100 Godini Moderna

O - . , ( ), , . , , , , . . - , . , , . .
, , . , , . , . . , . , , . , , , , . , . . .
64
MIHAIL TOKAREV
100 GODINI MODERNA ARHITEKTURA

KNIGA PRVA GOLEMITE DVI@EWA I MAJSTORI NA MODERNATA
SKOPJE 2004
Posebno izdanie
Special Edition Published by: the Author Reviewers: Aleksandar Nikoqski Boris Petkovski Editor and Technical Editor: The Author Proofreader: Iskra Panovska-Dimkova Translated into English by: Verica Spaseva Revisers: Donka Tokareva and the Author Scanning: Andrej Tokarev Processing of photos and graphics: Design Studio BAUHAUS, Vladimir Deskov Design and Layout Design Studio BAUHAUS, Emilija Ta{kova and the Author Cover Design Design Studio BAUHAUS, Dimitar Gligorov and the Author Print: Data Pons
Izdava~: Avtorot Recenzenti: Aleksandar Nikoqski Boris Petkovski Urednik i tehni~ki urednik: Avtorot Lektura: Iskra Panovska-Dimkova Prevod na angliski jazik: Verica Spaseva Korektura: Donka Tokareva i avtorot Skenirawe: Andrej Tokarev Obrabotka na prilozite: Dizajn studio BAUHAUS, Vladimir Deskov Dizajn i layout: Dizajn studio BAUHAUS, Emilija Ta{kova i avtorot Naslovna strana: Dizajn studio BAUHAUS, Dimitar Gligorov i avtorot Pe~at: Data Pons
Tira`: 750 primeroci
Printing: 750 copies
Bilo kakvo razmnoùvawe na ovaa kniga bez pismeno odobrenie na avtorot se kaznuva spored ~l. 157 st. 1 od Kazneniot zakonik na Republika Makedonija
Any kind of reproduction of this book without authors written permission is punishable under Article 157, paragraph 1 from the Criminal Code of the Republic of Macedonia
100 GODINI MODERNA ARHITEKTURA

