Jain Balbharti Bhag-2 (VGM-57)

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.
57
ISBN 978-93-80353-08-1
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele
Jeerj %eeveesoe evLeceeuee
pewve yeeue Yeejleer

(Yeeie-2)
-jeefe$eerhejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer

hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes heeJeve meeefveOe ceW
21 efomecyej 2008 kees Yeejle keer je^heefle ceneceefnce eerceleer eefleYee osJeerefmebn
heeerue kes kejkeceueeW eje GodIeeefle efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve kes Devevlej
hetpe ceeleepeer eje Ieesef<ele Meebefle Je<e&-2009 kes Devleie&le ekeeefMele
Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :-
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

-: efveoxMeve :-
Oece&efoJeekej heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe
-ekeeMekeefoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve
-: mecheeoke :-
kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

heesve veb.- (01233) 280184, 292943
meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve
Website : www.jambudweep.org
E-mail : ravindrajain@jambudweep.org
eLece mebmkejCe-meved 1982, eefleeeB-3300, efleere mebmkejCe-meved 1993, eefleeeB 2200
le=leere mebmkejCe
Deeefeve Meg. hetefCe&cee
2200 eefleeeB MejohetefCe&cee, 4 Deketyej 2009
cetue
20/-.
kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
(3)
(4)
emleeJevee
iegpeer-eefo Iej ceW jnkej Yeer efvece&celee nes peeleer Deewj cegefe efceue peeleer,
lees leerLekej, eeJeleea, yeueYe Deeefo ceneheg<e keeeW Iej es[les Deewj veive neskej
keeeW Jeve ceW efJeejles?
efMe<e-Fme hebecekeeue ceW efveoex<e cegefve nesles veneR? efhej lees Iej ceW cees#e keer
meeOevee Deer nw~
ieg peer-Ssmeer yeele Skeeble mes veneR nw~ cees#e heeng[ ebLe ceW eer kegvokegvo osJe
kenles nQYejns ogmmecekeeues OeccepPeeCeb nJesF& meengmme~
leb Dehhe meneJeef"os Ceng ceCCeF mees ng DeCCeeCeer~~
Fme hebecekeeue ceW Yejle #es$e ceW meeOegDeeW kees Deelce mJeYeeJe ceW efmLele nesves hej
Oece&Oeeve neslee nw, pees mesmee veneR ceeveles nQ Jes De%eeveer nQ~ Deepe Yeer ueewkeeefvleke heo
eehle kej Ske ceveg<e YeJe OeejCe kej cees#e pee mekeles nQ~
Fme ekeej Fve meYeer Jeelee&DeeW kees he{kej nceW Jewjeie nesvee eeefnS efke peye
eeJeleea ves Deheves efJeMeeue JewYeJe kees leeiekej oer#ee ues ueer, leye nceejs heeme keee nw?
Deewj nceW en peevekej, jlve$ee efveefOe kees eehle kejves kee eelve kejvee eeefnS~
yeermeJeeR Meleeyoer kes efueS Jejoeve mJehe, Deeefe&kee hejcheje keer heesef<ekee ieefCeveer
Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer Jele&ceeve egie ceW Deheves GheosMe SJeb uesKeve kes ceeOece
mes efpeveOece& kees mebmeej ceW hewuee jner nQ~ Gvekee ef vece&u e eeef j$e Gvekes ieg
eer Jeerjmeeiej peer Deewj eer Jeerjmeeiej peer kes ieg eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer Meebelf emeeiej
peer kes ieewjJe kees ye{eves Jeeuee nw~
eer eeefj$eeeJeleea ves pewmes cegefveheLe yeleueeee~
Gmeer lejn keJeebjer keveeDeeW kees legceves heLe oMee&ee~~
meoer yeermeJeeR ueskej DeeF& %eeveceleer peekeeje~
jes c e jesc e mes ef v ekeues ceelee veece leg c neje~~
FvneR MeyoeW kes meeLe hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesefMe: veceve~
-ye. keg. DeemLee pewve (mebIemLe)

Deefnbmee eOeeve cesjer FefC[ee ceneve nw~
FefC[ee ceW pevces ceneJeerj Deewj jece nQ~~
eneB keer heefJe$e ceeer yeveer ebove, Gmes kejes meye veceve-2~
Deveske ceneheg<eeW kes ejCejpe mes eneB keer efceer Yeer heefJe$e nes ieF& nw~ peneB
iegDeeW kes ejCe he[ peeles nQ, JeneB pebieue ceW Yeer cebieue nes peelee nw~ nefmleveehegj kes
pebieue ceW cebieue kej osves Jeeueer, pecyeterhe keer heeJeve esefjkee, ieefCeveerecegKe Deeefe&keejlve
eer %eeveceleer ceeleepeer kees Deepe keewve veneR peevelee nw? efpevneWves ueieYeie 250 essye[s ebLeeW kee Deheveer keuece mes me=peve efkeee~
peneB hetpe ceeleepeer ves Demeneer pewmes ye[s-ye[s efkeue ebLeeW kee efnvoer
DevegJeeo efkeee nw, JeneR hej yeeuekeeW kes efueS, pevemeeOeejCe kes efueS, Delevle mejue
Yee<ee ceW yeeue efJekeeme kes 4 Yeeie, pewve yeeue Yeejleer kes 3 Yeeie, veejer Deeueeske kes
3 Yeeie, yeveekej ceneve Ghekeej efkeee nw~
Fme yeeue Yeejleer hegmleke kes efleere Yeeie ceW meJe&eLece hetpe ceeleepeer ves
osJeoMe&ve kee ceenelce oMee&ee nw~ efpevesv osJe kee oMe&ve kejves mes Devevle GheJeeme
kee heue efceuelee nw~ keceeX kee #ee neslee nw Deewj Deveghece megKe mes mecheVe hejceheo keer
eeefhle nesleer nw~ OeJeuee hegmleke 6, he=. 427 hej efueKee nwoMe&vesve efpevesveCeeb heehemebIeelekegbpejced~
MeleOeeYesoceeeeefle efieefjJe&enleeseLee~~
DeLee&led YeieJeeve kes oMe&ve mes heehe mecetn kes meew-meew gke[s nes peeles nQ, pewmes Jee
efiejves mes heJe&le kes meew-meew gke[s nes peeles nQ~
Fmeer lejn Ceceeskeej ceb$e kee Deefevle ceenelce nw~ Ske yeboj Yeer Ceceeskeej
ceb$e kes eYeeJe mes mebmeej meceg mes eflej ieee nw, lees ceveg<eeW keer yeele ner keee?
eeJeleea kee Jewjeie eeefhe eeJeleea kes heeme efJeMeeue JewYeJe jnlee nw, eeveJes
npeej jeefveeeB nesleer nQ, efhej Yeer Jes Fve meyekee leeie kej oer#ee kees OeejCe kejles
nQ~ Jewjeie nesves hej GvnW mecheefe le=Ce kes meceeve leg ueieves ueieleer nw~ Fme efJe<ee
hej ieg efMe<e keer Jeelee& eue jner nwefMe<e-keee Iej ceW jnkej efvece&ce veneR ngDee pee mekelee nw ?
(5)
(6)
hegmleke keer jeefe$eer, hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebef#ehle-heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
pevcemLeeve-efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.e.
pevceefleefLe-Deemeespe megoer 15 (MejohetefCe&cee) efJe. meb. 1991 (22 Deketyej, meved 1934)
ie=nmLe kee veece-keg. cewvee
ceelee-efhelee-eerceleer ceesefnveer osJeer SJeb eer essueeue pewve
Deepevce yeeee& ele-F&. meved 1952 ceW yeejeyebkeer ceW MejohetefCe&cee kes efove Deeeee&jlve
eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes~
#egefuuekee oer#ee-ew$e ke=. 1, F&. meved 1953 kees ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e (jepe.) ceW~
Deeefe&kee oer#ee-JewMeeKe ke=. 2, F&. meved 1956 kees ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW eeefj$eeeJeleea
108 Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer keer hejcheje kes eLece heeOeerMe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer
cenejepe kes kejkeceueeW mes~
meeefnefleke ke=eflelJe-Demeneer, meceemeej, efveecemeej, cetueeeej, keeleb$e-JeekejCe,
<edKeC[eiece Deeefo ebLeeW kes DevegJeeo/erkeeSb SJeb 250 efJeefMe ebLeeW keer uesefKekee~ meved 1995 ceW
DeJeOe efJe.efJe. (hewpeeyeeo) eje [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes efJeYetef<ele~
leerLe& efvecee&Ce esjCee-nefmleveehegj ceW pebyeterhe leerLe& kee efvecee&Ce, Meeele leerLe& DeeesOee kee
efJekeeme SJeb peerCeexej, eeeie-Fueeneyeeo (G.e.) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee efvecee&Ce,
leerLekej pevceYetefceeeW kee efJekeeme eLee-YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) ceW
vebeeJele& cenue veeceke leerLe& efvecee&Ce, YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer leerLe& (efveke
ieesjKehegj-G.e.) kee efJekeeme, YeieJeeve heee&veeLe kesJeue%eeveYetefce Deefn$e leerLe& hej leerme eewyeermeer
cebefoj, nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue hej YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer 31 heg Gegbie
Ke[dieemeve eeflecee efvecee&Ce keer esjCee, ceebieerlegbieer ceW efvecee&CeeOeerve 108 heg Gebgie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
efJeMeeue eeflecee Fleeefo~
ceneslmeJe esjCee-hebeJe<eeae pecyeterhe ceneceneslmeJe, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&êre efveJee&Ce
ceneceneslmeJe, DeeesOee ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cenekegbYe cemlekeeefYe<eske, kegC[uehegj ceneslmeJe,
YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe, efouueer ceW keuhegce ceneceC[ue
efJeOeeve kee Ssefleneefmeke Deeeespeve Fleeefo~ efJeMes<ehe mes 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe mLeue
hej efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve kee Deeeespeve ngDee, efpemekee GodIeeve Yeejle keer je^heefle
eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue eje efkeee ieee~
Mew#eefCeke esjCee-pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&êre mebieeser, jeêre
kegueheefle meccesueve, Feflenemekeej meccesueve, veeeeOeerMe meccesueve SJeb Deve Deveske jeêreDebleje&êre mlej kes mesefceveej Deeefo~
jLe eJele&ve esjCee-pecyeterhe %eevepeesefle (1982 mes 1985), meceJemejCe eerefJenej (1998
mes 2002), ceneJeerj peesefle (2003-2004) kee Yeejle YeceCe~
Fme ekeej efvele vetleve YeeJeveeDeeW keer peveveer hetpe ceeleepeer efejkeeue leke Fme JemegOee kees
megMeesefYele kejleer jnW, ener cebieue keecevee nw~
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve-mebef#ehle heefjee

-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve keer mLeehevee hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
keer esjCee mes meved 1972 ceW jepeOeeveer efouueer ceW ngF& Leer~ mebmLeeve kee cegKe keeee&uee meved 1974
ceW nefmleveehegj cesW eejbYe ngDee~ Fme mebmLeeve kes Devleie&le Deveske ieefleefJeefOeeeB nefm leveehegj ceW leLee
Deve$e eue jner nQ1. meved 1972 mes Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes Devleie&le ueeKeeW ebLe ekeeefMele nes jns nQ~
2. meved 1974 mes Fme mebmLeeve kes cegKehe$e kes he ceW mecei%eeve efnvoer ceeefmeke heef$ekee
kee efvejblej ekeeMeve nes jne nw~
3. meved 1974 mes 1985 leke nefmleveehegj ceW pecyeterhe jevee kee efvecee&Ce keee& ngDee~
4. meved 1974 mes Deye leke pecyeterhe jevee kes Deefleefje Deveske efpevecebefojeW kee efvecee&Ce
ngDee nw-keceue cebefoj, leerve cetefle& cebefoj, Oeeve cebefoj, MeebefleveeLe cebefoj, Jeemeghetpe cebefoj,
cebefoj, meneket cebefoj, efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj, DeeefoveeLe cebefoj, Deeheo cebefoj,
$e+<eYeosJe keerefle&mlebYe, mJeefCe&ce lesjnerhe jevee SJeb veJeenMeebefle efpevecebefoj~
5. pecyeterhe hegmlekeeuee efpemeceW ueieYeie 15000 ebLe mebenerle nQ~
6. Ceceeskeej ceneceb$e yeQke efpemeceW YeeeW eje efueKekej Yespes iees kejes[eW Ceceeskeej ceb$e
pecee efkees peeles nQ~
7. mecee-mecee hej efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJejeW leLee mebieesefeeW kes Deeeespeve efkeespeeles nQ~
8. eeef$eeeW kes Meg Yeespeve kes efueS jepee eseebme Yeespeveeuee kee mebeeueve~
9. eeef$eeeW kes "njves kes efueS DeeOegefveke megefJeOeeege [eruekeme heuewdme Jeeueer keF&
Oece&MeeueeDeeW leLee keesef"eeW SJeb yebieueeW kee efvecee&Ce efkeee ieee nw~
10. pecyeterhe heefjecee kes efueS veewkee efJenej, SsjeJele neLeer leLee ceveesjbpeve nsleg efceveer ^sve,
Petues Deeefo nQ~
11. %eeveceleer keuee cebefojced ceW nefmleveehegj kes eeeerve Fefleneme mes mebbyebefOele PeeBefkeeeB nQ~
12. leerLekej pevceYetefceeeW keer Jebovee SJeb Oeeefce&ke efheuceeW kee eoMe&ve kejves Jeeues efLeesj mes
meceefvJele nerjke peebleer Skemeesme~
efouueer, cesj", cegpehehejveiej, nefjej, PeeBmeer, eflepeeje Deeefo mes pecyeterhe mLeue lekeDeeves
kes efueS efove Yej yemeW efceueleer jnleer nQ~
efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj
(veeueboe) efyenej ceW YeJe vebeeJele& cenue leerLe& leLee eeeie-Fueeneyeeo (G.e.) ceW efveefce&le leerLekej
$e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee Yeer mebeeueve neslee nw~
pecyeterhe SJeb Deve jeveeDeeW kes oMe&ve nsleg nefmleveehegj heOeejkej DeeOeeeflceke SJeb Meejerefjke
megKe keer eeefhle kejW~
Jeerj %eevees(o7e) iebLeceeuee
pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)
Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes efMejesceefCe mebj#eke
efJe<eeevegeceefCekee
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
eerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. eer hesceevo pewve, lelheg$e heoerhe kegceej pewve, Kee
jer yeeJe}er, efouueer-6~
eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
eerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeebo pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
[e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)
eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.
eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer
eer yeer.[er. ceoveeFke, cegcyeF&
eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
eer efpelesv kegceej pewve SJeb eerceleer megveerlee pewve keesef[ee, heueesefj[e, et.Sme.S.
eerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. eer DeesceekeeMe pewve, mJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
eer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e eerceleer Deveerlee pewve Oe.he. eer cetueebo pewve heeveer,
efomehegj (keecehe) Deemeece~
16. eerceleer Deefpele kegceejer pewve Oe.he. eer censv kegceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeemesve) ce.e.~
Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes hejce mebj#eke

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~

[e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~
mJe. eerceleer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew}eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~
eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~
eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~
eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~
eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
eer heebo pewve keeefjee, efouueer
eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer
(8)
efJe<ee
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
osJeoMe&ve kee ceenelce~

Ceceeskeej cev$e kee eYeeJe~
eeJeleea kee Jewjeie~
Oecee&oe Je n[heves kee og<heefjCeece~
keee jeJeCe je#eme Deewj oMecegKe Jeeuee Lee?
Dekeeue ceW DeOeeve kee kegheue~
yevoj keer ueeruee~
keee pewve efvejerejJeeoer nQ?
cegefveele Oeej Devevle yeej eerJeke Ghepeeees~
ceneyeueer Yeerce~
eeJeke Jeeefj<esCe~
DeMegYe YeeJeeW kee heue mJeeb DeMegYe nw~
keee efleee Deeeg MegYe nw?
efceLee lehe kee og<heefjCeece~
he= meb.
1
5
8
11
14
17
19
23
26
30
33
36
41
44
Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee
osJeoMe&ve kee ceenelce

