TEORIA E ZGJEDHJES PUBLIKE*

Autor: Eduart GJOKUTAJ

Ekonomia e tregut sipas Smith Studimet m t hershme t njohura pr ekonomin e tregut jan ato te skocezit Adam Smith, t cilin ekonomistt e njohin si themelues t ekonomis shkencore. Smith ishte nj filozof e sociolog, me interesa n shum fusha studimi. Megjithse kontributi i tij kryesor q na ka ln sht kuptimi i ekonomis s tregut, ai studioi dhe msoi edhe teori t tjera, t tilla si: roli i qeveris dhe etika. Prpara Smith-it, studiuesit dhe filozoft e shikonin ekonomin e tregut si nj streh t egoizmit dhe konkurencs. Ata thoshin se shitsit dhe blersit veprojn n mnyr t paprcaktuar, pa lidhje me njri- tjetrin. Ata e shikonin ekonomin e tregut si nj krcnim pr bashkpunimin social. Smith u prpoq ta ndryshonte kt tip kndvshtrimi. Ai i pa n nj tjetr drejtim maredheniet e bashkkombsve te tij, q n rrethana t caktuara, bazuar te interesi personal ishin ne gjendje te krijonin potenciale t tilla q lindin mundsin pr t prfituar nga nj grup shoqror. N kto rrethana t caktuara, q jan sistemi i prons private dhe kufizimi i monopoleve, megjithse interesi i individit eshte se si t fitoj pr vete, ai e kupton se do t ishte m mir nse prodhonte mallra dhe shrbime pr ti shkmbyer me ato t individeve te tjer. Dhe q t ket sukses n kt pun i duhet t prodhoj mallra apo shrbime q t tjert t arrijne te dallojn tek ato nj vlere m tepr se te mirat q prodhojn vet. Pra, mund t thuhet se kur nj individ vepron n favor t interesit t tij, n t njjtn koh u jep mundsi dhe t tjerve t fitojn.

Kjo prpjekje e individit pr tu pasuruar fillon n momentin e daljes n treg. Eshte tregu, qe e inkurajon ate, qe t prsoset vazhdimisht n punn q bn. Tregtimi dhe prsosmria n vazhdimsi krijojn mundsin e rritjes s sasis s prodhimeve t veta me nj kosto n ulje n raport me pjesn tjetr t shoqris jotregtare. Individt q nuk do t jen t afte t mbijetojn n nj grup shoqror jotregtar duhet t prpiqen t kalojn n grupin tjetr, ate tregtar. Ata q tashme jan t mbijetuarit do t sigurojn m shum prfitime, pr shkak t veprimeve t prodhuesve dhe tregtuesve t tjer. E kundrta e msimeve t filozofve moral, apo veprimet individuale n nj ekonomi tregu ojn n bashkpunimin shoqror n shkalln m t lart. Sipas Smith-it, jan dy kerkesa kryesore pr arritjen e fitimeve t medha n nj shoqeri tregtare moderne, (1) forcimi i t drejtave t prones private dhe (2) ndalimi i organizimeve pr krijim monopolesh t fshehta, t cilat n saj t qeverise krijojne privilegje t vecanta. - Ne mund t mos jemi n gjendje t ndryshojme prirjen njerezore pr tu terhequr nga interesi personal - argumenton ai - por nese ne projektojme institucionet e duhura, mund t bejme tjetren, mund t ndryshojme prirjen e njerezve n perfitim t njerezve te tjere. Gjate shekullit XIX, shum studiues kan shkruar pr ekonomine e tregut, si pasues t Smith-it. Ata studjuan pervec temave mbi ekonomine dhe individin dhe ato mbi qeverine dhe shoqerine. Ata i quajten studimet e tyre ekonomi politike. Pjesa derrmuese e studiuesve m t rndsishm e shikonte qeverine joimponuese dhe me nj rol t dobt n ekonomine e tregut. Nj qeveri me tipare t kunderta, besonin ata, do t prirej n dhnien e privilegjeve t veanta, duke reduktuar n kt mnyr prfitimet prej ekonomis s tregut.

Kta prfaqsues t hershm t ekonomise politike besonin se qeveria duhet t jete furnizuesja e vetme e disa mallrave dhe sherbimeve kryesore. P.sh. ata kembengulnin se rruget, edukimi, kanalizimet dhe ndihma pr njerezit e varfer nuk mund t ishin efektive po t mbeteshin n dore t tregut. Keshtu, ata propozonin mendime te tilla se si nj qeveri duhet t krijoje fonde t nevojshme pr t paguar pr kto sherbime publike dhe t tjera nevojshmerira per te mira publike. Ne nj kohe t mevonshme, puna e ketyre ekonomisteve sherbeu si baza pr nj nendege t quajtur Financat Publike.