*
ARHITEKTURATA NA INDUSTRISKATA EPOHA
100 YEARS OF MODERN ARCHITECTURE

*
ARCHITECTURE OF THE INDUSTRIAL EPOCH
Irving Xil. Dox haus, Los Anxeles (1915-16)
12
KNIGA PRVA
GOLEMITE DVI@EWA I MAJSTORI NA MODERNATA
13
MODERNATA ARHITEKTURA VO TRETA DIMENZIJA Umetnosta treba da se stremi kon rasko{na skromnost Klod Nikola Ledu Arhitekturata poglednata niz prizmata na umetnosta, obi~aite i zakonodavstvoto.1804 Golemiot proekt 100 godini moderna arhitektura niz tekst i sliki, avtorot Mihail Tokarev go prezentira vo tri celini (knigi) kako eden vid logi~en razvitok na negovata prethodna kniga Arhitekturata, skulpturata i slikarstvoto na noviot vek (Skopje,1999). Vo ovaa nova trilogija, avtorot iznesuva edno impozantno kompleksno i pove}eslojno delo, koe sigurno }e ima golemo zna~ewe za sfa}aweto na graditelskite procesi vo niza svetski sredini za vreme na pove}edeceniskiot razvitok na arhitekturata na novoto vreme. Prvata kniga Tokarev ja posvetuva na golemite dvièwa i majstorite na modernata, vtorata ja naso~uva kon arhitekturata na oddelni zemji spored sopstven izbor, a tretata se odnesuva na arhitekturata na HH vek na prostorot na nekoga{na Jugoslavija, prirodno so poseben akcent na arhitekturata vo Makedonija do nejzinoto osamostojuvawe vo 1991 godina, pa i deset godini potoa. Bidej}i modernata arhitektura i nejzinata epoha gi razbi tradicionalnite podelbi na izdvoeni i osameni sredini i bidej}i, na toj na~in, donese objektivna opasnost od edna golema i globalna duhovna uravnilovka - spored na{eto dlaboko uveruvawe, edinstven lek i protiv duhot na parohijata i protiv duhot na sevladeja~kiot globalen svet , bez identitet i bez kulturni potpori (dve opasnosti koi ednakvo morame da gi razbereme i ednakvo da gi odbieme), e vistinskoto znaewe i vistinskoto, kriti~ko razbirawe na realnite tradicii i dostreli na modernata arhitektura. Na takov na~in go razbirame i ovoj gigantski napor {to go vloùva Mihail Tokarev. Odamna izminaa vremiwata na retkite seriozni knigi, analizi, tolkuvawa i vrednuvawa na modernata arhitektura. Se se}avame na knigata na Zigfrid Gidion, koja relativno brgu se pojavi i na ovie prostori, no podednakov, ako ne i pogolem interes predizvika sega ve}e legendarniot Nikola Dobrovi} so nekolkute trajni knigi za sovremenata arhitektura, pri {to prvata ja ima otpe~ateno celosno na svoj tro{ok, namesto za istite pari da si go kupi stanot na ul. Stevan Sremac vo Belgrad. Se ~ini deka na ovie prostori sli~na sudbina imaat i drugi samopregorni borci za zdrava kriti~ka misla i teorija na modernata arhitektura, a me|u niv, verojatno, se vbrojuva i Mihail Tokarev. Brojot na objavenite dela za modernata arhitektura denes e neizmerno zgolemen. Toa trae ve}e tri decenii, a tie i ponatamu se pojavuvaat, raznovidni se, otkrivaat mnogu aspekti za ~itawe i prepoznavawe na golemata istorija na arhitekturata na na{eto vreme, otkrivaat idei, ku}i, iskustva, dostignuvawa, a ponekoga{i zabludi. Ako kon toa se dodadat re~isi bezbrojnite monografski dela za arhitektite, a kon niv: pregledite na modernoto gradewe spored vidot na programata, funkcijata i sodrìnata, spored profesionalnite dvièwa i spored zemjite, spored estetikata i graditelskiot jazik, spored materijalite ili spored oblikovnite koncepti i konfiguracii; toga{ navistina }e se najdeme vo eden lavirint, vo edna beskrajna materija i pred golema odgovornost za selekcija i za postavuvawe opredelbi vo presret na taa vol{ebna riznica, odnosno }e se najdeme vo ~uvstvitelnoto podra~je na sintezata i mudrosta. Toa, verojatno, e i najgolemata vrednost i najgolemiot predizvik na deloto {to se nao|a pred nas.
67
Tokarev pred sebe ima brojni svedo{tva za modernata arhitektura, {to sekako ne e mala rabota nitu mal uspeh. Toj e {iroko informiran. Negovata bibliografija e impresivna, bogata, razgraneta i vo eden golem panoptikum dava na uvid izvori, dela, avtori, zemji i dvièwa {to isto taka pretstavuva eden vid posebna karakteristika na arhitekturata na na{eto vreme. Ovoj re~isi boèstven mozaik na ku}i i idei za niv, tolku e otvoren i vo postojano dvièwe, {to nas n obzema radost {to mu pripa|ame na eden svet {to go gradi svetot, sekoj na svoj na~in, spored svoite afiniteti i spored sopstvenoto ~uvstvo, znaewe i sistem na vrednosti. Poglednato od toj aspekt, Tokarev na seto toa mu dava zna~aen prilog, edna golema freska na modernata, hrabro opi{uvaj}i gi i dokumentiraj}i gi vol{epstvata koi se imaat slu~eno za vreme na 100-te godini neimarstvo, pa i ne{to podolgo. Moè da se kaè deka vo knigite na Tokarev ima izvesna enciklopediska lapidarnost. Verojatno deka vo toa se ~uvstvuva èlbata na eden u~itel po istorija na arhitekturata, na svoite ~itateli /studenti vo racete da im dade eden instrumentarium, fakti, grafi~ki prilozi na ku}i, odnosno eden vid riznica od koja tie bi moèle da izvlekuvaat svoi zaklu~oci, da gi izbiraat svoite pati{ta i sostavi, kako i da crpat bogatstva. Onie tvorci na modernata, koi Pevzner gi ima nare~eno pioneri , a Dobrovi} pobornici , Tokarev isto taka gi naveduva, no poskrateno i pokoncizno, so relevantni podatoci i izbalansirani primeri. Razmerot na tekstovite vo knigata e skladen i proporcionalen na mestoto, ulogata i pridonesot na oddelnite tvorci ili na konkretnata nasoka so koja avtorot se zanimava. Sosema e prirodno {to arhitekturata od vtorata polovina na HH vek vo ova delo ima posebno mesto. Krizata i nezadovolstvoto od dotoga{ na{iroko primenuvaniot graditelski jazik, od koj re~isi celosno e otstraneta dlabokata socijalna i kulturna smisla, a vo prv plan se staveni: graditelsko-komercijalnata produkcija, radikalniot pragmatizam, interesot za masovno gradewe, pred s na stanbeni naselbi vo vid na spalni i paviljoni vo zelenilo; go dovedoa pod pra{awe celoto moderno dvièwe. Pri~inata za takvoto nezadovolstvo be{e opravdana, no lekovite {to bea ponudeni se pokaàa kako mnogu evtini. Se pokaà deka i radikalniot eklekticizam ne moè da pomogne na neophodnata golema transformacija, dodeka poserioznoto razbirawe na postmodernite poraki i barawa, nekako be{e pridu{eno od neodmerenoto i lekomisleno potpirawe vrz istorijata i proverenite tradicionalni arhitektonski urneci. Glasovite koi podlaboko i potemelno bi zboruvale za celinata na potrebnite promeni vo arhitekturata, namesto samo za nejzinata kozmetika, bea retka pojava. ârls Xenks, koj od svoja strana odigra sjajna uloga vo raspravata so krutiot modernisti~ki {ematizam, vo definiraweto na postmodernata ne predloì mnogu pove}e od t.n. radikalen eklekticizam, odnosno od t.n. dvojno kodirawe. Paralelno so toa, docnomodernizmot ja bara{e svojata pozicija, neokonstruktivizmot i dekonstruktivizmot si imaa nekakov svoj pat, a me|u seto toa, na razli~ni strani se grade{e vo eden nov poleèren neomodernizam, koj opstojuva i denes, bez obyir na toa koj kako }e go nare~e. Golemite pobornici odamna si zaminaa! Novite tehniki na crtawe i prezentirawe, pa i na izveduvawe so pomo{ na mo}nite kompjuterski ma{ini ovozmoìja nekakva nova vizuelna sloboda, poigruvawe i sozdavawe skulpturi za koi nekoga{ ne moè{e nitu da se sonuva. Pluralizmot na idei i arhitektonski re{enija stana prirodna pojava, taka {to treba da se potsetime na Kristijan Norberg [ulc, koj svojata prekrasna kniga za Smislata vo zapadnata arhitektura ( ) ja zavr{uva so pretskaùvawe za doa|aweto tokmu na edna takva arhitektura. Sledej}i ja vistinskata sloènost na nastanite vo poslednite 20-ina godini vo arhitekturata voop{to, i samiot kraj na ovaa prva kniga od trilogijata na Mihail Tokarev se nao|a vo dilemi so koi sekoga{ neizbe`no se sre}avame koga graditelskite nastani, dela i tvorci se mnogu blisku do nas, ili pak koga se kontradiktorni, ponekoga{ la`ni, ~estopati
68
ispolneti so neo~ekuvani presvrti ili so dela koi neretko ne moàt lesno da se postavat na nivnoto vistinsko mesto, bez predrasudi i bez pomodarstvo, koi nekako postojano go sledat ovoj neimarski zanaet. Se ~ini deka Tokarev kon krajot na svojata kniga se vra}a na nejziniot po~etok: arhitekturata da se pokaè vo seta svoja rasko{na pojava na golemata kulturna, prostorna i socijalna programa na HH vek, no isto taka da ukaè na seta otvorenost na nejzinite mo`ni pati{ta, kako i na neizvesnite zaklu~oci koi bi moèle da se donesat do kolku se raboti izbrzano i nevnimatelno. Koga ârls Xenks ja pogrebuva{e modernata preku ona pro~ueno urivawe na stanbeniot kompleks na arhitektot Minoru Jamasaki vo Sent Luis (juli 1972), ~ija smrt navodno be{e posmrtna kambana i za celiot modernizam (a ne samo za negovite radikalni i kompletno neuspe{ni masovno podigani klonirani hibridi), dve zna~ajni ne{ta ostanaa vo senka: - Najprvo, toa be{e naglaseniot socijalen neuspeh na edna tipologija na domuvawe, posebno vo SAD, iako stanbenite naselbi ne pominaa podobro nitu vo drugite zemji s do denes, {to zna~i deka na arhitekturata ne smee{e da se pripi{e op{testven krah. - Potoa, poznatoto sudewe na postmodernata, vo koe na nekoj na~in ima u~estvuvano i samiot Xenks, spored moe ubeduvawe ne be{e sudewe na samiot arhitektonski jazik i na brojnite otkritija {to toj gi donese, tuku na negovata zloupotreba, neograni~enoto posegnuvawe po istoriskite graditelski formuli, sudewe na nemaweto ~uvstvo za mera i za tvore~ko ~itawe i tolkuvawe na samata postmoderna. Problemot so site dieti , koi so pomal ili so pogolem uspeh na mnogumina im se prepi{uvaat/pripi{uvaat, pa i vo arhitekturata, e tokmu vo toa {to ne se menuva na~inot na ìvot i ishrana, odnosno {to ne se svrtuvame kon su{tinata na debeleeweto, tuku sakame da gi namalime kilogramite na brz i efikasen na~in, bez da se promenat bitnite pri~ini za nivnoto zgolemuvawe i taloèwe. Seto toa na nekoj na~in go vidovme i vo ramkite na arhitekturata od poslednite 15-ina godini, {to vo pogolema mera gi zafati i na{ite sredini, no ovoj esej ne e posveten na toa. Ovie tematski pra{awa Mihail Tokarev gi postavuva na krajot od svojata kniga, no odgovorot na niv navistina mora sekoj sam da si go dade. Vo ova ne{to verojatno se sodrì i najsloènata zada~a na dene{nata arhitektura. Verojatno nitu eden qubitel na sedmata umetnost go nema zaboraveno filmot Golemoto ) od italijanskiot reìser Marko Ferero (roden vo 1928). So ovoj lapawe ( film (snimen vo 1973) toj go predizvika celiot festival vo Kan, preku eden re{itelen napad, vo vid na otvorena kritika na radikalnoto potro{uva~ko op{testvo, poradi negoviot (denes vidliv) samoubistven pohod kon golemoto lapawe. Vo ova remek-delo na naturalisti~kiot realizam, ~etvorica drugari ({to gi igraat M. Mastrojani, U. Towaci, F. Noare i M. Pikoli) nekolkute dena na lov i izlet gi pominuvaat vo divja~ko jadewe i vo drugi oblici na lakomo bolno gnetewe na hrana, pijalaci i na tela. Tie se odnesuvaat kako da nastapuva krajot na svetot i kako ve}e navistina da ne postoi nitu eden sistem na vrednosti. Takvo isto golemo lapawe , kako da ja ima zafateno i dene{nata arhitektura {to verojatno pretstavuva golema opasnost i za nea i za nas samite. Denes, navidum, kako da nema cvrsti, op{ti i stabilni principi, no toa voop{to ne zna~i, osven za mediokritetnite arhitekti, deka voop{to nema principi. Izraznite mo`nosti na graditelskiot jazik denes se beskrajni, no toa ne zna~i deka moè koj kako saka da udira po ku}ite i po nivnite formi, odnosno ne zna~i deka arhitekturata pretstavuva opereta nameneta samo za novokomponiraniot bogata{ki sloj korisnici. Arhitekturata otsekoga{ pretstavuvala podra~je na zna~ewe i dostoinstvo, na odgovornost i humanisti~ka smisla. Zatoa - arhitektite, za potrebite na klinikako ne moè da bide dobro do kolku entite (koi moàt da bidat ), ja pretvorat arhitekturata ednostavno vo eden vid glamur, presti`, rivalstvo, vo ki~ i holivudsko-lasvegaska laga.
69
Brzite po/modni skokovi, baraweto {to e a {to , potskoknuvaweto od forma na forma, od parodijata na francuskite budoari vo arhitekturata, ve~noto koristewe na formuli i odnapred prifateni ubavi produktivni motivi /elementi, kako {to se: tenkite stolbovi niz ~etiri kata izdvoeni od fasadata, ili mo}nite, ogromni nakloneti natstre{nici nad pettiot ili nad desettiot kat vo vid na kapa, {apka, zavr{etok, znak, dekoracija, kapak, odnosno vo vid na izvik vidi me sega ili vo vid na prividenie, sekade i sekoga{; nitu na arhitekturata nitu na nejzinite korisnici nema da im ja donesat tolku posakuvanata sre}a, sli~no kako {to ne donesoa sre}a nitu istoricizmot, formalizmot, tehnicizmot, kako i pro, pre i postmodernizmot. Arhitekturata, voop{to, pretstavuva tolku seriozna ~ove~ka (poedine~na i op{testvena) tvorba, {to vo nea ne moàt da opstanat glumata i psevdoumetnosta. Toa e edna od najgolemite pouki, {to gi imame dobieno pred s od narodnata, vernakularna, tradicionalna arhitektura bez arhitekti (spored B. Rudovski, no i spored Rajt, Le Korbizje, ^. Mur, T. Ando i mnogu drugi tvorci). Vo takva svetlina treba da se sogleda i ova delo na Mihail Tokarev, koe pretstavuva presek, pogled i slika na arhitekturata za vreme na nejzinite mnogu va`ni posledni 100 godini. Taa slika vo ova delo e pretstavena realno, bogato, re~isi rasko{no, pa i reljefno, nekako vo tri dimenzii, a vo soglasnost so vistinskata sostojba i rezultatite na ovaa disciplina, poglednata vo ramkite na eden intenziven istoriski, ekonomski, politi~ki i kulturen period, period na razli~ni previrawa i mnogu neo~ekuvani transformacii. Vpro~em, od ovoj vid kniga ni{to pove}e ne smee da se bara. îtaweto i razbiraweto na knigite i nivnite vnatre{ni poraki, kako i na samata arhitektura, pretstavuvaat odgovorna i mnogu va`na individualna rabota. Kako ja izvr{uvame taa rabota? - Lo{o, zatoa {to: - I ponatamu arhitekturata ja u~ime, ja sfa}ame, ja ocenuvame i ja prodavame kako umetnost na golemite yvezdi , a ne kako ìvotna ramka za milioni (i mnogu pove}e) nejzini korisnici, odnosno gra|ani, za koi taa pretstavuva potreba i ramka, a ne nekakov luksuz. - Ne gi prou~uvame nastanokot i logikata na duhot na arhitekturata i nejzinite oblici. - Ne ja barame smislata na gradbata, tuku se zaveduvame so nejzinoto likovno dejstvo , koe nitu go ima, nitu moè da go ima, do kolku nema zna~ewe, sodrìna, poetika na ìvotot, pa i nekoj vid ~ove~ki ideali, kako {to toa go pora~uva{e Valter Gropius u{te vo dale~nata 1922 godina. Stanbenite naselbi s u{te pretstavuvaat golem proizvoden pogon, a urbanizmot ne se sfa}a kako izgradba na ìvotot, tuku kako izdavawe lokacii na odredeni sposobni investitori, koi na mnogu mesta se pojavija kako developeri . Takanare~enoto pravewe ku}i nekako ostana nadvor od poleto na izgradba na kulturata i zaedni{tvoto, taka {to ona proza koe zboruva golemata Agnes Heler, sega stana demode. Arhitek~uenoto turata denes se nao|a pred fantasti~ni mo`nosti, na koi ne im e mestoto ovde da se nabrojuvaat, no nejzinite celi mora temelno i radikalno da se preispitaat. Vo koe op{testvo? - Vo ova kakvo {to e, no ~itaj}i /pronao|aj}i gi vo nego tvore~kite i graditelskite sili, a ne samo silite na potro{uva~kata, na marketingot, na golemite pari i malite zadovolstva na u{te pomalite stremeì. Prirodno e deka arhitekturata sekoga{ }e bide onakva kakva {to e nejzinata graditelska zaednica, i deka arhitektite sekoga{ }e ja imaat ulogata {to im ja dodeluva nivnoto vreme. Me|utoa, ovoj odnos ne e nitu slep, nitu deterministi~ki, nitu apsoluten. Za sre}a vo taa drama na sekoja arhitektura, vo sekoe vreme i sekoga{, se nao|aat lu|e, idei, grupi, vizii i arhitekti, koi umeat da ja otkrijat vnatre{nosta na ne{tata, odnosno da go poseduvaat prefinetiot oset za edna druga nepresu{na graditelska alternativa, vo koja se sodrì seta smisla na ovaa golema disciplina. Taka nie gi sfa}ame knigite za modernata arhitektura, a me|u niv i ova delo na Mihail
70
Tokarev, koe sodrì tekstovi i dokumenti za razmisluvawe, za upatuvawe, za veruvawe, no i za somnevawe vo isto vreme. Nikoj ne gi poseduva apsolutnite vistini, ne postoi istorija na arhitekturata vo vid na gotva~ so recepti za novi jadewa, {to bi pretstavuvalo sramna uloga. Ne postoi nitu nasoka ili arhitektura koja bi bila za sekoga{ i za sekade. Nema nitu ~itawe na arhitekturata koe bi bilo edno edinstveno. Zatoa nie ja pozdravuvame ovaa kniga na Mihail Tokarev, kako u{te edno lekovito pole za pobogato, pootvoreno, posodràjno razbirawe na graditelskite periodi. S drugo ostanuva na nas samite, a toa e najgolemoto iskustvo koe go prifa}ame zasekoga{. Oktomvri, 2004 Ranko Radovi}
71
B. NOVITE GRADE@NI MATERIJALI I IDEI

