Univerzitet u Tuzli Ekonomski fakultet Akademska 2009/10.g.

Seminarski rad iz predmeta Makroekonomija Tema: Pojam i obraun GDP-a

Predmetni profesor: Dr.sc. Kadrija Hodi, red.prof.

Student: Senka Mai I-2001/08

Tuzla, novembar 2009.

Sadraj
Uvod............................................................................................................................................3 1 Pojam i vanost GDP.............................................................................................................4 2 Metode obrauna GDP..........................................................................................................4 2.1. GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka).....................4 2.1.1. Ukljuivanje svih finalnih dobara i usluga................................................4 2.1.2. Iskljuivanje meufaznih prodaja i intermedijarnih dobara (problem dvostrukog obraunavanja).....................................................................5 2.1.3.GDP kao suma dodatih vrijednosti.............................................................6 2.2. GDP kao suma faktorskih dohodaka zaraenih u ekonomskim aktivnostima (dohodovna strana).............................................................................7 3 Problemi obrauna GDP- siva ekonomija...........................................................................8 4 Uticaj inflacije na GDP i vrste GDP.....................................................................................8 4.1. Nominalni i realni GDP i GDP deflator...................................................................8 4.2. Potencijalni i stvarni GDP......................................................................................10 4.3. Ukupno ostvareni GDP i GDP per capita...............................................................10 5 GDP kao pokazatelj ekonomskog rasta.............................................................................11 6 Slabosti GDP-a.....................................................................................................................12 7 Uvrtavanje okolia u sistem nacionalnih rauna.............................................................14 8 Podaci o GDP-u za Bosnu i Hercegovinu...........................................................................15 Zakljuak.................................................................................................................................17 Literatura.................................................................................................................................18

Uvod
Ameriki senator, R. Kenedy je 1968. godine za GDP rekao sljedee: GDP ne uzima u obzir zdravlje nae djece, kvalitet njihovog obrazovanja, ili radost njihove igre... One ne ukljuuje ljepotu nae poezije, ne mjeri nau hrabrost, ni nau mudrost, niti nau odanost svojoj zemlji... On mjeri sve, kratko reeno, osim onoga zbog ega vrijedi ivjeti...1 Ono to je vano za GDP jeste to da on ne mjeri zdravlje nae djece, ali zemlje sa visokim GDP-om mogu svojoj djeci da prue bolju zdravstvenu zatitu. GDP ne mjeri kvalitet njihovog obrazovanja, ali zemlje sa visokim GDP-om mogu svojoj djeci priiti bolji obrazovni sistem. GDP ne mjeri ljepotu nae poezije, ali zemlje sa visokim GDP-om mogu vie svojih stanovnika da naue da itaju i da uivaju u poeziji... Ukratko, GDP ne mjeri direktno sve ono zbog ega vrijedi ivjeti, ali mjeri nau sposobnost da steknemo ono to je neophodno za dostojan ivot. U ovom seminarskom radu emo govoriti o vanosti GDP-a, o njegovim prednostima i nedostacima. Govorit emo o metodama obrauna GDP-a, objasniti pojmove nominalnog i realnog, potencijalnog i stvarnog, te ukupnog i GDPper capita. Utvrdit emo i ta utie na GDP, te zbog ega ponekad moemo imati iskrivljenu sliku o visini GDP-a. Sve to je navedeno potkrijepljeno je primjerima, koji su vrlo bitni za shvatanje ove tematike, jer GDP upravo koristi brojke i matematike operacije za iskazivanje makroekonomskih aktivnosti. Kao to je Lord Kalvin rekao: kada moe mjeriti ono o emu govori i to izraziti u brojkama, tada znade neto o tome; ako to ne moe mjeriti, ako to ne moe izraziti brojkama, tvoje je znanje slabo i nezadovoljavajue; to moe biti poetak znanja, no teko da si time, u svojim mislima, napredovao ka stadiju zanosti.2

1 2

http://www.theoildrum.com/node/4110 http://zapatopi.net/kelvin/quotes/

1 Pojam i vanost GDP

Kao i ostale empirijeske nauke, ekonomija se usredotouje na ono to se stvarno moe mjeritistvari kao to su cijene penice, cijene dionica i kamatne stope, broj nezaposlenih ljudi, nacionalni proizvod ili nivo cijena.3 Mjerenje GDP-a je neohodno za makroekonomsku teoriju i politiku. Dok ekonomska teorija nije poznavala pojam GDP-a bilo je teko ocijeniti stanje privrede, nije se mogao mjeriti ekonomski rast, odnos izmeu ekonomskih aktivnosti i zaposlenosti, mjerenjem inflacije i poduzimanje antiinflatornih mjera. Bez mjerenja makroekonomskih agregata kao GDP makroekonomija bi plutala u moru neorganizovanh podataka. Podaci o GDP olakavaju tvorcima ekonomske politike esmjeravanje privrede ka nacionalnim ciljevima.4 Bruto domai proizvod (GDP- Gross domestic product) je osnovni makroekonomski pokazatelj i najsveobuhvatnija mjera finalnog outputa ekonomije (ukupna proizvodnja dobara i usluga) u jednoj dravi, za odreeni vremenski period (godinu, ili za kvartal). Finalni output predstavlja ukupna proizvodnja dobara i usluga koja se iskazuju i mjeri za odreenu geografsku oblast najee za dravu, ali moe biti definiran i za odreeni grad, region ili grupu zemalja poput Evropske unije. Obino se iskazuje u US dolarima radi poreenja, ali se praktikuje i izraavanje GDP u domaim valutama.