Marksizmi dhe reaksionet ndaj ekonomis s tregut Nj studiues i hershem i ekonomise se tregut, q ishte i vecante nga t tjert ishte Karl Marksi, shkrimet e t cilit filluan t shfaqen n mes t shekullit XIX. Marksi shkruante se institucioni i prones private ishte i destinuar te veteshkaterrohej. Pr t, ekonomia e tregut permbante n vetvete nj konflikt natyral midis kapitalisteve dhe punetoreve. Punetoret jan ata q transformojne burimet natyrore n t mira materiale. Kapitalistet q financojne projektet per keto transformime marrin pjesen m t madhe t fitimit. Kjo pabarazi, t cilen Marksi besonte se rritej nga puna jashte orarit (mbikoha), do t onte n fund te nje periudhe historike n nj rritje te pakenaqesise dhe ne zgjerim t protests s klases punetore. Kur zemerimi t kishte arritur kulmin dhe durimi te kishte marre fund, kjo klase do t ngrihej n nj revolucion kunder shtypjes q u behej punetoreve nga kapitalistet. Si rrjedhoje, konflikti politik mund t permbyste shoqerine kapitaliste duke e zevendesuar me nj shoqeri t re, ate socialiste. Marksi dhe mbeshtetesit e tjere t socializmit ushtruan nj ndikim t madh mbi ekonomine politike te shekullit XIX dhe XX. Ata imponuan nje kendveshtrim te ndryshem n lidhje me analizen e ekonomise se tregut. Para Marksit, studiuesit e ekonomise politike i ndanin studimet e tyre pr kapitalizmin sipas pasurive e

rezervave natyrore. Pas kesaj, ata studjuan token dhe dhenien e saj me qera, punn dhe pagat, mallrat dhe t ardhurat e fituara nga shitja e tyre, menaxhimin dhe fitimin. Pra, ata e pane ekonomine n kuadrin e (1) klasave njerezore dhe (2) t ardhurave t tyre. Klasat perbeheshin nga pronaret e tokave, punetoret, kapitalistet dhe menaxheret e manifakturave. Ata i ndanin njerezit dhe t ardhurat e tyre n nj menyre q ishte me e prshtatshmja pr ta. Arsyetimet e Marksit bazoheshin n supozimin se kishte nj ndarje strikte midis furnizuesve t punes, furnizuesve t kapitalit dhe menaxhimit te tyre. N kuadrin e analizimit t argumentave t Marksit, mendimtaret me t medhenj filluan t shikojne gjithnje e me qarte se ndarja e njerezve n klasa sishte gje tjetr vecse nj improvizim. Kjo ishte nj mnyr pr studiuesit e ekonomise politike pr t dhene shembuj t pershtatshem t bashkeveprimit n ekonomin e tregut. Disa studiues te ekonomise politike nuk e pranonin logjiken, q njerezit jan t izoluar n klasa shoqrore, njesoj sikur t ishin n nj sistem tipik kastash. N ekonomin e tregut , faktikisht cdo njeri sht pjeserisht financues, pjeserisht sipermarres dhe pjeserisht punetor. do individ mundet dhe ndonjehere ai zoteron toke dhe kapitale nga t cilat ai perfiton t ardhura. Pervec kesaj, studiuesit u terhoqen vemendjen Marksisteve n lidhje me karakteristiken e iniciatives se lire dhe t bashkeveprimit te elementeve t tregut n kapitalizem. Ata argumentuan se Marksi e kishte gabim kur fliste pr ekonomin e tregut, ashtu si e permblidhte ai teorine e tij se, njerezit n nj ekonomi tregu jan t mberthyer n klasa. Supozojme se nj punetor fabrike nuk do t mbetet gjithnje punetor. Ai kursen disa para dhe vendos ti rriskoje ato n nj biznes. Ndoshta, ai mund t bashkohet me punetore t tjere dhe gjithashtu t nise nj veprimtari. Ekonomia e tregut sht e mbushur me shembuj te shum njerezve q kane kursyer dhe investuar kapitale nga fitimi i pervojes dhe persosja e aftesive te tyre. Shkallet e ndryshme t aftesive dhe specializimeve n pune jan keshtu nj tregues i qarte q asnje nuk sht i mberthyer n kategorine klase punetore.