megOesMe-efheleepeer! Deepe ceQves heehegjeCe ceW Ssmee he{e nw efke-pees ceveg<e
efpeveeeflecee kes oMe&ve kee eEeleJeve kejlee nw Jen yesuee kee, pees ieceve kee
DeefYeuee<eer neslee nw Jen lesuee kee, pees peeves kee DeejcYe kejlee nw Jen eej GheJeeme
kee, pees peeves ueielee nw Jen heeBe GheJeeme kee, pees keg otj henBge peelee nw Jen
yeejn GheJeeme kee, pees yeere ceW henBge peelee nw Jen hevn GheJeeme kee, pees ceefvoj
kes oMe&ve kejlee nw Jen ceemeesheJeeme kee, pees ceefvoj kes eJesMe kejlee nw Jen n
ceeme kes GheJeeme kee pees ej ceW eeJesMe kejlee nw, Jen Ske Je<e& kes GheJeeme kee,
pees eoef#eCee oslee nw Jen meew Je<e& kes GheJeeme kee, pees efpevesvosJe kes cegKe kee
oMe&ve kejlee nw Jen npeej Je<e& kes GheJeeme kee Deewj pees mJeYeeJe mes mlegefle kejlee
nw Jen Devevle GheJeeme kee heue eehle kejlee nw~ eLeeLe& ceW efpevesvosJe keer Yeefe
mes kece& #ee kees eehle nes peeles nQ Deewj efpemekes kece& #eerCe nes peeles nQ, Jen Deveghece
megKe mes mecheVe hejceheo kees eehle kej ueslee nw~1
1. heueb OeeveeelegLe&me <emeesececee$ele:~
Deceme leoejcYes ieceves oMeceme leg~~178~~
eoMeme lele: eEkeefevceOes he#eesheJeemepeced~
heueb ceemeesheJeememe ueYeles ewleoMe&veeled~~179~~
ewleebieCeb meceemeee eeefle <eeCceeefmekeb heueced~
heueb Je<eexheJeememe eefJeMe ejceMvegles~~180~~
heueb eoef#eCeerke=le Yegbes Je<e&Meleme leg~
dJee efpeveemeceehveesefle heueb Je<e&menepeced~~181~~
Devevleheueceehveesefle mlegeEle kegJe&ved mJeYeeJele:~
veefn Yeese|pevesveCeeb efJeeles hejcegececed~~182~~
kece& Yekelee efpevesveCeeb #eeb Yejle! ieefle~
#eerCekecee& heob eeefle eefmceVevegheceb megKeb~~183~~ - heehegjeCe, heJe& 32
(2)
efheleepeer-neB yese! en "erke ner nw, Fmeerefuees lees nce ueesie osJe oMe&ve hej
yengle peesj osles nQ~
megOesMe-efkevleg efheleepeer! en lees DeeeeeeX ves yengle ner ye[e eueesYeve os
efoee nw~ keneR Ssmee Yeer mecYeJe nw? pewveOece& lees YeeJeeW keer eOeevelee jKelee nw~
efheleepeer-megOesMe! meJe&Lee YeeJeeW kee ner Skeevle veneR nw~ OeJeuee keer "er
hegmleke ceW Deeeee& osJe ves mecekelJe keer Glheefe kes keejCe yeleueees nQ GveceW
efpeveefyecye kee oMe&ve en Yeer Ske keejCe ceevee ieee nw~ JeneB hej eMve ngDee nw
efke efpeveefyecye kes oMe&ve mes eLeceesheMece mecekelJe kewmes nes mekelee nw? leye
Deeeee& ves Gej efoee nw efke efpeveefyecye kes oMe&ve mes efveOee-efvekeeefele Deeefo
efceLeelJe keceeX kee #ee nes peelee nw~1 Deewj FmeerefueS lees OeJeuee ceW vewmeefie&ke
mecekelJe keer Glheefe kes efueS Yeer iegheosMe kees es[kej Mes<e oes keejCe peeeflemcejCe
Deewj efpeveefyecye oMe&ve DeJeMe ner ceeves nQ~ DeLee&led Gvekee kenvee nw efke FveceW mes
Ske keejCe efceues efyevee efvemeie&pe meceioMe&ve Yeer GlheVe nes mekevee DemecYeJe nwveneR nes mekelee nw~ Dele: efpeveefyecyeoMe&ve kee yengle ner cenJe nw~ Dele: Gheeg&e
keLeve eueesYeve veneR nw, elegled JeemleefJeke ner nw~ eefo YeeJeeW keer ner cenee nesleer
lees Deeeee& en Yeer ken mekeles Les efke YeeJehetJe&ke oMe&ve kejves mes en heue efceuesiee
DeveLee veneR~ Gvekes heeme MeyoeW keer lees keceer veneR Leer Deewj eefo Iej yew"s cetefle&
kes eEeleJeve mes heue efceue mekelee Lee lees Deeeee& en ken mekeles Les efke
efpeCeeEyeye eEeleCesCe~ hegve: efpeCeeEyeyeobmeCesCe hee" keeeW jKee? DeleSJe en
mheleee mecePevee eeefnes efke efpeveefyecye oMe&ve kee pees cenJe nw, Jen Skeee
ceW yew"kej efevleve kee ee YeeJeeW kee veneR nw~
megOesMe-efheleepeer! nceves keF& yeej heefC[leeW kes cegKe mes Ske keLee megveer nw
Deewj keneR-keneR heef$ekeeDeeW ceW he{er Yeer nw efke oes efce$e Les~ Ske ceefvoj ceW peeves
ueiee lees otmeje yeesuee efke ceQ Deepe JesMee kes eneB peeTBiee~ pees ceefvoj ceW ieee
Lee Jen meeseves ueiee efke Dene! cesje efce$e JesMee kes eneB megKe kee DevegYeJe kej
1. keOeb ef peveefy ecyeobm eCeb he"cemeccelegh heeerS keejCeb ! efpeCeef yecyeob meCesC e
efCeOeeefCekeeefeomme efJe efceeeefo keccekeueeJemme KeeobmeCeeoes~ OeJeuee hegmleke
6, he=. 427~
oMe&vesve efpevesveCeeb heehemebIeelekegbpejced~ MeleOee Yesoceeeeefle efieefjJe&enlees eLee~
(3)
jne nesiee Deewj ceQ eneB heBme ieee? Jen Thej mes oMe&ve, Yepeve Deewj Deejleer kej
jne Lee efkevleg Gmekee ceve lees JesMee kes eneB ueie jne Lee Dele: Jen heehe kee yevOe
kej jne Lee efkevleg Fmemes efJehejerle pees JesMee kes eneB Lee, Jen meese jne Lee efke
Denes! cesje efce$e ner hegCeMeeueer nw efke pees efke ceefvoj ceW Yeefe-Yepeve kejkes hegCe
ueeYe ues jne nw Deewj Ske ceQ heeheer nBt, pees eneB hej JesMee kes ceesn ceW heBmekej Oece&
Deewj Oeve kees Kees jne nBt Dele: Fme YeeJevee mes Jen JesMee kes eneB ogeefj$e kejles
ngS Yeer hegCe kee yeBOe kej jne nw~ Fmeefuees YeeJeeW keer ceefncee nw, eefo YeeJe Meg
veneR nQ lees osJe-oMe&ve Yeuee keee heue osiee?
efheleepeer-megOesMe! en keLee keesF& Meee-meccele veneR nw Deewj ve eeceeefCeke
ner nw~ en lees efkemeer Jemeveer ves ner ceveie{vle yevee ueer nw, Ssmee eleerle neslee nw~
pees ceveeues ueesie nesles nQ, Jes ner Ssmeer ovle keLeeDeeW mes ueesieeW kees Oece& mes Jebefele
kejkes JesMee-mesJeve Deeefo heeheeW keer hegef kejles jnles nQ Deewj YeeJeeW kee {esue
heerles jnles nQ~ Yeuee JesMee-mesJeve kejles ngS hegCe yevOe nes peeJes Deewj ceefvoj ceW
mlegefle-Deejleer kejles ngS heehe yevOe nes peeJes keee en mecYeJe nw? keLeceefhe mecYeJe
veneR elegled DemecYeJe ner nw~ neB, Flevee DeJeMe nw efke JesMee-mesJeve kejves Jeeuee
Jeefe eefo JeneB hej Deheves kees heeheer mecePekej heeheeW kee heeeleehe kej jne nw
lees Gmekes heehe kee yevOe keg nukee DeJeMe nes mekelee nw efkevleg yeBOesiee lees heehe
ner~ Jewmes ner efpevesv osJe kes oMe&ve-mleJeve Je Deejleer kes mecee lees efkemeer kes
heefjCeece JesMee-mesJeve kes neWies Yeer veneR, Deewj eefo keoeefeled heehe-Jeemevee ceve ceW
Dee Yeer ieF& lees Gmekes Yeer hegCe kes yevOe ceW keg nukeeheve Dee mekelee nw, ve efke
heehe kee yevOe nesiee~ Dejs! peye DeOe&efveefce<e cee$e Yeer efkeee ieee efpevesvosJe kes
iegCeeW kee mcejCe Devevle-Devevle mebmeej ceW mebefele heehe-mecetn kees Deefive keer
keefCekee kes meceeve Yemcemeeled kejves ceW meceLe& nw, lees Yeuee oMe&ve kejves Jeeues
Jeefe kee keee Ske #eCe kes efueS Yeer efpeve mleJeve ceW Gheeesie veneR ueiesiee?
DeJeMe ner ueiesiee~ efpeveefyecye oMe&ve kes efueS YeeJeeW keer eOeevelee kenvee JeLe& nw,
Deheves Deehe keer Jebeveecee$e nw~
Denes! pees efpeveefyecye oMe&ve Deveeefokeeueerve efceLeelJe kees ve kej mecekelJe
kees eie kejeves ceW meceLe& nw, Gmekeer ceefncee Deefevle ner nw~
megOesMe-efheleepeer! eefo nce Iej ceW ceneJeerj YeieJeeve keer heeses kee keuesC[j
(4)
jKekej Gmekee oMe&ve kej uesles nQ, lees keee yeeOee nw? Jen Yeer lees efpeveefyecye oMe&ve
ner nw~
efheleepeer-veneR, megOesMe! keuesC[j ceW YeieJeeve kee pees heeses nw Jen efpeveefyecye
kee efe$e nw~ Gmekeer eeCe-eeflee Deewj hebekeueeCeke veneR nes mekeleer nw Dele:
Jen efe$e keLeceefhe efpeveefyecye veneR nes mekelee nw~ efpeveefyecye lees Jen nQ pees Oeeleghee<eeCe Deeefo mes efveefce&le efpeveeefleceeSB nQ Deewj efpevekeer eefleeeee& ves efJeefOeJeled
hebekeueeCeke eeflee efJeefOe, cev$e-veeme, eeCe-eeflee Deeefo kejkes efpevnW
hetpee eesie yevee efoee nw~ eeflee mes henues Yeer Jes cetefle&eeB hetpe veneR nQ DeveLee
peehegj, cekejevee Deeefo mLeeveeW hej ner ueesie leerLe& ceevekej peeves ueieles Deewj Gve
ie{er ngF& cetefle&eeW keer hetpee kejves ueieles efkevleg Ssmee veneR neslee nw~ peye Jes cetefle&eeB
eeflee efJeefOe mes eefleefle neskej ceefvoj ceW efJejepeceeve keer peeleer nQ leYeer Jes
hetpee kes eesie ceeveer peeleer nQ~
Dele: osJeoMe&ve kee efveece lees ceefvoj ceW peekej efpeveeeflecee kes oMe&ve kees
kejves mes ner neslee nw~ osKees! Yejle eeJeleea, cenejepee jeceev Deeefo ves Yeer
Deveske efpeveceefvoj yeveJeees nQ Deewj Deveske eefleceeSB efJejepeceeve kejekej Gvekeer
hetpee-Yeefe keer nw Deewj lees keee eejCe $e+efOeejer cenecegefve Yeer ke=ef$ece-Deke=ef$ece
efpeve ceefvojeW keer, heeJeehegjer, meccesoeeue Deeefo leerLeeX keer Jevovee efkeee kejles nQ~
Ssmee FeflenemekeejeW ves hegjeCeeW ceW JeefCe&le efkeee nw~ Fmeefuees meJe&efJekeuhe es[kej
YeefehetJe&ke efpevesv osJe kee oMe&ve efkeee kejes, Yeues ner heeBe efceve kes efueS ner
ceefvoj peeDees, efkevleg DeJeMe ner peeee kejes~
megOesMe-Dee efheleepeer! Deepe mes ceQ efpeveceefvoj jespe peeTBiee, Devevlej
ner Yeespeve keBiee, Ssmee efveece kejlee nBt~
MM`NN
Ceceeskeej cev$e kee eYeeJe

megjsv-YeFee eesiesv! Deepe ceQves cegefve cenejepe kes GheosMeeW ceW megvee efke
yevoj Yeer Ceceeskeej cev$e kes eYeeJe mes mebmeej meceg mes eflej ieee nw lees ceveg<eeW
keer lees yeele ner keee? mees YeFee yevoj keer keee keneveer nw, cegPes megvee oes~
eesiesv-neB, neB, megvees ceQ legcnW megveelee nBt~ efkemeer mecee iebOeceeove veeceke
heJe&le hej Ske megeefle veece kes cegefvejepe eefleceeeesie mes efJejepeceeve Les~ Gme
mecee megoMe&ve veece kes Ske osJe ves eesOeJeMe Gvekes Thej Ieesj Ghemeie& efkeee~
cegefvejepe hejceMeevle YeeJe mes Ghemeie& kees menve kej Oeeve ceW ueerve nes iees Dele:
Ieeefleee keceeX kee veeMe kej Jes kesJeueer nes iees~ Gme mecee osJeeW ves Deekej Gvekeer
hetpee keer~ hegve: jepee ves YeieJeeve kesJeueer kes efveke eMve efkeee efke-ns eYees!
Fme osJe ves Deehekes Thej Ghemeie& keeeW efkeee?
YeieJeeve keer efoJeOJeefve efKejer-jepeved! meccesoefMeKej heJe&le hej oes yevoj
Les~ efkemeer mecee oesveeW DeleefOeke heeme mes Jeekegue nes jns Les~ Gmeer mecee
GvneWves osKee efke Ske helLej mes heeveer efvekeue jne nw~ heeveer Lees[e Lee~ oesveeW ner
Gme heeveer kees heerves kes efueS Deeheme ceW ue[ves ueies~ pevceevlej kes s<e kes keejCe
ue[les-ue[les cejCeemeVe nes iees~ GveceW mes Ske lees lelkeeue ner cej ieee Deewj
otmeje yevoj cejCeemeVe nes JeneR he[e jne~ Gmeer mecee JeneB DeekeeMeceeie& mes
megjieg Deewj osJeieg veeceke oes eejCe$e+ef cegefvejepe Dee henBges~ GvneWves Gme
yevoj kees hebe vecemkeej cev$e megveeee~ yevoj ves Yeer ye[er ner Glmegkelee mes Gme
cev$e kees megvee Deewj megveles-megveles ner eeCe es[kej meewOece& mJeie& ceW efe$eebieo veece
kee osJe nes ieee~ JeneB mes egle neskej Jen osJe kee peerJe Fmeer Yejle#es$e kes
heesovehegj veiej kes mJeeceer jepee megefmLele keer megue#eCee veece keer jeveer kee heg$e nes
ieee~ Gmekee veece megeefle jKee ieee~1
efkemeer mecee Je<ee& $e+leg ceW megeefle kegceej ves Deefmele veece kes heJe&le hej oes
JeevejeW kee eg osKee efpememes Gmes hetJe&pevce keer mecemle eseDeeW kee mcejCe nes
Deeee~ Gmeer mecee mebmeej mes efJeje neskej Gmeves megOecee&eee& cegefvejepe kes heeme
peekej pewvesejer oer#ee ues ueer~ Jener megeefle cegefve ceQ eneB Oeeve kej jne Lee~
1. GejhegjeCe heJe& 70, erkee he= 347
(6)
Jen cesje meeLeer yevoj kee peerJe mebmeej ceW YeceCe kejles ngS Ske mecee eEmeOeg veoer
kes efkeveejs jnves Jeeues ce=ieeeCe veeceke lehemJeer keer efJeMeeueer veeceke helveer mes
ieewlece veece kee heg$e ngDee~ efceLeeoMe&ve kes eYeeJe mes Jen hebeeefive lehe kejkes
megoMe&ve >eeceke peesefle<eer osJe nes ieee~ hetJe&YeJe kes Jewj kes keejCe ner Fmeves eneB
cegPe hej Ghemeie& efkeee nw~
megjsv-YeFee eesiesv! Fme Ceceeskeej cev$e kes eYeeJe mes Jen yevoj
efe$eebieo osJe neskej hegve: ceveg<e neskej Gmeer YeJe mes cees#e euee ieee~ Fmemes lees
en cenecev$e ceneve ceefnceeMeeueer nw~ Fmekee lees meowJe peehe kejles ner jnvee
eeefnes~ Dee, Deye en lees yeleeDees efke Gve oesveeW yevojeW kee hetJe&pevce mes keesF&
Jewj euee Dee jne Lee keee?
eesiesv-neB, YeeF& megjsv! Fve oesveeW yevojeW kee hetJe& ceW keF& YeJeeW mes Jewj
euee Dee jne Lee~ megveesFmeer Yejle#es$e ceW keeEueie osMe kes keeBeerhegj veiej ceW metjoe Deewj megoe veece
kes oes JewMe heg$e jnles Les~ Ske mecee Gve oesveeW ves uebkee Deeefo erheeW ceW peekej
Fevegmeej yengle-mee Oeve keceeee~ hegve: peye Jeeheme Deekej veiej ceW eJesMe kejves
ueies leye meesee efke Fme Oeve hej jepee kees kej (wkeme) osvee he[siee, Dele: Fme
Oeve kees eneR hej veiej kes yeenj ner keneR jKe efoee peee~ Fme ekeej mes oesveeW
ves Deeheme ceW efveCe&e kejkes Oeve kees Ske Pee[er kes veeres iee[kej heneeve kes efuees
Thej keg efe kejkes veiej ceW eues iees~
otmejs efove Ske ceveg<e ceefoje yeveeves kes efuees Gmekes eesie Je=#eeW keer pe[W
Keesolee ngDee JeneB henBgee Deewj Keesoles-Keesoles Gmes Jen yengle ye[e Oeve kee Kepeevee
efceue ieee~ Jen KegMeer mes hetue ieee Deewj meYeer pe[-JevemheefleeeW kees es[ Jen
efveefOe ueskej Iej Dee ieee~ Gmekeer oefjlee meceehle nes ieF& Deewj Jen ceeueeceeue
nes ieee~ leermejs efove Jes oesveeW YeeF& Deheves Oeve kees uesves kes efuees JeneB Deees~ JeneB
Oeve ve heekej Jes Ske-otmejs hej Oeve efvekeeue uesves kee Deejeshe ueieeves ueies~ metjoe
ves en efveee kej efueee efke en cesjs ess YeeF& megoe keer ner kejletle nw Deewj megoe
ves en { efJeeeme kej efueee efke en meye ue cesjs ye[s YeeF& kee ner nw~ oesveeW ner
hejmhej ceW ue[ves ueies Deewj Ske-otmejs hej enej kejles ngS cej iees~ DeleerJe eesOe
Deewj ueesYe kes keejCe Jes oesveeW ner cejkej eLece vejke ceW veejkeer nes iees~
(7)
JeneB hej Yeer hejmhej ceW ue[les ngS efejkeeue leke og:Ke Yeesieles jns~ Devle ceW
JeneB mes efvekeuekej efJevOeeeue keer ieghee ceW ces{e nes iees~ JeneB hej Yeer hejmhej
ceW ue[kej cejs Deewj iebiee veoer kes efkeveejs yemes ngS ieeskegue ceW yewue nes iees~ JeneB
hej Yeer pevceevlej kes s<e kes keejCe oesveeW ner yewue hejmhej ceW eg kejkes cej iees
Deewj mecceso efMeKej heJe&le hej yevoj nes iees~
yevoj keer heee&e ceW cejCeemeVe efmLeefle ceW Ske yevoj kees iegosJe kes eje
cenecev$e kes efceue peeves mes Gmekee Gej nes ieee~
megjsv-YeFee eesiesv! osKees lees mener, meies YeeF&-YeeF& neskej Yeer Oeve kes ueesYe
ceW Deekej Deewj ieuele Devegceeve mes Ske-otmejs kees eesj mecePekej Gve oesveeW ves DekeejCe
ner yewj yeeBOe efueee~ hegve: Gmekes heuemJehe ogie&efle ceW og:Ke G"eles jns~
eesiesv-neB YeeF&! FmeerefueS lees DeeeeeeX ves JewjYeeJe kee leeie kejves kee
GheosMe efoee nw~ Fme keLee kees megvekej nce meYeer kees en efveece kejvee eeefnes
efke nce keYeer Yeer efkemeer kes meeLe yewj veneR jKeWies~ ve ner efyevee osKes efkemeer hej
efkemeer oes<e kee Deejeshe kejWies leLee ncesMee cenecev$e kee peehe kejles jnWies~
MM`NN
efJeeMeebefle ceb$e
eR efJeeMeebeflekejee
eer MeebefleveeLeee vece:~
mJeemLe ceb$e
eR Den Cecees meJJeesmeefnheeeCeb Deejesie
ueeYeb keg keg mJeene~
eeJeleea kee Jewjeie

DeCe kegceej-iegpeer! eefo keesF& Deheveer efpeccesoejer kees ve mebYeeuekej
oer#ee ues ueslee nw lees Gmes yengle ner heehe ueiesiee~
iegpeer-veneR DeCe, Ssmeer yeele veneR nw~ keee peye ecejepe Deelee nw leye
keesF& Deheveer efpeccesoejer ner mebYeeueles jnles nQ?
DeCe kegceej-ce=leg kes meeceves lees meYeer keer ueeeejer nw~
iegpeer-Ssmee meesekej ner lees ueesie efJeje neskej oer#ee uesles nQ~ Jewjeie
kee keesF& mecee efveefele veneR nw~ mebmeej kes ehebe ceW keg-ve-keg kee&Je lees yeves
ner jnles nQ uesefkeve efJejecevee peerJe Gvekees veieCe mecePeles nQ keeeWefke keeue kee
keesF& Yejesmee veneR nw Deewj ceveg<e heee&e Delevle ner ogue&Ye nw~
efkemeer mecee keer Ievee nw efke eeJeleea Jeeovle Deheves eEmenemeve hej
Dee{ Les~ Fleves ceW Jeveheeue ves Ske megieefvOele keceue ueekej GvnW Deefhe&le efkeee~
jepee ves ye[er emeVelee mes Gmes meBtIee~ Gme keceue kes Yeerlej Ske iebOeueesueghe Yecej
ceje ngDee he[e Lee~ jepee Gme Yecej kees osKeles ner mebmeej kes YeesieeW mes efJeje nes
iees~ eeJeleea kee Flevee efJeMeeue JewYeJe Jewjeieheer mebheefe ceW GvnW hegjeves le=Ce
kes meceeve leg Yeemeves ueiee~ Gme mecee eeJeleea Deheves jepe kee Yeej heg$e
Deefcelelespe kees osvee eenles Les~ leye Jen yeesuelee nw-efheleepeer! peye Deehe ner Fme
JewYeJe kees es[vee eenles nQ leye nceW Yeer en keeeW kej eeefnes? Fmes Deehe DeefmLej
mecePekej ner efmLej megKe keer Deekeeb#ee mes es[ jns nQ Dele: nceW Yeer Fme leg
jepe kes Deefleefje Deueewefkeke Deeeflceke meeceepe ner eeefnes~
peye jepee ves meYeer heg$eeW kee en efveee osKee leye Jes Deefcelelespe kes heg$e
hegC[jerke kees, pees efke DeYeer yeeueke ner Lee, Gmeer kees jepeefleueke kejkes oer#ee kes
efueS Jeve ceW eues iees~ JeneB eMeesOej leerLekej kes efMe<e iegCeOej cegefvejepe kes meceerhe
Jes oeref#ele nes iees~ Gme mecee Gvekes meeLe mee" npeej jeefveeeW ves Deeefe&kee oer#ee
ues ueer leLee yeerme npeej jepeeDeeW Deewj Ske npeej heg$eeW ves cegefve oer#ee ues ueer~
leye jeveer ue#ceerceleer heefle Deewj heg$e kes efJeeesie mes Meeske kees eehle ngF& meeseves
ueieeR efke Flevee ese yeeueke hegC[jerke Fleves efJeMeeue jepe kees kewmes mebYeeuesiee?
hegve: jeveer ves meese-efJeeej kej Deheves peceeF& (heg$eer eerceleer kes heefle) jepee
(9)
JeepebIe kes heeme meeje meceeeej Yespee Deewj kenueeee efke Deehe Deekej Fme jepe
keer JeJemLee megee kejW~ Fme meceeeej kees efJeefole kej jepee JeepebIe jeveer
eerceleer kes meeLe JeneB henBges Deewj JeJemLee mebYeeueer~ Deeefele jepeeDeeW kees hetJe&Jeled
Deheves-Deheves keeeeX ceW efveege kejkes Jes cenejepe hegC[jerke yeeueke kees jepe
eEmenemeve hej Dee{ kej kegMeue ceefv$eeeW kes neLe ceW jepe-Yeej meeQhekej Jeeheme
Dee iees~
ceeie& ceW peeles mecee jepee JeepebIe ves Deheves ner egieue heg$eeW kees, cegefveJesMe
ceW eejCe$e+efOeejer cenecegefveeeW kees Deenejoeve oskej Demeerce hegCe mebefele efkeee
Lee DeLee&led JeepebIeve=heefle kes efhelee Jeeyeeng peye oeref#ele ngS Les leye Gvekes meeLe
JeepebIe kes 98 heg$e meYeer kes meYeer oeref#ele nes iees Les~ GmeceW mes Debeflece oes heg$e
eejCecegefve kes he ceW Gvekes he[eJe ceW Deees Les Deewj jepee ves Deenejoeve oskej
hebeeee& kees eehle efkeee Lee~
kenves kee celeueye ener nw efke peye Fme peerJe kees mebmeej, Mejerj Deewj YeesieeW
mes Jewjeie nes peelee nw leye en peerJe meYeer keggefcyeeeW mes hetCe&leee efvece&ce nes peelee
nw~ eneB leke efke Jen Deheves Mejerj mes Yeer efvece&ce nes peelee nw leYeer lees Jen kesMeueeWe
Deeefo keeW kees emeVecevee, og:Kehe ve mecePeles ngS menve kej ueslee nw~
DeCe-keee Iej ceW jnkej efvece&ce veneR ngDee pee mekelee nw?
iegpeer-eefo Iej ceW jnkej Yeer efvece&celee nes peeleer Deewj cegefe efceue peeleer
lees leerLekej, eeJeleea, yeueYe Deeefo ceneheg<e keeeW Iej es[les Deewj veive neskej
keeeW Jeve ceW efJeejles?
DeCe-Deepekeue hebecekeeue ceW lees efveoex<e cegefve nesles ner veneR nQ? hegve: Iej
ceW cees#e keer meeOevee Deer nw~
iegpeer- Ssmeer yeele Skeevle mes veneR nw keeeWefke eer kegvokegvo osJe,
eer Dece=leev metefj, eer hetpeheeo, eer YeekeuebkeosJe, eer mecevleYe Deeefo cegefve
Yeer Fmeer hebecekeeue ceW ner ngS nQ~ GvnW nce Deewj Deehe efveoex<e ceeveles nQ~ hegve:
Gvekeer JeeCeer kes Devegmeej hebecekeeue kes Deble leke efveoex<e cegefveeeW kee DeefmlelJe
ceevevee ner nesiee~ cees#eheeng[ evLe ceW eer kegvokegvo osJe kenles nQYejns ogmmecekeeues, OeccepPeeCeb nJesF meengmme~
leb DehhemeneJeef"os, Ceng ceCCeF mees ng DeCCeeCeer~~1~~
(10)
Fme Yejle#es$e ceW og:<ecekeeue ceW meeOegDeeW kees DeelcemJeYeeJe ceW efmLele nesves hej
Oece&Oeeve neslee nw efkevleg pees Ssmee veneR ceeveles nQ, Jes De%eeveer nQ~
DeppeefJe efleejCemege, Dehhee PeeSefn uenF Fboeb~
uees ebefeeosJeeb, lelLe egoe efC eJJegeEo pebefle~~2~~
Deepe Yeer jlve$ee mes Meg meeOeg Deelcee kee Oeeve kejkes Fvheo eehle kej
uesles nQ DeLeJee ueewkeebefleke osJe nes peeles nQ Deewj JeneB mes egle neskej cees#e kees eehle
kej uesles nQ~
Jele&ceeve ceW Deeeee& Meeefvlemeeiej peer Deeefo keer hejcheje ceW pees meeOeg ngS nQ
Jes meYeer Deeiece keer hejcheje kes Devegeeeer nQ, Jes Deheveer eee& ceW meeJeOeeve nQ~
Fvekees Jeefuebieer ee efceLeeef ee nerveeeefj$eer kenvee Yeer lees Deeflemeenme nw~
pees Ssmee kenles nQ GvnW Ske yeej cegefve yevekej efveoex<e eee& efJeefOe yelee osveer eeefnes
hegve: meejs meeOeg Gvekee DevegkejCe kej ueWies~
osKees DeCe! legce YeieJeleer DeejeOevee kee mJeeOeee kejes leLee eJeevemeej
ceW osKees, cegefveeeW kees efMe<eeW kes meben, Devegen Deewj hees<eCe kee GheosMe efoee nw,
mebIe keer JeJemLee yeleeF& nw~ Fmeefuees Deepe Yeer cegefve nQ Deewj Deeies Yeer hebece keeue
kes Devle leke jnWies~ neB! efpeme efove cegefve, Deeefe&kee, eeJeke Deewj eeefJekee
elegefJe&Oe mebIe meuuesKevee enCe kej ueWies Deewj leYeer Oece& kee, jepee Deewj Deefive
kee Yeer DeYeeJe nes peeesiee~ efleueeseheCCeefe Deewj ef$eueeskemeej evLeeW kee mJeeOeee
kejes, leye legcnW meejer yeeleW ceeuetce he[Wieer~
DeCe-Dee iegpeer! ceQ Deheves mecekelJe kees efvece&ue yeveeves kes efuees
eejeW DevegeesieeW kes evLeeW kee mJeeOeee keBiee~
MM`NN
mejmJeleer ceb$e
eR eeR Jeo Jeo JeeiJeeefoefve YeieJeefle
mejmJeefle eR vece:~
Oecee&oe Je n[heves kee og<heefjCeece