Poznato e deka na preminot od XIX vo XX vek se slu~uvaat golemi promeni vo materijalnata i duhovnata sfera. Tehni~kite otkritija i neo~ekuvaniot industriski razvoj vr{at golemi vlijanija vrz arhitekturata. Arhitekturata, kako sinteza na umetnosta i tehnikata, doìvuva takva evolucija, {to se grani~i so revolucija. Pionerite na modernata arhitektura se nafrluvaat vrz nekriti~noto prezemawe na stilovite od minatoto. Tie se svesni za faktot deka neostilovite imaat sozdadeno realizacii od visok kvalitet, no istovremeno se ubedeni deka takvata arhitektura pove}e ne moè da gi zadovoli barawata na sovremenoto op{testvo. Protiv nivniot napreden stav, osobeno silen otpor pravi akademizmot, vo vid na pogre{no postaven dràven odnos kon arhitekturata i umetnosta.
cija vo monumentalnite ili op{testvenite objekti. Naprednite arhitekti i inèneri mo`nosta za realizacija na novite idei ja nao|aat vo oblasta na inènerskite, proizvodstvenite i stanbenite objekti. Toa najdobro go ilustriraat delata na najzna~ajnite tvorci od toj period, na ~ie tvore{tvo nakuso }e se osvrneme.*16
Sl.9. P.F. Anri Labrust. Nacionalnata biblioteka, Pariz (1862-68). îtalnicata
Osnovnata ideja na noviot (moderniot) stil vo sebe ja sodrì slobodata na umetni~kiot izraz, bez neprirodni istoriski vlijanija, a vo soglasnost so duhot na novoto vreme, ma{inskata epoha. Se razbira deka probivaweto na tie idei pominuva niz te{ki isku{enija, pri {to nekoga{ se javuvaat kratkotrajni vra}awa nazad, no trkaloto na istoriskiot razvoj ni{to ne moè da go zapre.
Sl.10. Fridrih Hicig. Pokrieniot pazar, Berlin (1865-68). Perspektiven presek
XOZEF PEKSTON (1803-65)

Angli~anecot Xozef Pekston, rabotej}i kako vojvodski gradinar i finansiski rakovoditel, steknuva golemo iskustvo za t.n. prirodna konstrukcija i biznis. Iako bez inènersko obrazovanie, toj eksperimentira so podigawe na stakleni gradini i go izmisluva principot na t.n. nazap~en pokriv, izveden od drvo i staklo. Drvoto go obrabotuva na ma{ini napraveni po sopstvena konstrukcija. Zaradi sovladuvawe na pogolemi rasponi, Pekston voveduva primena na {uplivi lienoèlezni stolbovi niz koi go odvodnuva atmosferskiot talog.
Sl.8. Desimus Barton i Ri~ard Tarner. Palmhaus, Kju Gardens, London (1845-47). Vnatre{nost
Sl.9a. P.F. Anri Labrust. Bibliotekata Sen @enevjev, Pariz (1843-50). Izgled i presek
Poradi navedenite pri~ini, na patot kon arhitekturata na industriskata epoha, pionerite na modernata se primorani najprvin da go urnat avtoritetot na akademizmot i na drugite eklekti~ni stilovi. Vo Zapadna Evropa zalo`bite na pionerite na novata arhitektura iniciraat {iroka akcija protiv eklekticizmot vo site umetni~ki kategorii. Se pravat golemi napori za iznao|awe na nov arhitektonski izraz, koj bi go zadovolil vkusot na sovremeniot ~ovek. Za taa cel, se vodat teoriski raspravi i se realiziraat dela koi postepeno vodat kon vospostavuvawe na nov odnos kon arhitektonskoto tvore{tvo. Pred krajot na XIX vek, re~isi vo site napredni zapadnoevropski zemji se pojavuvaat organizirani dvièwa protiv natamo{noto povtoruvawe na neostilovite. Vo zavisnost od toa na koja zemja mu pripa|a novoto dvièwe, toa go dobiva i svoeto ime. Noviot stil najpoznat e po imiwata: moderen stil, nova umetnost, secesija, jugendstil, stil liberti itn.
18
Sl.11. Xozef Pekston. Golemata staklena gradina, âtsfort (1836-40)
Golem pridones vo borbata protiv eklekticizmot kon krajot na XIX vek dava tehnolo{kiot razvoj na novite grade`ni materijali, a pred s na èleznata konstrukcija i stakloto. Iako èleznata konstrukcija s u{te ne e organski povrzana so strukturata na objektot, nejzinata uloga vo pronao|aweto na noviot arhitektonski izraz stanuva s pozna~ajna. Bidej}i vo XIX vek akademizmot vo arhitekturata e mnogu mo}en, ne postoi mo`nost za primena na èleznata konstruk-
Golemata staklena gradina vo âtsfort (1836-40), Pekston ja pravi so zasvodeni lamelirani drveni elementi so raspon od 38 m, a prostorot me|u niv go zastakluva. Vo gradinata go sozdava dotoga{ najgolemiot vodoskok vo svetot. Kristalnata palata vo londonskiot Hajd park e podignata za potrebite na Svetskata izlo`ba (1851). Nea Pekston ja pravi vo sorabotka so dvajca pretpriema~i i edna fabrika za staklo. Taa pretstavuva najgolem objekt dotoga{, so povr{ina od 70.000 m2 i so modul od 7,32 m. Objektot e celosno izveden
od prefabricirani elementi, {to ve}e seriski se proizveduvaat. Istiot demontiran gradeèn materijal e upotreben pri povtornoto podigawe na Kristalnata palata vo Sidenham (1852-54), koja{to }e izgori vo 1936 godina. Palatata ima eden zasvoden glaven i tri napre~ni korabi, formirani od monta`ni metalni re{etkasti elementi, so staklo me|u niv.
GISTAV AJFEL (1832-1923)

Gistav Ajfel najprvin ima u~eno hemija, no podocna mu se posvetuva na grade`ni{tvoto. Toj e sorabotnik na razli~ni grade`ni firmi, kade {to zapoznavaj}i se so tehnologijata na gradewe, re{ava nea da ja unapredi so pomo{ na novi otkritija. Ajfel konstatira deka masivnoto lieno èlezo treba da se zameni so konstrukcija od valano èlezo i ~elik, koi industrijata ve}e gi proizveduva. Istovremeno, istraùvaj}i oblici koi podobro bi odgovarale na stati~kite osobini na tie materijali, toj gi otkriva metalnite re{etkasti nosa~i. Za da ja postigne postavenata cel, vo 1867 godina Ajfel osnova svoja grade`na firma vo koja proizveduva metalni elementi so golema preciznost, poradi {to zapo~nuvaat da pristignuvaat pora~ki i nadvor od Francija. Negovata firma ima podignato golem broj mostovi, stani~ni hali, krovni i sli~ni konstrukcii, so voveduvawe na niza tehni~ki novini. Najpoznati objekti od toj vid se: mostot Duro kaj Porto (1877-78), mostot Trier kaj Garabit (1880-84) i Ajfelovata kula vo Pariz. Site tie objekti se baziraat vrz principot na re{etkast nosa~, t.e. vrz razlagawe na nosa~ot na mali tridimenzionalni prostorni strukturi, koi se oformeni od ednakvi èlezni profili spoeni so zakovki. Na toj na~in, so minimalna sopstvena teìna, nosa~ot postignuva maksimalna nosivost. Ajfelovata kula e izgradena za Svetskata izlo`ba vo Pariz (1889), a po nejzinoto zavr{uvawe bilo planirano taa da se demontira. Me|utoa, ra|aweto na takvite novi oblici, kako slika na eden nov prostor oformen od sili spoeni vo jazli, okolu 1910 godina zapo~nuvaat da go branat umetnicite Rober Delone i Antoan Pevzner. So tekot na vremeto i javnosta se naviknuva na prisustvoto na ovaa ogromna kula, taka {to so svojata viso~ina od 300 m, denes taa pretstavuva nezamenliva dominanta vo urbanata slika na Pariz.*18 Edinstven golem neprijatel na Ajfelovite xinovski konstrukcii pretstavuva veterot, poradi {to od 1906 godina toj se posvetuva na istraùvawa vo oblasta na aerodinamikata. Vo 1911 godina, toa doveduva do izgradba na prviot tunel so ve{ta~ki veter, kade {to vo 1918 godina e isproban prviot prototip na avioni. Ma{inskata hala vo Pariz (1889, demontirana vo 1910) e izgradena za istata Svetska izlo`ba, od strana na Diter i Kontamen Kontamen. So svoite monta`ni metalni re{etkasti nosa~i, vo vid na lak so tri zgloba, taa sovladuva raspon od 115 m.
Sl.14. Gistav Ajfel. Afelovata kula, Pariz (1889). Izgled i fragment so pilonite
Sl.12. Xozef Pekston. Kristalnata palata, London (1851). Izgled i vnatre{nost
Spored primerot na palatata od London, Pekston ima izgradeno sli~ni objekti vo Wujork i vo Pariz. Za celosno funkcionirawe na objektite, toj uspe{no eksperimentira so novi vidovi zatopluvawe, ventilacija i hidrauli~ni uredi. Vo svojstvo na naroden pratenik, toj se zalaga za realizacija na golemi urbani zafati za ureduvawe na London, predviduvaj}i ulici oformeni so javni objekti i pokrieni so staklo, pri {to èlezni~kiot transport go planira na gornoto nivo.*17
Sl.13. Gistav Ajfel. Mostot Trier kaj Garabit (1880-84)
Sl.15. Diter, Kontamen i dr. Ma{inskata hala, Pariz (1887-89, demontirana 1910). Vnatre{nost
19
FILIP VEB (1831-1915)