Shfaqja e ekonomistve profesionist Niveli i arsyetimit pr ekonomin e tregut dhe shoqerine kerkonte nj kendveshtrim t ri t ekonomise me t larte se sa kendveshtrimi i Smith-it. Arritja e nj niveli m t larte kerkonte edukim dhe specializim. Rreth fundit te shekullit te XIX, ata q e arriten kt nivel e pane veten si pjese t elites se nj kategorie profesionistesh. Pr ta dalluar veten nga paraardhesit e tyre q kishin studiuar t njejten fushe, ata filluan ta quajne veten ekonomiste dhe ta vecojne si nj profesion. Hyrja n universitetet shteterore, ksaj elite i siguroi mundesine t kanalizonte fonde te qeverise dhe donatoreve te ndryshem pr hapjen e fakulteteve dhe instituteve t vecante, ku t mund te mesohej ekonomia e re. Termi, Ekonomi Politike gradualisht po vjeterohej. Pasuesit e Marksit vazhdonin t diskutonin maredheniet midis qeverise dhe ekonomise se tregut. N debatet me t zakonshme t tyre, ata e prezantonin qeverine si nj instrument n duart e klases kapitaliste. Ajo ishte per ta nj instrument pr t shtypur klasen punetore. N kundershtim me ta, ekonomistet profesioniste pranonin se politika ishte nj instrument q duhej t perdorej pr t permiresuar dhe persosur ekonomin e tregut. N punn e tyre profesionale, rrallehere ata thoshin gjithashtu se politika ishte nj mjet pr t fituar nga shpenzimet e t tjereve. Njeriu dhe dshtimi i tregut Gjate pothuajse gjithe shekullit XIX, ekonomistet profesioniste ishin t zene me pershtatjen dhe gjetjen e perjashtimeve ne teorine e Smith-it rreth perfitimit nga tregjet e lira. Ata studiuan raste t veanta, n t cilat prodhimi dhe kembimi n ekonomin e tregut krijon klientet, si nj faktor i natyrshem ne kete treg, as i mir e as i keq. Ata u moren gjate me idene e deshtimit t tregut.

Le t shikojme nj shembull pr ta kuptuar me qarte. Po marrim rastin e nj qyteti t ri q do te ngrihet n mes t nj pylli. Nga nevoja dhe deshira pr t ndertuar shtepi dhe prodhuar lende drusore, banoret fillojne te presin pemet perreth tyre. Me rritjen e popullsise qyteti fillon e zgjerohet duke u shtrire gjithnje e m shum me rruge t reja dhe sektore te rinj prodhimi dhe tregtimi. Si rrjedhoje, klima ndryshon sa me shum pem priten. Uji behet gjithmone e me i pamjaftueshem dhe tymi i fabrikave te ngritura dhe makinave ndotin gjithmone e me shume ambjentin. sht e kuptueshme se do t kishte qene shum me ndryshe nese njerezit do t ishin sjelle me natyren ne menyre me racionale e t logjikshme. Madje tani, nese njerezit binin dakort pr t mbjelle peme n zonat e demtuara, situata pr cdonjerin do t ndryshonte. Por, tregjet nuk regjistrojne faktin si rasti i prerjes se pemeve qe jep efekte demtuese mbi ambjentin. Tregjet nuk i nxitin individet pr ti patur n konsiderate kto perfitime t jashtme. Njerezit e qytetit do te mbillnin peme, nese perfitimet personale do ti kalonin kostot personale te tyre. Praktikisht, cdo njeri fitoi nga zgjerimi i qytetit, pavaresisht se u b n kurriz t faktit te prerjes s pemeve dhe ndotjes se ambjenti. Veshtire se do t donte njeri t kthehej prapa n kohen q ishte perpara zgjerimit. Prapseprape gjerat mund t kishin qene me mir. Le t marrim nj shembull tjetr. Individet n treg fitojne nga shitja e pesticideve dhe ilaceve pr semundjet e bimeve. Por, fitimet e tyre personale jan me t pakta sesa perfitimi i komunitetit si nj i tere nga kto ilace. Nese njerezit binden t mbledhin perfitimet e t tjereve pr llogari t tyre, ata mund t shtojne perfitimet si komunitet nga t rejat q mund t shfrytezohen me mire. Praktikisht secili do t ishte i fituar. Kto shembuj jan pr t sqaruar idene e deshtimit t tregut. Tregu sht me pak i efektshem se sa ne mendojme se mund t jete . Ekonomistet profesioniste kerkuan menyrat q t korigjonin ineficencen e ekonomis s tregut. Ata, me kto perpjekje e konsideronin si nj detyre gjetjen e zgjidhjeve me qellim q tja propozonin si