megjsMe-YeFee vejsMe! pees ceveg<e ueesYe ceW Deekej Oecee&oe Je kees n[he
uesles nQ Gvekees ceneheehe ueielee nesiee?
vejsMe-neB YeeF&, yengle ye[e heehe ueielee nw~ osKees lees mener, eefo keesF&
ceveg<e eBt ner efkemeer kee Oeve n[he ueslee nw, lees Jen ceneheeheer kenueelee nw efhej
pees oeve-hetpeve Deeefo kes Je kees Deheves SsMees-Deejece ceW Gheeesie kejlee nw, Gmekes
heehe kee lees kenvee ner keee? Fme hej Ske heewjeefCeke keLee nw~ Gmes ceQ legcnW
megveelee nBt, Oeeve mes megveesDeeesOee veiejer ceW kegyesj kes meceeve JewYeJeMeeueer Ske megjsvoe veece kee mes"
jnlee Lee~ Jen eefleefove oMe megJeCe& oerveejeW mes efpevesv osJe keer hetpee kejlee Lee~
Jen Deceer kees meesuen oerveejeW mes, DeceeJemee kees eeueerme oerveejeW mes Deewj
elego&Meer kees Demmeer oerveejeW mes efJeefOeJeled Denle osJe keer hetpee efkeee kejlee Lee~
Jen mes" efvele ner hee$eeW kees oeve oslee Lee, Meerue Deewj GheJeeme kee Yeer eLeeMeefe
heeueve efkeee kejlee Lee~ FvneR meye keejCeeW mes ueesie Gmekees Oece&Meerue Fme
GheeefOe mes mecyeesefOele efkeee kejles Les~
efkemeer Ske efove mes" ves peueceeie& mes Deve$e erhe ceW peekej Oeve keceeves keer
Fe keer Deewj yeejn Je<e& yeeo Jeeheme ueewves kee efveCe&e efkeee~ Fmeefuees yeejn
Je<e& leke YeieJeeve keer hetpee kejves kes efuees efpelevee Oeve DeeJeMeke Lee, Glevee Oeve
Gmeves Deheves efce$e oe yeeeCe kes neLe ceW meeQhe efoee Deewj kene efke-efce$e!
cesjs meMe ner legce ncesMee efpevesv osJe keer hetpee, oeve Deeefo keee& kejles jnvee~
mes" kes eues peeves hej oe yeeeCe ves Jen mecemle Oeve hejeer mesJeve
leLee pegDee Deeefo JemeveeW ceW meceehle kej efoee hegve: Jen eesjer kejves ueiee~
keesleJeeue ves Gmes eesjer kejles ngS heke[kej keF& yeej [eBkej es[ efoee~ Devle
ceW Gmeves Ske efove ce=legoC[ keer Oecekeer oer~ leye Jen heeheer oe JeneB mes
efvekeuekej GukeecegKeer hej jnves Jeeues YeerueeW kes PegC[ ceW pee efceuee~ Gvekes meeLe
jnles ngS Ske yeej eesjer kes emebie ceW keesleJeeue kes eje ceeje ieee Deewj heehe kes
heuemJehe vejke ceW euee ieee~ JeneB mes efvekeuekej cenece ngDee efhej vejke
ieee~ JeneB mes Deekej efefJe<e veece kee mehe& ngDee, hegve: vejke ieee~ JeneB mes
(12)
Deekej Meeot&ue ngDee efhej vejke ieee~ JeneB mes Deekej mehe& ngDee efhej vejke ieee
Deewj JeneB mes Deekej Yeerue ngDee~ Fme ekeej mecemle vejkeeW kes og:KeeW kees Yeesiekej
hegve: $eme-mLeeJej eesefveeeW ceW efejkeeue leke YeceCe kejlee jne~
Deveblej kegpeebieue osMe kes nefmleveehegj veiej ceW ieewlece iees$eere keefheue
veeceke yeeeCe keer DevebgOejer helveer mes ieewlece veece kee heg$e ngDee~ GlheVe nesles ner
Gmekee mecemle kegue ve nes ieee~ Gmes Keeves kes efuees DeVe leke veneR efceuelee Lee~
hes metKekej Devoj OeBme ieee Lee, nefeeB efvekeue DeeF& LeeR, vemeeW ceW efuehee ngDee
Gmekee Mejerj yengle ner peerCe& ceeuetce he[lee Lee~ Gmekes yeeue pegDeeW mes Yejs ngS Les~
Jen peneB keneR peelee Lee, JeneR ueesie hekeej ueieeles Les~ Jen meoe Deheves neLe
ceW Kehhej efueS efYe#ee keer eeevee efkeee kejlee Lee~ ncesMee ner osDees, osDees Ssmes
MeyoeW mes efie[efie[eee kejlee Lee hejvleg Jen Flevee DeYeeiee Lee efke efYe#ee mes keYeer
Yeer Gmekee hes veneR Yejlee Lee~ Jen cegefveeeW kes meceeve ner Meerle, G<Ce, Deelehe,
Jeeeg Deeefo keer yeeOeeDeeW kees menve kejlee jnlee Lee~ meowJe ceefueve jnlee Lee Deewj
kesJeue efpee Fefve kes efJe<ee keer ner Fe jKelee Lee, etBefke Deve meye FefveeW
kes efJe<ee Gmekes t egkes Les~
meeleJeW vejke kes veejefkeeeW kee he Ssmee neslee nw eneB kes ueesieeW kees en
yeleueeves kes efuees ner ceeveeW efJeOeelee ves Gmekeer me=ef keer Leer~ Jen Delevle Ie=efCele
Lee, heeheer Lee~ eefo Gmes keneR hej keC"heele Yeespeve efceue Yeer peelee Lee lees Yeer
Jen ves$eeW mes Dele=hle pewmee ner ceeuetce neslee Lee~ Jen peerCe&-MeerCe& leLee ef Jeeues
DeMegYe Jee Deheveer kecej mes uehess jnlee Lee~ Gmekes Mejerj hej yengle mes IeeJe
nes iees Les Deewj Gvemes ceneogieOe efvekeue jner Leer Dele: Gve hej yengle meer ceefkeKeeeB
efYeveefYeveeleer jnleer LeeR, efpevnW Jen nelee jnlee Lee efkevleg Jes keYeer veneR nleer
LeeR Dele: Jen eesOe mes PegBPeueeee kejlee Lee~
efkemeer Ske mecee eer mecegmesve cegefvejepe Menj ceW DeenejeLe& YeceCe kej jns
Les~ GvnW osKekej keewlegke mes en yeeueke Gvekes heers ueie ieee~ JeweJeCe mes" kes
eneB cegefvejepe kee Deenej ngDee~ Deenej kes yeeo mes" ves Gme ieewlece yeeeCe kees
Yeer keC"heele hetCe& Yeespeve keje efoee~ Yeespeve kejves kes yeeo keeueeefo ueefyOe kes
efveefcee mes Jen ieewlece cegefvejepe kes Deeece ceW henBgee Deewj yeesuee efke-ns eYees!
Deehe cegPes Yeer Deheves pewmee yevee ueerefpees~ cegefvejepe ves Gmekes Jeeve megvekej
(13)
henues lees efveee efkeee efke JeemleJe ceW en YeJe nw~ efhej Gmes keg efove Deheves
heeme jKekej Gmekes oe keer hejKe keer~ leovevlej Gve cegefvejepe ves Gmes Meeefvle
kee meeOeveYetle mebece enCe keje efoee~
ieg kes emeeo mes mebece kees eehle kej Jen efJeefOeJeled cegefveeee& kee heeueve
kejves ueiee~ Ske Je<e& kes Jeleerle nesles ner Gmes yegef Deeefo Deveske ekeej keer
$e+efeeB eke nes ieF~ Deye Jen ieewlece veece kes meeLe-meeLe ner ieg kes mLeeve
kees eehle nes ieee DeLee&led Gvekes meceeve yeve ieee~ Deeeg kes Devle ceW Gmekes ieg
ceOece ewJeseke kes megefJeMeeue veece kes Gheefjleve efJeceeve ceW Denefcev ngS Deewj
eer ieewlece cegefvejepe Yeer Deeeg kes Devle ceW efJeefOehetJe&ke DeejeOeveeDeeW keer DeejeOevee
kejles ngS meceeefOecejCe kejkes Gmeer ceOece ewJeseke kes megefJeMeeue efJeceeve ceW
Denefcev heo kees eehle ngS~ Gme yeeeCe kes peerJe Denefcev ves JeneB hej DeeF&me
meeiej keer Deeeg hetCe& kej JeneB mes egle neskej legce eneB DevOekeJe=ef veece kes
jepee ngS nes~ Ssmee eer megeefle kesJeueer ves DevOekeJe=ef cenejepe mes Gvekes
YeJeevlej megveees Les~
megjsMe-YeeF&! Fme keLee kees megvekej lees cegPes jesceebe nes Deeee~ JeemleJe
ceW Deeeee& cenejepe ves eefo keLee-hegjeCeeW ceW Ssmes-Ssmes GoenjCe ve efueKes nesles lees
Deepe heehe mes keewve [jlee?
vejsMe-neB YeeF&, Deewj osKees lees mener, Ske IeCs kes efueS Yeer efkeee ieee
cegefve kee meeefveOe Gme ieewlece oefjer kes efueS Jejoeve yeve ieee~
megjsMe-Deesnes! meecege ceW Gmeves cee$e hes Yejves kes efueS ner Gve cegefve kee heere
efkeee Lee efkevleg meoe-meoe kes efueS Gmeves Deheveer Deelcee kee hees<eCe kej efueee~
vejsMe-Deepe Yeer ye[s meewYeeie keer yeele nw efke Fme efveke=keeue ceW Yeer nceW
cegefveeeW kes, Deeefe&kee-ceeleeDeeW kes oMe&ve efceue jns nQ~ Gvekes heefJe$e meeefveOe mes,
Gvekes GheosMe mes Je Gvekes heeme keg-ve-keg ele enCe kejkes Deheves kees Yeer
Dehevee peerJeve heefJe$e kej uesvee eeefnes~
MM`NN
keee jeJeCe je#eme Deewj oMecegKe Jeeuee Lee?

efMe<e-iegpeer! jeJeCe je#eme Lee ee ceveg<e?
iegpeer-jeJeCe ceveg<e Lee Deewj JewYeJeMeeueer efJeeeOej Lee~ Gmes je#eme keeeW
kenles nQ? Gmekee Fefleneme ceQ legcnW yeleelee nBt, megveesefJepeeeOe& heJe&le hej eeJeeueveiej ceW efJeeeOejeW kes jepee hetCe&Ieve jepe
kejles Les~ efkemeer mecee meneveeve efJeeeOej ves eg ceW jepee hetCe&Ieve kees
ceejkej Gvekes heg$e cesIeJeenve kees veiej mes efvekeeue efoee~ Jen cesIeJeenve e$e-le$e
YeceCe kejles ngS Yeer peye efJeeeOejeW kes eje yengle $eefmele efkeee ieee, leye leerve
ueeske kes veeLe DeefpeleveeLe YeieJeeve kes meceJemejCe ceW henBge ieee~ JeneB hej
cesIeJeenve Deewj meneveeve YeieJeeve keer mlegefle kejkes hetJe& YeJeeW kees megvekej
hejmhej kes Jewj-YeeJe kees es[kej yew" iees~
Gme mecee YeieJeeve kes meceJemejCe ceW je#eme peeefle kes Jeblej osJeeW kes Fv
Yeerce Deewj megYeerce emeVe neskej cesIeJeenve mes kenves ueies efke ns efJeeeOej yeeueke!
let Oeve nw pees efpevesv osJe keer MejCe ceW Deeee nw~ nce oesveeW legPemes emeVe nQ Deewj
lesjs efnle keer keg yeele kenles nQFme ueJeCemeceg ceW Delevle ogie&ce leLee DeefleMee megvoj npeejeW ceneerhe nQ~
Gve ceneerheeW ceW keneR ievOeJe&osJe, keneR efkeVejosJe, keneR eEkeheg<e osJe Deeefo eer[e
kejles nQ~ Gve erheeW kes yeere Ske je#eme erhe nw pees efke je#eme peeefle kes Jeblej osJeW
kee eer[e kee mLeeve nw~ en meele meew eespeve uecyee Deewj Flevee ner eew[e nw~
Fme je#eme erhe kes ceOe ceW ef$eketeeue veece kee Ske TBee heJe&le nw~ en
veew eespeve TBee Deewj heeeme eespeve eew[e nw~ Fmekes megJeCe&cee efkeveejs veevee
ekeej kes jlveeW mes megvoj Deewj uelee Je=#eeW mes ceveesnj nQ~ Gme heJe&le kes veeres yeerme
eespeve efJemle=le uebkee veiejer nw~ GmeceW je#eme JebefMeeeW kee efveJeeme nw~ Jen veiejer
ye[s-ye[s efpeveceefvojeW, cenueeW, mejesJejeW Deewj GeeveeW mes Fvhegjer mejerKeer peeve
he[leer nw~ GmeceW peekej let megKehetJe&ke efveJeeme kej~ Ssmee kenkej je#emeeW kes Fv
Yeerce ves Gmes osJeeefOeefle Ske nej efoee pees Deheveer kejes[eW efkejCeeW mes eceke jne
Lee~ Gme Fv ves cesIeJeenve kees pevceevlej kes heg$eeerefle kes keejCe ner Jen nej efoee
Lee~ Fmekes efmeJeee Fv ves Gmes Deuebkeejesoe veece kee Ske Deewj veiej efoee pees
(15)
efke he=LJeer kes Yeerlej ghee ngDee Lee~ Jen n eespeve ienje, Ske meew mee{s Fkeleerme
eespeve Deewj [s{ keuee eceeCe eew[e Lee~ Gme veiej ceW Me$egDeeW kee eJesMe DeMekee Lee~
Fv ves kene efke keoeefeled keYeer hejee kee eJesMe nes lees let GmeceW peekej Deheveer
j#ee kejvee~
Fme ekeej Fv mes JewYeJe eehle kej Jen cesIeJeenve YeieJeeve kees vecemkeej
kej JeneB mes euee~ Yeerce Fv ves Gmes Ske je#emeer efJeee Yeer oer~ Jen Gmes ueskej
Fevegmeej eueves Jeeues keecee efJeceeve hej yew"kej Deheves heefjpeve-hegjpeveeW kes
meeLe JeneB uebkeeveiejer ceW hengBe ieee~ veiejer ceW eJesMe kejkes meJe&eLece Gmeves
efpeveceefvoj ceW peekej efpeveosJe keer Jevovee-hetpee keer~ Devevlej cebieueeshekejCeeW mes
ege Deheves eesie cenue ceW jnves ueiee Deewj Gmekes Deve YeeF&-yevOeg Yeer eLeeeesie
cenueeW ceW jnves ueies~
keeueevlej ceW jepee cesIeJeenve ves ceneje#eme veeceke Deheves heg$e kees jepe
oskej DeefpeleveeLe kes meceJemejCe ceW oer#ee ues ueer~ ceneje#eme ves Deheves heg$e
Decejj#e kees jepe oskej Deewj Yeevegj#e kees egJejepe yeveekej meuuesKeveehetJe&ke
cejCe efkeee~ Decejj#e Deewj Yeevegj#e kes heg$eeW ves mebOeekeej, megJesue, ceveeseo
Deeefo veece kes megvoj-megvoj veiej yemeees leLee JeneR hej otmejs erheeW ceW jnves Jeeues
efJeeeOejeW ves Yeer Deveske veiej yemeees Les~ Fme ekeej cesIeJeenve keer yengle ye[er
mevleevehejcheje eueleer jner~
Gmeer hejcheje ceW Ske ceveesJesie veeceke efJeeeOej jepee kes Ske heg$e ngDee
Gmekee veece je#eme jKee ieee~ Jen eYeeJeMeeueer jepee ngDee Deewj Gmekes veece mes
ner Jen JebMe je#eme JebMe kenueeves ueiee leLee je#eme peeefle kes Jeblej osJeeW kes Fv
Yeerce-megYeerce eje eoe erhe ceW jnves mes es ueesie je#emeJebMeer kenueeles Les~ JeemleJe
ceW es meye efJeeeOej ceveg<e Les~ Fme ekeej kejes[eW efJeeeOej jepee Gme JebMe ceW nesles
jns Deewj GveceW mes efkeleveeW ves oer#ee ueskej cees#e heo Deewj efkeleveeW ves mJeie& heo eehle
efkeee~ Gmeer hejcheje ceW jepee jlveeJee ngS~ Gvekeer jeveer kee veece keskemeer Lee~ jeveer
keskemeer ves Ske Gece heg$e kees pevce efoee pees efke emeteflekee ie=n ceW cebo-cebo nBmelee
ngDee Deewj neLe-hewj efnueeves mes ebeue ngDee he=LJeerleue kees Yeer kebefhele kej jne Lee~
eejcYe ceW Yeerce veeceke Fv ves cesIeJeenve kees pees efoJe nej efoee Lee, npeej
veeiekegceej osJe Gmekeer j#ee kejles Les, Gmekeer efkejCeW meye Deesj hewue jner LeeR~
(16)
Fvekeer JebMe hejcheje ceW je#emeeW kes Yee mes Gmes efkemeer ves veneR henvee Lee~ Jen nej
JeneR jKee ngDee Lee~ Ssmes nej kees Gme yeeueke ves Deveeeeme ner neLe mes KeeRe
efueee~ yeeueke kees ceger ceW nej efuees osKekej ceelee Ieyeje ieF Deewj ye[s esce mes
Gmes ieeso ceW G"ekej heej efkeee~ efhelee ves Yeer Gmes nej efuees osKekej en mecePe
efueee efke en keesF& nesvenej ceneheg<e nw~ en Deeee& osKe ceelee ves Jen nej
Gme yeeueke kees henvee efoee~ Gme nej ceW pees ye[s-ye[s jlve ueies ngS Les GmeceW
yeeueke kes Demeueer Ske cegKe kes efmeJeee veew cegKe Deewj Yeer eefleeEyeefyele nes jns Les
Fmeefuees Gme yeeueke kee oMeeveve veece jKee ieee~ en yeeueke yengle ner megvoj,
heJeeve Deewj cenehejeeceer Lee~
efkemeer mecee Fmeer oMeeveve ves yeeefue cegefvejepe hej Ghemeie& kejves nsleg kewueeMe
heJe&le kees ner G"e efueee Lee~ leye yeeefue cegefve ves jlveefveefce&le efpeve ewleeueeeW Deewj
leceece peerJejeefMeeeW keer j#ee nsleg Deheves hewj kes DeBiet"s mes heJe&le kees oyee efoee Lee
efpememes jeJeCe oyekej Yeebkej keCe ove kejves ueiee Lee~ leYeer mes Gmekee
veece jeJeCe (jewleerefle jeJeCe: pees jeslee nw mees jeJeCe nw) nes ieee Lee~
en jeJeCe eefleveejeeCe Lee Dele: ue#ceCe kes eje cejkej vejke ieee~
Deeies jeJeCe kee peerJe leerLekej nesiee~
efMe<e-iegpeer! efhej Deepekeue ueesie jeJeCe kees je#eme keeeW kenles nQ?
iegpeer-yese! pees ueesie Meee %eeve mes DeveefYe%e nQ Jes ner Ssmee kenles nQ~
Dele: heehegjeCe Deeefo pewve evLeeW kee mJeeOeee kejvee eeefnes efpememes efke Ssmeer
ieuele OeejCeeSB efvekeue peeSB~
MM`NN
efkemeer Yeer keee& kes eejbYe ceW FosJe kee veece mcejCe kejW
DeejbYes leg hegjeCemeeveJeeheejee kemeefeled~
vece: efmesYe: Flegewve&YeerYetlees Jeose:~~
DeLe&-efkemeer Meee kes eejbYe ceW leLee Deve efkemeer Yeer keee& kes eejbYe ceW vecelee kes
meeLe vece: efmesYe: Fme heo kee GeejCe kejvee eeefnS~
Dekeeue ceW DeOeeve kee kegheue

