Aerofoni narodni instrumenti I

Jednostavni aerofoni i labijalne svirale

Aerofoni instrumenti (aer gr. = vazduh)

Najbrojnija i najkompleksnija kategorija instrumenata Zvuk se dobija tako to vazduh treperi oko tela (jednostavni aerofoni) ili u telu instrumenta (tzv. duvaki instrumenti), gde korpus (telo) instrumenta funkcionie kao rezonator

Jednostavni aerofoni instrumenti

esto se ne smatraju instrumentima u pravom smislu te rei, ve svojevrsnim zvunim igrakama veina njih zaista i jesu deije igrake

Jednostavni aerofoni instrumenti dobijanje tona

naglim, hitrim trzajem (bi) brzim kretanjem nekog jezika, najee izazvanim duvanjem (list, trava, pero od luka, muzike usna harmonika, harmonika) brzim okretanjem kroz vazduh (zujaljka, dugme na kanapu, igra)

Bi
funkcija: orue, ponekad i specifian zvuni instrument delovi: ruka i vrpca zvuk se dobija naglim trzajem ruke u kojoj je bi i podsea na pucanj, prasak najvie u upotrebi kod pastira u panonskom regionu

List
obian list sa drveta, poeljno tvrd kvalitetan (kruka, limun i sl) funkcija: obanska zabava, kod vbetih sviraa i pratnja narodnim igrama tehnika sviranja: prisloni se na donju usnu, vazduni mlaz se upravi na ivicu ili sredinu lista. vazduh see ivicu lista i proizvodi zvuk preciznost intonacije i repertoar zavise od vetine sviraa

Trava (ili list od neke itarice penica, ra)

tehnika sviranja: stegne se izmeu opruenih paleva i prisloni uz usta. dobijanje zvuka: vazduh see ivicu trave i proizvodi zvuk instrument svirka vlas trave se zadene izmeu dva komada drveta vlas travke moe zameniti papiri ili tanak sloj brezove ili vinjeve kore funkcija: deiji instrument, zabava

Pero od crnog luka

instrument perce instrument piska

Perce od crnog luka

deiji instrument funkcija: zabava kako se pravi: otkine se perce crnog luka, delimino se izgori u pepelu, odseca se vrh i duva u iri kraj vrste zvuka: jednolian (samo duvanje) i treperav (mali svira pomae se i kaiprstom kojim dotie meki deo cevi)

Piska od crnog luka

deiji instrument funkcija: zabava izrada: od najvreg dela pera odsee se komadi od oko 40 mm koji slui kao korpus tehnika proizvoenja zvuka: duvanjem u instrument vazduh treperi unutar komadia i dobija se zvuk

Muzike usna harmonika

fabrike izrade na Balkan stigao sa zapada oblik: uska pravougaona kutija sa otvorima za duvanje sa jedne strane + niz metalnih jeziaka u telu instrumenta nain dobijanja zvuka: metalni jezici trepere kada se duva i proizvode zvuk u telu instrumenta tehnika sviranja: pokretanje instrumenta levodesno od viih ka niim tonovima + duvanje funkcija: izvoenje narodnih pesama i pratnja narodnim igrama

Harmonika
fabriki instrument delovi instrumenta: 1. deo sa dugmetima, odnosno klavijaturom (dugmetara ili klavirska harmonika)

2. meh (obezbeuje potrebnu koliinu vazduha za proizvoenje zvuka)

3. deo sa basovima dugmetima pomou kojih se ostvaruje akordska i basova pratnja 4. jezici u unutranjosti instrumenta, pomou ijeg treperenja se ostvaruje ton

jo o harmonici
u krajeve Srbije dolazi sa zapada, nakon I svetskog rata iako skupa i teko dostupna, postaje izuzetno popularna, potiskuje mnoge dotadanje tradicionalne instrumente repertoar: raznolik; narodne pesme, narodne igre muzika struktura u tradicionalnoj muzici: melodija i jednostavna harmonska pratnja

Zujaljka (zujalo, zujak, zujaa)

daica nazubljena po obodu s rupicom na jednom kraju + kanap provuen kroz rupicu tehnika sviranja: dri se za kanap i okree. Instrument see vazduh i tim treperenjem proizvodi se zujei zvuk. funkcija: verovatno nekada obredna, danas deija zvuna igraka.