2 Metode obrauna GDP

Poznata su tri naina obrauna GDP: 1. GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka), 2. GDP kao suma dodatih vrijednosti, 3. GDP kao suma faktorskih dohodaka (metod dohodaka). Upotrebom bilo kojeg od ova tri naina obrauna, dobit e se isti iznos GDP.

2.1. GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka)
U okviru ove metode razlikujemo tri vrste obrauna ija meusobna razlika se ogleda u tome koje veliine ukljuuju u GDP. Te metode u sljedee: 1. Ukljuivanje svih finalnih dobara i usluga 2. Iskljuivanje meufaznih prodaja i intermedijarnih dobara (problem dvostrukog obraunavanja) 3. GDP kao suma dodatih vrijednosti 2.1.1. Ukljuivanje svih finalnih dobara i usluga Kao suma finalnih proizvoda i usluga, GDP se iskazuje ukljuivanjem svih finalnih dobara i usluga koje potroai kupuju i troe. Ekonomski subjekti (domainstva, preduzea i drava) troe svoje dohotke na kupovinu ovih dobara, pa se GDP dobija sabiranjem komponenti svih potronji u obraunskom periodu od jedne godine. Kao finalni izdaci javljaju se: potronja,
3 4

P.Samuelson, W. Nordhaus, Ekonomija, MATE, 2000, Zagreb, str.416 P. Samuelson , Economics, 1967. Beograd, str. 26.

investicije, dravni izdaci i neto izvoz (izvoz-uvoz), pa se obraun GDP vri po slijedeem obrascu: GDP = C + I + G + NX C = lina potronja pojedinaca i domainstava (consumtion), I = potronja preduzea, tj. domae investicije (investment), G = potronja drave, tj. dravni rashodi (government spending), NX = neto izvoz, tj. razlika izmeu izvoza i uvoza (net export). Iako predstavlja vrijednost svih prodatih proizvoda i usluga u obraunskom periodu GDP ne treba poistovjeivati sa ukupnom vrijednou ostvarenog prometa (prodaja), jer se radi samo o finalnim prodajama kupcima koji su krajnji korisnici. Iskljuuju se meufazne proizvodnje i intermedijarna dobra da bi se izbjegao dvostruki obraun. U narednoj tabeli je prikazan ukupan GDP za ekonomiju SAD-a u 1998. godini.5 Tabela br.1. Prikaz GDP Sjedinjenih Amerikih Drava za 1998. godinu Ukupno (u bilionima USD) Per capita _Ukupno_ % GDP, Y $8511 $31 322 100% Lina potronja, C 5808 21 511 68 Potronja preduzea, I 1367 5 063 16 Potronja drave, G 1487 5 507 18 Neto izvoz, NX -151 -559 -2_______ Izvor- US Department of Commerce 2.1.2. Iskljuivanje meufaznih dvostrukog obraunavanja) prodaja i intermedijarnih dobara (problem

GDP smo odredili kao ukupnu vrijednost finalnih dobara i usluga, pri emu je finalni proizvod onaj koji je proizveden i prodan za potronju ili investiranje krajnjem korisniku. Dakle, isti proizvod ne moe dva ili vie puta biti ukljuen u obraun GDP, to znai da je je nuno iskljuivanje meufazne prodaje i tzv. intermedijarnih dobara. Meufazne prodaje su one koji kupuju kupci koji nisu krajnji korisnici nego su to dalji preprodavci dileri. Npr. ako automobil kupuje diler koji e ga (pre)prodati, tada bi isti automobil dva puta obraunali u sumi prodaja koje formiraju GDP: otuda se iz obrauna GDP mora iskljuiti prodaja koju po drugi put obavlja diler.Budui da u obraun GDP ulaze i usluge, na slian nain se iz njegovog obrauna iskljuuju one usluge koje koje bi podrazumjevali dvostruki obraun. Npr. u sluaju usluga prodaja nekretnina u obraun GDP ne ulazi vrijednost nekretnine koja se vie puta preprodaje (tada bi vrijednost iste nekretnina ula u GDP onoliko puta koliko bi bila preprodavana a to bi znatno uvealo sumu GDP-a). Stoga, u GDP ulazi vrijednost nekretnine prilikom prve prodaje i samo sve slijedee zarade posrednika u preprodaje te nekretnine. Intermedijarna dobra su dobra koja se upotrebljavaju u izradi nekog dobra u cijelom lancu njegove proizvodnje, a ijim sabiranjem bi se vjetaki poveao GDP. Radi se o svim
5

Mankiw, Principles of economics 2nd, 2000.g str.500.

nabavkama (sirovine, meufazni proizvodi, reprodukcioni materijal) koje firma upotrebljava da bi proizvela svoj finalni proizvod. Npr. u izradi namjetaja kao finalnog proizvoda koristi se drvo, ali, ako bismo sabirali vrijednost drveta u obliku rezane grae, lesonit-ploa pa sve do gotovog namjetaja, mi bismo jednu te istu vrijednost (vrijednost drveta) sabirali nekoliko puta. 2.1.3. GDP kao suma dodatih vrijednosti Da bismo izbjegli zbrajanje meufaznih proizvoda (sirovina) u toku izrade finalnih proizvoda koristimo tehniku pribrajanja dodate vrijednosti, koja predstavlja razliku izmeu vrijednosti prodaje (ukupan prihod) i trokova materijala (sirovina, poluproizvoda) upotrebljenog za taj proizvod (u najkraem ukljuujemo namjetaj, ali ne i rezanu grau, lesonit-plou, itd.). Preciznije, da bi se izbjeglo dvostruko mjerenje uzima se u obzir samo vrijednost finalnih dobara i usluga (proizvode koja kupuje krajnji korisnik) a izostavljaju transakcije intermedijarnim proizvodima (inputi koji se koriste za dalju proizvodnju), koji se dalje prerauju ili preprodaju. Dakle, kada krajnji kupac kupi finalni proizvod, u cijenu e biti ukljuena ukupna dodata vrijednost koja se stvara u svim fazama proizvodnog procesa, pa dodata vrijednost nee biti dvostruko obraunata. Predstavljena su dva primjera obrauna GDP kao sume dodatih vrijednosti.6
Box 1: Primjer dodate vrijednosti u proizvodnji peciva 1. Zemljoradnika zadruga svoj godinji urod penice proda mlinu u vrijednosti od 1.000 eura, kao iznos svog ostvarenog dohotka. 2. Kupljenu penicu (za 1.000 eura) mlin nakon mljevenja proda kao brano pekaru za 1.300 eura i ostvari dohodak od 300 eura. 3. Od kupljenog brana (1.300 eura) pekara proizvede i proda peciva za 1.900 eura (ostvareni dohodak pekara je 600 eura). Box 1: Primjer dodate vrijednosti u proizvodnji namjetaja Pretpostavimo da se jedna stolica proizvodi i prodaje krajnjem kupcu po cijeni od 100 eura. U formiranju dodate vrijednosti uestvuju pilana, elektrodistribucija, fabrika namjetaja i trgovina. Fabrika namjetaja otkupljuje od pilane rezanu dasku za 10 eura i za proizvodnju stolice troi struje 20 eura. Stolica se prodaje trgovcu po cijeni od 80 eura, te fabrika ostvaruje dodatu vrijednost od 50 eura, od kojih pokriva trokove rada u iznosu od 35 eura i porez od 5 eura, a preostalih 10 eura je profit fabrike. Trgovac prodaje stolicu za 100 eura, tako da novodata vrijednost iznosi 20 eura. Zbrajajui, finalna cijena se moe rastaviti na dodatu vrijednost stvorenoj u svakoj od faza proizvodnje i isporuke finalnog dobra: Dodata vrijednost stolice Pilana 10 eura Elektrodistribucija 20 eura Fabrika namjetaja 50 eura Trgovac 20 eura Ukupno 100 eura Dodana vrijednost (ostvareni dohoci): - zadruga: 1.000 - mlin: 300 - pekara: 600 1.900 Ukupna dodana vrijednost je 1.900 , to odgovara trinoj vrijednosti finalnog proizvoda peciva.

Primjeri preuzeti iz K. Hodi Makroekonomija-u pripremi, Tuzla 2009., str.22. i 23.

2.2. GDP kao suma faktorskih dohodaka zaraenih u ekonomskim aktivnostima (dohodovna strana)
Ovaj metod polazi od toga da se za proizvodnju GDP-a koriste faktori proizvodnje koji se upotrebljavaju unutar jedne zemlje, pri emu se za upotrebu svakog od faktora dobija odgovarajui dohodak. Bez dodate vrijednosti ne bi bilo mogue isplatiti dohotke od faktora proizvodnje (rada, kapitala, zemlje).Po ovom metodu, GDP se predstavlja kao ukupna suma prihoda/dohodaka svih faktora proizvodnje (nadnica kao prihoda od plaenog rada, renti kao prihoda od zemlje i profita i kamata kao prihoda od kapitala). U ovaj zbir ulazi i dio prihoda koji drava prikuplja u obliku poreza na prodaju (indirektni porezi). Po ovom metodu GDP se rauna po sljedeoj formuli: GDP = W + i + R + Pf + Dp + T W- nadnice ili plate (wage) i- kamate (interest) R- rente (rent) Pf- profit (profit) Dp- amortizacija (depreciation) T- indirektni porezi (taxes) Javne usluge su, takoe, dio GDP, iako se u stvari ne prodaju. Njihova cijena jednostavno se mjeri trokovima proizvodnje. Npr. usluge javnog obrazovanja ulaze u GDP kao suma profesorskih plata uveana za operativne trokove kao to su elektrina energija i grijanje, plus trokovi iznajmljivanja prostorija i opreme. Narodna odbrana ulazi u obraun GDP u formi ukupnih rashoda oruanih snaga.7 Po oba metoda uvijek se dobiva isti iznos GDP-a (eventualno neslaganje statistika greka iznosi do 1 %). Jednakost pristupa moe se prikazati na pojednostavljenom sluaju pekare iji su jedini trokovi nadnice (uzimamo hljeb kao reprezenta svih proizvoda i usluga u drutvu). Ako pekara naplauje veknu po 1 KM onda e za 1000 vekni pekara naplatiti 1000 KM, to predstavlja zaradu pekare (u nadnicama i profitima). Dakle, GDP je jednak po oba pristupa raunanja: bilo mjeren kao tok finalnog proizvoda (1000 KM od prodaje vekni) ili kao tok zarada (1000 KM nadnica i profita).

3 Problemi obrauna GDP- siva ekonomija

7

M.C. Burda & Wyplosz, Macroeconomics, str.22

Obraun GDP se vri na osnovu podataka koji se prikupljaju posredstvom poreskih slubi i javne statistike. Meutim, dio ostvarenih transakcija ostane neregistriran, skriven od statistike i oporezivanja. Razliiti su oblici ispoljavanja sive ekonomije: od umanjivanja ili izbjegavanja prijavljivanja i plaanja poreza na prihode poreskih obveznika (firmi i pojedinaca), rada i prodaja na crno (uline tezge, ne prijavljeni radnici, sitne zanatske usluge), aktivnosti uradi sam (poslovi domaica, kune popravke, rad na njivi) do nedozvoljenih radnji kao to su prodaja droge ili druge kriminalne aktivnosti. Budui da je gotovo nemogue precizno utvrditi obim sive ekonomije, u stanju smo samo da procjenjujemo njeno znaenje i veliinu, pri emu se koriste razni kriteriji procjene, poput mjerenja potronje elektrine energije u domainstvima, broja automobila i sl.

4 Uticaj inflacije na GDP i vrste GDP

4.1. Nominalni i realni GDP i GDP deflator
Ukoliko vrijednost finalnih proizvoda i usluga koji ulaze u obraun GDP izrazili u tekuim, trinim cijenama dobivamo nominalni GDP. U tom sluaju bismo sve koliine finalnih proizvode i sve pruene usluge u toku godine dana pomnoili sa odgovarajuim cijenama koje su vaee u momentu prodaje i dobili GDP u tekuim cijenama, odnosno nominalni GDP. U primjeru koji slijedi, nominalni GDP bi po datom obraunu iznosio 23,2 milijardi KM. Pojednostavljena raunica za obraun nominalnog GDP bi se predstavila kao suma godinjeg toka finalnih dobara i usluga, i to:8
Dobro/usluga Jabuke Kruke Cipele Automobili ........... Dobro Xn Transportne usluge Usluge brijaa Usluge ljekara ............. Usluga Yn Nominalni GDP Koliina 80.000 t 60.000 t 350.000 pari 40.000 kom ...................... ...................... Tekue cijene 2 KM/kg 3 KM/kg 40 KM/par 40.000 KM/kom ............................. ............................. Ukupna trina vrijednost finalnih dobara i usluga 160.000.000 KM 180.000.000 KM 14.000.000 KM 1.600.000.000 KM ...................................... 8.580.000.000 KM 950.000.000 KM 2.500.000 KM 1.350.000.000 KM ............................ 2.395.000.000 KM 23.200.000.000 KM

........................

............................

Dakle, vrijednost GDP se izraunava tako to se proizvedena koliina finalnih roba i usluga (a, b, c.....z) pomnoi njihovim cijenama (pa, pb, pc..... pz) pa se dobijene vrijednosti saberu: GDP = (apa, b pb, cpc..... zpz). Kako se cijene tokom vremena mijenjaju (pod uticajem inflacija cijene se kreu navie) ovako izmjeren GDP daje nerealnu sliku o veliini GDP. Pri obraunu GDP-a, otuda, koristimo realne (stalne, konstantne), a ne nominalne (tekue, trine) cijene proizvoda i usluga kako bismo iskljuili uticaj (tekuih) cijena na visinu GDP-a (nominalni GDP raste bre od realnog GDP-a zbog inflacije cijena). Tada bi realni rast GDP
8

K. Hodi, makroekonomija- u pripremi, Tuzla, 2009. str. 26.

odgovarao fizikom rastu obima proizvodnje, dakle rastu koliine prodatih jabuka u gornjem primjeru. Za razliku od nominalnog GDP koji koristi tekue prodajne cijene, realni GDP se obraunava pomou cijena iz zadate bazne godine (mjeseca), to znai da koristi konstatne cijene. Poto na realni GDP ne utiu promjene cijena, promjene realnog GDP odraavju samo promjene proizvedenih koliina. Zbo toga i kaemo da je realni GDP mjera proizvodnje dobara i usluga u jednoj zemlji. Realni GDP dobijamo tako to nominalni GDP podijelimo indeksom cijena (koji nazivamo deflator GDP) u postupku koji oznaavano kao deflacioniranje.
Deflator GDP = index cijena kojim se vri korekcija novane vrijednosti svih roba i usluga koje ulaze u sastav GDP usljed promjena cijena. Primjena deflatora omoguava da se izoluju promjene u realnom outputu roba i usluga u ekonomiji. Realni GDP = Nominalni GDP : Deflator GDP

Nominalni GDP
Deflator GDP =------------------------ x 100

Realni GDP Poto nominalni GDP i realni GDP moraju biti isti u baznoj godini, GDP deflator za baznu godinu uvijek iznosi 100. Za naredne godine GDP deflator izraava promjenu nominalnog GDP-a (promjenu nastalu usljed promjene tekuih cijena) u odnosu na baznu godinu. Ovaj indeks cijena je ponderisana prosjena cijena, koji se odreuje kao ponderisani prosjek cijena svih roba u GDP, s ponderom svakog dobra koji je jednak njegovoj postotnoj vanosti u ukupnom GDP. Prostije reeno: za neku veliinu GDP ustanovi se indeks 100 (bazna godina). Potom se za svaku veliinu nominalnog GDP odrede indeksi maloprodajnih cijena (npr. 110, ukoliko je u nekoj narednoj godini porast cijena u odnosu na baznu godinu iznosio 10 %, ili 95, ukoliko su prosjene cijene bile za 5 % manje u odnosu na baznu godinu). Nominalni GDP se podijeli sa indeksom cijena i pomnoi sa 100 da bi se dobio realni GDP.

4.2. Potencijalni i stvarni GDP

Potencijalni GDP (potencijalni proizvod) predstavlja maksimalni nivo proizvodnje koju nacionalna ekonomija moe proizvesti. Drukije kazano: ukupne mogunosti proizvodnje jedne zemlje (stanje pune zaposlenosti, odnosno punog koritenja faktora proizvodnje) izraavaju potencijalni GDP. Potencijalni GDP je dugoroni trend realnog GDP i predstavlja dugorone proizvodne mogunosti koju nacionalna ekonomija moe ostrvariti uz odravanje stabilnih cijena. Potencijalni proizvod odreen je: 1. raspoloivou faktora proizvodnje (radnoj snazi, kapitalu, prirodnim resursima itd.), 2. efikasnou kojom se ovi faktori kombiniraju (razvoj tehnologije, dostignuti nivo preduzetnitva, obrazovanje i sl.). U svim ekonomijama je situacija obino takva da je stvarni GDP manji od potencijalnog GDP, jer zemlje ne koriste maksimalno sve dotupne potencijale, niti je eliminisana nezaposlenost. Tazlika izmeu stvarnog i potencijalnog GDP se naziva GDP jaz ili GDP gap. Ukoliko su stvarni i potencijalni GDP jednaki, to znai da zemlja iskoritava maksimalno sve svoje resurse i potencijale. Ako je stvarno GDP manji od potencijalnog, to znai da postoji odreeni procenat neiskoritenja faktora, ime se jedan dio potencijalnog GDP-a zauvijek gubi. Meutim, razlog za ovo odstupanje lei kako u sposobnosti upravljanja ekonomijom zemlje (sposobnost makroekonomskog menadmenta), tako i u promjenama faza poslovnih ciklusa. Poslovni (konjukturni) ciklusi ukljuuju fazu ekspanzije (u kojoj stvarni GDP raste), dostizanja vrha (u kojoj stvarni GDP moe ak premaiti potencijalni), te kretanje silaznom linijom kada stvarni GDP poinje opadati. Ukoliko je poslovni ciklus u fazi pada (faza kontrakcije, odn. smanjivanja ekonomske aktivnosti) udaljenost od potencijalnog GDP je sve vea, do faze depresije ili dna poslovnog ciklusa (najnie ekonomske aktivnosti) kada je udaljenost stvarnog od potencijalnog GDP najvea.Cilj makroekonomske politike je GDP jaz bude to manji, odnosno da se stvarni GDP to vie priblii potencijalnom GDP-u.

4.3. Ukupno ostvareni GDP i GDP per capita

Do sada objanjavani GDP kao ukupna vrijednost svih outputa (finalnih proizvoda i usluga, odnosno svih faktorskih dohodaka) u jednoj zemlji tokom jedne godine predstavlja ukupno ostvareni GDP. Ako se ukupno ostvareni GDP stavi u odnos sa ukupnim brojem stanovnika dobije se GDP po stanovniku (GDP per capita/GDP p.c.). Podatke o veliini ukupnog GDP i GDP p.c. objavljuje Svjetska banka svake godine za gotovo sve zemlje svijeta. Ovu veliinu GDP p.c. Svjetska banka izraava na dva naina: 1) u US dolarima, polazei od zvaninog deviznog kursa, 2) u meunarodnim dolarima, tj. prema kupovnoj snazi nacionalne valute (PPP Purchasing Powe Parity). Iako se praktikuje i izraavanje GDP u domaim valutama, obino se radi meusobnog poreenja zemalja GDP iskazuje u US dolarima. Meutim, vrijednosti GDP u US dolarima esto iskrivljuju vrijednost GDP u manje razvijenim zemljama (obino ih potcjenjujui, prikazujui ih manjim nego to zaista jesu).

10

Slika br.1. Sve zemlje svijeta, prema visini GDP per capita:9

Tabela br.2.-Pimjeri nekih zemalja sa najveim i najmanjim GDP p.c (PPP, USD) za 2006.10
Rang 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Zemlja Luksemburg Norveka Island vicarska Irska Danska Katar SAD vedska Holandija GDP p.c. u USD 80 288 64 193 52 764 50 532 48 604 47 984 43 110 42 000 39 694 38 618 Rang 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 Zemlja Ruanda Sijera Leone Mijanma Eritreja Gvineja Bisau Liberija Malavi Etiopija Kongo Burundi GDP p.c. u USD 242 223 219 209 190 161 161 153 119 107

5 GDP kao pokazatelj ekonomskog rasta

Rast GDP jedan je od osnovnih makroekonomskih ciljeva. Porast realnog GDP u odnosu na predhodnu godinu pouzdan je pokazatelj da je drutvo u ovoj godini proizvelo veu
9

10

Slika preuzeta sa stranice http://wikimeda.commons.com Izvor: International Monetary Fond, World Economic Outlook Database, Septembar, 2006.

11

masu dobara, te da je ivotni standard stanovnitva porastao (ako broj stanovnika nije rastao bre od prirasta GDP). Uveanje realnog GDP predstavlja ekonomski rast. Ekonomski rast, odnosno rast realnog GDP mogue je jednostavno mjeriti uporeivanjem prirasta realnog GDP u ovoj u odnosu na prolu godinu.
Promjena realnog GDP Stopa ekonomskog rasta = --------------------------------------- x 100 Realni GDP u predhodnoj godini Tabela br. 3. -Realni rast GDP (u %)11 SAD Eurozona Velika Britanija Japan Kina BiH 2005 3,1 1,5 1,8 1,9 10,4 Realni rast 2006 2,9 2,8 2,8 2,4 11,1 6,2 GDP 2007 2,2 2,6 2,6 1,9 11,4 5,8

6 Slabosti GDP-a
Promjene u GDP odraavaju veliinu ekonomskog rasta, koji je dugorono, najznaajniji faktor uspjeha jedne nacije. Nasuprot tome, kitiari prebacuju da GDP predstavlja pretjerani materijalizam drutva posveenog beskonanoj proizvodnji beskorisnih dobara na jednoj strani, i socijalne nejednakosti, proizvodnje oruja i eko zagaivanja na drugoj strani. To znai da iako vai kao najsveobuhvatnija mjera ekonomske aktivnosti makroekonomije u jednoj zemlji, GDP ne predstavlja savreno mjerilo blagostanja. Dakle, GDP ima i odreene slabosti (nedostatke), zbog toga to: 1. Promjene veliine GDP ne govori o cilju proizvodnje u makroekonomiji : npr., ukoliko se u nekoj zemlji u odreenoj godini povea proizvodnja cigareta ili alkohola, te na taj nain doe do poveanja GDP-a, to se ogleda isto kao da je poveana proizvodnja penice ili mlijeka, iako kvalitet ekonomskog rasta u ta dva sluaja nije isti. 2. U GDP nije uraunata vrijednost dobara i usluga ekonomskih aktivnosti koje nisu registrirane (koji se proizvode/ prodaju van svjetla statistike i obrauna poreza, u ta spadaju: siva ekonomija rad na crno, rad domaice, djelatnosti uradi sam i sl.). Npr. u 2007. godini, GDP per capita u Bosni i Hercegovini je iznosio 2.873 eura, bez uraunate sive ekonomije. Ukoliko bismo na to dodali procijenjenu stopu sive ekonomije, od 40%, GDP per capita bi iznosio cca. 4.022 eura. Tabela br.4. Procjena veliine sive ekonomije u FBiH.12

11 12

Tabela preuzeta iz K. Hodi, Makroekonomija- up ripremi, Tuzla, 2009. Izvor: Federalni zavod za programiranje razvoja, Siva ekonomija u FBiH-analiza, Sarajevo, 2008., str.24.

12

Procjena veliine sive ekonomije u FBiH po djelatnostima, u milionima KM

3. GDP ne govori o kvalitetu ivota - nematerijalnim potrebama, linim slobodama, ivotnoj sredini. Rast GNP se moe ostvariti i uz represivan poliki reim ili pogoravanje kvaliteta ivotne sredine, zbog ega se stanovnitvo nee osjeati bogatijim. 4. GDP ne govori o socijalnim nejednakostima. S obzirom da se radi o statistikom zbiru proizvedenih trinih vrijednosti u zemlji za odreeni period, to znai da veliina GDP per capita moe davati iskrivljene informacije o nivou drutvenog standarda pojedinaca u jednoj zemlji: u zemljama velikih socijalnih razlika (Rusija, Brazil, Gana i sl.), manjina stanovnitva prima enormno velike dohotke, a veina ivi na ivici egzistencije.

7 Uvrtavanje okolia u sistem nacionalnih rauna

13

Zbog gore pomenutih nedostataka GDP-a, ekonomisti savremenog doba ve godimana tragaju za nainom mjerenja ekonomskog blagostanja koji bi ukljuivao GDP,ali i stavke koje GDP ne uzima u obzir, a to su kvalitet ivota, ouvanje okolia, socijalne razlike i sl. Alternative za GDP koje se sve ee pominju u zadnjih nekoliko godina su Green Accounting, Index of Sustainable Economic Welfare, Genuine Progress Indicator, Happy Planet Index, Gross National Happiness i druge metode, koje jo uvijek nisu dovoljno razvijene da bi mogle konkurisati GDP-u, ali svakako pokazuju potencijal da preuzmu ulogu osnovnog makroekonomskog pokazatelja, koji bi mjerio ekonomsko blagostanje jedne zemlje. Najzanimljiviji od ovih metoda je Green Accounting, ili Zeleno raunovodstvo. Pojam zeleno raunovodstvo (green accounting) predstavlja onaj dio savremenog raunovodstva, iji je zadatak osigurati upravljake informacije za razliite hijerarhijske razine menadmenta okolia, a u svrhu procjene ekonomskih uinaka primjene relevantnih propisa, standarda, ugovora, protokola i drugih meunarodnih, europskih, nacionalnih i drugih mjera, iji je zadatak unapreenje i zatita okolia, te tednja i zamjena neobnovljivih i za okoli tetnih resursa. Zeleno raunovodstvo ima zadatak osigurati relevantnu upravljaku osnovicu, u ijem su sreditu informacije o ekonomskim uincima donesenih poslovnih odluka, s polazita njihova utjecaja na visinu nastalih trokova i ostvarenih koristi, povezanih s provoenjem ekoloki znaajnih programa i projekata. Naglasak je na izboru onog instrumentarija, koji e osigurati pripremu i transparentno prezentiranje informacija, prvenstveno o koritenju materijala i energije, o promjenama u strukturi trokova okolia, ali i o drugim s njima povezanim kategorijama poslovnog odluivanja, s posebnim naglaskom na uinke aktivnosti menadmenta u podruju unapreenja i zatite okolia poslovnog sustava. Pod ovim se pojmom podrazumijevaju ona podruja raunovodstva, koja se moraju prilagoditi novim zahtjevima poslovnog sustava, povezanih s njegovom orijentacijom na zatitu i unapreenje okolia , pa se u tom smislu zeleno raunovodstvo moe promatrati na razini poslovnog sustava, s ciljem izvjeivanja o utjecaju poslovnih procesa na okoli, ali i na nacionalnog razini na kojoj se saimaju svi pojedinani utjecaji. Zeleno raunovodstvo na nacionalnoj razini ima zadatak osigurati informacijsku osnovicu upravljanja okoliem okoli osiguraju i nove kategorije vezane uz ire shvaanje trokova, to ukljuuje i nove do tada skrivene kategorije vezane za okoli, koje su definirane specifinostima prakse, na nain da se ukljuuju relevantni utjecaji, mjera zatite, novi odnosi prema dobavljaima, kupcima, lokalnoj zajednici i drugim interesnim skupinama. Posebno znaenje ima raunovodstvo odgovornosti iji je zadatak priprema informacijske osnovice po segmentu, neophodne za ocjenu odgovornosti razliitih hijerarhijskih razina menadmenta, u podruju poboljanja odnosa prema okoliu, unapreenja upravljanja trokovima okolia, investiranja u iste tehnologije, razvoja zelenih procesa i proizvoda te u oblikovanju asortimana ponude, koji e se temeljiti na ekolokim osnovama i osigurati optimalan odnos na relaciji vrijednost za novac. U osnovi, svi pomenuti metodi se baziraju na zatiti i promicanju zatite drutvene sredine, te i ekonomsko blagostanje posmatraju kroz tu prizmu. Ovdje emo pomenuti jo Index of Sustainable Economic Welfare.

Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW) se predstavlja sljedeom formulom: ISEW= lina potronja

14

+ Javni ne-obrambeni izdaci - Privatni obrambeni izdaci + Kapitalne investicije + Usluge iz domaeg rada - Trokovi degradacije okolia - Amortizacija prirodnih dobara.

8 Podaci o GDP-u za Bosnu i Hercegovinu

Zbog nepostojanja potpunih i tanih podataka o broju stanovnika u Bosni i Hercegovini, te zbog toga to je veina statistikih podataka samo procjena, ne moemo imati tane podatke o visini GDP-a i GDP per capita. Drugi problem je odvojeno praenje podataka u Federaciji BiH i Republici Srpskoj, te nepostojanje ukupnh podataka o makroekonomskim desavanjima u cijeloj Bosni i Hercegovini. Ovdje iznosimo podatke koji su objavljeni u 2008.godini od strane Federalnog zavoda za programiranje razvoja. Oni su iznijeli sljedee podatke: Slika br.2.- Kretanje GDP za period 2003-2007. za FBiH13

Tabela br.5.- Kretanje GDP u periodu 2003.-2007. za BiH14

13 14

Federalni zavod za programiranje razvoja, Ekonomski pokazatelji FBiH 2007, sarajevo, 2008. Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Saoptenje-Bruto domai proizvod 2007, Sarajevo, 2008.,str. 23

15

Bruto domai proizvod za BiH za 2007. godinu nominalno je iznosio 21.641 miliona KM. Nominalni porast u odnosu na 2006. godinu iznosio je 13,18% dok je realni rast iznosio 6,84%. BDP po stanovniku iznosi 5.633 KM ili 3.940 USD.

Posmatrano po djelatnostima najvei porast biljee: graevinarstvo, 29,61%, preraivaka industrija,24,82%, r udarstvo, 22,63%, i finansijske usluge,22,23%. Najvei doprinos rastu BDP, od 13,18%, imale su: trgovina (14,88%), preraivaka industrija (12,06%), poslovanje nekretninama (9,80%), javna uprava (9,45%) i poljoprivreda (8,94%).15 Na osnovu podataka prezentovanih u tabeli, zakljuujemo da Bosna i Hercegovina biljei konstantan rast ukupnog GDP i GDP per capita u posljednjih 5 godina, meutim ovi podaci zavaravaju, jer BiH ima skoro pa najnii GDP u Evropi (nii ima jedino Albanija), to znai da je trenutni rast GDP-a nedovoljan i da je neophodno poveati proizvodnju i pokrivenost uvoza izvozom, kako bi se otvario ekonomski rast.

Zakljuak

15

Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine, Saoptenje-Bruto domai proizvod 2007, Sarajevo, 2008. str.2.

16

Bruto domai proizvod (ili GDP) je najsveobuhvatnija mjera dravne proizvodnje dobara i suluga. Sastoji se od dolarske vrijendosti potronje (C), bruto privatnih investicija (I), dravnih kupovina dobara i usluga (G) i neto izvoza (NX). Kao i ostale empirijeske nauke, ekonomija se usredotouje na ono to se stvarno moe mjeritistvari kao to su cijene penice, cijene dionica i kamatne stope, broj nezaposlenih ljudi, nacionalni proizvod ili nivo cijena Poznata su tri naina obrauna GDP: 4. GDP kao suma finalnih prodaja proizvoda i usluga (metod izdataka), 5. GDP kao suma dodatih vrijednosti, 6. GDP kao suma faktorskih dohodaka (metod dohodaka). Upotrebom bilo kojeg od ova tri naina obrauna, dobit e se isti iznos GDP. Ekonomska teorija razlikuje: nominalni i realni GDP potencijalni i stvarni GDP ukupni GDP i GDP per capita Razlika izmeu nominalnog i realnog GDP se ogleda u tome da se nominalni GDP rauna koristei tekue cijene, koje vae na tritu u tom trenutku, ime se esto ne dobiva realna slika o vrijednosti GDP-a, dok se pri raunanju realnog GDP-a koriste fiksne cijene (najee cijene iz bazne godine), ime se eliminie uticaj inflacije na visinu GDP-a. Potencijalani GDP je maksimalni GDP koji bi jedna ekonomija mogla ostvariti uz maksimalno iskoritenje dostupnih potencijala, a stvarni je onaj koji se ostvaruje u neidealnim uvjetima, poput nepotpune zaposlenosti i nepotpune iskoritenosti kapaciteta. Razlika izmeu potncijalnog i stvarnog GDP-a se naziva GDP jaz i cilj svake ekonomije je da GDP jaz bude to manji. Ukupni GDP je GDP koji se rauna kao zbir svih outputa u jednoj zemlji tokom jedne godine, a GDP per capita jeste visina GDP-a po glavi stanovnika. Dakle, sumirajui sve o emu smo govorili u ovom seminarskom radu, moemo zakljuiti da je GDP jedan od najvanijih instrumenata koje koristi nacionalno raunovodstvo i da se na osnovu njega vre jako bitne procjene i donose vane odluke. Upravo zbog e njegove vanosti, razumijevanje pojma, svrhe i naina obrauna GDP-a jeste i sam osnov izuavanja makroekonomije, pa i ekonomije u cjelosti.

Literatura

17

1. Burda, M., C. Wyplosz Macroeconomics - A European Text, Oxford University Press, Oxford, 1997. 2. Mankiw, Principles of economics 2nd, PDF version, SWCollege, 2000. 3. Mankiw, Macroeconomics, 5th edition,PDF version, TSI Graphics, USA, 2002. 4. P.Samuelson, W. Nordhaus, Ekonomija, MATE, Zagreb, 2000. 5. K. Hodi, Uvod u ekonomiju, Ik Penn, Tuzla, 2009. 6. K. Hodi, Makroekonomija- u pripremi, Tuzla, 2009. 7. International Monetary Fund, World Economic Outlook Database, September 2006. 8. Federalni zavod za programiranje razvoja, Siva ekonomija u FBiH-analiza, Sarajevo, 2008. 9. Federalni zavod za programiranje razvoja, Ekonomski pokazatelji FBiH 2007, sarajevo, 2008. 10. http://zapatopi.net/kelvin/quotes/ 11. http://www.theoildrum.com/node/4110 12. http://commons.wikimedia.org/wiki/File:GDP_PPP_Per_Capita_IMF_2008.png 13. http://www.bhas.ba/Arhiva/2009/Sao/GDP_2008_001_01.pdf

18