heg$e-efheleepeer! Deepe ceQves cegefvejepe kes cegKe mes GheosMe ceW megvee nw efke pees
Dekeeue ceW DeOeeve kejles nQ, Jes %eeveeJejCe kece& kes #eeesheMece kes yepeeS Gmekee
yevOe kej uesles nQ~ lees keee Ssmee Yeer nes mekelee nw efke Oeeefce&ke evLeeW kee he"ve-hee"ve
Deewj mJeeOeee %eeve kees ye{eves kes yepeeS %eeve kees Ieeves ceW keejCe yeve peees?
efheleepeer-neB yese! nes mekelee nw~ megvees, ceQ legcnW Ske Ssefleneefmeke Ievee
megveelee nBt~
Ske efMeJevevoer veece kes cegefvejepe Les~ ieg ves GvnW yeleueeee Lee efke jeef$e
ceW eJeCe-ve#e$e kee Goe nes peeves hej mJeeOeee kee mecee neslee nw, Gmekes henues
Dekeeue nw~ GvnW Ssmee ceeuetce nesles ngS Yeer Jes Deheves leere %eeveeJejCekece& kes Goe
mes Gme ieg-Dee%ee keer DeJensuevee kejkes Dekeeue ceW mJeeOeee efkeee kejles Les~
heuemJehe Devle ceW DemeceeefOe mes cejCe kejkes heehekece& kes efveefcee mes iebiee veoer
ceW cenecelme nes iees~ DeeeeeeX ves "erke ner kene nw efkeefpeve%eeueeshevesvewJeb eeCeer ogie&efleYeeiYeJesled~1
efpevesv osJe keer Dee%ee kee ueeshe kejves hej en eeCeer ogie&efle ceW euee peelee nw~
hegve: Gme veoer kes le hej efmLele Ske cenecegefve Ge mJej mes mJeeOeee kej
jns Les~ Fme celme ves Gme hee" kees megvee lees Fmes peeeflemcejCe nes ieee-Deesnes!
ceQ Yeer FvneR kes meMe cegefveJesMe ceW Ssmes ner mJeeOeee kejlee jnlee Lee hegve: ceQ Fme
efleeeeesefve ceW kewmes Dee ieee? nee! nee! ceQ efpeveeiece keer Deewj ieg keer Dee%ee
kees keg ve efievekej Dekeeue ceW Yeer mJeeOeee kejlee jne, efpemekes heuemJehe
cegPes en efveke= eesefve efceueer nw~ mee ceW Deeiece kes he{ves kee heue lees ener nw
efke Gmekes Deveghe eJe=efe kejvee~ Deye ceQ keee keB? keg #eCe meesekej Jen
celme efkeveejs hej Deekej ieg kes mevcegKe he[ ieee~ ieg ves Gmes YeJe peerJe
mecePekej mecekelJe enCe kejeee leLee hebe DeCegele efoes~ Gme celme ves Yeer
mecekelJe kes meeLe-meeLe DeCegeleeW kees heeueles ngS efpevesv YeieJeeve kes ejCekeceueeW kees Deheves oe ceW OeejCe efkeee Deewj Deeeg hetCe& kejkes cejkej mJeie& ceW
cenef&ke osJe nes ieee~
1. DeejeOevee keLeekeesMe keLee 88~
(18)
heg$e-efheleepeer! en Ievee lees jesceebe GlheVe kej osleer nw~ Jes cenecegefve %eeve
keer Je=ef kes efuees ner lees keeue-Dekeeue kee ue#e ve oskej mJeeOeee kej jns
Les, efhej Yeer osKees, Jes efleee eesefve ceW eues iees~ meecege ceW Deeiece keer Deewj ieg
keer Dee%ee heeueve kejvee ner mecekelJe nw~ efheleepeer! lees pees ueesie Deepekeue Deeiece
Deewj ieg keer Dee%ee kees keg ve mecePekej ceveceeveer eJe=efe mes Oece& efeeeeW kejles
nQ ee mJese eJe=efe mes efJeefOe-efJeOeeve kejles nQ mees Jen Yeer DeMegYe heue kee keejCe
nes mekelee nw keee?
efheleepeer-neB yese! keoeefeled Jen Deuheheue osiee Deewj keoeefeled efpeveeiece
keer DeJensuevee kes efveefcee mes Jen DeMegYe heue Yeer os mekelee nw~ Gheeg&e GoenjCe
kes osKeves mes FmeceW mebMee ner keee nw?
heg$e-efheleepeer! mJeeOeee kes efuees keeue Deewj Dekeeue keye-keye nesles nQ?
efheleepeer-eele:, meeeb, ceOee Deewj DeOe&jeef$e kes ceOe kes [s{-[s{ IeCs
kee mecee Dekeeue nw~ Ssmes ner efoioen, Gukeeheele, ogefo&ve, mebeebefle kee efove Deeefo
Yeer Dekeeue nw~ Fvemes Deefleefje keeue megkeeue nw~ en JeJemLee efmeevle ebLeeefokeeW
kes efuees yeleeF& ieF& nw efkevleg DeejeOevee evLe, keLee evLe ee mlegefle evLeeW kees Dekeeue
ceW he{ves kee efve<esOe veneR nw~ Fme keeue Deewj Dekeeue kee efJeMes<e JeCe&ve cetueeeej,
DeveieejOecee&ce=le SJeb OeJeuee keer veJeceer hegmleke mes osKe uesvee eeefnes~
heg$e-"erke nw, Deye ceQ meYeer evLeeW kee eLeemecee mJeeOeee kejkes Deeiece
kes JeeveeW hej hetCe& ee jKetBiee~
MM`NN
efpevekes Gj ceW keue-keue yenleer, iebiee keer efvece&ueOeeje~

leeie Deewj MegYe %eeve ceefCe mes, efpeveves efvepe kees e=bieeje~~
JeeveeW kes ceesleer efyeKejeleeR, egie keer henueer yeeuemeleer~
cesje Mele Jevove mJeerkeejes, ieefCeveer ceelee %eeveceleer~~
-Deeefe&kee eboveeceleer
yevoj keer ueeruee

uebkee kes jepee efJeeglkesMe Deheveer jeveer eereve kes meeLe eceoJeve ceW eer[e
kej jns Les~ keg #eCe yeeo eereve heefleosJe mes keg otj henBgekej Jeve keer
eeke=efleke e kee DeJeueeskeve kej jner Leer efke Fmeer yeere Ske yevoj JeneB Deeee
Deewj eereve kees osKekej KeesKeves ueiee~ eereve Ieyejekej FOej-GOej osKeves
ueieer leye yevoj ves Gmekeer mee[er heke[ ueer~ veeKetveeW mes Gmekes Mejerj hej KejeWeW
yevee oeR~ Jen jeveer peesj-peesj mes jesves ueieer~
jeveer kes jesves keer DeeJeepe megveles ner jepee efJeeglkesMe oew[s Deees Deewj Gmekes
Mejerj ceW peneB-leneB veKeeW kes IeeJe osKekej Ieyejees~ jeveer ves kene-mJeeefceved!
Fme yevoj ves efyevee keejCe ner cegPes meleeee nw~ jepee kees osKeles ner Jen yevoj
JeneB mes Yeeiee efkevleg jepee ves eesOe ceW Deekej Gme hej yeeCe kee efveMeevee ueieeee~
yeeCe mes Ieeeue ngDee Jen yevoj Jesie mes Yeeielee ngDee Deeies keg otj peekej efiej
he[e Deewj heeves ueiee~ JeneR hej DeekeeMeieeceer $e+ef mes meefnle Ske cenecegefve
efJejepeceeve Les~ Jes Gme yevoj kees Jewmeer cejCeemeVe efmLeefle ceW osKekej Gmekes
efveke Deees~ keCeeyegef mes Gmes GheosMe efoee Deewj kenens Jeevej! legceves hetJe& ceW keg heehe-kece& efkeee nesiee efpemekes heuemJehe Fme
efleee eesefve ceW yevoj ngS nes~ peneB keesF& efkemeer kee veeLe ee j#eke veneR nw~ Deye
Fme mecee legcnejer efmLeefle cejves kes mevcegKe nw, Dele: Deye legce mechetCe& heoeLeeX kee
leeie kej oes, Yeespeve-heeveer Deeefo kee leeie kejkes meuuesKevee mJeerkeej kejes efke
efpememes Deieues YeJe ceW legce Fme efleee eesefve mes tkej Deer ieefle eehle kej
uees~ Mejerj keer Jesovee mes ceve kees neDees Deewj ceQ cenecev$e megvee jne nBt legce
Skeeeceve mes megvees~ en cev$e legcnW meJe&og:KeeW mes g[e osiee~ Flevee kenkej
cegefvejepe Gmes Ceceeskeej cev$e megveeves ueiesCecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentC eb~~
DeefjnbleeW kees vecemkeej nes, efmeeW kees vecemkeej nes, DeeeeeeX kees vecemkeej
nes, GheeOeeeeW kees vecemkeej nes Deewj ueeske ceW meJe&-meeOegDeeW kees vecemkeej nes~
Fme cev$e kees megveles-megveles ner yevoj kes eeCe efvekeue iees Deewj Jen Fme
(20)
eEvee Mejerj kees es[kej De[leeueerme efceve kes Yeerlej-Yeerlej ceW ner YeJeveJeemeer
osJeeW ceW cenesoefOe kegceej veece kee osJe nes ieee~
FOej jepee efJeeglkesMe Gme yevoj kees ceejkej Deeme-heeme ceW Kesueles ngS
Deve yevojeW kees Yeer ceejves kes efuees leweej nes iees~
GOej cenesoefOe osJe efoJe Jewefeefeke Mejerj eehle kej meeseves ueiee efke-ceQ
keewve nBt? Deewj keneB mes Deeee ntB? en mLeeve keee nw?
Gmeer #eCe Gmes efoJe DeJeefOe%eeve eie nes ieee efpemekes efveefcee mes Gmeves
meejer Ievee peeve ueer~ Jen meeseves ueiee-Deesn! osKees, en jepee efkelevee
efveo&eer nw~ Deheveer jepe-meee kes ceo ceW etj nes jne nw~ Dejs! yevoj mJeYeeJe mes
ner ebeue nesles nQ~ eefo ceQves yevoj keer heee&e ceW Fmekeer helveer kees veeWe-Kemees
efoee lees keee Gmekee oC[ eeCeeW mes ner Kelce kej osvee Lee~ Deewj efhej Deye Jen
efveo&eer Deve Deveske efvejhejeOeer yevojeW kees keeeW ceej jne nw?
Ssmee meesekej Jen cenesoefOe osJe JeneB Dee henBgee Deewj Gmeves Ske #eCe ceW Deheveer
efJeefeee mes yengle ye[er Jeevej mesvee yevee ueer~ Gve meYeer JeevejeW kes cegKe oe{eW mes
efJekejeue Les, Gvekeer YeeQnW e{er ngF& LeeR Deewj efmevotj kes meceeve ueeue-ueeue Gvekee JeCe&
Lee~ Jes meYeer jepee kes meeceves Dee iees~ efkemeer ves neLe ceW heJe&le G"e efueee, efkemeer
ves ye[s-ye[s Je=#e GKee[ efuees Deewj keesF& neLeeW mes he=LJeer kees ner ketves ueies~ Gmemecee
Jes meYeer yevoj yengle ner efJekejeue efoKe jns Les~ Ssmes ceeeeceeer JeevejeW ves kegefhele ngS
jepee efJeeglkesMe mes kene-Dejs cetKe& efJeeeOej! Deye lesjer ce=leg Dee ieF& nw Ssmee
mecePe, Dees heeheer! JeevejeW kees ceejkej let efkemekeer MejCe ceW peeesiee?
Flevee kenles ngS Gve meYeer JeevejeW ves Yetefce Deewj DeekeeMe ceC[ue kees Flevee
Jeehle kej efoee efke JeneB megF& jKeves keer Yeer peien veneR jn ieF&~ Fme Me kees
osKekej jepee efJeeglkesMe kes Deeee& kee ef"keevee ner ve jne~ Jen meeseves ueieeen JeevejeW kee yeue veneR nw Deewj ve ner Jeevej Ssmeer ceveg<eeW keer Yee<ee ceW yeesue
mekeles nQ, en lees keg Deewj ner nesvee eeefnes~
Jen jepee Deheves peerJeve keer DeeMee es[kej ceOegj JeeCeer ceW efJeveehetJe&ke Gve
JeevejeW mes hetves ueiee-ns melheg<eeW! kenes, Deehe ueesie keewve nes? legcnejs Mejerj
Delevle eceke jns nQ Deewj legcnejer Yee<ee ceveg<eeW pewmeer nw~ es meYeer eesieleeeW
Jeevej efleeeeW ceW lees mecYeJe veneR nQ~
(21)
efJeeeOej jepee kees vece ngDee osKekej cenesoefOe osJe kenves ueieens jepeved! heMeg peeefle kes mJeYeeJe mes eheue Jeevej ves pees Deehekeer eer kees ke
efoee Lee Deewj efhej efpemes letves ceeje Lee, Jen ceQ ner ntB~ meeOeg kes emeeo mes ceQves
Fme osJeheo kees eehle kej efueee nw~ Fme heee&e mes ceQ ceneve Meefe Deewj JewYeJe
mes mecheVe nes egkee ntB~ legce cesjer efJeYetefle kees osKees~
Flevee kenkej osJe ves Dehevee leceece JewYeJe Gmekees efoKeueeee~ en osKe
jepee efJeeglkesMe Yee mes keeBheves ueiee~ leye osJe Gmes Jewmee osKe oee& neskej kenves
ueiee-[jes cele, [jes cele~
Fme efmLeefle ceW meevlJevee eehle kej jepee kenves ueiee-ns osJe! Deye ceQ
keee keB? Deehe pees Dee%ee oW, ceQ heeueves kees leweej ntB~
leye osJe ves kene-jepeved! efpevneWves cegPes hebe vecemkeej cev$e megveekej
owJeere mecheoe eehle kejeF& nw~ euees, nce Deewj Deehe GvneR kes heeme eueW Deewj
Gvekes emeeo mes heefJe$e oeeceeer Oece& kees enCe kejW~
jepee Deheveer jeveer eereve kees meeLe ueskej osJe kes meeLe cegefvejepe kes
meceerhe henBges~ leerveeW ves ye[er Yeefe mes ieg keer eoef#eCeeeW keeR Deewj GvnW efJeefOeJeled
vecemkeej efkeee~ hegve: cenesoefOe kegceej kenves ueiee-ns DeMejCe kes MejCe!
ns og:efKepeveJelmeue! ns oeeefmevOees! Deeheves DeYeer keg #eCe hetJe& efpeme Jeevej kees
GheosMe efoee Lee Deewj hebe vecemkeej cev$e megveeee Lee, Jen ceQ ner ntB~ ns iegosJe!
Deehekeer ke=hee emeeo mes ceQ Fme eEvee heee&e mes tkej efoJe osJe heee&e kees eehle
ngDee ntB~
Flevee kenkej osJe ves ceneceeueeDeeW mes cegefvejepe kes ejCeeW keer hetpee keer
leLee yeej-yeej Gvekes eerejCeeW ceW vecemkeej efkeee~ en meye Deeee& osKekej
jepee efJeeglkesMe Skeoce Meevle nes ieee Lee Dele: Deye Jen iegosJe kes ejCeeW ceW
vecemkeej kej hetlee nw-ns veeLe! ceQ keee keB? cesje keee kee&Je nw?
Flevee megvekej cegefvejepe Deheves cegKeev mes Dece=le keer Je<ee& kejles ngS kes
meceeve yeesues-eej %eeve kes Oeejer nceejs ieg eneR heeme ceW efJeeceeve nQ, mees nce
ueesie GvneR kes meceerhe eueW, ener meveeleve Oece& nw keeeWefke Deeeee& kes efveke
efJeeceeve nesves hej Yeer pees efMe<e Deehe mJeeb GheosMe Deeefo Deeeee& kee keece kejlee
nw Jen efMe<e ve efMe<e jnlee nw Deewj ve Deeeee& ner kenueelee nw~
(22)
cegefvejepe kes Ge Jeeve megvekej osJe Deewj jepee hejce Deeee& kees eehle ngS~
Jes meeseves ueies-Denes! lehe kee kewmee Deefevle ceenelce nw efke Ssmes cenemeeOeg
Yeer Deheves ieg kees Flevee mecceeve osles nQ!
meYeer ueesie cegefvejepe kes meeLe ieg kes heeme henBges~ iegosJe keer leerve
eoef#eCeeSB oeR Deewj Yeefe mes GvnW vecemkeej efkeee~ Jes cegefve Yeer ieg keer Jevovee
kejkes Gvekes efveke efJevee mes yew" iees~ leye osJe Deewj efJeeglkesMe jepee ves neLe
pees[kej efJeveehetJe&ke ieg mes Oece& kee mJehe hete~ ieg ves oeeceeer hejceOece&
kee GheosMe efoee~ Devevlej osJe Deewj efJeeglkesMe jepee oesveeW ves cegefvejepe mes Deheves
hetJe&YeJeeW kees hete~ cegefvejepe kes cegKe mes YeJe-YeJeeblejeW kees megvekej jepee efJeeglkesMe
mebmeej kes YeesieeW mes efJeje nes iees Dele: GvneWves Deheves heg$e megkesMe kees jepeYeej
meeQhekej Gve cegefveveeLe kes heeme efoiecyejer oer#ee enCe kej ueer~
cenesoefOe kegceej osJe Yeer heehe mes Yeercevee neslee ngDee Oece& ceW DeefleMee eerefle kees
eehle ngDee~ hegve: hegve: cegefveeeW kees vecemkeej kejkes Jen Deheves mLeeve kees euee ieee~
mee nw Oece& kee ceenelce DeeEele nw~ osKees, Ske ebeue eeCeer yevoj cejCeemeVe
efmLeefle ceW iegcegKe mes Oece& kees eJeCe kej Deewj cenecev$e kees eehle kej GeceosJe nes
ieee~ hegve: ieg emeeo mes meoe kes efuees Oece& ceW Devegjeieer yeve ieee nw~
MM`NN
ceneceb$e keer ceefncee

G"les, yew"les, eueles, efhejles mecee, Iej mes efvekeueles mecee, ceeie& ceW eueles
mecee, Iej ceW keg keece kejles mecee heo-heo hej pees Ceceeskeej ceb$e kees peheles
jnles nQ Gvekes keewve mes ceveesjLe meheue veneR nes peeles nQ? DeLee&led mebhetCe& Jeebefle
efme nes peeles nQ~
eRke Deeves hej, pebYeeF& uesves hej, Keebmeer Deeefo Deeves hej ee Dekemceeled
keneR Jesovee kes G" peeves hej ee efeblee nes peeves hej, meesles mecee Deewj meeskej
G"les ner Deewj Deeee& Deeefo emebieeW ceW eer efpevesvosJe kee mcejCe kejvee eeefnS~
keee pewve efvejerejJeeoer nQ?