Dugme na kanapu (vrak, zvrk)

izgled: veliko dugme + kanap koji je provuen kroz rupice dugmeta tehnika dobijanja zvuka: krajevi kanapa uhvate se obema rukama, a onda se dugme u sredini zavrti. Naglim irenjem ruku dolazi do rasplitanja upletenog kanapa, dugme se okree, vazduh treperi i uje se zujanje. funkcija: deija igraka

igra
izgled: konusno telo koje se okree na zailjenom kraju tehnika dobijanja zvuka: vrtei se kroz vazduh, telo igre ga see i treperenje vazduha proizvodi zvuk igra se zavrti rukom ili biem funkcija: deija igraka

Labijalni duvaki instrumenti labijalne svirale

tehnika dobijanja zvuka: uduvavanje vazduha u telo instrumenta. Vazduh u korpusu treperi i dobija se zvuk

Tipovi labijalnih svirala

1. cev otvorena na jednom kraju (klju) 2. cev otvorena sa oba kraja, bez rupica (zvidaljka, kapica od ira, dudurajka (dudurej)) 3. cev otvorena sa oba kraja, sa rupicama (kaval) 4. cev otvorena sa oba kraja sa prorezom i bridom (svirala, cevara, okarina, dvojnice)

Klju
stari tip kljua sa masivnim gvozdenim upljim telom. skine se donji deo kljua ili preree, te se preko otvora duva. vazduh se see preko otre ivice dok istovremeno vazduh u telu instrumenta zatreperi i dobija se zvuk paralelan flautskom funkcija: deija igraka

Zvidaljka
od vrbove kore pravi se u prolee, kad se kora moe lako skinuti tehnika pravljenja: granica se obree, pa se kora delimino svue sa nje, stvarajui cilindrinu upljinu tehnika dobijanja zvuka: vazduh se see preko otre ivice upljine, dok istovremeno vazduh u telu instrumenta zatreperi funkcija: deija igraka

Kapica od ira
gotov, u prirodi naeni instrument za dobijanje zvuka tehnika sviranja: kapica se dri izmeu kaiprsta i srednjeg prsta, prislanja se uz donju usnu i preko nje se duva tehnika dobijanja zvuka: vazduh se see preko otre ivice (dok istovremeno vazduh u telu instrumenta zatreperi).

Dudurajka (dudurej)
od biljke kukute izrada: stablo se odsee polukruno, obrazujui otru ivicu tehnika dobijanja zvuka: vazduh usmeren na ivicu rezultira prodornim tonom rasprostranjenost: Homolje, vlaka tradicija, enska tradicija sviraju dve ene na dva instrumenta razliite duine (tonovi se razlikuju obino za sekundu) na odsvirani ton dodaje se falsetno pevanje funkcija: signalni instrument, oglaava sedeljku ili pomae komunikaciji pastirica.

Kaval (turski, qaval)

cilindrina cev duine 700-800mm materijal: od trske ili mekog drveta (jasen, javor, lipa), u novije vreme od metala 7 rupica za sviranja + 1 na poleini (zatvara je palac) donji deo instrumenta rupe glasnice (pomau rezonantnosti korpusa) tonski obim: 6 tonova preduvava u oktavni i duodecimni registar funkcija: pastirski instrument repertoar: obanske improvizacije, pratnja pesme tipino se svira u paru melodijski i bordunski kaval (tzv. muki i enski) sree se i solistiki ili u tradicionalnom ansamblu (sa gajdama, darabukom itd) rasprostranjenost: centralni Balkan

Svirala
labijalni duvaki instrument sa prorezom i bridom delovi mehanizma za dobijanje tona (prorez i brid): 1. ep i zasvira 2. vetrilo otvor na poleini instrumenta 3. oduka rupa sa donje strane

jo o svirali
ima 6 rupica sa prednje i 1 sa zadnje strane (zatvara se palcem) svira u dva registra osnovnom i oktavnom (korienje zavisi od funkcije u zatvorenom ili otvrenom prostoru itd) nain izrade: svirala iz jednog komada drveta, vlaki fluer od dve spojene polovine drveta naziv: u zapadnim krajevima Srbije svirala u istonim duduk, duduka, dudue u zavisnosti od veliine severoistona Srbija - vlaka tradicija fluer noviji naziv frula

1. 2. 3. 4.

Repertoar i specifinosti svirke na svirali

pratnja narodne igre, izvoenje narodnih pesama, pastirska i putnika svirka vrlo ornamentisana svirka, ponekad dodatni zvuk iz grla sviraa ritmika zavisi od funkcije svirke (pratnja igri - distributivan ritam, pastirska ili putnika svirka parlando rubato)

Cevara
labijalna svirala sa bridom veliine kavala cilindrina cev duine 500-850mm od drveta ljive, jasen i sl. Dva tipa cevare 1. stariji (7 + 1 rupica, obim tonova kao kaval) 2. noviji (posle II svetskog rata, 5 rupica)

jo o cevari
rasprostranjenost: svrljiki kraj i ira oblast istone Srbije funkcija: pastirski instrument, obredni instrument (za urevdan), pratnja narodnih igara rupice se poklapaju lancima prstiju Nain sviranja: 1. u osnovnom i preduvanom registru 2. zaravanje obogaenje tonom iz grla

Okarina (oca ital. guska)

labijalni instrument od peene gline oblik: podsea na glavu guske delovi instrumenta: prorez i brid, 7 rupica rasporeenih kao 3+4 u dva reda + rupica oduka + rupica sa zadnje strane koja se zatvara palcem tonski obim: oktava nema preduvani registar repertoar: pratnja narodnih igara, narodne pesme poreklo: pronalazak italijanskog majstora uzepe Donatija (kraj XIX veka). U Srbiju dolazi poetkom XX veka.

Dvojnice
dvocevna svirala labijalna, sa prorezima i bridovima dve paralelne vazdune cevi izbuene u jednom komadu drveta tipovi dvojnica 1. zapadni tip (4+3 rupice Srbija ili 3+4 rupice BiH i Hrvatska; heterofona svirka) 2. istoni tip - dvojke, dvoe (0+6 rupica istona Srbija; bordunska svirka) repertoar: pratnja igara (naroito zapadni tip) ritmiki jasna heterofonija ili pastirska / putnika svirka (heterofonija-bordun ili bordun)

Aerofoni narodni instrumenti II

svirale sa jezikom i narodne trube-rogovi

Svirale sa jednostrukim jezikom (narodni klarineti)

osnova za stvaranje zvuka: pisak sa jednostrukim jezikom - samostalno kao sprava za dobijanje zvuka - ubaen u telo instrumenta rezonantnu kutiju nain gradnje piska: - cevica od trske ili drveta, zaseena

Svirala od slame
od slame rai, jema, ovsa (koji imaju solidnu upljinu, te tako grade dobar rezonator) odseca se uoi etve (tad je najvra) duina oko 200mm zaseca se ispod kolenceta mogu se izbuiti i rupice deija igraka

Karabljica i srodni instrumenti

imitacija karaba (svirala) gajdi deija igraka instrument za uvebavanje tehnike sviranja na gajdama dva komada suve trske cevica pisak cevica svirala (2-6 rupica) srodni instrumenti: duduk (Srem) karabe (Svrljig) jednostruke diple (BiH) jednojnice (Hercegovina)

Lejka i surla
-

lejka leskovaki kraj pisak + cev za sviranje (6 rupica) + rog-lejka (tikva) zvuk podsea na dublji registar klarineta surla u umadiji pisak + cev za sviranje (6 rupica) + rog-surla (natega) esto se po nekoliko sviraa udruuje u karakteristian ansambl

Paljka
uiki kraj graa: - pisak od leske - cilindrina cev od zove sa 4 rupice za sviranje - levkasti dodatak od tikve melodijske mogunosti: netemperovan tonski niz malog ambitusa svirai se udruuju u ansamble (po ugledu na orkestre trubaa)

Diple
dve svirale u kojima su dva piska, sa mehom ili bez njega dva tipa dipala: - crnogorske diple - dalmatinske diple

Crnogorske diple
dve cevi od trske, meusobno uvezane, sa po 5 rupica dva piska dodat rog na donjem kraju, radi poboljanja zvunosti tehnika sviranja: prsti paralelno zatvaraju rupice na obe svirale, dobijajui jednoglasnu svirku repertoar: pastirske, improvizatorske melodije cirkularna tehnika disanja

Hercegovina

Dalmatinske diple
dve cevi buene u jednom komadu drveta dva piska kutla od drveta na vrhu instrumenta raspored rupica: 6 na desnoj, 2 na levoj svirali cirkularna tehnika disanja rasprostranjenost: od Istre do zapadne Bosne i Hercegovine repertoar: obanska svirka, muzika za ples

Dalmacija

Istra

otoci

Peljesac

Gajde
(ghaida turski, gaida, kaida - arapski)
-

terminologija na prostorima Srbije: gadlje (Vuk Karadi) karabe (Svrljig, severoistona Srbija) impoj (Vlasi u severoistonoj Srbiji) osnova grae: melodijska svirala sa rupicama (jedna ili dve) bordunska svirala (cev) duvaljka ili runi meh laktaa meina

Tipovi gajdi
dvoglasne gajde - srpsko-makedonske - vlake troglasne gajde - svrljike - banatske

Dvoglasne gajde
srpsko-makedonske
- jugoistona Srbija i -

vlake gajde
- severoistona Srbija - manjih dimenzija via

Makedonija 8 rupica (7+1) na gajdarki (melodijskoj svirali) trodelna bordunska svirala bralo ton za dve oktave nii od petog tona na gajdarki (timuje se pomeranjem/ugaanjem delova brala) duvaljka sa zaletaem (klapnom) repertoar/funkcija: pratnja narodnih igara, putnika

intonacija - timovanje pomou voska - repertoar/funkcija: pratnja narodnih igara, pastirska svirka

Troglasne gajde
svrljike gajde
- gajdenica iz dve cevi (5

banatske gajde
- veih dimenzija - karabe iz dve cevi (5 rupica -

rupica na levoj i 1 na desnoj cevi) dodat rog na dnu gajdenice bordunska cev sa dodatom jabukom kuglom duvaljka meina esto u ansamblu gajde + tapan funkcija: pratnja narodnih igara, obredna svirka na svadbi

na levoj i 1 na desnoj cevi) dodat rog-lula na dnu karaba prdaljka od drveta ili gumenog creva sa ili bez jabuke meh laktaa meina sa kouljicom repertoar: instrumentalan i vokalno-instrumentalan funkcija: pratnja narodnih igara, obredna svirka na svadbi

dude

Dvonjci
deiji instrument u panonskim predelima graa: podudarni gajdama, ali umesto meha od kozje koe imaju meh od goveeg ili svinjskog mokranog mehura, a karabljice su od trske / manje kvalitetnog drveta funkcija: instrument za uvebavanje sviranja na gajdama pre eventualnog ulaganja u kupovinu

Svirale sa dvostrukim jezikom (narodne oboe)

osnova za stvaranje zvuka: pisak sa dvostrukim jezikom

nain gradnje piska: - dve trice se prislone jedna uz drugu i sa donje strane uveu navotenim koncem (ostavljajui prostor da vazduh proe)

Truba od kore drveta

deiji, sezonski instrument tehnika izrade: sa deblje grane drveta ogoli se kora u spiralnom, neprekinutom potezu; tako dobijena traka se urola na preklop, privrsti trnovima i u nju se ubaci pisak. moe biti sa rupicama ili bez njih

Zurla / zurle
izgled graa instrumenta:
-

(zurna - persijski)

cilindrina cev sa konusnim zavretkom 7 + 1 rupica za sviranje 7 rupica glasnika slavec (potpomae konusni oblik, po potrebi zatvara tri gornje rupice) - mednik okrugla mesingana ploica sa stalkom za pisak - pisak od trske sa dvostrukim jezikom tehnika sviranja: pisak je potpuno u usnoj duplji, cirkularno disanje svira u paru, sa tapanom (2 male ili 2 velike zurle + tapan), u oktavama ili jedna vodi melodiju, druga bordunira repertoar / funkcija: pratnja igara orijentalnog porekla, prati obrede svadbu, sunet, Bajram kod muslimana poreklo: verovatno iz Persije, posredstvom Turaka rasprostranjenost: Kosovo i Metohija, severozapad Srbije,

Sopila sopile (sopele)

rasprostranjenost: Istra i severno hrvatsko primorje takoe instrument sa piskom sa dvostrukim jezikom poreklo: najverovatnije iz zapadne Evrope i zapadnog Mediterana graa instrumenta: pisak aica sa laticom prebiralnica sa rupicama krilo (levkasti donji deo cevi) najee svira u paru mala + velika (vela) sopila funkcija: pratnja narodnih plesova, muzika dopuna nekim crkvenim ceremonijama

Narodne trube
sa levkastim nausnikom ili bez njega (uglavnom na prostorima Srbije bez nausnika) pastirski rogovi i trube od tikve

pastirski instrument u severoistonoj Srbiji veliina: 2-3 metra u duinu poreklo naziva: rikalo (slovenskog porekla) onomatopeja zvuka buen (romanskog porekla buccina = truba funkcija: signalna obredna (o urevdanu) tehnike mogunosti: koristi tonove alikvotnog niza (uvek fanfarna melodika) rasprostranjenost: poznaju ga i drugi narodi Evrope i ire: Rumunija, Maarska, Slovaka, Rusija, Skandinavija...

Rikalo - buen

Naini izrade rikala

od kore drveta
- odabere se odgovarajue -

od stabla
- odabere se deblo konusnog -

drvo velika grana kora se zasee celom duinom, a potom skine sa stabla obreu se krajevi da se dobije konusni oblik pri spajanju kora se vrati u prvobitni poloaj i uvee pojasevima od like ili koe umetne se pisak

oblika skine se kora, a potom se takvo deblo prepolovi po duini dobijene polutke se izdube i ponovo sastave uvezuju se pojasevima od like, koe ili metala traje due od sezonskih instrumenata ako se dri na vlanom mestu