Filip Veb, kako asistent na profesorot Strit vo Oksford, se zapoznava so Vilijam Moris i stanuva ~len na negovata kompanija, so {to dobiva mo`nost da gi realizira svoite proekti za gradski ku}i i ku}i za odmor. Pri nivnoto proektirawe, toj uspeva da go transformira docniot srednovekoven stil i bez istoricizam da go vovede vo noviot nekonvencionalen oblik na ku}ata. Najpoznata realizacija na Veb pretstavuva ku}ata na Vilijam Moris, popoznata ka-
Sl.23. Filip Veb. Crvenata ku}a. Kent kaj Bekslihet (1859). Osnovi i izgled
na nitu eden poznat stil, kako po svoite formi taka i po svojata briljantna dekoracija vo vid na palmovi lisja. Parternoto ureduvawe na plo{tadot Real vo Barselona, Gaudi go oformuva na neobi~en na~in, pri {to fenerite gi pravi vo oblik na stilizirani rastenija. Crkvata Sagrada familija vo Barselona Gaudi zapo~nuva da ja gradi vo 1884 godina, me|utoa ovoj ogromen objekt nema da uspee da go zavr{i do krajot na svojot ìvot. Zapo~nuvaj}i ja rabotata vrz objektot, toj ne go prifa}a nasledeniot neogotski proekt na Viljar Viljar, no sepak definitivnite konturi na crkvata potsetuvaat na gotikata, dodeka dekorativnite detali se nao|aat vo spontana vrska so prirodata. Toa najdobro se gleda na fasadata Natavidada na severoisto~niot
ko Crvenata ku}a vo Kent, kaj Bekslihet (1859). Taa ima osnova vo vid na bukvata G, so otfrlawe na dotoga{nata paradnost vo re{enieto, kako i so ednostavna i udobna vrska me|u glavnite i pomo{nite prostorii. Toa e ostvareno samo so pomo{ na najneophodniot hodnik i so skalite. Nadvore{niot oblik na ku}ata isto taka e nepretenciozen, so ramni yidovi od vidliva crvena tula, so visok krov pokrien so }eramida i so ubavo proporcionirani prozorci, kako i bez kakva bilo stilizacija. Seto toa, kako i originalnata vrska so okolinata, ovoj objekt go oddeluva od op{tata masa na toga{nite eklekti~ni pretenciozni stanbeni objekti.*22
Vo neobi~nite i ~esto fantasti~ni oblikovni re{enija, Gaudi obilno gi primenuva: koloristi~kite efekti, slikanoto staklo i indirektnoto osvetluvawe na enterierot. Na sekoj negov objekt vidliv e specifi~en avtorski rakopis i streme` kon postojano otkrivawe na novi konstruktivni i oblikovni mo`nosti. Kaza Visens vo Barselona (1883-1888) e prvoto samostojno delo na Gaudi. Iako potsetuva na islamski objekt, taa ne mu pripa|a
ANTONI GAUDI (1852-1926)

Katalonecot Antoni Gaudi arhitektonskite studii gi ima zavr{eno na univerzitetot vo Barselona, kade {to, poradi svojot neobi~en pristap kon tvore{tvoto, od strana na profesorite e nare~en lud genijalec. Za vreme na arhitektonskite studii, nego pove}e go interesiraat predavawata po filozofija, kako i nacionalnoto dvièwe inspirirano od narodniot folklor i od prirodnite formi. Vra}aweto kon sredniot vek i islamskata tradicija na Gaudi mu ovozmoùva da se oslobodi od akademskite predrasudi i da go najde svojot sopstven pat vo arhitekturata.
22
Sl.24. Antoni Gaudi. Kaza Visens. Barselona (1883-88)
Sl.25. Antoni Gaudi. Sagrada Familija, Barselona (1884-). Osnova i izgled
transept od crkvata, {to e oformena so tri bogato obraboteni portali, nad koi se izdigaat ~etiri kuli so 107 m viso~ina. Tie zavr{uvaat so bizarni vrvovi, pokrieni so polihromen mozaik. Paviljonite Guelj vo Pedralbes (1885-88, muzej Gaudi), se zavr{eni neposredno pred po~etokot na prvata Svetska izlo`ba vo Barselona. Ansamblot ima nova koncepcija na prostorot, so vovle~eni i istaknati povr{ini, kupoli, kresti i sli~ni formi so dekorativna obrabotka {to go karakteriziraat arhitektonsko-umetni~kiot pristap na Gaudi. Palatata Guelj vo Barselona (1885-89) ima neobi~na krovna konstrukcija so paraboli~na forma, izgradena od kamen, drvo i kovano èlezo. Inspiriraj}i se od prirodnite formi, Gaudi go napu{ta istoricizmot i go vospostavuva svojot bioni~ki stil. So kapelata na kolonijata Guelj vo Barselona (1898-1917), Gaudi ja postavuva osno-
Sl.28. Antoni Gaudi. Parkot Guelj, Barselona (1900-14). Panorama i fragment
vata na novata strukturalna plastika. So pomo{ na model od jaìwa, toj dokaùva deka pritisocite od svodovite moàt poracionalno da bidat prifateni so navednati stolbovi. Na sli~en na~in, Gaudi gi proektira i brodovite na crkvata Sagrada familija, upotrebuvaj}i tenki izvitkani formi. Vo parkot Guelj (1900-14) Gaudi isto taka upotrebuva navednati potpira~i, a yidovite i mostovite se izvedeni od priroden grubo obraboten kamen. Parkovskite elementi se odlikuvaat so rasko{na upotreba na poli-
Sl.26. Antoni Gaudi. Palatata Guelj, Barselona (1885-89). Izgled na svodovite Sl.27. Antoni Gaudi. Kapelata na kolonijata Guelj, Barselona (1898-1917). Izgled i vnatre{nost
Sl.29. Antoni Gaudi. Kaza Batljo, Barselona (1905-07). Izgled na salonot
hromen mozaik od keramika i staklo, pri {to e sozdaden zbir na apstraktni kompozicii so silna ekspresija. Kaza Batljo vo Barselona (1905-07) e karakteristi~na po svoeto ornamentno oblikuvawe na konstrukcijata i po branovidnata fasada, obloèna so polihromen mozaik. Formata na stolbovite e inspirirana od formata na koskite. Na sli~en na~in e oblikuvan i enterierot na objektot. Kaza Mila vo Barselona (1905-10) moèbi e najoriginalnoto delo na Gaudi. Objektot e nare~en kamenolom, bidej}i potsetuva na prirodna grupacija od karpi so organski formi. Tie se povrzani so ritmi~ki branovidni horizontalni rabovi, oblikuvani vo vid na ve|i i usni. Pokrivnata terasa so svoite oxaci sodrì oblici na originalniot dekorativen bioni~ki stil na Gaudi.
23
Sl.30. Antoni Gaudi. Kaza Mila, Barselona (1905-10)
Vo konceptot za u~ili{teto Sagrada familija vo Barselona (1909), Gaudi go pravi svoeto konstruktivno remek-delo: pokrivot i yidovite se napraveni vo vid na tenki branovidni lu{pi izvedeni od tula. Pred krajot na svoeto bogato tvore{tvo, Gaudi samouvereno konstatira deka pravata linija e ~ove~ka, a krivata e bo`ja. Po~ituvaj}i go ovoj princip, toj uspeva da sozdade eden {iroko primenliv sistem na konstrukcii vo vid na hiperboli~ni paraboloidi, blizok do ìvite organski oblici. Ovoj sis-
tem podocna }e bide razraboten od profesorot Toroha, a }e bide doveden do sovr{enstvo od Feliks Kandela vo Latinska Amerika. Vo delata na Gaudi se sre}avaat zastra{uva~ki i istovremeno idili~ni tvorbi, bliski do nadrealizmot. Iako negovite dela moàt da se smestat vo racionalizmot, tie se strasni, divi, poetski, a ponekoga{ i naludni~avi. I pokraj svojot bogat tvore~ki opus, Gaudi doìvuva siroma{na starost, a zaginuva od udar na tramvaj, simbolot na ma{inizmot, protiv koj cel ìvot se ima boreno.*23
*16 Poop{irno vo: Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10
Gssel, P., Leuthuser, G. Architecture in the Twentieth Century, str.17-31 Sembach, Klaus - Jrgen. Art Nouveau., New Free Style. Architectural Dezign -1980, London *17 Poop{irno vo: Arhitektura XIX - na~ala HH vv.,
VIA, tom 10
Gssel, P., Leuthuser, G. Architecture in the Twentieth Century, str.17-31 *18 Vidi: Dobrovi} , Nikola. Savremena arhitektura 1,
str.136-139 Arhitektura XIX - na~ala HH vv. , VIA, tom 10, str.205-208
Besset, Maurice. Gustave Eiffel.

*19 Poop{irno vo: Meers, Louis. Art Nouveau Bruxelles. Arhitektura XIX - na~ala HH vv. , VIA, tom 10, str.309[terner, Gabrijela. Jugenstil., str.73*20 Vidi: Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10, str.210 Velike arhitekture svijeta, str.223
Sembach, Klaus - Jrgen. Art Nouveau

*21 Vidi: Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10, str.149 Architecture No 397/1976, str.113-116 *22 Poop{irno vo: Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10, str.151 Velike arhitekture svijeta. str.220 Sir Banister Fletchers. A History of Architecture, str.1132 *23 Poop{irno vo: Collins, George R. Antonio Gaudi
Gaudi. A. Campanya, Barcelona Gaudi, 150 photographs. Collection Art in Spain Montaner, Josep Maria. Barcelona a City and its Architecture Zerbst, Rainer. Antoni Gaudi Sl.31. Antoni Gaudi. U~ili{teto Sagrada Familija, Barselona (1909)
24
II. PROBIV NA MODERNITE KONCEPCII

A. NOVI TENDENCII VO ZAPADNA EVROPA
Paralelno so aktivnosta na grupata Umetnost i zanaeti, vo Anglija se pojavuvaat tendencii za sozdavawe na nov arhtiektonski oblik na stanbenite objekti. Toa donekade ve}e e zapo~nato so deloto na Filip Veb vo koncepcijata na Crvenata ku}a vo Kent. primer na taa koncepcija pretstavuva ku}ata vo Hertvort{ir (1899), koja Vojsi ja ima izgradeno za sebe. Nejzinata pravoagolna osnova gi sodrì voobi~aenite stanbeni prostorii, dodeka vo sredinata kaj skalite e napravena edna u~ilnica. Sli~na koncepcija so golemi pravoagolni prozorci i so tradicionalen naklonet krov ima i ku}ata vo Lester{ir (1901).*24
ÂRLS MEKINTO[ (1868-1928) ÂRLS VOJSI (1857-1941)

Stanbenite objekti na ârls Vojsi se svrtuvaat kon tradicijata na angliskite ku}i za odmor i so svojata funkcionalna koncepcija pretstavuvaat primeri za gradewe spored principot odnatre kon nadvor. Nastojuvaweto na Vojsi da sozdade organsko edinstvo na enterierot i eksterierot, pridonesuva negovite re{enija vo osnova da stanat prototip za gradewe na iljadnici stanbeni objekti vo okolinata na angliskite gradovi. Najkarakteristi~en primer za taa koncepcija, so osSl.33. ârls Vojsi. Ku}ata vo Hertvort{ir (1899)
nova vo vid na bukvata G pretstavuva ku}ata za odmor pokraj ezeroto Vindermir (1899). Vo izgledot na objektite Vojsi ja otfrla primenata na istoriskite stilovi, se stremi kon poednostavni re{enija i ja zgolemuva povr{inata na fasadnite otvori, oblikuvaj}i gi vo vid na ednostavni pravoagolni pove}ekrilni prozorci. Na takov na~in toj vnesuva pogolem stepen na vedrina i udobnost vo stanbenite prostorii. Karakteristi~en
ârls Mekinto{, kako tvorec na noviot stil vo [kotska, so svoeto odlu~no otfrlawe na istoriskoto stilsko gradewe, stanuva zna~aen predvesnik na racionalisti~kata arhitektura na XX vek. Negovata zalo`ba za povrzuvawe na oblikot so funkcijata na objektot se zasnova vrz japonskata kulturna tradicija i keltskata ornamentika.
Sl.34. ârls Mekinto{. Umetni~koto u~ili{te, Glazgov (1898-1909). Izgled i ~italnicata
Sl.32. ârls Vojsi. Ku}ata za odmor pokraj ezeroto Vindermir (1899). Osnova, presek i izgled
25
Objektot na Vajmarskoto u~ili{te (1906) Van de Velde go sozdava so jasna racionalna koncepcija. I pokraj toa {to konstrukcijata e napravena spored tradicionalnite metodi, ovoj objekt pokaùva: sigurno vladeewe so prostorot i volumenot, vra}awe na pravata linija, pro~istuvawe od ornamentot i stavawe akcent vrz plasti~nosta na arhitektonskiot izraz. Preminot na yidnite vo pokrivni prozorci pretstavuva novo originalno re{enie so koe se dobiva maksimalno osvetlenie na vnatre{nosta.
Sl.45. Henri van de Velde. Teatarot Verkbund. Keln (1914). Osnova i izgled
Sl.42. Henri van de Velde. Ku}ata Van de Velde, Ukle kaj Brisel (1895). Osnovi i izgled
Vo 1901 godina, od strana na dvorot na vojvodata od Vajmar, Van de Velde e nazna~en za umetni~ki sovetnik za industrija i primeneta umetnost. So poddr{ka na vojvodata, a pod rakovodstvo na Van de Velde, vo 1906 godina e osnovano i uredeno U~ili{teto za primeneta umetnost vo Vajmar. So toa zapo~nuva vtoriot period vo tvore{tvoto na Van de Velde, {to vo povolni uslovi trae do 1914 godina.
Sl.44. Henri van de Velde. U~ili{teto za primeneta umetnost, Vajmar (1904-11)
Teatarot Verkbund vo Keln (1914) e sozdaden za istoimenata germanska izlo`ba na arhitektonskite dostignuvawa. Pri re{avaweto na objektot, Van de Velde voveduva mnogu novini: sala vo oblik na amfiteatar, nezavisen proskenium, kruèn horizont i specifi~na tridelna bina. Vo izgledot dominira negovoto ras~lenuvawe na pomali i jasno izdvoeni volumeni. Preku celata kompozicija se prostira donekade te{kiot, no originalno profiliran pokriv. Ornamentot ima samo fragmentarna upotreba i pretstavuva simbol na sodrìnata. Vo periodot od 1917 do 1924 godina Van de Velde ìvee vo [vajcarija, a potoa se do-
kata pretstavuva glasnik na funkcionalisti~kata estetika na t.n. ~ista forma. So takviot odnos kon tvore{tvoto, toj vr{i re{itelno vlijanie vrz razvojot na arhitekturata i primenetata umetnost vo periodot 1900-25 godina. Od presudno zna~ewe za razvojot na modernata arhitektura i industriskiot dizajn e osumgodi{noto rakovodewe na Van de Velde so vajmarskoto U~ili{te za primeneta umetnost. So ponatamo{niot razvoj, vo 1919 godina ova u~ili{te, na predlog od Van de Velde se integrira so Visokata {kola za likovni umetnosti, so {to se sozdava poznatata {kola Bauhaus. Samiot Van de Velde predlaga za direktor na u~ili{teto da bide nazna~en mladiot Valter Gropius, idniot golem majstor na modernata arhitektura.
Sl.43. Henri van de Velde. Muzejot Folkvang, Hagen (1897-1902). Vnatre{nost
Vo pedago{kata postapka na u~ili{teto, Van de Velde voveduva nov sistem na u~ewe, {to se zasnova vrz neguvawe na spontanata tvore~ka energija i vrz mo}ta na imaginacijata, nezavisno od primerite od minatoto. So pomo{ na taa metoda se sozdadeni novi formi, koi nabrgu nao|aat primena vo germanskata industrija. Zapisite na Van de Velde dokaùvaat deka takvata postapka osmisleno ja primenuva, znaej}i deka gi sozdava osnovite na umetni~koto oblikuvawe na XX vek. Toj ima zapi{ano: Ovie racionalno formirani predmeti go podgotvuvaat probivot na racionalnata arhitektura i pridonesuvaat za nejzinoto rasprostranuvawe niz svetot.
28
Sl.46. Henri van de Velde. Muzejot Kreler-Miler (1937-54). Proekt
seluva vo Holandija. Toga{ dobiva nara~ka da izraboti proekt za muzejot Kreler-Miler. Toj e izgraden podocna vo mestoto Oterlo, vo periodot od 1937 do 1954 godina, spored izmenetite originalni planovi na Van de Velde. Ovoj objekt pretstavuva sovr{eno ~ista, ednostavna i harmoniski ras~leneta kompozicija, koja e vo celosna soglasnost so sodrìnata.*27 Od iznesenite primeri moè da se zaklu~i deka Van de Velde vo teorijata i prakti-
*24 Vidi: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.125Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10, str.150*25 Poop{irno vo: Charles Rennie Mackintosh, 1868-1928 [terner, Gabrijela. Jugenstil, str.92*26 Poop{irno vo: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 2, str.49-58; 257-268 Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10, str.319-328 Casabella, No 662 + 663/Dec.98 + jan.99, str.20-41 *27 Poop{irno vo: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 2, str.37-48; 243-256 [terner, Gabrijela. Jugenstil., str.25-34
B. SECESIJA I JUGENDSTIL
Secesijata i jugendstilot, kako i ostanatite dvièwa vo ramkite na novata umetnost {to se razviva od 1890 do 1910 godina, imaat antiistoriski, romanti~en i individualen karakter. Imeto secesija se odnesuva na avstriskata arhitektura i umetnost, so centar vo Viena, a jugendstil na germanskata arhitektura i umetnost, so centar vo Minhen. Kako i vo drugite novi dvièwa, pretstavnicite na secesijata i jugendstilot svesno go napu{taat povtoruvaweto na istoriskite stilovi i voveduvaat t.n. arhitektura na ornamenti. Tie se zalagaat za koristewe na zanaet~iskite konstruktivni metodi, upotrebuvaj}i razli~ni vidovi materijal vo edna slobodna interpretacija. Poradi toa, taa arhitektura vo po~etokot obrnuva pogolemo vnimanie na povrzanosta me|u povr{inata i ornamentot, a pomalo na prostornata interpretacija na osnovata. Vo podocne`nata faza, kon dekoracijata na fasadata se pridruùva i naglasenoto plasti~no sfa}awe za arhitektonskite masi. Ovie dvièwa, vo prv red imaat estetska nasoka i nastojuvaat umetnosta da ja vovedat vo op{testveniot ìvot. Vo praktikata tie dobivaat buròaski i reakcioneren karakter, so streme` ~ovekot da go oslobodat od pritisokot na novata tehnika.
gi nadminat prisutnite protivre~nosti me|u sodrìnata i formata na objektot i istovremeno arhitekturata da ja dovedat vo soglasnost so duhot na vremeto. Najpoznatite od niv baraat na~ini preku koi oblikot na objektot bi moèl da se dovede vo soglasnost so negovata funkcija.*28 Idejni voda~i na secesijata se: Oto Vagner i negovite sorabotnici Jozef Olbrih i Jozef Hofman, kon koi nabrgu se pridruùvaat i drugi nivni sovremenici.
OTO VAGNER (1841-1918)

Oto Vagner so svoeto delo pretstavuva predvesnik na modernata arhitektura i urbanizam, kako i vistinski osnovopolo`nik na vienskata arhitektonska {kola, koja }e dade golem broj zna~ajni tvorci. Toj e duhoven naslednik na Viole-le-Dik, a za arhitekturata na Avstrija ima takvo zna~ewe kakvo {to imaat i najgolemite arhitekti za drugite zapadnoevropski zemji. Oto Vagner se {koluva vo Berlinskata grade`na akademija i na Arhitektonskata {kola pri Vienskata akademija. Pod nivno vlijanie, vo prvata faza od negovoto tvore{tvo prisuten e duhot na klasicizmot so belezi na firentinskata visoka renesansa.
Sl.49. Oto Vagner. Stanbeno-delovniot objekt Viencajl, Viena (1898). Skali i vrata za liftot
Sl.47. Oto Vagner. Urbanisti~ki proekt za XXII destrikt, Viena (1910-11)
Inènerskite konstrukcii, {to vo me|uvreme se pronajdeni so koristewe na novi tehniki i materijali, pridonesuvaat nekoi zna~ajni arhitekti da go napu{tat dvièweto Art Nouveau i da stanat pioneri na modernata arhitektura. Toa se odnesuva, pred s, na: Mekinto{, Van de Velde, Peter Berens i na vienskite arhitekti, koi so svoite vizii za idninata gi nadminuvaat granicite na secesijata i jugendstilot. Osobeno golemo vlijanie vrz razvojot na arhitekturata vo po~etokot na XX vek ima secesijata, koja za razlika od drugite napredni dvièwa dobiva masoven karakter. Idejnite tvorci na ova dvièwe uspevaat okolu sebe da gi soberat site napredni arhitekti od Avstrija, na koi manirizmot, a osobeno akademizmot im se tu|i. Tie nastojuvaat da
Sl.48. Oto Vagner. Stanicata Karlsplac, Viena (1899)
Oto Vagner stanuva poznat vo 1890 godina, koga ja dobiva golemata zada~a za izrabotka na nov urbanisti~ki plan na gradot Viena. Od toj golem plan delumno e realiziran proektot na gradskata èleznica (189497). Pri samiot po~etok na realizacijata, Oto Vagner e postaven za rakovoditel na specijalniot oddel za arhitektura na Vienskata akademija. So toa zapo~nuva vtorata faza od negovoto tvore{tvo, vo ~ii ramki go oformuva svojot jasen teoriski stav za arhitekturata. Vo pristapnoto predavawe na Akade-
mijata, pod naslov Moderna arhitektura, Oto Vagner se zalaga za slednive principi: - pojdovna to~ka na modernata arhitektura treba da pretstavuva moderniot ìvot,a - novoto oblikuvawe treba da bide so horizontali i ramen pokriv. Silata za takov pro~isten stil toj ja crpi od konstruktivnite principi i od upotrebata na materijalot, pri {to najmnogu go koristi ~elikot, so koj postignuva smeli i celosno novi re{enija. Najdobar primer za toj t.n. preoden period od tvore{tvoto na Oto Vagner pretstavuvaat stanicite na gradskata èleznica vo Viena, kako {to se: stanicata [enbrun (1898) i osobeno stanicata Karlsplac (1899). Pri koristeweto na ~eli~niot skelet, Oto Vagner voop{to ne primenuva istoriski fragmenti, no ovie objekti oblikuvani od kombinacija na pravi i krivi linii so vegetabilni ornamenti, sepak pretstavuvaat kompromis me|u negoviot strog teoriski stav i op{tata tendencija na secesijata kako dvièwe. Vo ramkite na vtorata faza od tvore{tvoto, {to trae desetina godini, Oto Vagner sozdava i drugi objekti, od koi nekolku moàt da se izdvojat kako pozna~ajni. Ankerhaus (1895) e administrativno-deloven objekt smesten vo centarot na Viena. Vo negoviot oblik nema istoriski stilovi, tuku slobodno sfatena dekoracija. Stanbeno-delovniot objekt Viencajl vo Viena (1898) e postaven na agol me|u dve ulici i e oblikuvan so naglasena horizontala na glavnite venci. Negoviot agol ima plasti~na obrabotka so tipi~na dekoracija na vienskata secesija. Takviot pristap dosledno e sproveden i vo enterierot, kade {to osobeno se istaknuva obrabotkata so èlezo na skali{nata ograda i vratite na liftovite. Ku}ata Majolika vo Viena (1898-1900) Oto Vagner ja proektira so ednostavna, re~isi simetri~na osnova. Takvata ednostavnost se prenesuva i vrz izgledot, koj ima ramna fasada so pravoagolni otvori i silno isfrlena strea. Dekorativnoto slikarstvo vrz fasadata napravena od majolika e delo na
29
Sl.50. Oto Vagner.Kralskata po{tenska {tedilnica, Viena (1904-06-10-12). Izgled i vnatre{nost na golemata sala
Sposobnosta za re{avawe na {iroki prostorni problemi, Oto Vagner ja potvrduva preku proektot i realizacijata na kompleksot objekti vo lekuvali{teto [tajnhof (1905-07). Na eden rid pokraj Viena, toj sozdava humano tretiran ansambl na objekti za umobolni, pri {to se istaknuva vospostavenata ramnoteà me|u bolni~kite objekti i kubusot na crkvata. Crkvata vo [tajnhof so svoeto prostorno oblikuvawe spa|a me|u prvite obidi za nov tretman na objektite koi se duhovno cvrsto povrzani so tradicijata, kakva {to e verskata arhitektura. Kupolata e pokriena so pozlateni {amotni plo~i, a ostanatiot del e izgraden od kamen so re~isi bela boja. Enterierot pretstavuva dotoga{ neviden skladen sostav na prostorni oblici i na obrabotka bez prisustvo na istoricisti~ki motivi. Pro~istuvaweto od istoricizmot, Oto Vagner u{te pore{itelno go sproveduva vrz oblikot na svoite podocne`ni objekti. Takov e proektot za ureduvawe na Univerzitetskata biblioteka vo Viena (1910), na ~ija fasada ima ednostavna renesansna discipliniranost vo vid na eden moderno tretiran paladionizam, izrazen so vertikali i horizontali koi se secesiski obraboteni. Napu{taweto na istoricizmot, bez kakvi bilo kompromisi, osobeno se potvrduva vo poslednite dela na Oto Vagner. Takva e Vilata Vagner II (1912-13), vo ~ija kompozicija preovladuva geometrizacijata, kako eden vid po~etok na modernoto oblikuvawe na objektite i nivnite delovi.*29
Sl.51. Oto Vagner.Crkvata vo [tajnhof kaj Viena (1905-07). Izgled i vnatre{nost
JOZEF OLBRIH (1867-1908)

Jozef Marija Olbrih se zanimava so arhitektura, umetni~ko zanaet~istvo, opremuvawe na knigi i sl. Negov najsakan oblikoven motiv e krugot vo najrazli~ni varijacii. Nabrgu, toj motiv od knigite za~ekoruva vo enterierot, a potoa steknuva popularnost vo cela Evropa. Olbrih e avtor na najranoto arhitektonsko ostvaruvawe na avstriskata moderna, a toa e izlo`beniot paviljon na secesijata vo Viena (1898-99). Kompozicijata na objektot se sostoi od nekolku kubusi, koi zavr{uvaat so proyirna {ara vo vid na topka napravena od pozlaten metal. Nad vlezot se nao|a natpisot: Na epohata - nejzinata umetnost, na umetnosta - nejzinata sloboda. Ovie zborovi, vsu{nost, pretstavuvaat moto na secesijata, {to zna~i: da se sozdade sloboden sovremen stil bez stegite na minatoto. Enterierot na izlo`beniot paviljon, so ednostavnite formi i zenitalnoto osvetlenie, se nao|a daleku pred toga{nite enterieri, sozdadeni {irum Evropa. Olbrih se zanimava i so proektirawe na individualni ku}i, vo koi gi vgraduva svoite pogledi za arhitektonskoto oblikuvawe so:
umetnikot Gustav Klimt Klimt, koj svojata umetni~ka aktivnost ja zapo~nal kako dekorater. Ovoj ambiciozen dizajn Adolf Los podocna go narekuva tetovirana arhitektura. Tretata faza vo tvore{tvoto na Oto Vagner zapo~nuva vo 1904 godina, koga toj zazema poradikalen teoriski stav, {to celosno se soglasuva so negovite principi. Toa e najvidlivo na objektot za Kralskata po{tenska {tedilnica vo Viena (1904-06-10-12). Toj ima pogolemi prozorski otvori, horizontalna podelba na polnoto i praznoto, a namesto ornament se javuva crte` vo vid na tekstura vrz fasadata. Kamenite plo~i od fasadnata obloga se pricvrsteni za yidot so vidlivi aluminiumski klinovi. Vrz zavr{niot venec ima postaveno bronzeni statui i skromni ornamenti, usoglaseni so arhitekturata. Oblikuvaweto na golemata sala na {tedilnicata pretstavuva najzna~ajno moderno ostvaruvawe na Oto Vagner. Nejziniot goren del e napraven od staklo i èlezo koe se potpira vrz yidana konstrukcija. Ovoj pro~isten enterier definitivno nema ni{to zaedni~ko so istoricizmot na XIX vek.
30
Sl.52. Oto Vagner. Vilata Vagner II, Viena (1912-13). Osnova i perspektiva
upotreba na polukru`ni lakovi. Yidovite se izgradeni so crvena fasadna tula, a tenkite horizontalni lenti od prozorci se sosema moderni. Izlo`beniot objekt e sostaven od kubi~ni edinici so piramidalni pokrivi koi se pokrieni so }eramida, a ras~lenuvaweto na povr{inite e napraveno so poednostaveni klasi~ni elementi. Vo 1903 godina Jozef Olbrih se javuva kako eden od osnova~ite na Sojuzot na germanskite arhitekti i otvora svoe proektantsko
biro vo Diseldorf (1907), kade {to ve}e e vo tek realizacijata na negoviot proekt za Stokovnata ku}a Tic (1906-09). Arhitektonskite karakteristiki na ovoj objekt se sli~ni na onie od izlo`beniot objekt vo Darm{tat.*30
JOZEF HOFMAN (1870-1956)

Jozef Hofman ima dolg i produktiven ìvot, taka {to menuvaj}i go stilot na raboteweto, pri krajot na svoeto tvore{tvo primenuva napreden moderen stil. Studiite po arhitektura gi zavr{uva vo Viena kako najveren u~enik na Oto Vagner, ~ija racionalisti~ka teorija mu ja opredeluva karierata. Negovite objekti imaat elegancija so rafiniran vkus i se nao|aat daleku od asketskata strogost {to vo toa vreme ja zastapuva Adolf Los. Za razlika od Los, Hofman energi~no se zalaga za primena na umetni~kiot zanaet. Od 1899 godina toj stanuva nastavnik vo [kolata za primeneta umetnost, a vo 1903 godina go osnova pretprijatieto Viner Verk{tate, koe za 30 godini od svoeto rabotewe }e postigne svetski uspeh. Vo 1897 godina Hofman se priklu~uva na vienskata secesija, no negovite stavovi se mnogu poradikalni od onie na Oto Vagner. Poradi tie razliki, deset godini podocna (1907), so poddr{ka na slikarot Gustav Klimt, Hofman pravi t.n. secesija vo secesijata. Vo godinite neposredno po po~etokot na XX vek, Hofman pravi nekolku izlo`beni paviljoni, ~etiri zgradi i nekolku vnatre{ni ureduvawa. So sozdavaweto na sanatoriumot vo Purkersdorf (1903), Hofman stanuva najzna~aen tvorec na ovoj vid arhitektura.
Sl.53. Jozef Olbrih. Izlo`beniot paviljon na secesijata (1898-99). Izgled i vnatre{nost
ednostavni fasadi, golemi prozorci, secesionisti~ka dekoracija i naklonet krov. Na takov na~in e oblikuvana ku}ata na princezite (1902), postavena vo parkot na dvorecot Volfgarten, kaj Langen. Olbrih stanuva poznat i nadvor od Avstrija, pa vo 1899 godina se preseluva vo Germanija, kade {to stanuva glaven arhitekt na objektite za izlo`bata Matildenhoh vo Darm{tat (1901-08). Me|u niv najsilen vpe~atok ostava Kulata na ven~avki so svojata kubisti~ka forma, koja zavr{uva skalesto so
Sl.55. Jozef Olbrih. Stokovnata ku}a Tic, Diseldorf (1907). Izgled i golemata proda`na sala
Sl.56. Jozef Hofman. Sanatoriumot vo Purkersdorf (1903). Izgled od proektot i vnatre{nost
Sl.54. Jozef Olbrih. Objektite za izlo`bata Matildenhoh. Darm{tad (1901-08)
31
è Ple~nik, koj raboti vo Viena, Praga i Qubqana. Ple~nik pokaùva posebno majstorstvo vo izrabotkata na proekti za prisposobuvawe na starite objekti kon barawata na noviot umetni~ki vkus. Toj e ~len na timot koj raboti vrz restavracijata na kompleksot Hrad~ani vo Praga. Vrz stanbeniot objekt Vajdmanhaus vo Viena (1902), vo sorabotka so arhitektot S~astka, Ple~nik pravi pogolemi zafati pri adaptacijata, a na ku}ata Bekgase (1905) ja ,,modernizira fasadata so slobodno sfatena reljefna dekoracija.
Sl.57. Jozef Hofman. Ku}ata Stokle, Brisel (1901-11)
Objektot se odlikuva so ednostavna, re~isi kubisti~ka forma, {to moè da se kaè i za enterierot koj ima naglasena geometrizacija. Ku}ata Stokle vo Brisel (1905-11) ja dokaùva internacionalnata slava na Jozef Hofman. Objektot e oblikuvan vo vid na poetsko remek-delo na postimpresionizmot i simbolizmot. Toa celosno se zasnova vrz estetikata na racionalizmot, no so prisutno bogatstvo i rafiniranost, {to se grani~at so dekadencija. Toa najmnogu se manifestira kaj nadvore{nata obloga na yidovite so mazen mermer, vramen so lenti od profilirana bronza. Vo slednite godini Hofman sozdava golem broj individualni objekti vo razli~ni varijacii. Takva e vilata Skiva - Primavesi vo Viena (1913-15) so mo}en plasti~en izraz na fasadata i so mansarden krov. Vo triagolnite frontoni e smestena simboli~na plasti~na dekoracija od secesionisti~ki vid. Za izlo`bata Verkbund vo Keln (1914) Hofman go gradi Avstriskiot paviljon, vo vid na eleganten objekt so odvaj naglasena neoklasi~na nota. Na takvata negova arhitektura se sprotivstavuva toga{niot mlad arhitekt Valter Gropius so eden nov i pojasen oblik na modernata arhitektura. Vo 1920 godina Hofman e nazna~en za vi{ gradeèn sovetnik na Viena. Pri gradeweto mnogubrojni stanbeni zgradi, toj gi prifa}a predizvicite {to doa|aat od germanskiot Bauhaus
ili od Le Korbizje, so {to zapo~nuva da se menuva socijalnata smisla na arhitekturata. Na stanbenata niza vo naselbata Verkbund vo Viena (1932), Hofman voveduva eden vonredno pro~isten moderen stil, koj moè da se natprevaruva so najdobrite dela na svoeto vreme. Vo 1933 godina Hofman go zatvora pretprijatieto Viner Verk{tate, no sepak prodolùva so svoeto tvore{tvo. Slednata godina go gradi Avstriskiot paviljon za bienaleto vo Venecija, so edna sosema moderna kompozicija na pravi linii. Po Vtorata svetska vojna, Hofman s u{te e aktiven, prodolùvaj}i so gradeweto moderni stanbeni objekti.*31
Sl.60. Joè Ple~nik.Zaherlhaus, Viena (1905). Izgled i vnatre{nost
JO@E PLE^NIK (1872-1957)

Vo vienskata secesija masovno se vklu~eni i porane{nite studenti na Oto Vagner od drugite zemji na avstroungarskata monarhija. Eden od niv e slovene~kiot arhitekt Jo-
Sl.58. Jozef Hofman. Stanbenata niza na izlo`bata Verkbund, Viena (1932)
Sl.59. Joè Ple~nik. Preoblikuvawe na ku}ata Bekgase, Viena (1905)
Svoite gledi{ta za novata arhitektura Joè Ple~nik najdobro gi ima izrazeno vrz objektot na agol, Zaherlhaus vo Viena (1905). Kompozicijata e oslobodena od kakva bilo nepotrebna dekoracija, a ednostavniot kubus e ras~lenet so golemi prozorci i vertikalen raster na fasadata. Glavniot i zavr{niot venec se ume{no naglaseni vo celosnata kompozicija na arhitektonski elementi. Ednostavniot i moderen enterier ima samo mali fragmenti na slobodno sfatena ornamentika.*32
32
Dvièweto jugendstil vo Germanija, spored svoite postavki pretstavuva ekvivalent na secesijata od Avstrija. Osven germanskite arhitekti, negovi pretstavnici stanuvaat i pove}e avtori dojdeni na rabota vo Germanija. Viden pretstavnik na toa dvièwe e i Van de Velde, koj vo toj period ja razviva branovidnata linija i izvitkanite ornamenti. Zaedni~ka karakteristika na pretstavnicite na jugendstilot e toa {to tie se re{itelno protiv prisustvoto na eklekticizmot vo arhitekturata i vo primenetata umetnost, no isto taka se protiv ma{inskoto proizvodstvo koe ja imitira zanaet~iskata umetnost. Ovie arhitekti i umetnici svoite postavki gi propagiraat preku spisanieto za umetnost Jugend (Mladost), vo koe so svoi napisi u~estvuvaat i drugi poznati arhitekti na noviot stil vo Evropa.
Ovaa tendencija protiv istoricizmot nao|a najdobar odraz pri sozdavaweto na objektite za arhitektonskata izlo`ba Matildenhoh (1901) vo Darm{tat. Taa se realizira pod mecenstvo na hercegot od gradot Esen, koj ja proklamira nejzinata cel: Izlo`bata treba da pretstavuva dokument na germanskata umetnost i treba da ja pokaè programata za obnova na primenetite umetnosti, pod vodstvo na arhitekturata. Vo ovaa umetni~ka kolonija, smestena vo kvartot Matildenhoh, vidna uloga igraat avstriskiot arhitekt Jozef Olbrih i mladiot germanski arhitekt Peter Berens. Obajcata, oslobodeni od istoricizmot i potpiraj}i se vrz individualnata fantazija, gradat objekti istovremeno funkcionalni i ekspresionisti~ki.*33 August Endel (1879-1925) e najkarakteristi~niot pretstavnik na germanskiot jugendstil. Kako samouk arhitekt i umetnik,
toj uspeva da sozdade produhovena ornamentika, povrzana so povr{inata na objektite. Toa osobeno e vidlivo na negovoto najpoznato delo fotoateljeto Elvira vo Minhen (1897), na ~ija fasada se istaknuva slobodno sfatenata plasti~na dekoracija. Das Bunte teatar vo Berlin (1901), Endel go oblikuva so golema imaginacija vo vnatre{noto ureduvawe i so dekoracija od sopstvenata fantazija. Napu{taweto na jugendstilot doa|a relativno brgu, bidej}i nitu eden germanski arhitekt ne gi ima ispolneto barawata na noviot stil, kako {to toa go pravat vo svoite zemji, na primer: Orta, Mekinto{, Gimar, Vagner i dr. Ednostavno, jugendstilot vo germanskata arhitektura ostanuva glavno na nivo na dekorativna umetnost.*34
Sl.61. August Endel. Fotoateljeto Elvira, Minhen (1897)
Sl.62. August Endel. Das bunte teatar. Berlin (1901) Vnatre{nost od proektot
*28 Vidi: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.157 Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10, str.254[terner, Gabrijela. Jugenstil, str.101*29 Poop{irno vo: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 2, str.59-76; 269-282
Pozzeto, Marco. La Scuola di Wagner, 1894-1912

*30 Vidi: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.160Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.129 *31 Vidi: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.163 Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10, str.259 Casabella, No 662 + 663/Dec.98 + jan.99, str.62-63 *32 Vidi: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.168 *33 Poop{irno vo: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.113 *34 Vidi: Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10, str.230 Velike arhitekture svijeta, str.234
33
V. ÎKA[KA [KOLA
Vo vremeto koga vo Evropa dejstvuvaat arhitektite na noviot stil, na secesijata i so niv sli~nite, vo Soedinetite Amerikanski Dràvi dejstvuva sli~no dvièwe, poznato kako ~ika{ka {kola. S do nejzinoto pojavuvawe, vo amerikanskite gradovi visokite zgradi se podigaat so metalen konstruktiven sistem, no so istoricisti~ki fasadi. Kompoziciite na fasadite ne se vo organska vrska so noviot konstruktiven sistem, taka {to se natrupani so eklekti~ni dekorativni motivi. Isklu~ok pretstavuvaat objektite na arhitektot Xejms Bogardus vo Wujork (180074), koi iskreno go pokaùvaat ~elikot na fasadata, no oblikot na prozorskite otvori s u{te e povrzan so minatoto. Imeto ~ika{ka {kola se odnesuva na grupata administrativno-trgovski visoki objekti, koi vo poslednata ~etvrtina na XIX vek se izgradeni vo gradovite na amerikanskiot sreden zapad, a osobeno vo îkago. Tie se karakteriziraat so metalna nose~ka konstrukcija, ~ija struktura jasno se izrazuva na fasadata, preku primena na ednostavni novi formi. Karakteristi~en primer pretstavuva Takoma bilding vo îkago (1887-89), delo na arhitektite Vilijam Holabird (1854-1923) i Martin Ro{ Ro{.*35
Sl.64. Vilijam le Baron Xeni. Protivpoàrno osiguruvawe na konstrukcijata (1890-91).
Sl.65. Vilijam le Baron Xeni. Lejter bilding I, îkago (1879). Osnova i izgled
Sl. 66. Vilijam le Baron Xeni. Houm In{urens bilding, îkago (1885), urnat 1929
HENRI HOBSON RIÂRDSON (1838-1886)