rrugezgjidhje qeverise. Nese keto zgjidhje jane efektive pr programet e saj, qeveria i perdor q t korigjoje ineficencen. Makroekonomiksi Shum ekonomiste t sotem jan bashkuar n profesionin q sht i njohur si Makroekonomi, q do t thote studimi i papunesise, inflacionit dhe rritjes ekonomike kombetare. N disa nga kto tema, ekonomistet ishin t interesuar pr makroekonomine q nga fillimet e ekonomise politike. Por, gjithsesi pas Depresionit t Madh t vitit 1930, pati nj rritje t ndjeshme t numrit t ekonomisteve profesioniste q studiuan politikat makroekonomike. Keta ekonomiste, vecanerisht u pajtuan me mendimin se qeveria duhet t drejtoje ekonomin, ashtu si drejton nj kapiten anijen e tij. sht e vshtir pr t gjykuar nga t dhenat statistikore se kur e kane ndihmuar apo demtuar ekonomine, politikat makroekonomike t dekadave t fundit. Ashtu si ekonomistet e tjere q studiuan deshtimin e tregut edhe makroekonomistet besonin se funksioni i tyre ishte t jepnin zgjidhje qeverive. T pakten ky mendim egzistonte mdidis tyre deri n fund t viteve 60. Krijimi i ambjenti t duhur pr Zgjedhjen Publike Q nj politike ekonomike n nj demokraci t zbatohet duhet me shum se sa thjesht t bindesh nj drejtues qeverie q pikerisht politika e propozuar sht e ndjeshme ndaj problemeve te qytetareve. Mjaft votues duhet t besojne q nj politike sht n interes t tyre, ne menyre q ata ta votojne nepermjet procesit kolektiv vendim marres. Por si funksionon ky proces i vendim marrjes? A ka menyra pr ta br ate me efektiv?

Supozojme q nj grup njerezish duan t hartojne nj sistem vendim marrjeje, q mund ti bj individet me t afte per t marre vendime sa me t drejta. fare tip sistemi mund t duan ata n mnyr q t minimizohen kostot e vendim marrjes dhe n t njejten kohe t rezultojne vendime t dobishme pr ta? Pikerisht, disa ekonomiste filluan t merren me shqyrtimin e ketyre pyetjeve duke analizuar kushtetuten, legjislaturen parlamentare, partite politike dhe nxitjen e grupeve shoqrore. Me vone ata ju kthyen studimit t shum institucioneve dhe agjensive qeveritare, apo q ne ndryshe i quajme zyrat qeveritare. Pr nj moment e zem sikur ju vete jeni koka drejtuese e nj institucioni qeveritar. Detyra juaj sht zbatimi i vendimeve kolektive. Pr realizimin e ksaj detyre ju lindin dhe pyetjet e para. Sa ngjashmeri keni ju me nj sipermarres privat dhe ku ndryshoni? Si i keni raportet tuaja me klientet dhe furnitoret tuaj, pare kjo n krahasim me raportet analoge t nj sipermarresi? Akoma me vone ekonomistet filluan t studjojne rruget e ndryshme q duhet t perdorin individet n procesin kolektiv t vendim marrjes pr rishperndarjen e mireqenies nga t tjert te vetja. N zhargonin ekonomik ata studiuan ata qe kerkojne shperblim per kontributin elektoral. P.sh si mund t jet rasti i nj prodhuesi, i cili kontribuon n fushaten elektorale t nj kandidati q sht mbrojtes i kufizimeve q duhen vendosur pr konkurencen nga importet e mallrave. Apo si mund te jete rasti tjetr, qe paraqet nj grup punonjesish t sektorit t arsimit publik q bashkohen ne nje organizate me qellimin e perbashket pr paga me t larta apo perfitime t tjera kompensuese duke i br presion qeverise pr nj rishperndarje t mireqenies q gezojne grupe t tjera shoqrore dhe ata jo. Lindja e saj Zgjedhja Publike lindi nga nj sensibilizim n rritje i ekonomisteve, q vune re se rekomandimet politike t kolegeve t tyre nuk u moren parasysh prej realitetit

politik. Me vone kjo teori u be interesante dhe pr politikanet profesioniste, q ishin t pakenaqur me profesionin e tyre. Studiuesit e demokracise kane nj histori t gjat n mbrojtjen e pjeses s politikanve, zyrtarve dhe votuesve q kane patur sjelljen morale t duhur. Shum ekonomiste profesioniste kane ndjekur kt linje. Shumica, gjithsesi zgjodhi nj rruge me t qarte. Me teper se t merreshin me gjykimin rreth sjelljes se mir, ata synuan thjesht t pershkruanin ngjarjet politike q kishin ndodhur n t shkuaren. N perpjekjen pr ta br prshkrimin e tyre shkencor, shum prej tyre aprovuan nj qndrim t quajtur sjellje e caktuar. Ky qendrim u fokusua te raportimet e perpikta t sjelljes se njerezve t vrojtuar pa asnje lidhje me arsyet e tyre. Sjellja e caktuar apo ajo q quhet behaviorism-i (biheviorizm) n psikologji studion reagimet fizike ndaj ndikimeve t ndryshme. N nj situate ideale, psikologet mund ti kontrollojne me se miri ndikimet, ashtu si nj kimist kontrollon sasine e nj perberje kimike n perzierjen q ai ben. Por n nj fushe komplekse si politika, biheviorizmi nuk mund t jete aq i sakte sa sht n psikologji. Kshtu q ata u perpoqen t studionin sjelljen politike nga t dhenat statistikore t mbledhura. Ekonomistet profesioniste q perdornin qendrimin biheviorist nuk e kishin idene e kuptimit t thelluar, q do t thote se 'far do t ndodhte t vendosesh veten n vend t tjetrit dhe t pyesesh: Nese une do t isha ai, kush do t ishin qellimet e mia dhe si mund ti arrija ato? Megjithse shum nga ekonomistet kishin grumbulluar dhe pershkruar t dhena statistikore t detajuara pr sjelljen e politikaneve, zyrtarve dhe votuesve, ata shpesh nuk e vleresonin faktin se perpara se ata t thelloheshin n sjelljen e caktuar duhej t benin dy gjera. E para, ata duhet t pranonin rolin q ka interesi vetjak mbi pjesen tjetr t aktoreve dhe e dyta, ata duhet t perpiqeshin t percaktonin se si kjo pjese e aktoreve t mundej te arrinte sa me mir qellimet e tyre personale. Meqe kjo ishte objekti i punes se tyre ne vazhdimesi keta ekonomiste e politikane profesioniste t

viteve 60 e 70 tashme ishin t terhequr n kt fushe te re qe u quajt Zgjedhja Publike.

Zgjedhja Publike dhe veprimi moral i duhur Pjesa me e madhe e politikes tradicionale sht e perkushtuar t gjeje politiken korrekte morale pr ta zbatuar n jeten e saj politike. Por njerezit kan mendime t ndryshme persa i perket idese se kush sht morali i duhur. Historia na sugjeron se njerezit edhe n t ardhmen e afert nuk do t parapelqejne t bejne kompromis, persa i perket moralitetit t politikave, mbi vetegjyqesite n vend t ligjit, n luften e drejte ndaj terrorizmit etj. N vend t gjetjes se asaj qe mund te konsiderohet se sht morali i duhur, Zgjedhja Publike synon t studjoje demokracine si nj spjegim i synimeve t shumices se njerezve q duan ti arrijne keto synime politike nepermjet pjesmarrjes ne qeverisje. Disa njerez e kan quajtur Zgjedhjen Publike amorale sepse ajo nuk ka nj pozicion etik t veant. Mbrojtja e Zgjedhjes Publike kunder moralisteve sht se amoraliteti sht nj karakteristike e qendrimit shkencor ndaj thelbit te subjektit. Nese ne duam ta kuptojme demokracine, ne duhet ta fillojme nga ajo q nuk e kemi t qarte nga ajo. Synimi yn sht q demokracine ta kuptojme duke perdorur aftesine pr ta vendosur veten ton n vend t atij q vepron brenda saj. Shum demokraci t reja n boten e sotme u krijuan perpara se qytetaret e tyre t fitonin pervoje t ekonomise se tregut. Shum t tjera u krijuan nga fituesit e luftes, nga nj diktator i meparshem apo nga nje parti politike. Si rrjedhoje, njerezit nuk ishin n poziten e favorshme pr t kerkuar nj ekonomi tregu. Njerezit nga kto tipe qeverisjesh kan me shum nevoje ndoshta pr mesime nga ekonomiksi sesa nga Zgjedhja Publike.
* fragment nga libri Syri ekonomik ne demokraci, 2005

10