megOesMe-efheleepeer! Deepe mketue ceW ceemj meenye ves yeleueeee efke pewve
veeefmleke nQ, keeeWefke Jes efvejerejJeeoer nQ, mees cegPes keg mecePe ceW veneR Deeee~
Deehe lees yengle yeej kene kejles nQ efke pewve mees Deeefmleke nQ~
efheleepeer-neB megOesMe! legceves Dee eMve efkeee nw~ osKees, nce yeleeles nQ,
megvees~ pewveeW kees Deve meceoeeJeeefoeeW ves Fmeefuees veeefmleke kene nw efke pewve
JesoeW kees veneR ceeveles nQ Deewj F&ej kees me=ef kee kelee& veneR ceeveles nQ~ yeme Fleves
cee$e mes ueesie pewveeW kees efvejerejJeeoer ken osles nQ~
megOesMe-pewve JesoeW kees keeeW veneR ceeveles nQ?
efheleepeer-nceejs eneB efpevesv YeieJeeve keer meeer JeeCeer ner Jeso nw Deewj
Gmekes Yeer eLeceevegeesie, kejCeevegeesie, ejCeevegeesie Deewj Jeevegeesie es eej Yeso
nQ Dele: Jeso kes eej Yeso nesles nQ~
megOesMe-Deve ueesieeW ves pees DeLeJe& Deeefo Jeso ceeves nQ Jes kewmes nQ?
efheleepeer-henueer yeele efke es ueesie kenles nQ efke Jeso Deheew<ese nQ DeLee&led
Fvekes kelee& keesF& Yeer veneR nQ, mees yeele DemecYeJe nw~ Deheves eneB JesoeW kes cetuekelee&
leerLekej nesles nQ~ pewmes Jele&ceeve ceW YeieJeeve ceneJeerj Les Deewj evLekelee& eer ieewlece
mJeeceer ieCeOej Les~ hejcheje mes GvneR kes JeeveeW kee Deeee ueskej Deve-Deve
DeeeeeeX ves Yeer evLe jes nQ~ neB, en yeele DeJeMe nw efke Jeef mes egle
DeveeefoefveOeve nw, keeeWefke GmeceW pees keg eefleheeefole nw Jen meye DeveeefoefveOeve nw~
kesJeue leerLekej Fmekes ekeeMeke ee eeejke nesles nQ leLee evLe he mes en egle
meeefo-meeble ner nQ~
otmejer yeele en nw efke Deve cele kes JesoeW ceW peien-peien eEnmee kee Yeer
efJeOeeve Deeee nw FmeefueS eEnmee ceW Oece& ceeveves Jeeues, hebeeefive lehe kejves Jeeues mener
ceeieea veneR nQb Deewj Fve JesoeW keer Glheefe kewmes ngF& nw? mees ceQ efhej keYeer yeleeTBiee~
Fmeefuees pewve Fve JesoeW kees eeceeefCeke veneR ceeveles nQ~
megOesMe-Deewj F&ej kees me=ef kee kelee& keeeW veneR ceeveles nQ? F&ej kes
efyevee Fme efe$e-efJeefe$e efJee kee efvecee&Ce kewmes nesiee?
efheleepeer-veneR yese, Ssmeer yeele veneR nw~ eefo F&ej kees Jes me=ef kee kelee&
(24)
ceeve ueW lees yengle oes<e Deeles nQ~ yeleeDees Jen ke=leke=le efme efhej Fme peiele kes
jeves kes ekekej ceW keeeW he[Wies? otmejer yeele en nw efke hejcekeeefCeke F&ej
efkemeer kees megKeer Deewj efkemeer kees og:Keer keeeW yeveelee nw? efhej Gmekeer hejce
keCee keneB jner?
megOesMe-Jeen! pees eeCeer heehe kejles nQ GvnW lees heehe kee oC[ Yeesievee ner
he[siee~
efheleepeer-lees F&ej ves heehe veece keer me=ef kee efvecee&Ce ner keeeW efkeee?
keee Gmes veneR ceeuetce Lee efke heehe mes peerJe og:Keer neWies~ Fmeefuees yese, mees
keCeemeeiej F&ej ves Fme peiele keer me=ef kee efvecee&Ce veneR efkeee nw~
megOesMe-lees efhej en kewmes GlheVe ngF&?
efheleepeer-en efJee Deveeefo efveOeve nw Deewj meYeer esleve-Deesleve Je Yeer
Deveeefo efveOeve nQ~ en peerJe mJeeb keceeX mes yeBOee ngDee nw Deewj hegve: hegve: jeies<eeefo heefjCeeceeW mes keceeX kees yeeBOelee jnlee nw leLee GvneR keceeX kee heue megKeog:Ke Yeer Yeesielee jnlee nw~ peye en peerJe ieg kes GheosMe Deeefo efveefceeeW kees eehle
kejkes efceLeelJe, DeefJejle, eceeo, ke<eee Deeefo kees es[ oslee nw leye keceeX kee
veeMe kejkes mJeeb efme hejceelcee yeve peelee nw~ Jen peerJe efhej Jeeheme mebmeej
ceW keYeer veneR Deelee nw~ Ssmes DevevleeW peerJe efme nes egkes nQ~
megOesMe-efhej lees Ske-ve-Ske efove mebmeej Keeueer nes peeesiee, leye lees
mebmeej kees yemeeves kes efuees efmeeW kees Jeeheme Deevee ner he[siee~
efheleepeer-veneR, en peerJejeefMe De#ee-Devevle nw~ Fmekee keYeer Yeer efkemeer
Yeer keeue ceW Devle veneR nesiee Deewj ve keYeer efmeeW kees eneB Deevee ner he[siee~
megOesMe-leye F&ej efkemeer kee keg veee-efveCe&e Yeer veneR kejlee nesiee~
efheleepeer-veneR, keeeWefke F&ej lees ke=leke=le nes egkes nQ~ Deye GvnW keg
kejvee ner Mes<e veneR nw~ mJeeb ner peerJe keceeX kes Devegmeej Des-yegjs heue Yeesielee
jnlee nw, en eeke=efleke JeJemLee Yeer Deveeefo efveOeve nw Dele: F&ej kees me=ef kee
keee& ceevevee ieuele nw~
megOesMe-leye lees pewve efvejerejJeeoer nes ner iees~
efheleepeer-veneR, keeeWefke pewveeW ves F&ej kees me=ef kee kelee& ve ceevekej Yeer
F&ej kee DeefmlelJe ceevee nw~ osKees, Deefjnvle, efme hejceser ner mees F&ej nQ~
(25)
pewveeW ves lees Devevle F&ej kee DeefmlelJe ceevee nw~ eleske peerJe pees keceeX kees veeMe
kej egkes nQ, Jes meYeer Deheves-Deheves DeefmlelJe kees efuees nges mJeeb mJelev$e nQ Deewj
meYeer Devevle iegCeeW kes mJeeceer nQ~ Devevle megKe kes Yeesee nQ~ Deewj lees keee, ncelegce Yeer YeeJeer vewiecevee mes F&ej nQ-efme nQ~ mecePes~
megOesMe-keee nce Yeer F&ej yeve mekeles nQ?
efheleepeer-DeJeMe, ener lees pewve Oece& keer Goejlee Deewj efJeMeeuelee nw efke
eleske eeCeer kees F&ej yeveves kee DeefOekeejer yeleelee nw~ osKees! eEnmeke eEmen Yeer
heg<eeLe& mes YeieJeeve ceneJeerj nes ieee, neLeer heee&veeLe nes ieee~ Ssmes DeveskeeW
GoenjCe nQ Dele: peye legce heg<eeLe& kejesies, leYeer efme yeve mekeesies, Ssmes veneR yeve
mekeles nes~
megOesMe-en heg<eeLe& keee nw?
efheleepeer-meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e Fve leerveeW keer Skelee
ner cees#e kee Gheee nw Deewj GvnW enCe kejvee ner efme yeveves kee heg<eeLe& nw~
megOesMe-neB, neB, leJeeLe&met$e ceW ceQves Fmes he{e nw~
efheleepeer-leye lees legcnW Fvekee yeej-yeej ceveve kejvee eeefnes Deewj hetCe&he
mes peye leke legce cegefve ve yeve mekees, leye leke Ske osMe (DeCegeleeW kees) ele OeejCe
kejvee eeefnes~
megOesMe-Deye cesjer mecePe ceW Dee ieee efke pewve veeefmleke veneR nQ, ve
efvejerejJeeoer nQ, efkevleg es mees Deeefmleke Deewj F&ejJeeoer nQ~ Deye ceQ mketue ceW
ceemjpeer kees Yeer meejer yeeleW yeleeTBiee Deewj Deheves efce$eeW kees Yeer yeleeTBiee efpememes
efke Jes ueesie Yeer ieuele OeejCee ve yevee ueW Deewj mecee-mecee hej otmejeW kees Yeer
mecePee mekeW~
efheleepeer-neB, megOesMe! ye[er ceOegjlee mes mecePeevee, veneR lees keg ueesie pewveeW
mes s<e kejves ueie peeles nQ~
megOesMe-Dee efheleepeer! ceQ Gve ueesieeW kees ye[er egefe mes ceOegj MeyoeW ceW
megveeTBiee efpememes Jes yegje ve ceeveW, yeefuke mener efmLeefle kees mecePe uesJeW~ eefo GvnW
DeefOeke efpe%eemee ngF& lees ceQ Deehekes heeme ues DeeGBiee~
efheleepeer-"erke nw, Ssmee ner kejvee~
MM`NN
cegefveele Oeej Devevleyeej eerJeke Ghepeeees