Vo po~etokot na svoeto tvore{tvo, Henri Hobson Ri~ardson raboti vo viktorijanski ili vo t.n. vtor ampir stil, za postepeno da se oslobodi od nego. Blagodarenie na negovoto tvore{tvo, ~ika{kata {kola go pronao|a svojot nov stilski pravec na ednostavnata monumentalnost. Toa osobeno e vidlivo na stokovnata ku}a Mar{al filds vo îkago (1887), ~ija fasada e navidum istorizirana. Preku nejzinite polukru`ni lakovi i rusti~ni yidovi, Ri~ardson pravi ekspresijata da se zasnova vrz silata na nadvore{niot materijal. Podocne`nite arhitekti, najprvin bukvalno se ogleduvaat na ovoj objekt, za potoa da go primenat samo principot na Ri~ardson, spored koj konstrukcijata treba da bide direktno izrazena vrz izgledot na objektot i preina~ena na na~in {to }e odgovara na mo`nostite na ~eli~niot skelet.*37
Sl.63. Vilijam Holabird i Martin Ro{. Takoma bilding, îkago (1887-89)
VILIJAM LE BARON XENI (1832-1907)

Golemiot poàr vo îkago od 1871 godina pokaùva deka nadvore{nite nose~ki yidovi od lienoèlezni elementi se neotporni na visoki temperaturi. Re{enieto za protivpoàrna za{tita na metalniot skelet go pronao|a Vilijam le Baron Xeni, ispolnuvaj}i ja ~eli~nata ramka so tula ili obloùvaj}i ja so malter. Negov prv zna~aen objekt pret34
stavuva Lejter bilding I vo îkago (1879), kade {to zad pilastrite od tula se krijat èlezni stolbovi koi nosat èlezni napre~ni gredi za koi e zaka~en drveniot tavan. Tenkite ramki me|u prozorcite se napraveni od lieno èlezo, a niskite parapeti od kamen. Zabele`livo e re{itelnoto otfrlawe na fasadnata dekoracija. Najpoznato ostvaruvawe na Vilijam le Baron Xeni pretstavuva Houm in{urens bilding vo îkago (1885). Taa e desetkaten objekt, vrz ~ija nadvore{nost konstruktivniot sistem odvaj se nayira bidej}i e skrien zad konvencionalniot detaq i neve{to ras~lenetata fasada. Objektot podocna e dograden. Konstruktivniot priod na Vilijam le Baron Xeni pridonesuva da se nadminat ograni~uvawata vo viso~ina, usloveni od dotoga{nata tradicija na yidani konstrukcii.*36
Sl.67. Henri Hobson Ri~ardson. Stokovnata ku}a Mar{al Filds, îkago (1887)
BARNEM I RUT
Daniel Hadson Barnem (1846-1912) i Xon Rut (1850-91) go zavr{uvaat posledniot ~ika{ki oblakoder, izgraden so nose~ki nadvore{ni yidovi, no so elasti~ni linii. Toa e Monadnok bilding (1891), koj e 16-katen objekt so ednostavno modelirana fasada. Toj pretstavuva oblikovna i konstruktivna sprotivnost na nivnata sledna lesna, no vo pomala mera elegantna konstrukcija, kaj objektot na Rilajens bilding vo îkago (1894). Ova delo so tekot na vremeto }e stane klasi~no re{enie na ranoto amerikansko gradewe vo skelet, kako prethodnica na idnite oblakoderi od ~elik i staklo. Po smrtta na Rut, nivnata kompanija na ~elo so Barnem se vra}a kon akademskiot eklekticizam, pravej}i urbanisti~ki planovi za gradovite: Va{ington, Klivlend, San Francisko i za îkago. Proektot na kompanijata za Svetskata izlo`ba vo îkago (1893) vr{i dolgoro~no negativno vlijanie vrz amerikanskata arhitektura vo po~etokot na XX vek, bidej}i e napraven vo oficijalno poddrùvaniot akademski eklekticizam. Eklekti~niot pristap vo oblikuvaweto na objektite, Barnem i sorabotnicite jasno go pokaùvaat na po~etokot na HH vek kaj oblakoderot Fletajron (Fuler bilding) vo Wujork (1902), kade {to ~eli~niot skelet ima obloga od kamen so renesansna profilacija.*38
Sl.70. Luis Saliven. Auditorium bilding, îkago (1889). Presek i izgled
Sl.69. Barnem i Rut.Fletajron (Fuler) bilding, Wujork (1902)
LUIS SALIVEN (1856-1924)

Slavata na Luis Saliven se zasnova vrz natamo{niot razvoj na arhitektonskite formi od ~eli~na skeletna konstrukcija vo delovnite objekti, kako i vrz negovoto razmisluvawe za organskata teorija vo arhitekturata. Po {koluvaweto vo SAD i prestojot vo [kolata na ubavite umetnosti vo Pariz, vo 1879 godina Saliven se vrabotuva vo biroto na Adler (1844-1900) vo îkago. Nabrgu potoa, tie stanuvaat partneri, pri {to Saliven e zadolèn za dizajnirawe na objektite, a Adler za tehni~ko-ekonomskite pra{awa. Ve}e prvite dela na ovaa firma dobivaat funkcionalen nadvore{en izgled, iako nivniot arhitektonski izraz s u{te ja nema potrebnata sigurnost. So proektot za Auditorium bilding vo îkago (1889), Saliven go istaknuva svojot talent za postignuvawe edinstvo me|u funkcijata i formata. Zadovoluvaj}i ja programata za smestuvawe na teatar, hotel i kance-
Sl.71. Luis Saliven. Auditorium bilding, îkago (1889). Auditoriumot
Sl.68. Barnem i Rut. Monadnok bilding, îkago (1891)
larii, Saliven sozdava monumentalen izraz so polukru`ni lakovi, koi se pod izvesno vlijanie od arhitekturata na Ri~ardson. Vnatre{nosta na objektot, a osobeno negoviot auditorium, e eden od najoriginalnite enterieri na amerikanskata arhitektura, dekoriran so reljefi vo noviot sloboden stil. Dvete najubavi zgradi na Saliven, napraveni od ~eli~na konstrukcija vo stil na ~ika{kata {kola, se Veinrajt i Garenti bilding. Veinrajt bilding vo Sent Luis (1891), so svojata nadvore{na struktura verno go odrazuva vnatre{niot ~eli~en skelet. Ele35
Luis Saliven i so svoite teoriski raspravi ima golemo zna~ewe za napredokot na arhitektonskata misla. Vo negovite napisi se sre}avaat napredni pogledi za razvojot na modernata arhitektura, kako {to e principot formata ja sledi funkcijata, {to vo prvata polovina na XX vek }e stane moto na funkcionalizmot. Saliven se zalaga za arhitektura bez ornamenti, no sepak bara arhitektura so organski sfaten ornament, {to bi bil vo direktna vrska so strukturata na objektot. Ovie raspravi }e go pottiknat negoviot u~enik Frenk Lojd Rajt na podla-
boko istraùvawe vo taa nasoka i na realizacii soglasno so organskite principi vo arhitekturata.*39 Objektite na Luis Saliven u{te za vreme na negoviot ìvot ~estopati se dograduvani, kako {to i toj samiot, po razdelbata so Adler, gi dograduva objektite na drugi avtori. Taka na primer, objektot na Adler i Saliven vo Sent Luis, Stejt ofis (1891) e dograden vo 1981 godina od strana na Mi~el i Xurgola, koi pritoa ja pokaùvaat svojata ume{nost za sozdavawe oblikovno edinstvo me|u staroto i novoto.
Sl.72. Luis Saliven. Veinrajt bilding, Sent Luis (1891)
gantnite visoki pilastri, me|u koi se zaglaveni prozorcite, se oformeni so obloga od tula. Takvata re{etka e vramena so agolnite pilastri i so horizontalite na mezaninot i na razvieniot venec. Garenti bilding vo Bafalo (1895) e posledno zaedni~ko delo na Adler i Saliven i e oblikuvano spored istite principi kako i prethodniot objekt. Stiliziranite vlezni vrati so renesansni oblici izgledaat tu|o na ovaa nova koncepcija. Stokovnata ku}a Karson, Piri i Skot vo îkago (1899) e poslednata delovna zgrada na majstorot Saliven. Kulata na agolot e napravena po barawe na investitorot. Noviot pristap na Saliven se gleda vo rasporedot na prozorcite, koi se vo funkcionalen i estetski odnos so ~eli~nite ramki. Takviot prozorec, vsaden me|u stolbovite i me|ukatnite konstrukcii, so golem fiksen otvor vo sredinata i so mali bo~ni otvori, podocna e nare~en ~ika{ki prozorec. Nabrgu po zavr{uvaweto, ovoj objekt e dograden od arhitektot Barnem, no vo oblikoven kontinuitet so deloto na Saliven. Pokraj navedenite objekti, Saliven ima sozdadeno u{te mnogu drugi od koi najpoznati se: Palatata na berzata vo îkago (1894), Palatata na soobra}ajot za Svetskata izlo`ba vo îkago (1893), nekolku zgradi na banki i drugo. Vo site niv, pokraj moderno sfatenata konstrukcija, dominiraat i istoricisti~ki elementi. Toa e rezultat od vra}aweto nanazad, {to go predizvika Svetskata izlo`ba vo îkago (1893). Re{enieto za izlo`bata go ima napraveno kompanijata na Barmen i Rut (1891) vo romanti~arski stil, no realizacijata e napravena vo studeniot manir na akademizmot. Takvata eklekti~na koncepcija se zacvrstuva po~nuvaj}i od 1900 godina i pretstavuva ko~nica vo razvojot na amerikanskata arhitektura vo po~etokot na XX vek.
36
Sl.73. Luis Saliven. Stokovnata ku}a Karson, