qwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyui opasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfgh jklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvb Periudha e lindjes se koncepteve fillestare te nmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwer matematikes tyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopas dfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzx cvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmq wertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuio pasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghj klzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbn

mqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmqwerty uiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdf ghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxc vbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmrty uiopasdfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdf ghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxc

Kjo periudhe fillon me lindjen e koncepteve te para matamtike dhe vazhdon afersisht deri ne grumbullime ne shekullin VI-V para eres sone.
Afrim Lusha Alkida Osmani Anxhela Hoxha Anxhela Sula Ardit Kurti Arla ELezi Artur Prendi Auiola Neziri Besim Gura Bledar Xhemalce

Etimologjia
Fjala "matematik" vjen nga gjuha e lasht greke ( mthema), q do t thot msim, studim, shkenc, prve ksaj ajo prgjat kohve ka marr nj kuptim m t ngusht dhe m teknik q do t thot "studim matematik"

Krijimi dhe zhvillimi i matematikes ka kaluar nepermjet nje proesi te gjate, gje qe tekstet mesimore nuk mund ta tregojne.Keshtu, psh. Kur flasim mbi raportin e perimetrit te rrethit me diametrin e tij eshte e barabarte me (pi) dhe themi se vlera e ketij simboli eshte i perafert me 3.14. Megjithate per gjetjen e kesaj vlere jane dashur me shume se 30 shekuj. Per zbulimin e vleres jane marre njerez te shquar dhe gjeniale, si ishte piktori Leonardo da Vini, i cili ne kohen e lire merrej me kete pune. Megjithate, kenaqesine e zbulimit te kesaj vlere e provoi nje matematikan ne vitin 1882. Sot matematika eshte nje nga shkencat kryesore, qe nuk gjen zbatim vetem ne libra dhe formula, por nje perdorim te gjere ka kryesisht ne jeten e perditshme. Ajo eshte nje shkence qe evoluon ngadale do sekonde nga zbulimet qe behen nga matematikanet e sotem. Ndonese matematika e sotme perfshihet ne periudhen e matematikes moderne, pra eshte mjaft e evoluar, ajo kurrsesi nuk rri ne vend. Matematikanet kurrsesi nuk mjaftohen me zbulimet e vjetra nga matematikanet e meparshem. Praktika nxjerr do dite detyra te reja per shkencetaret ne te gjithe boten. Persa i perket historise se matematikes, ajo ndahet ne 4 peiudha te medha historike: ajo e lindjes se matematikes, e matematikes elementare, periudha e matematikes se larte klasike dhe periudha e matematikes moderne. Zhvillimi i hershem i matematikes ne Egjipt Pese mije vjet me pare, ne luginen pjellore te lumit Nil, u formua shteti i Egjipti. Egjiptianet e lashte ishin ndertues te mrekullueshem. Ju sigurisht keni degjuar per piramidat egjiptiane, qe ishin varret e mbreterve te Egjiptit, faraoneve. Piramidat jane ndertuar prej gureve te medhenj, te gdhendur, ne forme kubi, qe peshonin me dhjetra tone. Piramida me e madhe eshte ajo e Keopsit 137 m e larte. Ajo eshte ndertuar ne nje siperfaqe prej 40000 m ( 4 ha). Per ti ardhur perqark asaj njeriu duhet te beje 1 km rruge. Ndertimi i kesaj

piramide zgjati 30 vjet. 100000 njerez punonin dhe nderroheshin do 3 muaj. Ne Egjipt ka edhe piramida te tjera te ketij lloji. Thjesht hedhja ne leter e planimetrise se nje piramide te tille, seshte gje e lehte, e jo me ndertimi i tij. Per krijimin e nje pune te tille duhen njohuri te medha, qe mesa duket egjiptianet i zoteronin. Perve ketyre ndertimeve te mrekullueshme, egjiptianet kane lene nga kohet e lashta edhe doreshkrime matematike, te realizuara ne papiruse. I tille eshte papirusi i Ahmesit, 5.5 m i gjate dhe 32 cm i gjere, i gjetur ne nje nga piramidat egjiptiane. Ai permban 84 problema, ne te cilat behet fjale per sasi buke, drithi, pijesh te ndryshme, per ushqimin e gjese se gjalle etj. Problemat e tyre lidheshin me jeten e perditshme qe ata benin. Per ta ishte mjaft e veshtire perdorimi i matematikes ne jeten e tyre ekonomike, pasi nuk dinin asnje rregull aritmetike, asnje tabele shumezimi etj., megjithate arrinin te perdornin jo vetem numrat e plote, por edhe ato thyesore. Zakonisht perdornin thyesa, ku emeruesi ishte i barabarte me njesine, si , etj. Ne nje nga papiruset matematikore, jepej nje problem i tille: Tu ndahen 7 buke ne menyre te barabarte 8 njerezve. Ne, ne ditet tona, do te thonim se do personi i takon 7/8 e bukes. A e dini si e zgjidhnin egjiptianet e lashte kete problem? Ata nuk e njihnin thyesen 7/8. Pergjigjen e detryres ata e paraqitnin keshtu: +1/4 + 1/8 qe ne fakt jep 7/8. Praktikisht, ata ndanin 4 buke pergjysme, 2 buke ne katershe dhe pastaj nje ne teteshe dhe pastaj secili prej tete njerezve merrte nje gjysme, nje katershe dhe nje teteshe buke.

Perve problemeve aritmetike, ne ato papiruse kishte edhe problema qe i perkisnin algjebres. Ja nje i tille: Ne do prej 7 shtepive ka 7 mace, cdo mace ha 7 minj, cdo mi ha 7 kallinj elbi, cdo kalli elbi po te mbillej do te jepte 7 masa drithi. Sa drithe do te kursehej? Ne fakt, kerkohet shuma 7+ 7+7+7*7*7*7+7*7*7*7*7. Fjala gjeometri do te thote matje tokash dhe e ka prejardhjen nga egjiptianet e lashte. Ata perdornin si njesi matese te gjatesise parakrahun. Ate e ndanin ne 7 pellembe dhe pellemben ne 4 gishterinj. Ata kishin gjetur rregulla per matjen e siperfaqes se tokes. Nese toka kishte formen e nje drejtekendeshi, ata e

gjenin siperfaqen duke shumezuar gjatesine me gjeresine. Nese toka nuk kishte formen e nje drejtekendeshi, por te nje shumekendeshi, atehere e ndanin ate ne trekendesha me ane te diagonaleve qe i hiqnin nga i njejti kulm. Keshtu per llogaritjen e kesaj siperfaqeje nevojitej siperfaqja e trekendeshave. Ja pse egjiptianet i kushtonin aq shume rendesi siperfaqes se trekendeshit. Ne fillim ata gjenin siperfaqen e trekendeshit kenddrejte. Ata arsyetonin keshtu: nese ne nje trekendesh hiqet diagonalja, perftohen dy trekendesha kenddrejte te barabarte, siperfaqja e donjerit prej tyre eshte dy here me e vogel se siperfaqja e drejtekendeshit. Siperfaqen e drejtekendeshit ata e dinin. Prandaj siperfaqja e trekendeshit kenddrejte eshte e barabarte me gjysmen e prodhimit te kateteve. Per te llogaritur siperfaqen e nje trekendeshi cfaredo e ndanin ate ne dy trekendesha kenddrejte, duke hequr lartesine. Pasi llogaritnin siperfaqen e trekendeshave kenddrejte, gjenin shumen ose diferencen e siperfaqeve te tyre. Egjiptianet arriten ne perfundimin qe dime se sip. E trekendeshit eshte e barabarte me gjysmen e preodhimit te bazes me lartesine. Egjiptianet zbuluan trekendeshin kenddrejte me brinje 3, 4 dhe 5 njesi, ku 3 dhe 4njesi jane katetet dhe 5 njesi eshte hipotenuza. Rezultati me i madh i matematikes egjptiane, persa i perket matjeve, eshte llogaritja e vellimit te trungut te piramides me baze katrore. Me cfare arsyetimesh kane arritur ta fitojne kete rezultat nuk dihet.

SI SHT NUMRUAR DIKUR ? Sot vetm mund t supozojm se si njerzit n kohra t lashta kan numruar dhe si i kan quajtur numrat para se t msonin t shkruanin. N kohrat parahistorike njeriu me siguri sht mbshtetur n vrojtimet e veta, ndrsa disa fise papune edhe sot e ksaj dite numrojn me gishta t duarve dhe t kmbve. Kt mnyr t t numruarit e kan bartur edhe n emrtimin e numrave, kshtu numri 5 quhet n fakt dor, ndrsa numri 20 quhet dy duar dhe dy kmb. Numrimi fillon nga gishti tregues i dors s djatht, ndrsa pr numrimi t numrave m t mdhenj se 20, papuasi do t prdor duart dhe kmbt t nj antari tjetr t fisit. Populli i vjetr i majave kan prdorur sistemin unik matematikor t numrave, sipas t cilit njsit shnoheshin me pika, ndrsa vijat prdoreshin pr pes njsi. Numrat i kan shkruar n mnyr horizontale, por edhe n at vertikale. Ata e kan njohur dhe kan prdorur edhe zeron, ndrsa vlera e pozicionale e numrave kan qen shum e ngjashme me at dekadore. Sistemi i numrave i majave Tek egjiptiant e vjetr, gjrat qndrojn pak m ndryshe. Q n kohrat shum t hershme ata kan pasur shenjat pr numra, dhe pr kt qllim ata kan prdorur alfabetin e tyre t ilustruar hieroglifet. Ende nuk dihet sigurt se ka kan prfaqsuar disa nga ilustrimet, por supozom se ilustrimi i konopit pr matje ka pasurdomethnien e numrit 100, ilustrimi i lules s lotusit 1000, ilustrimi i gishtit t kthyer lart 10 000, ilustrimi i krokodilit 100 000, ilustrimi i njeriut me duart lart 1 milion dhe ilustrimi pr gjithsin 10 milion. Babilonasit e vjetr kan njohur sistemin pozicional t shkrimit t numrave, t cilin e prdorim edhe sot. Dallimi ktu sht se sistemi yn sht decimal (q do t thot se baza e atij sistemi sht numri dhjet), derisa sistemi i tyre ka qen seksadecimal, me baz numrin gjashtdhjet. Gjurmt e ktij sistemi mund ti gjejm edhe sot, dhe

kt n matjen e kohs (nj or ka 60 minuta) dhe t kndeve (1 shkall e kndit ka 60 minuta). Babilonasit kan pasur vetm dy shenja pr shkrimin e numrave: pykn vertikale pr numrin nj dhe pykn horizontale pr numrin 10, dhe numrat e tjer i kan shkruar me kombinime t ktyre dy shenjave. Faza tjetr n zhvillimin e numrave sht shkrimi i tyre prmes shkronjave t alfabetit tek grekt e vjetr. Nnt numrat e par jan paraqitur me nnt shkronjat e para t alfabetit, ku mbi seciln shkronj kan shkruar nj viz. Nnt shkronjat e tjera kan prfaqsuar 10, 20 ... 90, ndrsa nnt shkronjat e mtutjeshme kan prfaqsuar numrat 100, 200...900. Sikurse grekt, edhe sllavt e vjetr kan shnuar numrat me shkronja t alfabeteve t tyre m t vjetra. Sistemi grek i numrave Romakt kan zhvilluar sistemin e numrave, i cili ka pasur ndikim t madh n kulturat evropiane dhe ato botrore, kshtu q sot e ksaj dite ende prdoret n raste t caktuara. Ky sistem sht shum i ngjashm me at egjiptian, sepse n t po ashtu nj shenj paraqet tr vlern pavarsisht se ku gjendet brenda numrit, por rregullat pr lidhjen e ktyre shenjave n prgjithsi jan shum m t ndrlikuara. Shenjat kryesore n sistemin romak t numrave jan I, V, X, L, C, D, M, ku secila paraqet nj vler. Indiant dhe arabt kan prmirsuar shnjimin e numrave. Tek Indiant pr her t par paraqitet emrtimi pr zeron (bindu pika). Arabt kan marr nga indiant shifrat (arabisht al sifra), ka prmirsuar shkrimin e shenjave prej 0 deri n 9 dhe ua kan bartur evropianve (numrat arab), duke shnuar 0 me nj shenj t posame, gj q ka mundsuar q do numr t shkruhet me shifra, duke prdorur sistemin decimal apozicional, t cilin edhe tani e prdorim.

Matematika Babilonase I referohet vdo matematike t popullit t Mesopotamise (Iraku modern) nga Sumerianet e deri npr periudhn Helenistike pothuajse deri n agimin e krishterimit.Ajo sht emruar matematikn babilonase pr shkak t rolit qendror t Babilonis si nj Vendi i studimit. M von nn Perandorin Arabe, Mesopotamia, sidomos Bagdadi, u b prsri nj qendr e rndsishme e studimit pr matematikn islame. N kontrast me Shprndarja e Madhe e burimeve n matematik egjiptian, njohurit tona te matematiks babilonase rrjedh nga m shum se 400 pllakat prej argjile zhvarrosura q nga viti 1850. Shkruar n shkrimin n form pyke(kuneifrom), tabletat ishin gdhendur ndrsa balta ishte e njom, e vshtir dhe e pjekur n nj furr ose nga nxehtsia e dielli. Disa nga kto duken t jen detyrat e shtpis te vleresuara. Dshmi t hershme t matematiks se shkruar daton n Sumeret e lasht, t cilt ndrtuan qytetrimin e hershem n Mesopotami. Ata kan zhvilluar nj sistem kompleks t metrologjis nga 3000 BC. Nga viti 2500 e tutje pes, tabela e shumzimit Sumerianu shkua mbi pllakat prej argjile me ane te te cilave u trajtuan ushtrime gjeometrike dhe problemet e ndarjes. Gjurmt m t hershme t numrave babilonas gjithashtu datojn n kt periudh. Shumica e gjetur tabletave prej balte daton 1800-1600 pes, dhe tema t mbuluar t cilat prfshijn fraksionet, Algjebra, ekuacionet kuadrate dhe kubike, dhe llogaritja e ifteve t rregullta reciproke perfshiheshin aty . Pllakat gjithashtu prfshijn tabela e shumzimit dhe metodat pr zgjidhjen e ekuacioneve lineare e kuadratike. Tablet Babilonas YBC 7289 jep nj prafrim t 2 t sakt n pes numra pas presjes dhjetore. Matematika Babilonas eshte shkruar duke prdorur nj sistem t gjashtdhjet (baz-60) numror. Nga kjo rrjedh prdorimi modern I 60 sekonda n nj minut, 60 minuta n nj or, dhe 360 (60 x 6) grad n nj rreth, si dhe prdorimin e sekonda dhe minuta harku pr t treguar fraksionet e nj shkall. Prparimet Babilonas n matematik u lehtsuan nga fakti se ka 60 divisors shum. Gjithashtu, ndryshe nga egjiptiant, grekt dhe romakt, Babilonasit kishin nj sistem t vrtet vend-vler, ku shifrat e shkruara n kolonn e majt t prfaqsuar vlerat m t mdha, sa n sistemin e numrave me presje. Ata mungonin, megjithat,

nj ekuivalent t presjes dhjetore, dhe kshtu vlern vendi i nj simbol shpesh duhej t nxirret nga konteksti. Nga ana tjetr, ky "defekt" sht ekuivalent me prdorimin modern-ditore t aritmetiks se numrave me presje pr m tepr, prdorimi i bazs 60 do t thot q do reciproke e nj numri t plot q sht shumfish i 60 e ka te domosdoshme nj zgjerim t fundme n baz 60. (N aritmetik te numrave me presje vetem pjesetimi me 2 & 5 esht numer I fundem)Prandaj, nuk sht nj argument i fort I stilit babilonas sht dukshm m i sofistikuar se ajo e shfrytzimit aktual. Interpretimi i Plimpton 322 ishte burim polemikash pr shum vite pas rndsis s saj u realizua konteksti I trekndshave te pitagores . N kontekstin historik, q prfshijn problemet e trashgimis se ndarje se barabarte te fushave trekndore dhe trapezoidale (me ant numr t plot gjatsi) shpejt konvertohet n nevojn pr t llogaritur rrnjn katrore e 2, ose pr t zgjidhur ekuacionin "Pythagorean" n numrat e plote : n vend se duke marr parasysh nj katrore si shuma e dy te tillave , ne mund t konsiderojm barazimin e njrrenje si diferenc e dy te tillave. Pas ndarjes, (CA) (c + a) = bb bhet produkti i dy numrave racional dhnies 1: (c / BA / b), (c / b + a / b) = 1. Kjo zgjidhet leht duke u konsultuar edhe nj tryez prej ifte reciproke. Zgjidhje e ekuacionit origjinal jan parametrat pra nga zgjedhja e nj X numr racional, nga t cilat Pythagorean trefisht-drejt-trekndshat leht mund t jen t ndrtuara nga integer-shkall nj trekndsh t drejt me ant e 2x gjatsi, xx-1,xx +1 (duhet nj dshir bashkkohore matematikan pr ta br kt). T gjitha treshe Pythagorean lindin n kt mnyr, dhe shembujt e parashikuara n Plimpton 322 t prfshij disa numra mjaft e madhe, sipas standardeve moderne, t tilla si (4601, 4800, 6649) n simbol dhjetore.