heJeve-efce$e megMeerue! Deepe ceQves efMe#eCe efMeefJej ceW n{euee he{les ngS es
hebefeeeB he{er nQ efkecegefveeleOeej Devevleyeej eerJeke Ghepeeees~
hew efvepe Deelece%eeve efyevee megKe uesMe ve heeees~
leYeer mes cegPes efoiecyej cegefveeeW kes eefle leere Deefe nes ieF& nw Fmeefuees Deepe
eele: ceefvoj ceW "njs ngS cegefveeeW kees ceQves veceesmleg Yeer veneR efkeee Deewj Gvemes
Jeelee&ueehe Yeer veneR efkeee, ve ner Gvekee GheosMe megvee Deewj ve Gvekees ceQves Deepe
Deenej ner efoee nw~
megMeerue-(Deeee& mes) SW! efce$e Deehe keee ken jns nQ? Deeheves Fme hebefe
kee DeLe& Yeuee keee mecePee nw? cegPes Yeer lees mecePeeFes!
heJeve-YeeF&! DevevleeW yeej Fme peerJe ves cegefveele OeejCe efkeee efkevleg Fmes Deelcee
kee yeesOe veneR ngDee~ JeemleJe ceW en Deelcee Meg, yeg, efvejbpeve, efveefJe&keej Deewj
efvejekeej nw, Decetefle&ke nw~ Fmekes meeLe kece& kee mecyevOe veneR nw, Ssmee veneR mecePee~
meceemeej kee mJeeOeee veneR efkeee cee$e yeee leheejCe kes yeue mes Mejerj kees megKeemegKeekej veJeceW ewJeseke ceW DeneEce Yeer nes ieee, efhej Yeer Jeeheme en peerJe hebe hee
fjJele&ve
he mebmeej ceW ner YeceCe kejlee jne nw Fmeefuees cegefveele OeejCe kejves Jeeues meYeer peve
Fmeer esCeer ceW ner lees nQ, Dele: Fve JeeEueieer cegefveeeW keer keee Jevovee kejvee?
megMeerue-yevOeg! lees keee Deelcee kee %eeve ie=nmLeeW kees ner neslee nw? keee
ie=nmLe ner cees#e peeves kes DeefOekeejer nQ? yeele keee nw mees lees keefnes~
heJeve-efce$e! es cegefve ueesie kesJeue yeee efeee ceW ner Oece& ceeveles nQ?
DeelceleJe kes %eeve mes efyeuekegue hejs nQ~ cetueeeej, Deeeejmeej kes efmeJeee keYeer
Yeer meceemeej lees neLe ceW Yeer veneR uesles nQ~ keee yeleeTB efce$e! cesjer ee lees keF&
efoveeW mes [ieceiee jner Leer Deewj Deepe lees efyeukegue ner n ieF&~
megMeerue-(nBmekej) efce$e! legceves iepeye kee DeveLe& kej [euee~ Denes! legceves
heb. oewuelejece peer kes n{eueehe Meee kees Mee yevee efueee Deewj Gme Mee
mes Dehevee ner Ieele kej jns nes~
heJeve-(Deeee& mes) SW! efce$e! Deehe keee ken jns nQ? keee ceQves ieuele
mecePee nw? eefo Ske ceQ ner Ssmee mecePeves Jeeuee nesTB lees legce cegPes ieuele Yeer ken
(27)
mekeles nes efkevleg JeneB lees ye[s-ye[s efJeeved, ye[s-ye[s eerceeved meYeer ueesie Fme hebefe
kees he{ves kes yeeo cegefveeeW keer Deeueesevee kejves ueies~ keesF&-keesF& lees ye[s nukes
MeyoeW ceW Gvekeer Yelme&vee kej jns Les~ ceQ Deehekees keee yeleeGB.....~
megMeerue-(yeele keekej) YeeF&! keg efJeeved ee keg eerceeved Dece=le kees
efJe<e Deewj efJe<e kees Dece=le ken oW DeLeJee jlve kees keeBe Deewj keeBe kees jlve ken
oW, lees keee Jewmee ner nes peeesiee?
heJeve-veneR, Ssmee lees veneR nes mekelee~
megMeerue-neB, lees Deye Deehe Fve hebefeeeW kes efJe<ee ceW cesje Yeer DeefYecele megefvees~
heJeve-neB, neB, megveeFes ceQ men<e& megvetBiee~
megMeerue-Fme Mueeske mes Deehe meceioMe&ve keer ogue&Yelee kees meceefPees Deewj
Gmekees eehle kejves ceW eelveMeerue nesFes, en celeueye nw ve efke pewmee Deehe mecePe
jns nQ, Jewmee nw~ osefKees-Ske yengcetue nerje jlve nw~ Gmekeer keercele Ske kejes[
hees nw~ efkemeer peewnjer kes heeme Ske ueeKe heee nw~ Jen jele-efove S[er mes
eeser leke kee hemeervee Ske kejkes Deheves Jeeheej kees ye{ekej DeefOeke heee
Skeef$ele kejkes Gme nerjke jlve kees Kejero ueslee nw~ ceeve ueerefpees efkemeer Jeefe
kes heeme ome npeej hees ner nQ Deewj Jen Gme nerjs kees Kejerovee eenlee nw lees
Jen Yeer jele-efove ece kejkes keoeefeled Yeeieesoe mes peuoer mes Ske kejes[ heee
meben kej ueslee nw Deewj Gme nerjs kees Kejero ueslee nw efkevleg efpemekes heeme keeveer
keew[er Yeer veneR nw, cee$e YeerKe ceeBiekej hes Yej jne nw Jen Gme nerjs kees Kejeroves
ceW kewmes meceLe& nes mekesiee?
YeeF&! en lees ceQves Ske eble cee$e efoee nw Deye cetue efJe<ee hej DeeFes~
henues lees pees cegefve meceioMe&ve mes mecheVe nQ, mecei%eeveer nQ Deewj mecekedeeefj$e
he ceneeleeW kees heeueve kejves Jeeues nQ, Jes DejyeeW-KejyeeW keer mecheefe mes DeefOeke
Oeveer kes meMe leerveeW jlvehe jlve$ee kes mJeeceer nQ~ ceeve ueerefpees, JeeEueieer
cegefve pees efke DevevleeW yeej ewJeseke leke Yeer peeves Jeeues ceeves peeles nQ, eee: es
DeYeJe nesles nQ~ eefo keoeefeled YeJe Yeer nQ, lees Jes Ske ueeKe hees kes peewnjer
kes meMe nes mekeles nQ Deewj Deheves eeefj$ehe heg<eeLe& kes yeue mes kejCeueefyOe he
kejes[ kee Oeve heekej Gme mecekelJeheer nerjs kees Kejero uesles nQ~ eefo osMeeleer
eeJeke nQ, #eguueke ee Ssueke Deeefo nQ Deewj Jes meceioMe&ve mes Metve cee$e yeenj
(28)
mes ner eleer nQ lees Jes Yeer ome npeej keer mecheefe Jeeues Jeeheejer kes meMe nQ~ Deheves
Jeeheej kees ye{ekej heg<eeLe& kes yeue mes kejes[heefle yevekej Gme mecekelJeheer
nerjs kees enCe kej uesles nQ efkevleg efpevekes heeme osMeele ee ceneele Deeefo he
yeeemecheefe Yeer veneR nw Jes yeseejs Delevle oefjer ner nQ.....~
heJeve-(yeele kees yeere ceW ner keekej) lees efce$e! Deehekeer ef ceW ele jefnle
Deeleer kees mecekelJe nes ner veneR mekelee~ hegve: vejke ceW veejefkeeeW kees ee osJeeW
kees Yeer mecekelJe kewmes neslee nw?
megMeerue-henues Deehe cesjer hetjer yeele megve ueerefpees, leye Deehekees mJeeb ner
meceeOeeve nes peeesiee~ YeeF&! veJe ewJeseke leke peeves Jeeues cegefveeeW kes heeme ceW
Deveske Ssmes meeOeve ceewpeto nQ efpememes Jes mecekelJe kees peuoer enCe kej mekeles
nQ~ yeMelex Gvekee mebmeej DeefleoerIe& veneR nes lees~ efkevleg Gleves meeOeve meeOeejCe
ie=nmLeeW kes heeme veneR nQ pees efke jele-efove hebesefveeW kes efJe<eeeW ceW, Oeve keceeves
ceW Deewj keggcye hees<eCe kes Deele&Oeeve ceW ner meves ngS nQ~ en lees yeee meeOeve keer
yeele ceQves Deehekees yeleeF& nw leLee Ske yeele Deewj efJeMes<e meceefPees efkepewmes keesF& Ske DevOee ceveg<e Delevle efveOe&ve Lee~ og:Ke mes Jeekegue neskej Iej
mes efvekeuee~ Dekemceeled Ske "Bt" mes kejekej efiej ieee Deewj Gmekes efmej ceW ees
Dee ieF&~ Fmeer yeere ceW Gmekeer DeeBKe Kegue ieF& leLee peceerve kes keg Kego peeves mes
Gmes Oeve mes Yeje ngDee Ske Ie[e efceue ieee lees en DebOeke-efveOeeve veeceke veee
kenueeee~ Ssmes ner efkemeer kes heeme yeee meeOeve meeceeer keg Yeer ve nesves hej Yeer eefo
mecekelJe heer jlve kee ueeYe nes peees lees meceefPees DebOeke-efveOeeve veee pewmeer
yeele nw pees efke Gmes yeee GheosMe Deeefo meeOeve meeceeer kes efyevee ner efvemeie&pe
mecekelJe kee ueeYe nes ieee nw, efkevleg en meyekes efuees megueYe veneR nw~
mecekelJe keer Glheefe ceW DeeeeeeX ves yeee efveefcee yeleees nQ~ GveceW efpeveefyecye
oMe&ve, osJe$e+ef oMe&ve, peeeflemcejCe, ieg GheosMe Deeefo keejCe kens nQ~ es meye
keejCe heg<eeLe& eje Jeeheej ye{ekej Oeve Depe&ve kejkes nerjs kees Kejeroves kes
meceeve nQ~ Jewmes ner efpevekes heeme mecekelJe veneR nw Gvekes DeCegele ee ceneele
DeLeJee leheejCe Deeefo Yeer mecekelJe kes efuees keejCe yeve mekeles nQ efkevleg efpevekes
heeme keg Yeer veneR nw Ssmes Demebeceer ie=nmLe melele Deele&Oeeve ceW mebueive jnves
JeeueeW kees eefo mecekelJe eeefhle nes peeleer nw lees Jen Yeer efpeveefyecye oMe&ve Deeefo
yeee keejCeeW keer Dehes#ee jKeleer nw~ Demleg~
(29)
otmejer yeele en nw efke ncesMee Oece&Oeeve ceW lelhej jnves Jeeues eele:keeue mes
ueskej meeebkeeue leke DeLeJee eewyeerme Iebs leke meeceeefeke, eefleeceCe, mJeeOeee
Deeefo efveeefcele eee& kejves JeeueeW kees pees mecekelJe ogue&Ye nw, Jen mecekelJe nce Deewj
Deehe pewmes ncesMee Deele&jew Oeeve mes keuegef<ele efee JeeueeW kes efuees pees efke keoeefeled
ner osJehetpee, mJeeOeee, leerLe&ee$ee, iegYeefe Deeefo kes efveefcee mes Oece&Oeeve kejles
nQ Ssmes ueesieeW kes efueS Delevle megueYe nes, en yeele mecePe ceW veneR Deeleer nw~
eeefhe meceioMe&ve kes efuees oMe&veceesnveere Deeefo meele eke=efleeeW kee GheMece
ee #eeesheMece DeLeJee #ee en Devlejbie keejCe nw efhej Yeer efceLeelJe eke=efle kees
KeC[-KeC[ kejves kes efuees efpeveYeefe kees Yeer efJeMes<e keejCe kene ieee nw~ en
efpeveYeefe kee ceenelce OeJeuee pewmes ceneevLeeW ceW kene ieee nw~
heJeve-lees YeeF&! efve<ke<e& keee efvekeuee?
megMeerue-efve<ke<e& ener efvekeuee efke Deepe kes meYeer cegefve JeeEueieer ner neW,
en nce Deewj Deehe veneR mecePe mekeles~ neB! keesF& JeeEueieer Yeer nes mekeles nQ~
Gvekeer heneeve kesJeue%eeveer kes heeme ner nw~ meYeer Deelcee keer eee& kejves Jeeues
DeefJejleer ie=nmLe meceief ner neW, en Yeer efveCe&e veneR efkeee pee mekelee~ eBtefke
ieejn Debiehee"er cegefve Yeer Deelcee keer eee& kejles nQ, megveeles nQ, efveoex<e eeefj$e
heeueles nQ leYeer Jes Yeer veJe-ewJeseke leke pee mekeles nQ, DeveLee veneR~
meceioMe&ve lees ee kee veece nw Deewj Gmekee mener efveCe&e kesJeueeriece ner
nw Dele: pees jlve cegefveeeW kees Yeer ogue&Ye nw Jen mecekelJe-jlve nce Deewj Deehekees
lees Delevle ogue&Ye ner nw Dele: cegefveeeW kes eefle ogYee&Je ee Ghes#eeYeeJe kejkes
Delevle ogue&Yelee mes efceues ngS Fme mecekelJe kees hebe heefjJele&vehe mebmeej-meceg
ceW heWke veneR osvee eeefnes~ Gme jlve keer iegYeefehetJe&ke melele j#ee kejveer
eeefnes~ Gvekeer DeJensuevee kejkes oMe&veceesnveere kee DeeeJe veneR kejvee eeefnes~
heJeve-"erke nw efce$e! cesjer mecePe ceW Dee ieee efke en meceioMe&ve yengle
ner ogue&Ye jlve nw~ meceioMe&ve kes Devevlej pees %eeve neslee nw, Jen Deelce%eeve
kenueelee nw~ nceW osJe-Meee-iegDeeW kes eefle hetCe& ee jKeles ngS Deheves
meceioMe&ve, mecei%eeve kees megjef#ele jKevee nw Deewj ieg kes emeeo mes Deheves ceW
eeefj$e iegCe kee Yeer efJekeeme kejvee nw~
MM`NN
ceneyeueer Yeerce
Oece&ev-YeeF& vesefcekegceej! keue cesjer ceelee ken jner LeeR efke Yeerce ceWs
Demeerce Meefe Leer mees Gvekee keesF& GoenjCe megveeDees~
vesefcekegceej-megvees YeeF&, legcnW Deepe Ske yeef{ee-mee GoenjCe megveelee nBt~
uee#eeie=n oen mes heeBeeW heeC[Je Deewj kegvleer ceelee cenecev$e kes eYeeJe mes yeekej
efvekeue iees~ ceeie& ceW Deeies eueles-eueles iebiee veoer efceueer~ Gmes heej kejves kes efuees
veeJe ceW es neW ueesie yew" iees Deewj OeerJej (ceuueen) peuoer-peuoer veeJe eueeves
ueiee~ ebeue lejbieeW mes Jen veewkee Deer lejn eue jner Leer efke Deeeveke iebiee
veoer kes yeereeW-yeere ceW peekej efmLej nes ieF& Deewj DeveskeeW GheeeeW mes eueeF& peeves
hej Yeer veneR eue mekeer~ leye heeC[JeeW ves Gme ceuueen mes Fmekee keejCe hete~
Gmeves yeleeee efke-ns mJeeefceved! Fme veoer ceW ncesMee jnves Jeeueer Ske legefC[kee
veece keer osJeer nw~ Jen Dehevee nke eenleer nw~ leye egefOeefj ves kenens OeerJej! eneB lees nceejs heeme vewJese Deeefo keg Yeer veneR nw~ nce veoer heej
hengBekej JeJemLee kejkes osJeer kees mevleg kej oWies~
ceuueen yeesuee-jepeved! en osJeer Gece-Gece hekeJeeveeW mes ee Keerj hetjer
Deeefo mes le=hle veneR nesleer nw~ en osJeer ceveg<e keer yeefue uesleer nw, leye le=hle nesleer
nw~ yeefue efuees yeiewj en veewkee Deeies veneR peeves osieer, elegled veoer ceW [gyee osieer~
Gme mecee meYeer heeC[Je efJeeej kejves ueies efke osKees! kegSB mes yees lees KeeF&
ceW he[ iees~ Dejs! keneB lees nce ueeKe kes Iej ceW peueves mes yeekej efvekeue Deees
hegve: eneB veoer ceW cejCe Dee ieee~ Dejs-Dejs! keceeX keer ieefle ye[er efJeefe$e nw~ pewmes
keesF& meceg kee heeveer ueebIekej ess mes ies ceW [tye peees Deewj cej peees, Jewmes ner
nceejer oMee nes jner nw~ ye[s-ye[s mebkeeW mes lees yee iees nQ Deewj eneB ess mes
mebke ceW heBme iees nQ~ en meye meeseles ngS egefOeefj ves Yeerce mes kene-YeeF&!
keg Gheee meesees~ Yeerce ves keg meesekej kene efke-YeeF&! en OeerJej peje
mes pepe&efjle nw Deewj oefj Yeer nw~ Fmes ner legbef[kee keer yeefue oskej nce ueesie veoer
heej kejWies~ en Jeeve megveles ner yeseeje OeerJej keeBheves ueiee Deewj yeesueecenejepe! eefo Deehe cegPes yeefue os oWies lees efhej Deeies keYeer Yeer ceuueen Deehe pewmes
jepeeDeeW kees Gme heej veneR henBgeeesiee~ Deehekeer eEveoe efJee ceW hewue peeesieer efke
Deehe efkeleves ke=leIveer efvekeues~ OeerJej keer yeele megveles ner oeeuegcevee egefOeefj
(31)
ves kene-YeeF&! Ssmeer leg yeele cele meesees efkevleg yeef{ee Gheee meesees~ hegve:
Yeerce nBmekej yeesues-ns Yeele:! Fme osJeer kes efueS Fve ess YeeF& vekegue Deewj
menosJe ceW mes efkemeer Ske keer yeefue kejkes veoer heej kejvee "erke nw, meYeer kees veoer
ceW [gyeevee "erke veneR nw~ leye egefOeefj ves hegve: Yeerce kees mecePeeee efke cesjs eje
ner es cesjs YeeF& kewmes ceejs pee mekeles nQ? efhej Yeerce ves kene-leye lees Depeg&ve kees
yeefue kej oes~ egefOeefj ves hegve: kene-YeeF&! keee eg kegMeue Depeg&ve kes efyevee
Dehevee jepe Jeeheme efceuevee mecYeJe nw? keoeefhe veneR~ Fmeefuees Ssmee efJeeej
mJehve ceW Yeer cele kejes~ leye Yeerce ves efhej nBmekej kene efke-Deehe efkemeer YeeF&
kee cejCe veneR eenles nes lees Fme ceelee kegvleer kees ner osJeer keer YeW ceW e{e oes~
leye egefOeefj ves kene efke-YeeF&! efpemeves nce ueesieeW kees veJe ceen ieYe&
ceW OeejCe kejkes pevce efoee, ueeueve-heeueve efkeee Ssmeer en ceelee nceejs efuees
ncesMee hetpe nw, keeeWefke kene ieee nwpeveveereb peievceevee keLeb eEnmee efnleeefLe&efYe:~
elemleg peieefle Keelewcee&lee leerLe ekeLeles~~
Dejs! peveveer peiele ceeve nesleer nw~ efnleeLeea ueesie Yeuee Gmeer keer eEnmee
kejWies~ keeeWefke peieled ceW eefme heg<eeW ves lees ceelee kees leerLe& kene nw~ ns Yeerce!
let veee ceW elegj neskej Ssmes Jeeve kewmes yeesue jne nw?
Fme ekeej Yeerce kes efJeveeso kes Devevlej efJeeejMeerue cenecevee egefOeefj
mJeeb osJeer keer yeefue peeves kes efuees leweej ngS Deewj meYeer YeeF&eeW kees efnle kee
GheosMe oskej ceelee keer mesJee kejves kee DeeosMe efoee~ hegve: Jes ieerues Jee mes mveeve
kej heefJe$ecevee neskej jeie-s<e kee leeie kejkes Oeeve ceW efveeue nes iees~ Deheveer
Deelcee kees Fme veej Mejerj mes efYeVe mecePeles ngS meYeer YeeF&eeW kees #ecee kejkes Deewj
Gvemes #ecee kejekes efveece meuuesKevee ues ueer efke eefo ceQ Fme peue kes Ghemeie& mes
yeetBiee lees hegve: Deenej enCe keBiee DeveLee elegjenej kee cesjs efuees leeie nw~
peeWefn Jes ceelee keer Jevovee kejkes veoer ceW ketoves kes efuees Gele ngS efke
Yeerce, Depeg&ve Deeefo meYeer YeeF& Skeoce jesves ueies~ ceelee kegvleer lees yesnesMe nes ieF~
peye kegvleer meesle ngF& lees cene keCe-evove kejves ueieeR~ Devevlej Jen mJeeb
veoer ceW ketovee eenleer LeeR efke Fleves ceW Yee jefnle nesles ngS Yeerce yeesues efkens mJeeefceved! Deehe efmLej neskej Oece&hetJe&ke kegJebMe kee jepe kejW Deewj cegPes cejves
keer Dee%ee oW~ ceQ MeerIe ner Fme vejYe#eer legbef[kee kees emeVe keBiee~ Ssmee kenles
(32)
ngS Yeerce Oe[ece mes veoer ceW keto he[s~ veoer ceW efiejs ngS Yeerce kees osKekej legbef[kee
ceiej kee Deekeej OeejCe kejkes meeceves oew[kej Dee ieF&~ ceneMeefeMeeueer Yeerce
Gme mecee veoer ceW ner Gme ceiej mes ue[ves ueies~ eesefOele ngS Yeerce Deewj ceiej ves
yengle osj leke hewjeW kes DeeIeele Deeefo mes eg efkeee hegve: Yeerce ves Gme ceiej kees
heke[kej Gmekes meew gke[s kej efoes leye Jen lebgef[kee osJeer yengle ner eg nesleer
ngF& hegve: Yeebkej ceiej kes he ceW Deekej Yeerce kees mecetee ner efveieue ieF&~ eg
Yeerce ves Deheves neLe mes Gmekee hes hee[kej Gmekeer heer" keer ner kees GKee[kej
Gmes Ketye ceeje~ Gece keebefle kes Oeejke Yeerce ves Gme legbef[kee kees efJeue kej
[euee~ leye Jen yeseejer Ieyejekej Deve$e Yeeie ieF&~ Fme ekeej Yeerce mJeeb Deheveer
YegpeeDeeW mes iebiee veoer kees heej kej efkeveejs Dee iees~
Oece&ev-YeeF& vesefcekegceej! ceveg<e osJeeW mes eg kejkes GvnW hee[ oW, Ssmeer
yeele lees ceQves Deepe leke megveer ner veneR Leer~ Dejs! Fmeerefuees lees Yeerce keer Meefe
keer eMebmee Deepe Yeer nesleer jnleer nw~ Dee en lees yeleeDees efke hegve: Jes egefOeefj
Deeefo keneB iees?
vesefcekegceej-Yeerce kes veoer ceW ketoles ner veewkee eue he[er efkevleg Jes egefOeefj
Deeefo Yeerce kes Meeske mes Delevle efJeueehe kejles ngS jes jns Les~ jesles-jesles Jes eejeW
YeeF& Deewj ceelee kegvleer veoer kes efkeveejs Deekej Glej iees Deewj yeej-yeej heers
osKeles ngS eue jns Les ceeveeW Jes Yeerce keer eleer#ee ner kej jns neW~ Fleves ceW ner
cenehejeeceer cenehegCeMeeueer Yeerce Dee iees Deewj GvneWves efJevee mes ceelee kes ejCeeW
kee Jevove kejkes YeeF& egefOeefj kees Yeer eCeece efkeee~
Oece&ev-Gme mecee Gve ueesieeW kes n<e& kee ef"keevee veneR jne nesiee?
vesefcekegceej-DeJeMe ner efce$e! Gme mecee Jes meye Yeerce kees ieues mes ueieekej
jesceebefele nes iees Deewj keeue kes ieeue mes yeekej legbef[kee kees hejeefpele kejkes Deees
ngS YeeF& keer Yetefj-Yetefj eMebmee keer~ osKees efce$e! en meYeer ceefncee hegCe keer ner nwDele:
meowJe hegCe kee mebee kejvee eeefnes~ Dejs! en Deelcee Devevle Meefeceeve nw Deewj
leYeer lees en lebgef[kee mes Yeer Yeebkej Ssmes ceesnjepe kee hes eerjkej Gmekes Thej
efJepee eehle kejkes hetCe& megKeer hejceelcee yeve mekelee nw~ pewmee efke Yeerce Yeer mJeeb
Deeies keceeX kee veeMe kej hejceelcee nes egkes nQ, efme nes egkes nQ~
Oece&ev-Ssmes Yeerce kees efme hejceelcee kes he ceW cesje yeejcyeej vecemkeej nesJes~
eeJeke Jeeefj<esCe
keceue-efce$e efJeceue! Deepe nce ueesie Deceer-elego&Meer kes efove kevocetue
Ye#eCe Deewj jeef$e Yeespeve kee leeie Yeer veneR kej heeles~ helee ner veneR euelee ns
efke keye es heJe& Deees Deewj keye eues iees~ YeeF&! Ske mecee Lee peye eeJeke Oece&
heeueles ngS ye[s-ye[s jepekegue kes efleueke jepeheg$e Yeer eewJeve DeJemLee ceW ner Oece&
kee mebee kejles ngS Deceer-elego&Meer kees GheJeeme kejkes Jeve ceW eefleceeeesie
OeejCe efkeee kejles Les~
efJeceue-efce$e! Fme efJe<ee ceW keesF& Ievee cegPes megveeFes~
keceue-YeeF&! megvees, leerve ueeske ceW eMemJeer, DeefleMee mevleg, pewveOece& kes
DeejeOeke Deewj veereflehetJe&ke epee kes heeueke cenejepee esefCeke jepeie=ner kes
DevegMeemeke Les~ Gvekes heg$e kegceej Jeeefj<esCe DeefleMee yegefceeve, ceveesnj, pewveOece&
ceW DeleerJe Deemee SJeb eleheer Yet<eCeeW mes Yetef<ele Les~ keoeefeled FvneWves elego&Meer
heJe& kes efove GheJeeme efkeee Deewj jeef$e ceW efkemeer Jeve ceW peekej keeeeslmeie& OeejCe
kej Oeeve kejves ueies~
FOej efkemeer JesMee ves mes" eerkeerefle& keer mes"eveer kes ieues ceW jlveeW kee nej
osKee Deewj Gme efoJe nej kes efyevee Dehevee peerJeve JeLe& mecePe, Goeme nes
Meeveeieej ceW peekej mees ieF&~ Ske efJeegeesj, pees efke Gmekes eneB Lee, Gmeves
Deekej Deheveer heejer JesMee keer peye en efmLeefle osKeer lees Gmekeer veejepeieer kee
keejCe hetves ueiee~ JesMee ves mhe ken efoee efke ceQ Gme nej kes efyevee legcnW
Dehevee esceer mJeerkeej veneR kej mekeleer~
eesj JesMee kees emeVe kejves nsleg Gmeer mecee eesjer kes efuees efvekeuee Deewj
Deheveer elegjeF& mes Gme nej kees egje ner ueeee~ peye me[ke mes Jen eesj iegpej
jne Lee leye Gme nej keer eceke efJeMes<e mes keesleJeeueeW ves Gmekee heere efkeee~ eesj
kees Deewj keesF& jemlee ve metPee lees Jen Yeeielee-Yeeielee MeceMeeve Yetefce ceW Iegme ieee~
JeneB hej Yeer Gmes keesF& ceeie& veneR efoKe jne Lee efke Fleves ceW Gmes Jeeefj<esCe kegceej
Oeeve ceW ueerve vepej Deees~ Deheveer j#ee kes efuees Gmeves MeerIe ner Jen nej kegceej
Jeeefj<esCe kes ieues ceW [eue efoee Deewj Deehe Ske Deesj efhe ieee~
nej keer eceke mes keesleJeeue Yeeielee-Yeeielee kegceej kes heeme ner Dee ieee
Deewj kegceej kees Deheves ieues ceW nej [eues ngS osKekej Gmekes Deeee& kee ef"keevee
(34)
veneR jne~ Jen MeerIe ner jepee kes heeme henBgee Deewj meJe& FefleJe=e megvee efoee~ Gmeves
kene-cenejepe! eefo Deehekee heg$e ner eesjer kejlee nw lees eesjer kejves mes otmejeW
kees kewmes jeskee pee mekelee nw? jepekegceej kee eesjer kejvee Gmeer ekeej nw efpeme
ekeej efke yee[ eje Kesleer kee Keeee peevee~ ke=heeveeLe! peye j#eke ner Ye#eke
yeve peeesiee leye epee keer keee efmLeefle nesieer?
keesleJeeue keer yeele megvekej cenejepe esefCeke MeceMeeve Yetefce keer Deesj ieceve
kejles nQ Deewj GOej kegceej Jeeefj<esCe kes ele kes eYeeJe mes ieues ceW he[e ngDee Jen
jlvenej hetue keer ceeuee yeve peelee nw~ peeW ner cenejepe en owJeer ecelkeej osKeles
nQ lees Gmeer #eCe keesleJeeue keer efvevoe kejkes mJeeb kegceej kes heeme hengBekej #ecee
kejevee eenles nQ~ efJeegeesj Yeer en meye Me osKe jne Lee~ Gmemes es yeeleW veneR
osKeer ieF~ Jen MeerIe ner cenejepee esefCeke kes meccegKe Deeee leLee cenejepe mes
DeYeeoeve keer eeLe&vee kejkes meejer yeeleW mele-mele ken megveeeeR~
cenejepe ves kegceej Jeeefj<esCe keer efveoex<elee kees mee#eeled kejkes Deewj efJeegeesj
kes cegKe mes eLeeLe& yeele %eele kejkes kegceej mes efveJesove efkeee-efee heg$e! eceeo
mes ngS nce ueesieeW kes DehejeOe #ecee kejes Deewj Deheves Iej euees~
kegceej ves kene-hetpe efheleepeer! Fme Ghemeie& kes Deeles ner ceQves Ssmee efveece
kej efueee Lee efke ceQ Deye heeefCehee$e ceW Yeespeve keBiee~ Dele: Deye ceQ Iej veneR
peeTBiee~ cegPes Deehe pewvesejer oer#ee uesves keer Dee%ee eoeve keerefpees~
Gme mecee cenejepe esefCeke Deeefo ves yengle keg GheeeeW mes kegceej kees
jeskevee eene efkevleg efpeme ekeej mes cee neLeer Deeueeve mlecYe kees lees[kej
efvekeue peelee nw Gmeer ekeej mes cenecevee Jeeefj<esCe efhelee Deeefo kes Deeueeve mlecYe
kees lees[kej Jeve ceW eues iees~
Jes meerOes mete&osJe veeceke cegefvejepe kes heeme henBges Deewj kesMeeW kee ueeWe kejkes
owiecyejer oer#ee enCe kej ueer SJeb De Debie meefnle meceioMe&ve kes Oeejke ye[sye[s osJeeW eje hetefpele Jeeefj<esCe cegefvejepe lesjn ekeej kes eeefj$e kee heeueve kejves
ueies~ GvneWves heg<he[eue kees cegefve yeveekej Devle ceW Gmekee efmLeeflekejCe efkeee Lee
efpemekeer keLee Yeer eefme ner nw~ Jes cenecegefve Deheves MegYeeeej Deewj GheosMe mes
Deveske YeJe peerJeeW kees mevceeie& ceW ueieeles jns~ yengle keeue leke Fme he=LJeerleue
hej efJeejCe kejles ngS Deveske peerJeeW kees mecyeesOee~ Deeeg kes Devle ceW eejeW
(35)
DeejeOeveeDeeW keer DeejeOevee kejkes meceeefOehetJe&ke cejCe kejkes mJeie& ceW ceneve
$e+ef kes Oeejke osJe ngS nQ~ Oeve nQ Ssmes cenecegefve Jeeefj<esCe, efpevneWves Yejer
eewJeveeJemLee ceW jepe kes megKe, ceelee-efhelee kee mvesn leLee heeflveeeW kes esce kees
es[kej Deheveer Deelce-efmeef kes efuees efveeLe ele mJeerkeej efkeee Deewj efmLeeflekejCe
Deeefo DebieeW mes efJeefMe nesles ngS Deheves peerJeve kees ceneve yeveekej cees#e kees Deheves
efveke kej efueee nw~
efJeceue-Deepe Ssmes-Ssmes ceneheg<eeW kes eefj$e kees he{ves keer DeeJeMekelee nw
efke efpememes Deheves peerJeve ceW eeefj$e kees mLeeve efceues Deewj Deelcee keer efJeMegef kee
DeJemej eehle nes~
MM`NN
efpevesv eeflecee kes oMe&ve kee cenlJe

efpevesvosJe keer eeflecee kes oMe&ve keer YeeJevee kejles ner oes GheJeeme kee
heue efceue peelee nw~ eueves keer DeefYeuee<ee kejles ner leerve GheJeeme kee heue,
eueves kee DeejbYe kejles ner eej GheJeeme kee heue, eueles-eueles heeBe
GheJeeme kee heue, keg otj eues Deeves hej yeejn GheJeeme kee heue, yeere ceeie&
ceW hengBe peeves hej hevn GheJeeme kee heue, megces keer eeser kee oMe&ve kejles
ner Ske ceeme kes GheJeeme kee heue, cebefoj ceW eJesMe kejves hej n ceeme kes
GheJeeme kee heue, cebefoj kes ej ceW eJesMe kejves hej Ske Je<e& kes GheJeeme kee
heue, leerve eoef#eCee osves hej meew Je<e& kes GheJeeme kee heue, efpevesv YeieJeeve
keer eeflecee kes oMe&ve kejves mes npeej Je<e& kes GheJeeme kee heue efceuelee nw~
hegve: efpeveeeflecee kes mevcegKe Ke[s neskej YeeJehetJe&ke mlegefle kejves mes Deveble
GheJeeme kee heue eehle neslee nw~ eLeeLe& ceW efpevesv YeieJeeve keer Yeefe mes
ye{kej Deewj keesF& Gece hegCe veneR nw~
-heehegjeCe, heJe& 32, he=. 99
DeMegYe YeeJeeW kee heue mJeeb DeMegYe nw

efJeveeso-YeeF& eceeso! Deepe cegPes meeOegDeeW kes eefle yengle ner DeveemLee nes jner
nw~ ceefvoj ceW mebIe "nje ngDee nw, ceQves Deepe Gvekes oMe&ve Yeer veneR efkees~
eceeso-keeeW yevOeg! keee keejCe ngDee, kenes lees mener~
efJeveeso-cesjs efheleepeer mes Gvekes efce$e efceueves Deees Les~ Jes yengle ye[s mes"peer
nQ~ meceepe ceW Ske Des eefleefle Jeefe nQ~ DeYeer Jes yeerceej nes iees Les~ efheleepeer
Gvekee kegMeue #esce het jns Les~ ceQ Yeer JeneR heeme ceW yew"e ngDee Lee~ GvneWves yeleeee
efke ceQves n cenerves leke efkevneR meeOegDeeW keer Ketye ner peer-Yej kes eEveoe keer, Gvekes
eefle Deveske Demele Deejeshe ie{ [eues~ efkemeer otmejs meeOeg ves kene efke osKees! eefo
legce JeLe& ner Oece& ee Oecee&lcee keer efvevoe kejesies lees YeFee! Gmekee heue ke[gJee
ner efceuesiee efke ceQ meecege ceW yeerceej he[ ieee~ es meeOeg nceeje Deefve kej jns
nQ Dele: FvnW vecemkeej veneR kejvee eeefnes~
eceeso-YeeF&! legceves ieuele mecePe efueee nw~ pewve meeOeg efkemeer kee Deefve
veneR kejles nQ Deewj ve efkemeer kee DeMegYe ner meeseles nQ efkevleg Gvekeer eEveoe,
DeJensuevee Deeefo mes pees mJeeb kece& yevOe kej uesles nQ Gmekee heue GvnW Fme pevce
ceW ee pevceevlej ceW Yeesievee ner he[lee nw~ GmeceW meeOegDeeW kees oes<e osvee JeLe& nw~
Fmemes lees Deewj Yeer DeefOeke kece& yeBOesiee~ Fme efJe<ee ceW ceQ legcnW Ske Ssefleneefmeke
Je=e megveelee ntB~
efJeveeso-neB efce$e! DeJeMe megveeFes~
eceeso-ceieOe osMe ceW Meeefueeece veece kee Ske ieeBJe Lee~ efkemeer mecee JeneB
hej mebIe meefnle vebefoJeOe&ve cegefvejepe Deees Deewj Geeve ceW "nj iees~ mebIe Deeieceve
kes meceeeej kees heeles ner eeJekepeve oMe&ve Deewj hetpeve kes efuees Gce[ he[s~
DeefiveYetefle Deewj JeeegYetefle veece kes oes YeeF& Les~ Jes yeeeCe Les~ peeefleceo Deewj %eeve
kes ceo mes Gvcee nes jns Les~ Jes Yeer cegefveeeW mes Jeeo-efJeJeeo kejves kes efuees JeneB
hej Dee iees~
GvnW meYee ceW osKekej Ske meeleefke veeceke cegefve ves kene efke-ns efJeeeW!
DeeDees Deewj iegosJe mes keg hetes~ leYeer Ske yeeeCe ves kene efke es oesveeW Fve
cegefveeeW kees Jeeo cesW peerleves kes efuees Deees nQ hegve: otj ner keeeW yew"s nQ? en megvekej
(37)
Jes oesveeW YeeF& ieJe& mes G"s Deewj cegefvejepe kes heeme Dee iees Deewj yeesues-let peevelee
nw yeesue~ leye Deeeee& vebefoJeOe&ve yeesueles nQ efke-Deehe oesveeW keneB mes Dee jns
nQ? oesveeW YeeF& ieJe& mes yeesues efke-keee legPes en Yeer %eele veneR nw efke nce oesveeW
Meeefueeece mes Deees nQ~
leye Deeeee& ves kene-Deehe Fme eece mes Deees nQ mees lees ceQ peevelee nBt
efkevleg cesjs kenves kee en DeefYeeee nw efke Fme Deveeefo mebmeej ceW Ietceles ngS Deehe
Fme mecee efkeme heee&e mes Deees nQ~
leye Jes yeesues-Fmes keee Deewj Yeer keesF& peevelee nw ee ceQ ner peevetB?
Deeeee& ves kene-Dee efJeeeW! megvees, ceQ Fme yeele kees yeleelee ntB~
Fme eece keer meercee kes heeme Jeve ceW oes e=ieeue meeLe-meeLe jnles Les~ Fmeer
ieeBJe ceW eeYejke veece kee Ske efkemeeve Lee~ Jen Ske efove Deheves GhekejCe Kesle
hej ner es[kej Dee ieee~ Gmeer jele kees Ketye peesjeW mes Je<ee& Meg nes ieF& pees efke
meele efove leke eueleer jner~ yeseejs YetKe mes heeref[le ngS Jes e=ieeue Je<ee& kes ke
peeves hej yeenj efvekeues Deewj Je<ee& mes Yeeries keere[ mes meves ngS Gve GhekejCeeW kees
Kee efueee~ Keeles ner Gvekes Goj ceW Yeebkej heer[e G"er~ Je<ee& Deewj Jeeeg mes heeref[le
oesveeW e=ieeue Dekeece efvepe&je kej cej iees Deewj eneR eece ceW meesceosJe yeeeCe kes
heg$e nes iees~ Devevlej Jen eeYejke efkemeeve Deheves GhekejCe {tB{lee ngDee Kesle ceW
hengBee~ JeneB Gmeves cejs ngS oesveeW e=ieeueeW kees osKee~ GvnW Iej ueekej Gvekeer Keeue
keer ceMekeW yeveeF~ Jen efkemeeve Yeer keg ner efoveeW ceW cej ieee pees efke Deheves ner
heg$e kes heg$e nes ieee~ Gme heg$e kees peeeflemcejCe nes ieee nw efke ceQ Deheves hetJe& YeJe
kes heg$e-heg$eJeOeg kees efhelee Deewj ceelee kes he ceW kewmes yeesuetB? en meesekej Jen
ietBiee yevekej jn jne nw~ eefo legcnW efJeeeme ve nes lees Jen efkemeeve cesjer meYee ceW
yew"e ngDee nw, Gmemes ner het uees~
meye ueesie Gme eeYejke efkemeeve kes heesles keer lejhe osKeves ueies efke Jen Yeer
Fve JeeveeW kees megvekej cegefvejepe kes efveke Dee ieee~ cegefvejepe ves kenens Jelme! Fme mebmeej keer Ssmeer efJeefe$e oMee nw efke JeneB hej ceelee Yeer cejkej
helveer nes peeleer nw Deewj helveer Yeer ceelee yeve peeleer nw, Fleeefo~ Dele: legce efJe<eeo
es[kej ceewve lees[es Deewj yeesuees~
cegefvejepe kes Jeeve megveles ner Jen n<e& mes jesceebefele nes G"e~ Gmeves lel#eCe
ner Yeefe ceW efJeYeesj nes cegefve keer leerve eoef#eCeeSB oeR Deewj cemleke kes yeue Gvekes
(38)
ejCeeW ceW efiej he[e~ Devevlej Deeee&eefkele nes peesj mes yeesue he[e-ns YeieJeved!
Deehe meJe&%e nQ~ eneB yew"s-yew"s ner Deehe ueeske keer mecemle efmLeefle kees osKe jns nQ~
ns veeLe! ceQ mebmeej meceg ceW [tye jne nBt~ cegPes Deheves neLe kee meneje oskej ie=nkethe mes efvekeeefuees~ Fleeefo he mes Devegvee-efJevee kejles ngS Gmeves Deheves ceeleeefhelee kes jesles ngS Yeer cegefve kes heeme eleeW kees enCe kej efueee~ Fme Ievee mes
JeneB hej GheefmLele meYeer ueesie yengle ner eYeeefJele ngS Deewj hegve: yengle mes ueesieeW ves
Gmekes Iej hej e=ieeueeW keer Keeue mes yeveeR oesveeW ceMekeW Yeer osKeeR, efpememes meye Deesj
nueeue nes ieF& leLee Deeee& e ieee~
Gme mecee leceece ueesieeW ves yeeeCeeW keer nBmeer keer efke es heMegDeeW kee ceeBme
Keeves Jeeues e=ieeue yeeeCe ngS nQ, pees efke meye keg yee ner nw Ssmee yeeewleJeeo
enCe kej Deewj eEnmee ceW Oece& ceevekej cet{ pevelee kees Yece ceW [eue jns nQ~ Deye
eneB hejce DeeEnmeke cegefveeeW mes Jeeo-efJeJeeo kejves kes efueS Gele ngS nQ~ Fme
ekeej mes meeOegDeeW keer mlegefle Deewj Deheveer efvevoe megvekej Jes oesveeW Delevle
ueefppele Deewj og:Keer ngS~
Devevlej jeef$e ceW Jes vebieer leueJeej ueskej Deheves Deheceeve kee yeouee egkeeves
kes efuees Iej mes yeenj Gmeer Geeve keer lejhe Deeeee& vebefoJeOe&ve keer Keespe kejles
ngS efvekeues~ Deeeee& osJe meeeb kees Deheves mebIe kees JeneB hej es[kej Deehe Ske
efvepe&ve, Yeebkej MceMeeve Yetefce ceW Deekej OeevemLe Ke[s nes iees Les~ es yeeeCe
GvnW {Bt{les ngS Gmeer MceMeeve Yetefce ceW Dee henBges Deewj GvnW osKeles ner Jes heeheer eesOe
ceW YeYekekej yeesues-Dejs heeheer efveue&ppe vebies! Deye meYeer Yee Deekej lesjer j#ee
kejW~ Dejs cet{! osKelee ntB let keneB peeesiee?~ nce ueesie he=LJeer kes osJelee yeeeCe
kes DeJeleej, Gvekees letves es e=ieeue Les Ssmee kewmes kene? Fleeefo he mes eesOe
mes ye[ye[eles ngS Gve oesveeW ves Ske meeLe ner GvnW ceejves kes efuees leueJeej Thej
G"eF& efke lel#eCe ner e#eosJe ves GvnW Jewmes kes Jewmes ner keerefuele kej efoee~ Jes oesveeW
ogelcee peeW-kes-leeW Ke[s jn iees~
eele:keeue meteexoe nesles ner YeeeW keer Yeer[ Gce[ he[er~ Fme Me kees
osKekej meYeer ueesie Fve ogeW kees efOekekeejles ngS cenecegefve keer hetpee-mlegefle kejves
ueies~ elegefJe&Oe mebIe Yeer Deheves iegosJe kes ejCe meeefveOe ceW Dee ieee~ Fve
DeefiveYetefle-JeeegYetefle kes ceelee-efhelee Deeefo kegcyeerpeve Yeer JeneB Dee henBges~ Jen
(39)
meesceosJe yeeeCe Deheveer helveer Deefiveuee meefnle Gve cegefvejepe kees emeVe kejves
ueiee, Gvekes hewj oyeeves ueiee, yeej-yeej GvnW eCeece kejves ueiee, ceer"s Jeeve
kenkej Gvekeer mesJee kejves ueiee~ Gve oesveeW ves kene efke ns osJe! es cesjs og heg$e
peerefJele jnW~ ns veeLe! eesOe esef[es, nce meye heefjJeej Deehekes Dee%eekeejer nQ~
Gej ceW cegefveveeLe ves kene efke-ns yeeeCe! cegefveeeW kees eesOe keneB nw? pees legce
Fme lejn ken jns nes? nce lees meyekes Thej oee meefnle nQ~ nceejs efuees lees Me$eg
efce$e Ske meceeve nQ~
Devevlej e#e ele#e ceW eie neskej yeesuee-Dejs! keee en keee& Fve ieg
cenejepe kee nw? let Ssmee meyekes yeere ceW keee yeke jne nw? pees heeheer meeOegDeeW kes
eefle Ie=Cee kejles nQ, Jes MeerIe ner DeveLe& kees eehle nesles nQ~ efpeme ekeej ohe&Ce kes
meeceves ceveg<e Dehevee pewmee cegKe kejlee nw, Jewmee ner osKelee nw~ Gmeer ekeej meeOeg
kees osKekej meeceves peevee, Ke[s nesvee Deeefo efeeeDeeW kees kejvee Deeefo pewmee YeeJe
kejlee nw, Jewmee ner heue heelee nw~
pees cegefve keer nBmeer kejlee nw, Jen Gmekes yeoues jesvee eehle kejlee nw~ pees
Gvekes eefle ke"esj Meyo kenlee nw, Jen Gmekes yeoues keuen eehle kejlee nw~ pees
cegefve kees ceejlee nw Jen Gmekes yeoues cejCe eehle kejlee nw~ pees cegefve mes efJes<e
kejlee nw, Jen Gmekes yeoues heehe eehle kejlee nw~ Fme ekeej meeOeg kes eefle
efvevoveere keee& mes Gmekes yeoues Jewmes ner heue eehle nes peeles nQ~
ns efJee! es lesjs heg$e Deheves ner eje mebefele heehe keceeX mes cesjs eje keerefuele
efkees iees nQ, meeOeg cenejepe kes eje veneR~ es meeOeg keer eEnmee ceW Gele ngS og
ce=leg kees eehle neW, FmeceW keee neefve nw?1
e#e kes ke"esj Meyo megvekej yeeeCe efie[efie[eves ueiee Deewj heg$eeW keer j#ee
nsleg Deheveer eleer heer-heerkej jesves ueiee~
Devevlej cegefvejepe ves kene efke ns e#e! legceves efpeveMeemeve ceW Jeelmeue eie
efkeee nw mees "erke nw, Deye Fve oesveeW kees #ecee kej oes~ etBefke cesjs efveefcee mes
Fvekee JeOe Gefele veneR nw~ pewmeer Deehekeer Dee%ee nes Jewmee ner kejlee ntB Ssmee
kenkej e#e ves oesveeW kees es[ efoee~ Jes oesveeW DeefiveYetefle Deewj JeeegYetefle
YeefehetJe&ke iegosJe kes heeocetue ceW hengBes, eoef#eCee oskej Gvekes ejCeeW ceW
1. heehegjeCe heJe& 109~
(40)
yeejcyeej vecemkeej kejkes ke=lekeceeX keer #eceeeeevee kejles ngS oer#ee keer eeevee
keer~ iegosJe ves Yeer GvnW Ye heefjCeeceer ngDee osKekej leLee cegefveoer#ee keer eee&
Gvekes efueS keef"ve mecePekej GvnW meceioMe&ve meefnle heeBe DeCegele efoes~ Jes
oesveeW Yeer ieg keer Dee%eevegmeej ie=nmLe Oece& kee heeueve kejles ngS efJeJeskeer eeJeke
yeve iees~
efJeveeso-Deesnes! Fme keLee mes cegPes yengle Dee yeesOe ngDee nw~ Deye ceQ lees
ener eefle%ee kejlee ntB efke peerJeve ceW keYeer Yeer ve meeOeg keer efvevoe keBiee Deewj
ve ner Gvekes eefle ieuele efJeeej Yeer ceve ceW ueeTBiee efpememes ceQ meoe Fme heehe mes
yeee jntB~
eceeso-yengle Dee nw efce$e! Deheves kees lees eLeeMeefe iegDeeW keer Yeefe,
Gheemevee Deewj mesJee ner kejvee Gefele nw~
MM`NN
Ceceeskeej ceb$e
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb
Cecees GJepPeeeeCeb, Ceuees ueesSmeJJemeentCeb~~
DenleeW kees vecemkeej nes, efmeeW kees vecemkeej nes, DeeeeeeX kees
vecemkeej nes, GheeOeeeeW kees vecemkeej nes, ueeske ceW meJe& meeOegDeeW
kees vecemkeej nes~
Fme ceb$e ceW Denle, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg Fve
heeBe hejcesefeeW kees vecemkeej efkeee nw~
keee efleee Deeeg MegYe nw?

megoMe&ve-iegpeer! efleee Deeeg MegYe nw, Fme efJe<ee ceW cegPes keg GoenjCe
eje Deehe mecePeeFes~
iegpeer-neB megoMe&ve! megvees, ceQ legcnW Ske heewjeefCeke Ievee megveelee ntBefceefLeuee veiej kes jepee kee veece MegYe Lee Deewj Gvekeer ceveesjcee jeveer mes Ske
heg$e ngDee Lee efpemekee veece osJejefle Lee~ Ske efove osJeieg veece kes DeJeefOe%eeveer
cegefvejepe Deheves mebIe meefnle JeneB efceefLeuee veiejer ceW Deees~ jepee MegYe ves ye[er
Yeefe mes mebIe kes oMe&ve efkees Deewj OeceexheosMe megvee~
Devevlej Gmeves cegefvejepe mes eMve efkeee efke-ns YeieJeved! ke=heekej en
yeleueeFes efke cesje pevce Deeies keneB nesiee? Gej ceW cegefvejepe ves kene efkens jepeved! megefvees-heehe-kece& kes Goe mes Deehe Deheves ner efJeeie=n ceW keer[e
nesJeesies~ DeMegYe heue kes DeheMekegve he Menj ceW eJesMe kejles mecee legcnejs cegBn
ceW efJee eefJe nesieer, legcneje $e Yebie nesiee Deewj Deepe mes meeleJeW efove efyepeueer
efiejves mes legcnejer ce=leg nes peeesieer~ meleceneeleer, DeJeefOe%eeveer cegefvejepe kes
cegKe mes Dehevee DeMegYe YeefJe<e megvekej jepee MegYe yengle ner og:Keer ngS~ Ske efove
peye Jes yeenj mes ueewkej Menj ceW eJesMe kejves ueies leye Iees[s kes heeBJeeW keer "eskej
mes G[er ngF& Lees[er meer efJee kee DebMe Gvekes cegKe ceW Dee efieje Deewj eneB mes Jen
Lees[e ner Deeies ye{s neWies efke peesj keer DeeBOeer ves Gvekes $e kees lees[ [euee~ mee
nw heehe-keceeX kes Goe mes keee veneR neslee nw!
leye jepee ves Deheves heg$e osJejefle kees yegueekej kene efke-ns yese, cesjs keesF&
Ssmee heehe-keceeX kee Goe Deeves Jeeuee nw efke ceQ cej kej Deheves efJeeie=n ceW heeBe
jbie Jeeuee keer[e nesTBiee, mees legce Gme mecee cegPes ceej [euevee~ Jen Fmeefuees efke
efhej ceQ keesF& Deer ieefle eehle kej meketB~ eeefhe $e Yebieeefo DeheMekegve osKekej
Gmeves cegefvejepe kes JeeveeW hej efJeeeme Yeer efkeee Lee efhej Yeer keg mevosn nes peeves
mes Gmeves Ske ueesns keer ye[er-meer mevotke ceBieJeeF& Deewj eBtefke peue ceW efyepeueer kee
Demej veneR nes mekesiee Dele: GmeceW yew"kej iebiee kes ienjs peue ceW Gmes jKe Deeves
keer veewkejeW kees Dee%ee oer~ Gmes en DeeMee Leer efke ceQ Fme Gheee mes Deheveer j#ee
kej uetBiee efkevleg ele#e %eeefveeeW keer keesF& Yeer yeele Demele veneR nes mekeleer~
(42)
pees Yeer nes, meeleJeeB efove Deeee~ DeekeeMe ceW efyepeefueeeB ecekeves ueieeR~ Fmeer
mecee ogYee&ie mes Ske ye[s ce ves jepee keer mevotke kees Ske Ssmee peesj kee
GLesuee efoee efke mevotke peue kes yeenj oes neLe TBes leke Gue DeeF&~ mevotke
kee yeenj Deevee Lee efke Fleves ceW ner ye[s peesj mes ke[kekej efyepeueer Gmeer mevotke
hej Dee efiejer~ Keso nw efke jepee Gmeer mecee cejkej yeBOeer ngF& efleeeeeg kes Deveghe
Deheves Iej kes efJeeie=n ceW keer[e nes ieee~
megoMe&ve-nee! nee! Ske jepee Deewj Fme ekeej mes Ssmeer efveke= eesefve
ceW hengBe ieee~ mee nw keceeX keer ieefle ye[er ner efJeefe$e nw~ efhej keee ngDee? Gmekes
yess ves lees Gmeer kes kens Devegmeej Gmes efkemeer Deer ieefle ceW hengBee efoee nesiee?
iegpeer-veneR, veneR, megoMe&ve! Deeies megvees, keee neslee nw~ efhelee kes kens
Devegmeej peye osJejefle jepekegceej ves JeneB efJeeie=n ceW Deekej Gme hebejbies keer[s
kees osKee lees Gmekees ceej [euevee eene~ hej pewmes ner osJejefle ves Gmes ceejves kes
efueS Dehevee nefLeeej G"eee, Jen keer[e Gmeer efJee kes {sj ceW Iegme ieee~ osJejefle
kees Fmemes yengle ner Deeee& ngDee~ Gmeves efpeve-efpeve ueesieeW kees en Ievee megveeF&,
Gve meYeer kees mebmeej keer Fme Yeebkej ueeruee kees megvekej yengle ner Yee GlheVe
ngDee~ leye Gve ueesieeW ves mebmeej kes yevOeve mes tves kes efuees pewveOece& kee Deeee
enCe kej efueee~ efkeleves ner ueesieeW ves lees meye ceeee-cecelee es[kej pewvesejer
oer#ee enCe kej ueer Deewj efkeleves ner ueesieeW ves DeYeeme ye{eves kes efuees eeJeke
kes ele ues efuees~
osJejefle kees yengle ner Deeee& nes jne Lee~ Fmeefuees Ske efove Gmeves
DeJeefOe%eeveer cegefvejepe mes Fme Ievee kee eMve efkeee efke-ns YeieJeved! keee
keejCe nw efke henues lees cesjs efheleepeer ves cegPemes kene efke legce cegPes Fme efveke=
eesefve ceW hengBeles ner ceej osvee Deewj Deye keee keejCe nw efke peye ceQ ceejves peelee
ntB leye Jen keer[e Devoj Iegme peelee nw~ leye cegefvejepe ves kene efke-ns Jelme!
en peerJe efleee eesefve pewmeer efveke= DeJemLee ceW peevee veneR eenlee nw~ efleee
nesves kes veece mes ner keeBhe G"lee nw efkevleg peye Jen JeneB euee peelee nw leye eens
Jen efkeleveer ner yegjer mes yegjer peien keeeW ve nes, Jen Gmeer ceW Deheves kees megKeer ceeveves
ueielee nw Deewj JeneB mes cejvee hemevo veneR kejlee~ etBefke meYeer peerJeeW kees Deheves
eeCe heejs nesles nQ, meYeer peerJe cejves mes DeleefOeke [jles nQ~ ener keejCe nw efke
(43)
legcnejs efhelee peye eneB Les leye Jes ve cejvee ner eenles Les Deewj ve ner Ssmeer efleee
eesefve ceW peevee ner eenles Les efkevleg Deye peye JeneB hengBe iees nQ, lees JeneB Yeer peerJeve
kee ceesn nesves mes Jes cejvee veneR eenles nQ~ cegefvejepe kes cegKe mes Fme ekeej keer
mebmeej efmLeefle kees megvekej jepekegceej osJejefle YeesieeW mes efJeje nes iees Deewj
lel#eCe ner pewvesejer oer#ee ues ueer~
osefKees megoMe&ve kegceej! Fmeerefuees en efleee eesefve lees DeMegYe nw, DeeMemle
eke=efleeeW ceW ueer ieF& Deewj efleeeeeg MegYe nw Jen hegCe eke=efleeeW ceW ceeveer ieF& nw~
megoMe&ve-"erke nw iegpeer! Deye ceQ Deer lejn mes Fme efJe<ee ceW mecePe
ieee ntB Deewj efJeMes<e mecePeves kes efuees Deye ceQ ieesccemeej kece&keeC[ kee DeOeeve
DeJeMe keBiee~
MM`NN
efoiecyejeeee& ieg meyemes ye[s Jewe nQ

pewmes Jewe, jesieer, Deew<eefOe Deewj heefjeejke kes mebeesie mes Deejesie neslee nw
Jewmes ner ieg, efMe<e, jlve$ee Deewj meeOeve kes mebeesie mes cees#e neslee nw~
Deeeee& Jewe nQ, efMe<e jesieer nw, Deew<eefOe eee& nw~ FvnW leLee #es$e, yeue,
keeue Deewj heg<e kees peevekej Oeerjs-Oeerjs FveceW { kejs~
Deeeee& osJe Jewe nQ, efMe<e jesieer nQ, Deew<eefOe efveoex<e efYe#ee eee& nw,
Meerle, G<Ce Deeefo meefnle eosMe #es$e nQ, Mejerj keer meeceLe& Deeefo yeue nw, Je<ee&
Deeefo keeue nQ SJeb peIeve, ceOece leLee Glke= Yeso he heg<e nesles nQ~ Fve
meYeer kees peevekej Deekeguelee kes efyevee Deeeee& efMe<e kees eee&heer Deew<eefOe
kee eeesie kejees "erke Gmeer ekeej efpeme ekeej Jewe jesieer kees Deejesie nsleg
Deew<eefOe eeesie kejekej mJemLe kej oslee nw~
-cetueeeej-eer Jekesjeeee&
eqceLee lehe kee og<heefjCeece

efJeveeso-YeeF& eceeso! leehemeer ueesie helveer kes meeLe jnkej Yeer Deheves kees
meeOeg kewmes kenles nQ? Yeuee en eLee kewmes eueer?
eceeso-neB, efce$e megvees, ceQ legcnW megveelee ntB~ GejhegjeCe ceW Fmekee
mheerkejCe nw~ Ske cet{ leehemeer ves cetKe&leeJeMe osJeeW kes eje keer ieeer hejer#ee
ceW Demeheue neskej ner en eLee eueeF& nw~ megYeewce eeJeleea kes mecee keer en
Ievee nwSke {eener veece kes jepee Les~ nefjMecee& veece kes yeeeCe kes meeLe
Gvekeer Ieefve efce$elee Leer~ efkemeer mecee jepee kees Jewjeie nes ieee Dele: Gmeves
efoiecyej cegefvejepe kes heeme ceW pewvesejer oer#ee OeejCe kej ueer~ en osKekej
nefjMecee& Yeer YeesieeW mes efJeje ngDee Deewj peeefle kes mebmkeej mes Jen leehemeer
nes ieee~ jepee ves efpevesv osJe eefleheeefole leheejCe kes eYeeJe mes Devle
ceW meceeefOecejCe kejkes meewOece& mJeie& ceW osJeheo eehle kej efueee Deewj nefjMecee&
ves De%eele lehe kejkes Devle ceW Mejerj es[kej peesefle<eer osJeeW ceW pevce OeejCe
kej efueee~
hetJe&YeJe keer efce$elee kes mebmkeej mes jepee kes peerJe ves Deheves DeJeefOe%eeve mes
en peevevee eene efke cesje efce$e keneB pevcee nw? peye Gmeves Gmes peesefleuee&ske ceW
osJe ngDee peevee, leye Jen Deheves mJeie& mes JeneB Deekej Dehevee heefjee osles ngS
yeesuee-efce$e! osKees mecekelJe kes eYeeJe mes ceQ Fme Jewceeefveke osJeeW kes kegue ceW
pevcee ntB Deewj efceLeelJe kes efveefcee mes legce peesefle<eer osJeeW kes eneB pevces nes~
Fmeefuees ns yevOeg! pees cees#e kees eehle kejeves ceW cetue keejCe nw, Ssmes meceioMe&ve
kees legce enCe kejes~
efce$e kes es Jeeve megvekej peesefle<eer osJe mebMee kees eehle neslee ngDee hetves
ueiee-efce$e! leeheefmeeeW kee heo DeMeg keeeW nw?
JewceeefvekeosJe ves kene-legce he=LJeer leue hej euees, ceQ legcnW meye efoKeelee
ntB~
Fmekes Devevlej Jes oesveeW ceOe ueeske ceW Deekej Deeheme ceW keg meueen kej
Ske leeheme kes efveke hengBes~ efJeefeee mes efe[e-efeef[ee kee he yeveeee Deewj
(45)
Gme leehemeer keer ye[er-ye[er oe{er ceW jnves ueies~ JeneB keg mecee jnves kes yeeo
egefe ceW elegj meceief osJe ves Deheveer Yeeee& efeef[ee mes kene-efees! ceQ heeme
kes Fme Jeve mes keg ner #eCe yeeo Jeeheme Dee peeTBiee Dele: legce efevlee veneR kejvee
Deewj eneR Fmeer mLeeve hej jnles ngS cesjer eleer#ee kejvee~
leye efeef[ee ves kene-Deehekee keee efJeeeme! eefo Jeeheme veneR
Deees lees~
ef e[e ves kene-legce pees kenes, mees ceQ MeheLe kej mekelee ntB~ ceQ
Jeeheme DeJeMe ner DeeTBiee~ eEnmee, Pet", eesjer, kegMeerue Deewj heefjen es
heeBe heehe nQ Deewj FveceW mes legce pees kenes, ceQ Gmekeer MeheLe ues mekelee ntB~
celeueye eefo ceQ Jeeheme veneR DeeTBiee lees cegPes eEnmee kejves kee pees heehe neslee
nw mees ueies~
Deveske ekeej mes Jen efe[e MeheLe uesves kees leweej Lee efkevleg efeef[ee
jepeer veneR nes jner Leer~ leye efe[e ves kene-Dee, legcneR kenes efke keee MeheLe
kejkes peeTB?
leye efeef[ee ves kene-Deehe en MeheLe keerefpees efke eefo ceQ Jeeheme ve
DeeTB lees pees ieefle Fme leehemeer keer nesieer, mees cesjer nes~ ns efeelece! eefo legce en
MeheLe kejkes peevee eenes lees ceQ peeves otBieer, DeveLee veneR~
efeef[ee keer en yeele megvekej efe[e yeesuee-efees! legce Fme MeheLe kes
efmeJeee Deewj eens pees MeheLe keje mekeleer nes efkevleg en MeheLe lees ceQ efkemeer Yeer
neuele ceW uesves kees leweej veneR ntB~
efe[e-efeef[ee keer Ssmeer Jeelee&ueehe megvekej Jen leehemeer eesOe mes Ye[ke
G"e~ Gmekee esnje ueeue nes ieee Deewj ves$e Ietceves ueies~ Gmeves etjleeJeMe oesveeW
kees ceejves kes efuees cepeyetleer mes Deheveer oe{er heke[ ueer Deewj yeesuee-Dejs ogeW!
cesjs Fleves ke"esj leheejCe mes cesjer pees YeeJeer ieefle nesves Jeeueer nw, Gmes legce keeeW
veneR hemevo kej jns nes?
en megvekej efe[e yeesuee-cenelcee peer! Deehe eesOe ve kejW DeveLee
Deehekeer meppevelee ve nes peeesieer~ osKees vee, Lees[er-meer peeefceve keer eB mes
ner otOe ve nes peelee nw~ eeefhe Deehekee leheejCe ke"esj nw, efhej Yeer Deehekeer
ogie&efle kee keejCe keee nw? mees Deehe megveW-
(46)
Deeheves pees kegceej keeue mes yeeee& ele heeueve efkeee nw mees mevleeve kes
Ieele kes efuees ner nw Deewj mevleeve kee Ieele kejves Jeeues heg<e keer vejke ieefle kes
efmeJeee Deve otmejer ieefle veneR nw~ osKees! Jeso ceW efueKee ngDee nw efkeDeheg$emeieeflevee&efmle heg$e jefnle ceveg<e keer keesF& ieefle veneR nesleer nw~ yeeyeepeer!
keee Deeheves en Jeso-Jeekee veneR megvee nw? eefo megvee nw lees efhej efyevee efJeeejs
keeeW Fme lejn cet{ neskej keuesMe G"e jns nes?
efe[e keer Ssmeer egefehetCe& yeeleW megvekej Jen cevoyegef leehemeer Deheves lehe mes
efJeeefuele nes ieee Deewj Gmeves eer heefjen mJeerkeej kejves kee efveee kej efueee~
Jen efe[e-efeef[ee kees Dehevee hejceeshekeejke ceevelee ngDee Gmeer #eCe JeneB mes eue
he[e Deewj keevekegype veiej kes jepee heejle kes jepeojyeej ceW Dee ieee~ cenejepee
heejle Fme peceoefive leehemeer kes ceecee Les~ Gmes Dekemceeled ojyeej ceW Deeee
osKekej GvneWves Gmekes meeceves oes lejn kes Deemeve jKeJeees~ Jen De%eeveer leehemeer
Deheves De%eeve kees ner eie kejlee ngDee Jeerlejeieer keeemeve kees es[kej mejeieer
Deemeve hej yew" ieee hegve: Jen Deheves Deeves kee Je=eevle jepee kees yeleueeles ngS
yeesuee-jepeved! cesjs hejce meewYeeie mes efkemeer osJelee ves eie neskej cegPes mener
ceeie& efoKeueeee nw efke legce henues efJeJeen kejkes heg$e GlheVe kejes hegve: leheejCe
kejes DeveLee vejke peevee he[siee~ mees ceQ Deehekes eneB Deehekeer heg$eer keer eeevee
kejves kes efuees Deeee ntB~
Gme leeheme keer Fme efveue&ppeleehetCe& yeele kees megvekej cenejepe DeJeeked jn
iees hegve: ceve-ner-ceve Gmekes De%eeve lehe keer eEveoe kejles ngS yeesues-peceoefive
cegves! cesjs meew hegef$eeeB nQ, GveceW mes legcnW pees JejCe kejvee eens, Gmekes meeLe efJeJeen
kej uees~
jepee ves Ssmee kenles ngS mecePee Lee efke ve keesF& kevee Fme DeOe&ce=lekeJeled
pepe&efjle Mejerj Jeeues Je= kees eensieer Deewj ve en eneB mes kevee ues pee mekesiee
efkevleg nesvenej pees nesleer nw mees neskej ner jnleer nw~
Gmekes meeceves meYeer ue[efkeeeB yegueeF& ieeeR Deewj jepee keer Dee%ee kes Devegmeej
kebegkeer ves kene-hegef$eeeW! es leehemeer legcnejs efhelee kes heeme legceceW mes efkemeer
kevee keer eeevee kes efuees eneB Deees nQ Dele: legceceW mes keesF& Yeer kevee Fmes
mJeerkeej kejes~
(47)
Flevee megveles ner meYeer keveeeW Gme leehemeer kees osKekej [j ieeeR Deewj Ske
meeLe ner meye JeneB mes Yeeie ieeeR~ en osKekej Jen leehemeer yengle ner og:Keer ngDee
Deewj hegve: hegve: jepee mes Devegvee-efJevee kejves ueiee~ leye jepee ves kene-$e+<es!
legce efpeme kevee kees jepeer kej mekees, Gmes ues pee mekeles nes~
Flevee megvekej Jen ojyeej mes yeenj efvekeuee~ keveeDeeW kes eer[e kejves kes
yeieeres ceW hengBee~ JeneB hej Ske eser-meer jepekevee Oetefue ceW Kesue jner Leer~
Gmekes efveke peekej Deewj Ske kesuee Gmes efoKeekej Gmemes yeesuee-eefo let cegPes
eensieer lees en kesuee ceQ legPes otBiee~ yeseejer DeyeesOe yeeefuekee keg Yeer veneR
mecePeleer Leer, Dele: Jen yeesueer-neB, ceQ legcnW eentBieer~
yeme efhej ke ee Lee, Gme cet{ ves Gmes kesuee efoee Deewj Pe mes Gmes ieeso
ceW uesk ej jepee kes efv eke hengB ekej yeesuee-jepeved! en ue[keer cegP es
eenleer nw~
cenejepe ves Dehevee ceeLee "eske efueee, yeseejs kej ner keee mekeles Les~ Jen
peceoefive Gme ue[keer kees ueskej Deheves Jeve keer Deesj euee pee jne Lee Deewj osKeves
Jeeues ueesie Gmekeer eEveoe kej jns Les~ keg efoveeW leke Gmeves Gme yeeefuekee kees heeuehees<ekej ye[e efkeee hegve: egJeleer nesves hej Gmekes meeLe efJeJeen kejkes Jeve ceW ner
Deeece yeveekej jnves ueie ieee~
Gmeer mecee mes leehemeeece ceW jnkej leehemeer yevekej leheejCe kejves keer
eLee eue he[er nw~ Deeies euekej Fme peceoefive leehemeer kes oes heg$e ngS efpevekes
Fv Deewj eslejece es veece jKes iees~ FveceW mes ner ye[s heg$e ves Deheveer hejMeg
efJeee kes eYeeJe mes DeeesOee kes jepee meneyeeng kees ceejkej yengle efoveeW leke
jepe efkeee nw Deewj Deheves jepekeeue ceW Fkekeerme yeej #eef$ee JebMe kee efvecet&ue
veeMe efkeee nw~ hejMeg efJeee kes eYeeJe mes hejMegjece kes veece mes eefmeef kees
eehle ngS~ Fme $e+ef<e heg$e kees megYeewce veeceke #eef$ee heg$e ves ceejkej eeJeleea
heo kees eehle efkeee Lee~
efJeveeso-efce$e! Jen leeheme efkelevee cetKe& Lee~ osKees! yeseeje hegve: oeref#ele Yeer
veneR nes mekee, helveer kees es[kej yeeeejer Yeer veneR yeve mekee, Gmeer ie=nmLeeJemLee
ceW ner cej ieee~
eceeso-neB efce$e! eefo Jen eenlee lees heg$e kes pevce kes yeeo Yeer helveer kees
(48)
es[kej yeeee& ele ueskej meeOeg yeve mekelee Lee efkevleg YeesieeW keer Deemeefe Deefle
efJeefe$e nw~ henues lees Gmes osJeeW eje keefLele yeele hej efJeeeme veneR kejvee eeefnS
Lee keeeWefke yeeee& ele kee lees cenJe nw ner, meeLe ner keewceej yeeee& kee
DeleerJe cenJe nw~ eer iegCeYe mJeeceer ves kene nwDeYegkelJeeefhe heefjleeieelmJeesefb efJeeceeefmeleced~
esve efe$eb vecemlemcew keewceejyeeeeefjCes~~
Deeee& nw efke efpevneWves efyevee Yeesies ner mechetCe& YeesieeW kees Gef mecePekej
es[ efoee nw, Ssmes yeeue yeeeeefjeeW kees cesje vecemkeej nw~
efJeveeso-Fmeefuees efce$e! pewve evLeeW kee Deer lejn mes mJeeOeee
kejvee eeefnes, leYeer mees leJeeW kee %eeve nes mekelee nw, Deve evLeeW mes veneR nes
mekelee nw~
eceeso-neB, efce$e! Deye Deehekees Yeer mJeeOeee kee efveece ues uesvee eeefnes~
MM`NN
efpevesv YeieJeeve kes GheosMe kes ueeYe kee heue

pees efpevesv YeieJeeve kes GheosMe kees eehle kejkes ceesn, jeies<e kees ve kej oslee
nw Jen Deuhekeeue ceW ner meJe& og:KeeW mes jefnle cees#e kees eehle kej ueslee nw~ YeeJe en
nw efke pees keesF& YeJe peerJe Skesefve mes efJekeuesefve, efhej hebesefve, efhej ceveg<e
nesvee Fleeefo ogue&Yeheves keer hejcheje kees mecePekej Deleble keef"velee mes eehle nesves
Jeeues efpevesv YeieJeeve kes GheosMe kees eehlekej JeJenej Deewj efveee jlve$eehe leer#Ce
Ke[die kes eje ceesn, jeies<e he Me$egDeeW kees ceej oslee nw~ Jener Jeerj heg<e mebhetCe&
og:KeeW kee #ee kejkes Deveekegueleehe, heejceeefLe&ke efme megKe kees eehle kej ueslee nw
DeLee&led efpevesv YeieJeeve kes GheosMe kee meej ener nw efke JeJenej mebece kes eje
efveee mebece kees eehle kejkes Meg DeelcemJehe kee DevegYeJe kejvee~ eefo meceioMe&ve,
%eeve kees eehle kejkes Yeer peerJe mebeceer veneR ngDee Deewj jeies<e ceesn kee veeMe veneR
efkeee lees hegve: Deleble ogue&Ye efpevesvosJe kes GheosMe he efebleeceefCe kees eehle kejkes Yeer
Jen Fefle heue he cees#e kees veneR eehle kej mekee~ Dele: efpeveesheosMe kee heue cegefe
kees eehle kej uesvee nw Deewj Gmekes efueS mebece ner eOeeve keejCe nw~ Ssmee mecePevee~
-eJeevemeej

Jain Balbharti Bhag-2 (VGM-57)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jain Balbharti Bhag-2 (VGM-57)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

pewve yeeue Yeejleer

eer %eeveceleer ceeleepeer

-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

Oece&efoJeekej heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe

-ekeeMekeefoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

eLece mebmkejCe-meved 1982, eefleeeB-3300, efleere mebmkejCe-meved 1993, eefleeeB 2200

kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&

-ye. keg. DeemLee pewve (mebIemLe)

hegmleke keer jeefe$eer, hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebef#ehle-heefjee

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve-mebef#ehle heefjee

Jeerj %eevees(o7e) iebLeceeuee

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes efMejesceefCe mebj#eke

Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes hejce mebj#eke

eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~

osJeoMe&ve kee ceenelce~

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

osJeoMe&ve kee ceenelce

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

Ceceeskeej cev$e kee eYeeJe

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

eeJeleea kee Jewjeie

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

Oecee&oe Je n[heves kee og<heefjCeece

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

keee jeJeCe je#eme Deewj oMecegKe Jeeuee Lee?

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

Dekeeue ceW DeOeeve kee kegheue

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

efpevekes Gj ceW keue-keue yenleer, iebiee keer efvece&ueOeeje~

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

yevoj keer ueeruee

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

ceneceb$e keer ceefncee

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

keee pewve efvejerejJeeoer nQ?

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

cegefveele Oeej Devevleyeej eerJeke Ghepeeees

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee

pewve yeeue Yeejleer (Yeeie-2)

Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee