interese dovede do suspenzije glasanja u Savjetu. Supsidijarnost. Ugovoru o EZ je u smislu Amsterdamskog ugovora prikljuen poseban protokol o primjeni principa supsidijarnosti i proporcionalnosti. Osnovna prava. Odredba kojom se Unija obavezuje na potivanje ljudskih prava i sloboda ostala je neizmijenjena, meutim sad je Evropski sud ovlaten da se stara o primjeni te odredbe, a u okviru nadlenosti koja mu je data Osnivakim ugovorima. Sankcioniranje povrede osnovnih ustavnih principa. Savjet je ovlaten da konstatuje ozbiljnu i trajnu povredu osnovnih principa na kojima se zasniva Unija (sloboda, demokratija i vladavina prava, te princip potivanja i zatite ljudskih prava i sloboda). Ako konstatuje postojanje ovakve povrede, Savjet moe uz odobrenje Evropskog parlamenta, suspendovati odreena prava drave u pitanju, ukljuujui i suspenziju prava glasa u Savjetu, s tim da na kanjenoj dravi ostaju sve obaveze iz ugovora. Inicijativu za preduzimanje ovih mjera moe pokrenuti Komisija ili grupa od najmanje 1/3 drava lanica. Evropski parlament mora dati saglasnost dvotreinskom veinom glasova, a Savjet koji djeluje u funkciji suspenzije ine efovi drava ili vlada, a ne ministri vanjskih poslova. Uspostavljena sankcija moe biti modificirana ili povuena u zavisnosti od razvoja situacije. O tome savjet u obinom sastavu odluuje kvalificiranom veinom.

59

Treba naglasiti da, ako je suspenzija izreena u smislu komunitarnih propisa (EZ; EZU, EA), suspenzija podlijee opim pravilima kontrole Evropskog suda. U suprotnom, tj. ako se radi o unijskoj suspenziji, ona ostaje izvan domaaja Suda. Javnost rada u Amsterdamskom ugovoru odnosi se na rad Evropskog parlamenta, Komisije i Savjeta. Radi se o naelnom uspostavljanju prava fizikih i pravnih osoba na pristup dokumentima ovih organa, te na zatitu podataka i privatnosti graana. Konsolidacija osnivakih ugovora. U preienom tekstu Osnivakih ugovora izvreno je nekoliko znaajnih intervencija: 1. Izbaene su odredbe koje su prevaziene vremenom ili naknadnim izmjenama i dopunama; 2. Uveden je jedinstveni sistem arapskih brojeva za oznaavanje lanova i izvrena odgovarajua prenumeracija; 3. U posebnom aneksu je dat tabelarno-ematski prikaz izvrenih promjena. Bitno je naglasiti da preieni tekst nije i autentini tekst Ugovora o EZ i Ugovora o EU. To je izmeu ostalog i posljedica injenice da bi suprotno rjeenje zahtijevalo ratifikaciju preienih tekstova u dravama lanicama, to bi moglo izazvati zastoje i probleme. Komunitarni segment I stub Ciljevi. Uz ostale, kao ciljevi se navode: jednakost spolova, visoki nivo zatite i unapreenja okoline, te odriv ekonomski razvoj. Podruje djelovanja. Jedna od najznaajnijih izmjena izvrenih Amsterdamskim ugovorom odnosi se na prevoenje znaajnog dijela III stuba (oblast pravosua i unutranjih poslova) iz reima meuvladinog sporazumijevanja u podruje djelovanja Zajednice, tj. u reim komunitarnog odluivanja. Radi se o reimu viza, azila, imigracije i slobode kretanja lica na podruju zajednice, to se odnosi kako na dravljane treih zemalja, tako i na dravljane zemalja lanica Unije. U odnosu na dravljane treih zemalja, Amsterdamske novele predviaju donoenje mjera u cilju osiguranja slobodnog kretanja, u skladu sa ciljem uspostave zajednikog trita. Predviene su i pratee mjere koje se odnose na kontrolu vanjskih granica, azil i imigraciju, te mjere spreavanja i borbe protiv kriminala. Uz ovo, novi Naslov IV predvia i mjere u oblasti pravosudne saradnje u graanskim stvarima, mjere za podsticanje i jaanje administrativne saradnje, policijske i pravosudne saradnje u krivinim stvarima. Poloaj Evropskog suda u ovoj oblasti je specifian. Naime, povodom tumaenja komunitarnih propisa, Evropskom sudu se mogu obraati samo najvii nacionalni sudovi. Sudu se mogu obraati i Komisija, Savjet i drave lanice, s tim da se njihovi zahtjevi za tumaenje mogu odnositi samo na odredbe Naslova IV, odnosno na propise donesene na osnovu njega. Ovaj sistem obraanja se znaajno razlikuje od generalno vaeeg. Nadlenost Evropskog suda u potpunosti je iskljuena u odnosu na mjere u vezi odravanja javnog reda i mira i unutranje sigurnosti. U oblasti zapoljavanja je proireno podruje djelovanja Zajednice. Komunitarne institucije se izriito ovlauju na preduzimanje mjera suzbijanja diskriminacije, ne samo u odnosu na dravljanstvo, ve i na osnovu spola, rase, etnikog porijekla, religije, psihofizikih ogranienja, uzrasta ili seksualne usmjerenosti. Na kraju, Amsterdamskim novelama dodatno je specificirana nadlenost komunitarnih institucija na planu javnog zdravstva i zatite potroaa.

60

Institucije. Mastrihtske novele su uvele tzv.postupak saodluivanja, naglasivi na taj nain ulogu Evropskog parlamenta u zakonodavnom postupku. Amsterdamske novele su ovaj postupak pretvorile u osnovni postupak usvajanja opih pravnih akata Zajednice. U odnosu na postupak odluivanja, Amsterdamski ugovor formalizira i specifinu ulogu nacionalnih parlamenata. Naime, prije usvajanja akta u Evropskom parlamentu, nacionalni parlamenti se u roku od 6 sedmica mogu izjasniti o prijedlogu akta koji je u postupku usvajanja na nivou Zajednice. Pritom postoje razliiti reimi, zavisno od vrste akta. Ako se radi o dokumentima koji prate ili prethode postupku odluivanja (saoptenja, komunikacije, tzv.zelene i bijele knjige i sl), Komisija ih odmah mora uputiti nacionalnim parlamentima. Sami prijedlozi pravnih akata se stavljaju na raspolaganje vladama, koje mogu odluiti da ih proslijede nacionalnim parlamentima. U postupku konstituiranja Komisije, Amsterdamski ugovor donosi nekoliko znaajnijih izmjena. Za razliku od ranijeg sistema, u kome je bio samo konsultovan povodom imenovanja kandidata za predsjednika Komisije, Evropski parlament sada mora dati svoju saglasnost. Osim toga, kandidat za predsjednika Komisije ravnopravno uestvuje u izboru lanova Komisije, tj. potrebno je dobiti i njegovu saglasnost, a ne samo konsultovati ga. Na kraju, znaajna je odredba prema kojoj Komisija radi u skladu sa programom njenog predsjednika. Najznaajnija izmjena u odnosu na Savjet jeste irenje mogunosti odluivanja posredstvom kvalificirane veine. Uz odreena ogranienja, ovakvo odluivanje sada je prisutno i u oblastima zapoljavanja, borbe protiv socijalne iskljuenosti, jednakog tretmana mukaraca i ena, te istraivanja i razvoja. Unijski segmenti Vanjski poslovi i sigurnost II stub. Generalno, oblast odbrane i vanjske politike ostaje i dalje primarno nacionalna kompetencija i kao takva u domenu meudravnog dogovaranja. Pri odluivanju u Savjetu, i dalje ostaje pravilo jednoglasnosti, uz specifinu ulogu mehanizma tzv.konstruktivne opstrukcije. Naime, ako ne eli biti vezana odlukom Savjeta, drava lanica u tom smislu moe dati formalnu izjavu, s tim da izuzee podrazumijeva lojalno ponaanje, tj. ta drava ne smije preduzimati mjere koje su u suprotnosti sa zajednikom akcijom ostalih drava lanica. Na institucionalnom planu, jedna od najznaajnijih novina jeste uvoenje institucije Generalnog sekretara Savjeta u ulozi Visokog predstavnika za pitanja zajednike vanjske i sigurnosne politike. Njegov osnovni zadatak jeste pomo predsjedavajuem Savjeta u provoenju odluka iz oblasti vanjske i sigurnosne politike. Osim toga, Visoki predstavnik rukovodi i odgovarajuom slubom za planiranje i rano upozoravanje koja se osniva u okviru sekretarijata Savjeta, to znai da uestvuje i u kreiranju unijske politike u oblasti vanjskih poslova i sigurnosti. to se tie instrumenata djelovanja, uz postojee principe, generalne smjernice, zajednike stavove i zajednike akcije, dodana je i zajednika strategija u oblastima u kojima drave lanice imaju zajednike interese. Istovremeno, u oblast zajednikog djelovanja izriito su uvedene humanitarne i borbene akcije, odnosno vojne borbene intervencije u kriznim oblastima. U skladu sa novim odredbama, EU moe zakljuivati i meunarodne ugovore. U takvom sluaju ugovor zakljuuje Savjet, na prijedlog predsjedavajueg EU. Mada je EU fomalno i dalje bez pravnog subjektiviteta, na ovaj nain je dodatno naglaen njen faktiki pravni subjektivitet. Zapadnoevropska unija ostala je i dalje izvan unijskog okvira, s tim to je izriito statuirana moguost njenog potpunog integriranja u Uniju. Pravosue i unutranji poslovi III stub. Karakteristika izmjena u ovoj oblasti su redukcija usljed prebacivanja dijela u Ugovor o EZ, uz istovremeno irenje instrumenata djelovanja u onome to je preostalo.

61

Naime, sada se govori o saradnji u pravosudnim i krivinim stvarima, gdje glavnu ulogu ima zajedniko djelovanje u 3 oblasti: (1) saradnja organa unutranjih poslova, odnosno policije, (2) saradnja pravosudnih organa u krivinim stvarima, te (3) spreavanje i borba protiv rasizma i ksenofobije. Istovremeno, ciljevi saaradnje postaju obuhvatniji. Vie to nije samo sloboda kretanja, ve nastojanje da se graanima garantuje visok nivo sigurnosti u okviru prostora slobode, sigurnosti i pravde. Pritom su kao predmet zajednike akcije posebno naglaeni terorizam, trgovina drogom i orujem, krivina djela nad djecom, te korupcija i prevara. to se tie instrumenata djelovanja, uz zajednike stavove i konvencije koje zakljuuju drave lanice, tu su i okvirne odluke, te konvencije koje Savjet utvruje i preporuuje dravama lanicama na usvajanje. Pri usvajanju ovih akata, obavezno je konsultovanje Evropskog parlamenta, izuzev u sluaju zajednikih stavova. Uz navedeno, predsjedavajui i Komisija imaju obavezu redovnog izvjetavanja Parlamenta o aktivnostima u ovoj oblasti, a Parlament moe postavljati pitanja ili podnositi prijedloge Savjetu. Na kraju, najmanje jednom godinje se odrava parlamentarna rasprava o napretku postignutom u ovoj oblasti. Nalenost Evropskog suda naelno je proirena na cio Naslov VI Ugovora o EU, ali uz znaajna ogranienja. Sud ne moe cijeniti ustavnost i zakonitost odluka i konvencija iz ove oblasti, niti mjera kojima se konvencije provode. Bitno je naglasiti postojanje nekoliko dodatnih protokola kojima se u ovoj oblasti uspostavljaju posebni statusi nekih zemalja (V.Britanija, Irska, Danska, Belgija) i kojima se izrazito uslonjava reim saradnje u oblasti pravosua i unutranjih poslova. Sjedite institucija organa i tijela Evropski parlament je u Strazburu, a sekretarijat Parlamenta u Luksemburgu. Sjedite Komisije i Savjeta je u Briselu, a mjesta odravanja sjednica Savjeta slijede estomjesenu rotaciju predsjedavajuih drava lanica. Brisel je sjedite i Ekonomsko-socijalnog komiteta i Komiteta regija. Sjedite Evropskog suda i Finansijskog suda je Luksemburg. Tu je i sjedite Evropske investicijske banke. Evropski monetarni institut i Evropska centralna banka su u Frankfurtu, a sjedite Evropskog policijskog ureda (EUROPOL) u Hagu. SAVJET EVROPSKE UNIJE Tekst Osnivakih ugovora govori iskljuivo o Savjetu, kao instituciji koju Unija dijeli sa ostalim Zajednicama. Otuda, Savjet EU ne postoji. Meutim, nedugo nakon Mastrihtskog ugovora, Savjet je vlastitom odlukom sam sebe preimenovao u Savjet EU. Sastav. Savjet u naelu ine predstavnici drava lanica na ministarskom nivou, ovlateni da u ime svojih vlada preuzimaju obaveze. U radu Savjeta mogu uestvovati i predstavnici federalnih jedinica ili regija u okviru drave, u mjeri u kojoj su ovlateni da obavezuju centralne organe svoje drave. Osim toga, povodom odreenih odluka, Ugovor zahtijeva da Savjet djeluje u sastavu koji ine efovi drava ili vlada. Sastav savjeta zavisi i od predmeta o kome se raspravlja, odnosno Savjet ine nacionalni resorni ministri u oblasti u kojoj Savjet djeluje u konkretnom sluaju. Npr. ako se radi o pitanjima ekonomske i monetarne politike, Savjet ine nacionalni ministri za ekonomiju i finansije. U skladu s tim, mogue je govoriti o Savjetu za ekonomiju i finansije, Savjetu za poljoprivredu, za unutranje trite itd. Ovi savjeti se esto nazivaju i sektorski ili specijalni savjeti. Istovremeno, u praksi se javljaju i tzv.Jumbo savjeti, kad se u Savjetu okupe

62

i ministri vanjskih poslova i resorni ministri u nekoj drugoj oblasti. Bitno je naglasiti da je Savjet u pravnom smislu jedinstvena institucija, sa ovlatenjima koja su izriito navedena u Osnivakim ugovorima. Najvaniji i najvii je Savjet ministara vanjskih poslova, tzv.Savjet za opa pitanja, koji odluuje o pitanjima od opeg znaaja, stvarima vanjske i sigurnosne politike, kao i svim ostalim pitanjima koja nisu pokrivena nacionalnim resornim emama. Ovaj savjet se po pravilu sastaje jednom mjeseno. S druge strane, sve vie na znaaju dobiva Savjet za ekonomiju i finansije (Ecofin), odnosno njegova ua varijanta, tzv.Euro 12, koji okuplja predstavnike drava lanica monetarne unije. Na kraju je potrebno spomenuti praksu djelovanja predstavnika nacionalnih vlada i u oblastima izvan unijskih okvira, a uz koritenje forme Savjeta. Nadlenost. Osnovna uloga Savjeta je da predstavlja interese drava lanica na nivou EU. Dakle, on je institucija koja izraava meunarodnu komponentu. Savjet je: - konana instanca komunitarnog zakonodavnog postupka; - organ politike koordinacije; - tijelo sa specifinim provedbenim ovlatenjima; - ima znaajnu ulogu i u oblasti meunarodnih odnosa Zajednice kao subjekta. Zakonodavni postupak. Savjet je najvanija poluga legislacionog postupka. Bez njegove saglasnosti, u principu nije mogue usvojiti propis. Njegova uloga je sve vie partnerska u odnosu na Parlament jer se kontinuirano iri podruje u kome se akti usvajaju u tzv.postupku saodluivanja. Bitno je naglasiti da Savjet generalno ne raspolae pravom zakonodavne inicijative, niti pravom oblikovanja teksta tokom zakonodavnog postupka. Ova prava vezana su za Komisiju. Meutim, Savjet ima mogunost da od Komisije zatrai da ona istrai odreeno pitanje i u vezi s tim podnese odgovarajue prijedloge. U praksi, Komisija se ponaa u skladu sa zahtjevima Savjeta i u obimu veem nego to je u duhu navedene odredbe. Odluivanje. Savjet pristupa glasanju na prijedlog predsjedavajueg. On je poslovnikom obavezan da inicira glasanje na prijedlog jednog od lanova, ili na prijedlog Komisije, ako se s tim saglasi veina lanova Savjeta. U praksi savjet ponekad i ne pristupa formalnom glasanju. To vai za akte koji su pripremljeni saradnjom Komisije i predstavnika nacionalnih vlasti. Osim toga, postoji i mogunost glasanja pismenim putem, pod uslovom da su se s tim prethodno saglasili svi lanovi Savjeta, a ako se radi o prijedlogu Komisije, potreban je i njen pristanak. Savjet odluke donosi: prostom veinom, kvalificiranom veinom i jednoglasno. Prostom veinom Savjet donosi odluke ako drugaije nije predvieno Ugovorom. Meutim, ovakvo odluivanje je izuzetak. Na taj nain se esto glasa u proceduralnim pitanjima, kao to je npr: - usvajanje poslovnika o radu; - produenje vremena usvajanja akta u okviru zakonodavnog postupka; - obraanja Komisiji sa zahtjevom da istrai odreeno pitanje i podnese odgovarajui prijedlog; - sazivanja meuvladine konferencije u cilju izmjene Osnivakog ugovora. Kod odluivanja prostom veinom, svaka drava raspolae jednim glasom. Kod odluivanja kvalificiranom veinom, glasovi se vrednuju prema specifinoj formuli (ponderisanje), koja generalno ima u vidu brojnost stanovnitva. U skladu s tim, Njemaka, Francuska, Italija i V.Britanija imaju po 10 glasova, panija 8, Belgija, Holandija, Grka i Portugal po 5, vedska 4 itd.

63

Ako se odluka donosi povodom prijedloga Komisije, potrebna je kvalificirana veina, a u ostalim sluajevima ta veina mora poticati iz najmanje 10 zemalja (tzv.dvostruka veina). Izuzetno, Ugovor predvia i glasanje pomou jedne posebne varijante kvalificirane veine. Npr. u oblasti monetarne politike predvieno je glasanje pomou 2/3 glasova od ukupno vrednovanih glasova. EVROPSKI SAVJET Poloaj u institucionalnoj strukturi. Evropski savjet nije ustavno statuiran kao osnovna institucija Evropske zajednice. On je u stvari institucionalizirana praksa povremenog okupljanja efova drava i vlada lanica Zajednice. Jedinstveni evropski akt utvrdio je sastav ovog tijela i broj godinjih zasijedanja 2. Osnovni zadaci ovog tijela su navedeni u Mastrihtskom ugovoru, kao davanje neophodnih podsticaja za razvoj Unije i formuliranje opih politikih smjernica EU. Njegov rad je izuzet iz nadlenosti Evropskog suda. Predsjedavanje Evropskim savjetom prati rotaciju predsjedavajueg EU. Redovne sjednice se odravaju u predsjedavajuoj dravi, u principu pri kraju njihovog mandata (juni i decembar), a po pravilu traju 2 dana. Specijalni sastanci se odravaju najmanje jednom godinje, a mogu trajati i due od 2 dana. Evropski savjet o svom radu izvjetava Evropski parlament nakon svakog zasijedanja, a jednom godinje je obavezan podnijeti i pismeni izvjetaj. Nadlenost. Osnovni zadatak Evropskog savjeta je da formulie generalne pravce razvoja Unije. Osim toga, on utvruje principe i ope smjernice u oblasti zajednike vanjske i sigurnosne politike, ukljuujui i pitanja odbrane. S druge strane, Mastrihtskim ugovorom predvieno je da Evropski savjet uestvuje u procesu odluivanja u oblasti generalne koordinacije nacionalnih i komunitarnih ekonomskih politika, te zapoljavanja. Ovim povodom Evropski savjet moe razmatrati izvjetaje Savjeta i Komisije i donositi zakljuke. Bitno je istai razliku izmeu Evropskog savjeta u uem smislu i redovnog Savjeta EU kojeg ine efovi drava i vlada. Bez obzira na njegov nesumnjiv politiki uticaj, Evropski savjet u smislu Ugovora nema ovlatenje da usvaja pravnoobavezujue akte, niti ima formalizirano mjesto u postupku usvajanja pravnih akata Zajednice. Ako se konstituiu kao Savjet EU, efovi drava i vlada mogu preduzimati radnje u okviru zakonodavnog postupka koje su kao takve u nadlenosti Savjeta, uz potivanje procedure iz Ugovora i ostalih komunitarnih akata. Meutim, mimo sluajeva izriito predvienih Ugovorom, Evropski savjet ne moe po vlastitom nahoenju vriti transformaciju u redovni, obini Savjet. U svakom sluaju, pozicija Evropskog savjeta je teko uhvatljiva. EVROPSKA KOMISIJA Komisija je tijelo koje objedinjava znaajne funkcije zakonodavne, izvrne i nadzorne vlasti, pri emu demonstrira naglaenu nadnacionalnu dimenziju. Sastav i konstituiranje. Komisiju ini 20 lanova, sa mandatom od 5 godina, uz mogunost obnove. lan Komisije mora biti dravljanin jedne od zemalja lanica, s tim to jedna drava u Komisiji moe biti predstavljena sa najvie 2 lana. U praksi 5 velikih drava (Francuska, Italija, Njemaka, panija i V.Britanija) nominiraju po 2, a ostale zemlje po jednog lana. Za vrijeme trajanja mandata lanovi Komisije ne mogu imati bilo kakav radni angaman (plaeni ili neplaeni), niti se nai u situaciji koja podrazumijeva sukob interesa. Osim toga, i po prestanku lanstva za njih vai oabveza integriteta i diskrecije u odnosu na rad u Komisiji.

64

Postupak izbora Komisije je slijedei: Kandidat za predsjednika komisije imenuje se konsenzusom vlada drava lanica, uz saglasnost Evropskog parlamenta. Nakon toga se, uz saglasnost vlada i predsjednika Komisije, imenuju lanovi Komisije. Takav prijedlog ide na odobrenje u Evropski parlament. Dakle, obzirom da kandidat za predsjednika Komisije ravnopravno uestvuje u izboru njenih lanova, njegova uloga je slina ulozi mandatara za sastav vlade na nacionalnom nivou. Prije redovnog isteka, mandat komisionara moe prestati: - ostavkom na vlastitu inicijativu; - kolektivnom ostavkom Komisije, nakon to joj je Evropski parlament izglasao nepovjerenje; - prinudnim razrjeenjem na osnovu odluke Evropskog suda. Ovakvu odluku Sud donosi na inicijativu Savjeta ili Komisije u sluaju da komisionar bude proglaen odgovornim za tei prekraj, odnosno krivino djelo. Predsjednik Komisije u principu je prvi meu jednakima. On, uz ostalo, uestvuje u radu Evropskog savjeta, a Evropskom parlamentu podnosi godinji izvjetaj o radu Unije i program zakonodavne aktivnosti. Istovremeno, predsjednik Komisije uestvuje i na skupovima zemalja G7+1. Predsjednik politiki usmjerava rad Komisije. Bitno je naglasiti da aktuelni predsjednik komisije ima znatno ira ovlatenja u odnosu na pojedinanu politiku odgovornost lanova. Naime, u skladu sa dogovorom nakon konstituiranja Komisije, svaki od lanova dao je pismenu izjavu o spremnosti da na traenje predsjednika podnese ostavku. Komisija iz svojih redova moe izabrati jednog ili 2 podpredsjednika. Unutranja organizacija. Pri raspodjeli resora znaajna je uloga predsjednika Komisije, mada on nema pravo da sam odluuje o tome. Kao i u nacionalnom kontekstu, i ovdje postoje manje ili vie cijenjeni resori. Svaki lan komisije ima kabinet koji mu pomae u radu. Generalno se postojanje kabineta ocjenjuje nunim, mada postoje izvjesne rezerve kad je u pitanju kontinuirano uveavanje tih kabineta, njihova uglavnom jednonacionalna struktura, te esto ukljuivanje u rad na pripremi materijala. Odluivanje. Komisija se po pravilu sastaje jednom sedmino. Sjednice su zatvorene za javnost, a rasprava na njima u naelu ima karakter povjerljivog materijala. Naelno je za usvajanje odreene odluke potrebna veina glasova, pri emu kvorum pretpostavlja prisustvo veine lanova. Zbog velike irine zadataka, princip kolektivnog odluivanja trpi odreena ogranienja, ukljuujui i manje-vie reducirane postupke. Jedan od njih je tzv.pismeni postupak u kome prijedlog odreene odluke stie od resornog komisionara, odobre ga pravna sluba i odgovarajui generalni direktor, a zatim se proslijedi kabinetima ostalih komisionara. Ako oni u roku od 5 dana nemaju primjedbi, smatra se da je Komisija usvojila prijedlog. U izuzetnim sluajevima, uz saglasnost predsjednika Komisije, navedeni rok moe biti 3 dana. Odluivanje o jasno preciziranim pitanjima se prema Poslovniku moe povjeriti i resornim komisionarima. Ovaj mehanizam se esto koristi. Nadlenost Komisije generalno se povezuje sa njenim osnovnim zadatkom pravilnim funkcioniranjem i razvojem zajednikog trita. S tim u vezi Komisija: - brine o primjeni ugovora i mjera donesenih na osnovu Ugovora; - formulie preporuke i daje miljenja o pitanjima koja ureuje ugovor; - samostalno odluuje i uestvuje u pripremi mjera koje donose Savjet i Evropski parlament; - vri ovlatenja koja je na nju prenio Savjet, a u cilju provoenja propisa koje Savjet donosi. Nadzorna uloga Komisije generalno je postavljena u odredbi prema kojoj je osnovna dunost Komisije da osigura primjenu odredaba Ugovora i mjera koje su preduzele institucije u skladu sa njima. Komisija dakle prati ponaanje drava u izvravanju obaveza iz propisa donesenih na nivou Zajednice, a s druge strane kontrolie i ponaanje privatnih lica povodom provedbe komunitarnog prava.

65

EVROPSKI SUD I SUD PRVE INSTANCE Evropski sud Nadlenost. U doktrini se esto istie da Evropski sud djeluje kao ustavni, upravni i apelacioni sud, a po nekima i kao meunarodni sud. Meutim, potrebno je istai slijedee: 1. Evropski sud nije apelacioni sud u odnosu na nacionalne sudove. Neposredno obraanje fizikih i pravnih lica Sudu je izuzetak, a ne pravilo. 2. Evropski sud djeluje samo u segmentu koji je ureen komunitarnim pravom. 3. Evropski sud djeluje kao instanca ustavnog sudovanja u mjeri u kojoj se moe smatrati da u komunitarnom pravu postoji ustav kao takav; 4. Evropski sud moe postupati samo u sluajevima koji su predvieni ugovorom. U funkcionalnom smislu, nadlenost suda se sastoji u slijedeem: utvruje da li drava lanica ispunjava svoje obaveze u tzv.postupku povodom nevrenja obaveze. Postupak pokreu Komisija ili drava lanica; cijeni zakonitost komunitarnih pravnih akata tzv.postupak ocjene zakonitosti; utvuje proputanje komunitarnih institucija da postupe u skladu sa komunitarnim pravom tzv.postupak povodom neinjenja ili proputanja; odluuje o sankcijama izreenim na osnovu akata Parlamenta ili Savjeta u kojima je predviena nadlenost Suda tzv.postupak neograniene jurisdikcije; dosuuje naknadu vanugovorne tete koju su u vrenju svoje dunosti nanijele komunitarne institucije odnosno slubenici tzv.postupak za naknadu tete; odluuje o albama na presude Suda prve instance tzv.apelacioni postupak; donosi presude kojima tumai komunitarno pravo tzv.prethodni postupa, kojeg iniciraju nacionalni sudovi; odluuje u sporovima izmeu komunitarnih institucija i zaposlenih postupak u radnim sporovima; odluuje o sporovima povodom obaveza drava lanica koje proizilaze iz Statuta Evropske investicijske banke ili odluka njenih organa, odnosno iz Ugovora i Statuta Evropskog sistema centralnih banaka tzv.postupak u sporovima; odluuje u sporu na osnovu odgovarajue arbitrane klauzule; odluuje u sporovima izmeu drava lanica nastalom po pitanjima vezanim za Ugovor postupak meunarodnog sudovanja; donosi privremene mjere kad se to pokae potrebnim u bilo kom postupku; daje miljeje o saglasnosti odreenog sporazuma kojeg zakljui Zajednica, sa Ugovorom tzv.postupak davanja miljenja.

Veina navedenog spada u iskljuivu nadlenost Evropskog suda. U oblastima koje su Amsterdamskim novelama prebaene iz unijskog u komunitarni prostor, nadlenost Suda je reducirana, ali je u onome to je preostalo u unijskom segmentu nadlenost suda proirena. Ta se nadlenost sastoji od:

66

tumaenja pravnih akata donesenih u okviru Naslova VI Ugovora o EU. Sud je nadlean da tumai provedbene akte i da ocjenjuje njihovu valjanost. Ako se radi o konvenciji, onda je sud nadlean samo za njeno tumaenje, ali ne i za ocjenu validnosti; kontrole validnosti akata da osnovu tzv.direktne tube generalno je statuirano pravo drava lanica i Komisije da se obrate sudu sa zahtjevom za ocjenu zakonitosti okvirnih odluka i odluka povodom nenadlenosti, bitne povrede postupka i povrede Ugovora o EU; rjeavanja sporova izmeu drava lanica, ili izmeu lanica i Komisije o tumaenju i primjeni akata i mjera u smislu Naslova VI. Ako se radi o sporu izmeu drava, rjeenje se prvo trai u okviru Savjeta. Ako se u tom ne uspije u roku od 6 mjeseci od dana kad je pitanje pokrenuto, spor se moe podnijeti Evropskom sudu na odluivanje.

Bitno je naglasiti da, za razliku od komunitarnog segmenta, odluke suda u unijskom segmentu nisu podrane sankcijama. Sastav. Evropski sud ini 15 sudija, praktino iz svake zemlje po 1. Na prijedlog Suda, Savjet moe jednoglasnom odlukom poveati broj lanova Suda. Status lanova suda imaju i 8 generalnih pravobranilaca. Sudije Evropskog suda i generalni pravobranioci se imenuju saglasnou drava lanica, na mandat od 6 godina koji se moe ponoviti (i obino se ponavlja 2 ili 3 puta). Svake 3 godine obnavlja se polovina sudija i generalnih pravobranilaca. Oni se biraju iz reda osoba nesporne nezavisnosti i odgovarajuih strunih kvaliteta. Pri izboru je irelevantno dravljanstvo, mada se u praksi o tome vodi rauna. Kad su u pitanju generalni pravobranioci, 5 veih drava (Francuska, Italija, Njemaka, panija, V.Britanija) daju po jednog, a ostalu trojicu imenuju ostale drave lanice po utvrenom redoslijedu. Predsjednika suda na period od 3 godine biraju sudije iz svog sastava. Generalni pravobranioci biraju jednog od njih na jednogodinju dunost prvog generalnog pravobranioca. Mimo svojevoljno date ostavke, funkcija sudije ili generalnog pravobranioca moe prestati samo na osnovu konsenzusa ostalih kolega. Funkcija generalnog pravobranioca je specifina. On nije advokat, niti pravobranilac u klasinom smislu. Njegov osnovni zadatak je da Sudu podnese potpuno nezavisno i obrazloeno miljenje o pravnoj slici predmeta u kome sud postupa, ukljuujui i davanje prijedloga za konano rjeenje predmeta. Uloga generalnog pravobranioca u postupku pred Evropskim sudom moe se predstaviti kao trostruka: 1. On predlae rjeenje sluaja; 2. Zasniva ga na postojeem komunitarnom pravu (pravno argumentira); 3. Eventualno sugerie dalju razradu komunitarnog prava, odnosno njegovu izmjenu. OSTALE INSTITUCIJE I TIJELA Finansijski sud Mada to njegov naziv sugerira, Finansijski sud nema pravosudnu funkciju. Njegov zadatak je budetski nadzor, odnosno kontrola finansijskog poslovanja zajednice. Finansijski sud ini 15 lanova. Mada o tome nema izriitih odredaba, u praksi po 1 lan dolazi iz svake drave. Uslov za izbor su nezavisnost i strunost. lanove postavlja Savjet jednoglasnom odlukom, nakon to o tome pribavi miljenje Evropskog parlamenta. Njihov mandat traje 6 godina uz mogunost obnavljanja. lanovi biraju predsjednika Finansijskog suda na period od 3 godine. U izvravanju dunosti djeluju potpuno neovisno, a u opem interesu Zajednice. Zbog neizvravanja obaveza ili neispunjavanja uslova za vrenje

67

funkcije, lan Finansijskog suda moe odlukom Evropskog suda biti razrijeen dunosti prije isteka mandata, ili mu moe biti uskraena penzija. Kao kontrolni organ, Finansijski sud ostvaruje kontrolu nad svim prihodima i rashodima Zajednice i njenih organa. Kontrola se obavlja na osnovu finansijske dokumentacije, a ako je potrebno i na licu mjesta. U vrenju nadzora Finansijski sud ostvaruje saradnju sa odgovarajuim nacionalnim organima. Na kraju svake budetske godine Finansijski sud pravi godinji izvjetaj, kojeg upuuje ostalim institucijama Zajednice. Izvjetaj se zajedno sa odgovorom institucija na primjedbe Finansijskog suda, objavljuje u Slubenom listu zajednice. Osim godinjeg izvjetaja, Finansijski sud moe u bilo koje vrijeme sainjavati izvjetaje i davati primjedbe o odreenim pitanjima. Takoe moe davati miljenja na zahtjev pojedinih komunitarnih institucija. Svi izvjetaji i miljenja se usvajaju veinom glasova. Ombudsman Ombudsmana imenuje Evropski parlament na period od 5 godina, uz mogunost obnove mandata. U svom radu je potpuno nezavisan, a za vrijeme obavljanja funkcije ne moe biti radno angaovan po bilo kom drugom osnovu. Na zahtjev Parlamenta, Evropski sud ga moe razrijeiti dunosti u sluaju neispunjenja uslova za vrenje funkcije, odnosno u sluaju teke povrede ovlatenja koja su mu data. Osnovna funkcija ombudsmana je poboljanje kvaliteta i transparentnosti rada administracije, posmatrano iz ugla interesa i potreba graanina. UGOVOR IZ NICE Potpisan 26.02.2001, trebao je stupiti na snagu mjesec dana nakon deponovanja zadnjeg ratifikacionog instrumenta. Na referendumu u Irskoj Ugovor nije dobio potrebnu podrku. Po svom karakteru Ugovor iz Nice je revizioni, a ne osnivaki izuzev preambule, sve ostalo se odnosi na izmjene osnivakih ugovora, tj. nema slobodno-stojeih konstitutivnih elemenata. Kad je u pitanju mogunost blie saradnje dijela drava lanica, koja je uspostavljena Amsterdamskim ugovorom, Ugovor iz Nice donosi nekoliko promjena: 1. Naziv mehanizma je promijenjen umjesto blie saradnje (closer cooperation), sad je to pojaana saradnja (enhanced cooperation); 2. Za uspostavljanje pojaane saradnje potrebno je uee najmanje 8 drava; 3. Vie nije potrebna jednoglasnost u Savjetu za konstituiranje ovakve saradnje; 4. Lista opih uslova za uspostavu pojaane saradnje je detaljnije razraena; 5. Ovakva saradnja mogua je i u okviru II stuba (vanjska politika i sigurnost), a povodom provedbe zajednike akcije ili zajednikog stava. Ipak, izriito je naglaeno da ovakva saradnja ne moe obuhvatiti pitanja sa vojnim implikacijama, te ona koja se odnose na odbranu. 6. Akti i odluke usvojeni u okviru pojaane saradnje u unijskim segmentima nee predstavljati dio unijskog acquis. 7. Obaveza Komisije je da osigura da ni jedan oblik pojaane saradnje ne bude mimo ciljeva Zajednice i Unije. to se tie postupka za uspostavu pojaane saradnje, potrebno je naglasiti slijedee: 1. Ovo pitanje na insistiranje drave lanice moe biti dignuto na najvii nivo politikog odluivanja (Evropski savjet);

68

2. Poloaj Evropskog parlamenta zavisi od oblasti u kojoj se uspostavlja pojaana saradnja: Ako se radi o oblasti koja podrazumijeva postupak saodluivanja, uspostava mehanizma pojaane saradnje podrazumijeva saglasnost Parlamenta. U oblasti II stuba, od Parlamenta se trai samo miljenje (postupak konsultovanja), a u okviru III stuba o tome ga treba samo obavijestiti. 3. Novi mehanizam pojaane saradnje izriito obavezuje Komisiju i drave koje u toj saradnji uestvuju da podstiu preostale drave da se prikljue saradnji. to se tie obaveze potivanja ljudskih prava i mehanizma zatite, Ugovor iz Nice donosi odreene izmjene sa naglaenom preventivnom dimenzijom. Naime, Savjet sainjen od efova drava i vlada moe utvrditi da u odreenoj dravi lanici postoji jasna opasnost povrede temeljnih principa i tim povodom joj uputi odgovarajue preporuke. Za ovakvu odluku potrebna je veina od 4/5 lanova Savjeta. Pravo na iniciranje postupka imaju Komisija, 1/3 drava lanica i Evropski parlament u vidu obrazloenog prijedloga, a prije donoenja odluke Savjet treba dravi u pitanju pruiti mogunost izjanjenja. U ovoj oblasti Evropski sud je nadlean da odluuje samo o proceduralnim odredbama, odnosno iskljuena je njegova nadlenost za odluivanje o utemeljenosti i primjerenosti sankcija izreenih povodom postojanja povrede osnovnih principa. Unijski segmenti Vanjski poslovi i odbrana II stub. Ugovor iz Nice uklanja odredbe kojima se govori o odnosu izmeu EU i ZEU. Pritom nije potpuno jasno da li je ZEU inkorporirana u generalni okvir Ugovora o EU ili je kao prevaziena predviena za nestanak u skoroj budunosti5. Komitet za politika pitanja je Nianskim amandmanima promoviran u Komitet za pitanja politike i sigurnosti. Unutranji poslovi i pravosue III stub. U uvodnom lanu Naslova VI pojavljuje se Eurojust (European Judical Cooperation Unit), ija osnovna funkcija je da omogui i ubrza saradnju odgovarajuih nacionalnih organa u oblasti voenja krivinog postupka i provoenja odluka na nivou Unije. Institucionalni okvir i mehanizam odluivanja Evropski parlament je Ugovorom iz Nice doivio nekoliko izmjena, koje su prvenstveno opredijeljene injenicom irenja Unije na nove lanice. Broj lanova Parlamenta maksimiziran je na 732 (za razliku od ranijeg rjeenja od 700), s tim to je predstavnitvo postojeih drava reducirano za 91 mjesto. Iz redukcije postojeih mjesta izuzeti su samo Njemaka i Luksemburg. Osim toga, Ugovorom iz Nice su: 1. Proirena ovlatenja Parlamenta u postupku saodluivanja; 2. Proireno uee Parlamenta u postupku davanja saglasnosti; 3. Parlament je u poziciji da zauzme stav u sluajevima kad Savjet eli primijeniti sankcije prema dravi lanici povodom ozbiljnih i trajnih povreda osnovnih prava. Savjet je doivio 2 znaajne izmjene izvrena je izmjena postojeeg sistema vrednovanja glasova (ponderisanje) i novouspostavljeni mehanizam veinskog odluivanja dat je u dinamikom vidu, tj. u skladu sa predvienim irenjem Unije. Odluka se smatra usvojenom ako iza nje stoji (1) odgovarajui broj glasova i (2) veina drava lanica. Osim toga, novo rjeenje predvia i tzv.demografski sigurnosni kriterij kao trei uslov, a prema kome iza odluke treba stajati i najmanje 62% stanovnitva Unije (posredovano glasovima drava lanica). Ovaj trei uslov vai samo ako njegovu primjenu zatrai neka od drava lanica.
5

ini se da je u pitanju ovo prvo.

69

Komisiju ini po jedan predstavnik svake drave lanice. U trenutku kad broj drava lanica dostigne 27, broj lanova Komisije treba biti manji, o emu e odgovarajuu odluku jednoglasno donijeti Savjet. Dakle, Savjet e odluiti o reduciranju broja lanova, kao i o pravinom sistemu rotacije, to podrazumijeva da u Komisiji nee biti zastupljene sve drave. Pod pojmom pravian podrazumijeva se da se sve drave lanice trebaju tretirati jednako, te da sastav aktuelne Komisije treba odraavati razliite demografske i geografske karakteristike drava lanica. Kad je u pitanju imenovanje Komisije, i za lanove i za predsjednika vai glasanje kvalificiranom veinom. Time je otklonjena mogunost da se konstituiranju Komisije usprotivi jedna drava lanica. Ovlatenja predsjednika Komisije tiu se unutranje organizacije, raspodjele resora, imenovanja podpredsjednika i traenja ostavke od strane komisionara. to se tie zakonodavnog postupka, uoljivo je irenje principa veinskog odluivanja. Naime, Ugovor iz Nice u niz oblasti u kojima je vaio reim jednoglasnog odluivanja uvodi odluivanje trostruko kvalificiranom veinom (kvalificirana veina+veina drava lanica+62% stanovnitva Unije). Evropski sud je po miljenju mnogih Ugovorom iz Nice doivio najznaajnije izmjene. Naime, prema novom rjeenju, Savjet je (nakon konsultacije sa Parlamentom, Evropskim sudom i Komisijom) ovlaten da odgovarajuom odlukom uspostavi nova pravosudna tijela na nivou Zajednice. Ta bi tijela djelovala u odreenim oblastima, a organizacijski bi bila pridodata Sudu prve instance. Njihove odluke podlone su albi Sudu prve instance i to po pravilu povodom pravnih pitanja, ali i povodom injeninih pitanja ako je tako utvreno odlukom o njihovom osnivanju. Izmjene na ovom planu nagovjetavaju trostepeni pravosudni okvir na nivou Zajednice: Specijalizirano pravosudno tijelo, Sud prve instance, Evropski sud. Istovremeno se nagovjetava i trend decentralizacije pravosudnog mehanizma u okviru EU. Raspodjela nadlenosti izmeu Evropskog suda i Suda prve instance naelno je ostala nepromijenjena, ali se odgovarajue promjene ovim povodom mogu ostvariti posredstvom izmjene Statuta. Sud bi ubudue trebao djelovati u punom sastavu kad je to predvieno Ugovorom, ili posredstvom velikog ili obinog vijea, a u skladu sa pravilima utvrenim Statutom. Obino vijee ini 3 ili 5 sudija, a njime predsjedava jedan od lanova Vijea. Kvorum ine trojica sudija. Veliko vijee se sastoji od 11 sudija, meu kojima su predsjednici petolanih vijea, a radom Velikog vijea rukovodi predsjednik Suda. U punom sastavu Sud odluuje u sluajevima koji su posebno navedeni u Ugovoru, ili ako ocijeni da to zahtijeva izuzetan znaaj predmeta.

4.2. T.C. HARTLEY, OSNOVI PRAVA EVROPSKE ZAJEDNICE, SARAJEVO, 1998.

AKTI ZAJEDNICE Klasifikacija Ugovor o EU navodi 5 vrsta akata koje mogu donositi organi EZ (EC). To su: pravilnici, uputstva, odluke, preporuke i miljenja. Pravilnik utvruje opa pravila koja su obavezujua kako na nivou Zajednice, tako i na nacionalnom nivou. Uputstva su akti koji obavezuju samo u pogledu cilja koji treba postii, a nacionalnim vlastima je ostavljeno da izaberu oblik i metode postizanja tog cilja. Mogu se uputiti samo dravama

70

lanicama. S druge strane, adresati odluka mogu biti i drave lanice i pojedinci, a za razliku od uputstava, odluke su u potpunosti obavezujue. Preporuke i miljenja nisu pravno obavezujui akti. Ista klasifikacija akata data je i u Ugovoru o EUROATOM. Meutim, u Ugovoru o EZU (ECSC) navode se samo 3 vrste akata: odluke, preporuke i miljenja. Bitno je naglasiti da karakteristike tih akata nisu iste kao u Ugovoru o EU ili EUROATOM. Preporuke ECSC sasvim su drugaije od preporuka EC i sline su uputstvima EC. Zbog toga se Evropski sud ponekad ne osvre na formalni naziv akta, ve traga za njegovom sutinom. Legislativna ovlatenja zajednice Zajednica poiva na naelu ogranienih ovlatenja, tj. organi zajednice imaju samo ona ovlatenja koja su im izriito dodijeljena. Meutim, praktini znaaj ovog shvatanja je ogranien nizom faktora. Prije svega, odredbe ugovora koje dodjeljuju ovlatenja se na osnovu teorije o impliciranim ovlatenjima tumae na vrlo slobodan nain. Teorija o impliciranim ovlatenjima prvobitno je razvijena u SAD i Engleskoj, a priznata je i kao naelo meunarodnog prava. U okviru ove teorije postoji ue i ire znaenje. Po uem shvatanju, postojanje datog ovlatenja implicira i postojanje drugih ovlatenja, onih koja su realno potrebna za vrenje prvih. Po irem shvatanju, samo postojanje datog cilja ili zadatka implicira postojanje ovlatenja koja su potrebna da se taj cilj postigne. Osim navedenog, Ugovor o EC sadri i odredbu prema kojoj Savjet jednoglasnom odlukom moe radi ostvarenja nekih od ciljeva Zajednice donijeti odgovarajue mjere i mimo onih ovlatenja koja su predviena ugovorom. Takve mjere Savjet donosi na prijedlog Komisije, a nakon konsultacija sa Parlamentom. Slina ovlatenja data su i u preostala 2 Osnivaka ugovora. Dakle, ire shvatanje doktrine impliciranih ovlatenja izriito je prihvaeno, jer navedene odredbe daju Savjetu ovlatenje na preduzimanje bilo kojih mjera potrebnih za postizanje ciljeva Zajednice, naravno uz ispunjenje odreenih uslova. Ti uslovi se mogu podijeliti na proceduralne (formalne) i sutinske (materijalne). Proceduralni su: - postojanje prijedloga Komisije; - konsultiranje Evropskog parlamenta; - jednoglasnost odluke Savjeta. Sutinski zahtjevi su: - ovlatenje se mora koristiti za ostvarenje nekog od ciljeva Zajednice; - u konkretnom sluaju ugovor nije predvidio potrebna ovlatenja za ostvarenje cilja; - akcija Zajednice u tu svrhu mora biti potrebna; - ostvarenje cilja mora biti u okviru funkcioniranja zajednikog trita; - mjera mora biti pogodna za ostvarivanje cilja. Delegiranje ovlatenja Razlikuje se delegiranje Komisiji, delegiranje vanjskim tijelima i delegiranje dravama lanicama. Prema tekstu Osnivakih ugovora, Savjet ima pravo da Komisiji prenosi ovlatenja potrebna za implementaciju njegovih propisa. Bitno je naglasiti da postoji znaajna razlika izmeu utvrivanja opih naela i razrade detalja njihovog sprovoenja samo se funkcija razrade detalja moe delegirati. Meutim, Evropski sud je spreman da ovaj pojam shvati u vrlo irokom smislu. Na osnovu prakse Suda moe se zakljuiti da se na Komisiju mogu prenositi iroka diskreciona prava, pod pretpostavkom da odredbe kojima se to ini utvruju osnovna naela kojima se regulie dato pitanje.

71

Isto naelo primjenjuje se i u sluaju da organ Zajednice delegira ovlatenja sam sebi. Svrha takvog delegiranja je u tome to se delegirano ovlatenje moe vriti jednostavnijim postupkom od onoga koji bi trebalo primijeniti po Ugovoru. Npr. Ugovorom je Savjetu dato pravo da usvaja pravilnike na prijedlog komisije i nakon konsultacije sa Parlamentom. Pod uslovom da tako usvojenim pravilnikom utvrdi opa naela, Savjet moe na propisani nain delegirati ovlatenje sam sebi da donosi odredbe o implementaciji tog pravilnika postupkom koji ne ukljuuje Komisiju ili Parlament. Prema izmjeni Ugovora o EC koja je izvrena Jedinstvenim evropskim aktom, Savjet takoe moe u posebnim sluajevima zadrati za sebe ovlatenje za neposredno sprovoenje propisa. Dakle, Savjetu je izriito dato pravo da ovlatenje za implementaciju delegira samom sebi. Meutim, izraz u posebnim sluajevima Komisija interpretira na nain da je delegiranje dozvoljeno samo izuzetno, gdje postoje posebni razlozi da se to uini. Stav Evropskog suda po istom pitanju jeste da Savjet mora detaljno izloiti razloge za takvu odluku. Kad je u pitanju delegiranje vanjskim tijelima, na osnovu prakse Evropskog suda moe se zakljuiti da postoji znaajna razlika izmeu delegiranja Komisiji i delegiranja nekom vanjskom tijelu. Naime, na Komisiju se mogu prenositi iroka diskreciona ovlatenja, ali ne i na vanjsko tijelo. Delegiranje dravama lanicama u praksi se rijetko deava. Razlog tome je to drave lanice po pravilu ve posjeduju dovoljna prava koja im kao dravama pripadaju, te nije potrebno da se ovlatenja sa Zajednice prenose na njih. Ipak, ukoliko su u nekoj posebnoj oblasti drave lanice odustale od svojih prava u korist Zajednice, mogue je da im se ta prava ponovo vrate putem delegiranja. Forma Glavni zahtjevi Ugovora o formi pravnih akata Savjeta i Komisije odnose se na pozivanje na prijedloge i miljenja, te na obrazloenje. to se tie prijedloga i miljenja, Ugovor o EC navodi da se propisi organa Zajednice (pravilnici, uputstva, odluke i propisi koje usvaja Savjet ili Komisija) pozivaju na prijedloge ili miljenja koja je potrebno da dobiju u skladu sa Ugovorom. Ugovor o ECSC takoe navodi da se odluke, preporuke i miljenja Visoke vlasti pozivaju na svako miljenje koje je potrebno da dobiju. Najvaniji sluajevi na koje se primjenjuje ova obaveza su prijedlozi Komisije i konsultacije sa Evropskim parlamentom i Ekonomskim i socijalnim komitetom. Daleko najvaniji formalni zahtjev odnosi se na obrazloenje. Osnivaki ugovori predviaju obavezu organa Zajednice da navedu razloge na kojima zasnivaju akt koji su donijeli. Posebno je bitno naglasiti da se zahtjev za davanjem obrazloenja ne odnosi samo na upravne akte, ve i na donoenje pravnih propisa, tj. odnosi se na gotovo sve akte koji proizvode pravno dejstvo. Samo u izuzetnim sluajevima Savjet ili Komisija e biti osloboeni ove obaveze. Ciljevi ovakvog obrazloenja su viestruki: Strankama e obrazloenje pomoi dvojako: Prvo, ako znaju iz kojih razloga je organ donio odreeni akt, bit e u stanju da na to usmjere svoja izlaganja kako bi ga ubijedili da promijeni miljenje. Osim toga, stranke e biti u boljoj poziciji da ocijene da li da otponu pravni postupak kako bi doveli do njegovog ponitaja. Sudu e navoenje razloga pomoi da odlui o pravovaljanosti akta. Za ostale strane, ukljuujui drave lanice, bie korisno da se upoznaju sa politikom koju vodi konkretan organ, kako bi mogle procijeniti nain na koji e u budunosti vriti svoja ovlatenja. Evropski parlament e biti u stanju o nacrtu akta dati miljenje zasnovano na potpunijoj obavijetenosti.

72

Organ koji donosi akt bie prinuen dublje razmisliti o samom sadraju akta i razlozima njegovog donoenja, to ga moe navesti da u njega unese neke izmjene.

Postavlja se pitanje koje obrazloenje se moe smatrati zadovoljavajuim. Generalno, razlozi koji se iznose u prilog aktu zadovoljavajui su ako i samo ako omoguavaju postizanje izloenih ciljeva koje zahtjev za obrazloenjem treba ostvariti. Zadovoljavajui obim i sadraj obrazloenja zavisi od prirode mjere o kojoj se u konkretnom sluaju radi. Prema tome, precizna pravila o tome ta je zadovoljavajue obrazloenje nemogue je utvrditi.

Postupak Osnovna karakteristika postupka kojeg se Zajednica pridrava prilikom donoenja pravnog propisa jeste da se mora pribaviti miljenje Parlamenta. S tim u vezi se postavljaju 2 pitanja: (1) ako je nakon konsultacija dolo do izmjene nacrta, da li se o izmijenjenom nacrtu moraju voditi dalje konsultacije i (2) ta ako je Parlament konsultiran, ali nije dao svoje miljenje? Odgovor na prvo pitanje je da e do novih konsultacija doi ako su izmjene dovele do sutinskog odstupanja od originalnog teksta. Izuzetak postoji u sluaju da su izmjene izvrene u skladu sa stavovima koje je Parlament ve izrazio. to se tie drugog pitanja, Evropski sud je na stanovitu da nije dovoljno da samo bude zatraeno miljenje Parlamenta, ve Parlament mora svoje miljenje dati. Neudovoljenje ovom uslovu vodi ponitenju propisa. Objavljivanje i obavjetavanje Svi pravilnici, uputstva i odluke koje zajedniki donose Parlament i Savjet moraju se objavljivati u Slubenom listu Zajednice. O odlukama i preporukama individualne prirode obavjetavaju se sva zainteresirana lica. Instrumenti koji se objavljuju u Slubenom listu stupaju na snagu na dan koji je u njima odreen. Ako taj dan nije odreen, na snagu stupaju dvadesetog dana nakon dana objavljivanja. Instrumenti o kojima se obavjetavaju lica na koja se odnose stupaju na snagu po obavjetenju. Meutim, prema praksi Evropskog suda, objavljivanje i obavjetavanje nisu bitni uvjeti. Propust da se akt objavi ili uputi obavjetenje ne utie na njegovu egzistenciju, ve samo na njegove pravne posljedice. OPA PRAVNA NAELA Evropski sud je razvio doktrinu po kojoj pravo Zajednice ne proizilazi samo iz ugovora i drugih propisa, ve i iz opih pravnih naela. Opa pravna naela proizilaze iz razliitih izvora, meu kojima su najznaajniji ugovori Zajednice i pravni sistemi drava lanica. Kad su u pitanju ugovori Zajednice, Sud najprije izjavi da neka posebna odredba ugovora predstavlja konkretizaciju nekog opeg naela koje se kao takvo ne nalazi u ugovoru. To se tada primjenjuje kao ope pravno naelo. Npr, lan 7 Ugovora o EC zabranjuje svaku diskriminaciju graana Zajednice po osnovu dravljanstva u pogledu pitanja koja su regulisana Ugovorom. Tu odredbu, zajedno sa drugim tekstovima, Sud je upotrijebio kao osnovu ope doktrine jednakosti koja zabranjuje arbitrarnu diskriminaciju po bilo kom osnovu. Ako Sud ope pravno naelo izvodi iz nacionalnih prava drava lanica, nije potrebno da to naelo bude prihvaeno u pravnim sistemima svih drava lanica. Dovoljno je da ono bude prihvaeno u pravnim

73

sistemima veine drava lanica, ili da je u skladu sa tendencijama razvoja nacionalnih pravnih sistema, tako da se moe oekivati njegovo prihvatanje. Neka vanija opa naela koja je sud dosad usvojio su: 1. osnovna ljudska prava; 2. pravna izvjesnost; 3. proporcionalnost; 4. jednakost; 5. pravo da se bude sasluan; 6. privilegiran odnos pravnika i klijenta; 7. supsidijarnost. Osnovna ljudska prava. Jedan od ciljeva kome Evropski sud uvijek tei jeste osiguranje djelotvornosti prava Zajednice. To je dovelo do doktrine nadreenosti prava Zajednice nad nacionalnim pravom, koju Sud energino podrava. Ovu doktrinu generalno su prihvatili nacionalni sudovi, meutim njemaki pravnici su jo od ranih dana Zajednice izraavali sumnju u to da pravo Zajednice treba biti jae od odredaba njemakog Ustava, a posebno onih odredaba koje se odnose na ljudska prava. Da bi preduprijedio moguu pobunu, Evropski sud je 60-tih godina proglasio koncept Zajednice o ljudskim pravima, istiui da e ponititi svaku odredbu prava Zajednice za koju utvrdi da je protivna ljudskim pravima. Bitno je takoer podsjetiti na Evropsku konvenciju za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Sve drave lanice Zajednice su i ugovornice Konvencije i nema sumnje da su prava koja titi Konvencija istovremeno i ljudska prava Zajednice. Na Konvenciju se Evropski sud pozivao u nizu sluajeva. Pravna izvjesnost (pravna sigurnost) je jedno od najvanijih opih pravnih naela koja priznaje Evropski sud. Elementi pojma pravne izvjesnosti shvaenog prema pravu Zajednice su neretroaktivnost, steena prava i legitimna oekivanja. Retroaktivnost obuhvata najmanje 2 razliita pojma: prava retroaktivnost znai primjenu novog pravnog pravila na konkretan sluaj koji je dovren prije nego to je to pravilo proglaeno; kvaziretroaktivnost se javlja u sluaju kad se novo pravno pravilo primjenjuje na sluaj koji je u toku. Koncept steenih prava je drugi izraz retroaktivnosti. Odredba koja naruava steena prava je obino retroaktivna, odnosno jedno od mjerila u odreivanju da li je propis retroaktivan jeste da li on utie na steena prava. U odnosu na pravu retroaktivnost u praksi Evropskog suda postoje 2 pravila: 1. pravilo tumaenja, po kome se pretpostavlja da pravni propis nije retroaktivan ukoliko drugaije nije izriito propisano; 2. materijalno pravilo, koje generalno zabranjuje retroaktivnost, ali uvijek dozvoljava izuzetke u sluajevima kad se cilj akta ne bi mogao postii na drugaiji nain, a pod uslovom da se potuju legitimna oekivanja zainteresiranih subjekata. Legitimna oekivanja su koncept koji je proizaao iz njemakog prava. Prema tom naelu, mjere Zajednice ne mogu ii na tetu legitimnih oekivanja zainteresiranih subjekata, osim ako se radi o pitanju od izuzetno znaajnog javnog interesa. Ovo predstavlja temelj za jedno od pravila tumaenja, kao osnov za ponitenje mjere Zajednice, ali se najee koristi kao osnov za tubu za naknadu vanugovorne tete. Da bi se oekivanje smatralo legitimnim, ono mora biti razumno u smislu da bi takvo oekivanje gajio razuman ovjek. Osim toga, postoji i pravilo prema kome se ne mogu smatrati legitimnim oekivanja nekog subjekta koji ne obavlja posao na uobiajeni nain, ve pokuava iskoristiti slabost sistema Zajednice da bi ostvario spekulativni profit.

74

Ako se naelo zatite legitimnih interesa koristi kao osnov za tubu za naknadu tete, tuitelj mora dokazati: - da je imao oekivanja koja su legitimna u pomenutom smislu; - da je radio oslanjajui se na ta oekivanja; - da je pretrpio tetu kao posljedicu mjere koju je Zajednica donijela u konkretnom sluaju. Naknadu tete tuitelj nee moi da ostvari ako je mjera Zajednice opravdana zbog toga to je do zahtijevao vaan javni interes. Proporcionalnost je drugo naelo koje porijeklo vodi iz njemakog prava i smatra se da se na njemu zasnivaju neke odredbe njemakog Ustava. Po ovom naelu, dravna vlast moe graaninu nametnuti obaveze samo u obimu koji je neophodan kako bi se u javnom interesu postigao cilj mjere. Ako je oigledno da je nametnuti teret nesrazmjeran cilju koji treba postii, mjera e biti ponitena. Dakle, potrebno je da postoji razuman odnos izmeu cilja i sredstava. To podrazumijeva 2 stvari: da se sa razlogom moe oekivati da e sredstva dovesti do ostvarenja cilja; da teta onih koji su pogoeni mjerom ne smije biti u nesrazmjeri sa koriu koju ostvaruje drutvo.

Mada ga je u pravo Zajednice uveo Evropski sud, naelo proporcionalnosti je Mastrihtskim sporazumom postalo sastavni dio Ugovora. Proporcionalnost je od posebnog znaaja u sferi privrednog prava. Jednakost. Naelo jednakosti sadrano je u nekoliko odredaba osnovnih ugovora. Evropski sud, poto je zauzeo stanovite da u pravu Zajednice postoji ope naelo nediskriminacije, otiao je dalje od tih konkretnih odredaba. To ne znai da organi Zajednice moraju sa svima postupati na isti nain, ali znai da izmeu razliitih grupa u okviru zajednice ne smije dolaziti do samovoljnog podvajanja. Pravo da se bude sasluan. Ovo naelo je prvi primjer u kome se Evropski sud prilikom utvrivanja opih naela oslonio na englesko pravo. Sud je na stanovitu da postoji ope pravilo prava Zajednice prema kome lice iji su interesi osjetno pogoeni odlukom koju donosi javna vlast, mora dobiti mogunost da izloi svoje miljenje. Evropski sud je u svojoj praksi razvio opu doktrinu koju naziva prava odbrane. Ovaj termin predstavlja doslovan prijevod odgovarajueg francuskog izraza. Meutim, ovo pravo se ne odnosi samo na tuenog, ve se u istoj mjeri moe odnositi i na tuioca. Ono obuhvata pravo da se bude poteno sasluan, pravo na pismeno i usmeno podnoenje injenica, privilegiran karakter izmeu advokata i klijenta, te zatitu od samooptuivanja. Privilegiran odnos pravnika i klijenta. Sud je je zauzeo stanovite da tajnost prepiske izmeu pravnika i klijenta, koja je opepriznata u pravnim sistemima drava lanica, treba biti podrana i u pravu Zajednice uz 2 uslova: 1. mora se raditi o prepisci u svrhu klijentovog prava na odbranu; 2. pravnik ne smije biti zaposlen kod klijenta, ve mora imati privatnu praksu. Ovaj posljednji uslov se kritizira kao nepravedan prema preduzeima koja imaju stalno zaposlene pravnike. Supsidijarnost se od ostalih opih naela razlikuje u tome to ovo naelo nije kreirao sud, ve drave lanice. Naelo je u pravo Zajednice uvedeno Mastrihtskim sporazumom. Dakle, njegov osnov je u ugovorima, a ne u presudama Suda. Prema ovom naelu, u oblastima koje ne spadaju u njenu iskljuivu nadlenost, Zajednica preduzima mjere samo ako ciljeve predviene akcije drave lanice ne mogu ostvariti u potrebnoj mjeri, odnosno ako ih Zajednica moe uspjenije ostvariti.

75

Postavlja se pitanje odreivanja oblasti koje su u iskljuivoj nadlenosti zajednice. S tim u vezi Komisija je zauzela stav da neka oblast spada u iskljuivu nadlenost zajednice ako ugovori nameu Zajednici obavezu za djelovanje zbog toga to se smatra da jedino ona ima odgovornost za izvrenje nekog posebnog zadatka. Komisija je identificirala slijedee oblasti koje zadovoljavaju postavljeno naelo: - uklanjanje barijera slobodnom kretanju lica, roba i kapitala; - zajednika trgovinska politika; - opa pravila o konkurenciji; - zajednika organizacija poljoprivrednih trita; - ouvanje izvora ribolova; - osnovni elementi saobraajne politike. Da bi osporio neku mjeru Zajednice pozivanjem na naelo supsidijarnosti, tuilac mora utvrditi ciljeve te mjere i pokazati da se ti ciljevi mogu isto tako postii i djelovanjem drava lanica. Ove zahtjeve je teko ispuniti istovremeno.U praksi je gotovo uvijek mogue da se ciljevi zbog kojih je mjera donesena formuliraju na razne naine, ime se opravdava akcija Zajednice. U takvoj situaciji sve e zavisiti od Evropskog suda koji ako to eli uvijek moe pronai osnov da odluku podri. NEPOSREDNO DJELOVANJE I NADREENOST PRAVA ZAJEDNICE Pravilnici Ugovor o EC i Ugovor o EUROATOM navode da su pravilnici neposredno primjenjivi u svim dravama lanicama. Vjerovatno se smatralo da izraz neposredno primjenjiv ima isto znaenje kao i neposredno djelujui. Obzirom na to da u odnosu na druge vrste pravnih propisa Zajednice ne postoji slina formulacija, vjerovatno je da su autori ugovora namjeravali da samo pravilnici imaju neposredno dejstvo. Pravilnici u naelu uvijek imaju neposredno dejstvo, te po pravilu ne postoji potreba za donoenjem nacionalnih propisa za njihovo sprovoenje. tavie, Evropski sud je postavio ope pravilo po kome nacionalne mjere za sprovoenje nisu podesne, izuzev u sluajevima gdje je to neophodno. Razlog je u tome to Sud eli da ostane jasno kako se pravilnici primjenjuju kao dio prava Zajednice, a ne kao dio nacionalnog prava. Pomenuto pravilo Suda ima odreene izuzetke: 1. Ako sam pravilnik izriito zahtijeva da drave lanice preduzimaju mjere za njegovo sprovoenje. Mjere sprovoenja ovdje su ne samo poeljne, nego i obavezne. 2. Situacije u kojima su mjere implementacije preutno dozvoljene, mada ih pravilnik ne predvia izriito. To su sluajevi u kojima su odredbe pravilnika nejasne, tako da je poeljno donoenje podrobnijih propisa za njihovu primjenu. Nije izvjesno da li je u nekim drugim okolnostima dozvoljeno donoenje nacionalnih mjera. Uputstva Uputstva utvruju cilj, a dravama lanicama ostavljaju da taj cilj postignu onim sredstvima koja smatraju pogodnim. To ukazuje da e nacionalne vlasti morati donositi pravne propise i mada rezultat u svim dravama lanicama mora biti isti, detalji tih propisa mogu biti razliiti. U tome je sutinska razlika izmeu pravilnika i uputstava. Imajui u vidu navedeno, moglo bi se zakljuiti da ne postoji nikakva mogunost da uputstva imaju neposredno dejstvo. Meutim, Evropski sud odluuje drugaije, zauzimajui stanovite da uputstva mogu imati neposredno dejstvo. Ovakav stav Suda prvenstveno je zasnovan na politikom rasuivanju. Smatralo se

76

da e korisni uinak mjere biti vei ako pojedinci dobiju pravo da se na nju pozivaju pred nacionalnim sudovima. Naime, injenica je da su drave lanice vrlo nemarne kad je u pitanju sprovoenje uputstava. Ako uputstvo nema neposredno dejstvo, u ivot bi se moglo sprovesti samo tubom koju bi Sudu podnijela Komisija ili neka od drava lanica Zajednice. U takvoj situaciji, sigurno je da se ne bi mogli voditi postupci povodom svakog uputstva koje nije u potpunosti provedeno. Proglaavajui neposredno dejstvo uputstva, Sud je pojedincima otvorio put da svoja prava ostvaruju pred nacionalnim sudovima. Znaaj rokova. Stav Evropskog suda je da uputstvo moe proizvoditi neposredno dejstvo tek nakon to je istekao rok za njegovu implementaciju. Razlike izmeu upustava i pravilnika su zamagljene nakon to je Sud priznao neposredno dejstvo uputstvima. Postavlja se pitanje u kojoj mjeri te razlike jo uvijek postoje. Odgovor je slijedei: 1. Pravilnik moe proizvesti neposredno dejstvo im stupi na snagu. Uputstvo moe stei neposredno dejstvo tek nakon to istekne rok za njegovu implementaciju. 2. Dravama lanicama obino nije dozvoljeno da donose nacionalne pravne propise kojima bi se sprovodile odredbe pravilnika. S druge strane, uputstvom je dat cilj, a drava ima pravo izbora sredstava za njegovo postizanje. Meutim, ako se radi o uputstvu koje neposredno djeluje, takvo pravo drava lanica moe biti ogranieno. 3. Dok je neposredno dejstvo normalna osobina pravilnika, kod uputstva je to izuzetak. Uputstvo nikad ne bi djelovalo neposredno ako bi drave lanice blagovremeno ispunjavale svoje obaveze. 4. Najvanija razlika izmeu uputstava i pravilnika sastoji se u tome to uputstva ne mogu nametati obaveze pojedincima. Vertikalno i horizontalno neposredno djelovanje. Pravilnici i ugovorne odredbe mogu ne samo davati prava fizikim licima, ve im nametati i obaveze. Meutim, Evropski sud smatra da upustva mogu pojedincima davati samo prava u odnosu na dravu. Uputstva pojedincima ne mogu nametati obaveze ni prema dravi, niti prema drugim pojedincima. To znai da uputstva mogu proizvoditi samo vertikalno neposredno dejstvo. Ona za razliku od pravilnika i odredaba ugovora ne mogu imati horizontalno neposredno dejstvo. Prihvatajui neposredno dejstvo u vertikalnom smislu, ali ne i u horizontalnom, Evropski sud je doveo do pravno neiste situacije. Npr. u sluaju diskriminacije na osnovu spola pri zapoljavanju, zaposleno lice se mora pozvati na uputstvo. Obzirom da uputstva imaju neposredno dejstvo samo u vertikalnom smislu, na pomenuto uputstvo se moe pozvati ena zaposlena u dravnoj ustanovi, ali ena zaposlena kod privatnog poslodavca to ne moe uiniti. Drugi problem se odnosi na taan obim neposrednog djelovanja u vertikalnom smislu. Prvo pitanje koje se postavlja jeste da li ima znaaja svojstvo u kome drava postupa. Evropski sud je na stanovitu da nema nije potrebno da drava vri svoja javnopravna ovlatenja. Dovoljno je da bude strana obinog privatnopravnog posla. Slijedee pitanje jeste za koja tijela se smatra da predstavljaju dravu. S tim u vezi drava se shvata u irokom smislu, tako da ukljuuje sve dravne organe. Dijelom drave se u tom smislu smatra i tijelo koje je bez obzira na svoj pravni oblik, dobilo odgovornost za pruanje javnih usluga pod kontrolom drave, sa posebnim ovlatenjima koja idu izvan onih koja se primjenjuju u odnosima izmeu pojedinaca. Iz navedenog stava Evropskog suda proizilazi da postoje 4 uslova koja odreeno tijelo mora ispunjavati da bi na njega uputstva imala neposredno dejstvo: 1. tijelo mora pruati javne usluge ovaj uslov iskljuuje industriju u dravnom vlasnitvu koja se bavi normalnom komercijalnom djelatnou (npr. neka graevinska kompanija);

77

2. usluge mora pruati u skladu sa aktom koji je donijela drava ovaj element npr.iskljuuje dobrotvorne ustanove koje se osnivaju nekim privatnim aktom kao to je zadubina ili testament, bez obzira to takva ustanova moda prua javne usluge; 3. mora biti pod kontrolom drave ovo iskljuuje najvei dio industrije u privatnoj svojini; 4. mora imati posebna ovlatenja koja idu izvan onih koja se normalno primjenjuju u odnosima izmeu pojedinaca. Razvoj evropskog prava u predstojeem periodu mogao bi dovesti do toga da granica izmeu neposrednog dejstva u horizontalnom i u vertikalnom smislu izgubi svoj znaaj. Postoje dvije linije tog razvoja: neposredno djelovanje i mogunost da se protiv drave lanice podnese tuba za naknadu tete zbog proputanja da donese mjere implementacije uputstva. Posredno djelovanje. Mada Evropski sud ne koristi termin posredno djelovanje, ipak je to prikladan naziv za doktrinu po kojoj nacionalni sudovi prlikom tumaenja svog zakonodavstva moraju u obzir uzeti i odredbe Zajednice, ak i one koje ne proizvode neposredno dejstvo. Doktrina posrednog djelovanja primjenjuje se gotovo iskljuivo na uputstva. Tako je otvorena mogunost da se sporednim putem, pod izgovorom da se radi o tumaenju, postigne neto to se pribliava neposrednom dejstvuo uputstva. Odgovornost vlade za neipmlementaciju. Stanovite Evropskog suda je da Osnivaki ugovori sadre ope naelo po kome je drava lanica duna da pojedincima nadoknadi tetu koju su pretrpjeli zbog krenja prava Zajednice za koje je odgovorna drava lanica. Ovaj stav je opravdan time da bi bila oslabljena djelotvornost prava Zajednice i zatita prava pojedinaca ako takvo pravilo ne bi postojalo. Da bi ovo naelo moglo biti primijenjeno, moraju biti ispunjeni slijedei uslovi: 1. Da drava nije donijela mjere za implementaciju uputstva; 2. Da rezultat koji je trebalo postii na osnovu uputstva podrazumijeva davanje pojedincima nekog prava; 3. Da se radi o pravima koja je mogue identificirati na osnovu uputstva; 4. Da postoji uzrona veza izmeu krenja prava Zajednice od strane drave lanice i tete koju je pretrpio tuilac. Odluke Slijedee pitanje jeste da li odluke kao pravni akti Zajednice mogu proizvoditi neposredno dejstvo. U praksi Zajednice, osim odluka kao izvrnih akata donosile su se i odluke legislativne prirode. Neki od akata koji se nazivaju odluka slini su uputstvima i od drava trae preduzimanje mjera radi postizanja ciljeva navedenih u tim odlukama. S druge strane, neke odluke sadre opa pravila kao da su pravilnici. Veina komentara prethodno navedenih za uputstva, odnose se i na odluke. Meutim, obzirom na injenicu da moe biti upuena kako dravi lanici tako i pojedincu, odluka nije isto to i uputstvo. Osim toga, odluka moe obavezu sa neposrednim dejstvom nametnuti samo subjektu kome je upuena. Sporazumi sa treim zemljama Dananji stav je da meunarodni sporazumi Zajednice sa treim dravama mogu imati neposredno dejstvo pred sudovima drava lanica Zajednice, bez obzira na to da li sporazum neposredno djeluje u dravi nelanici. Istovremeno, Evropski sud je jasno istakao stav da odredbama sporazuma sa dravama nelanicama nee biti davano iroko tumaenje koje se primjenjuje na ugovore Zajednice. Sporazumi izmeu Zajednice i drava nelanica, naravno obavezuju drave lanice i nesumnjivo je da bi se na osnovu odredaba Ugovora o EC mogao povesti postupak protiv drave lanice koja ne udovoljava

78

njegovim odredbama. Meutim, to je kompliciran pravni lijek. Utvrujui da ti sporazumi proizvode neposredno pravno dejstvo, Evropski sud je otvorio jednostavan nain za njihovu implementaciju. Istovremeno, odbijajui da u odnosu na ove sporazume primijeni svoj uobiajeni nain tumaenja, Sud je osigurao da drave nelanice Zajednice ne dobiju isuvie velike prednosti.

79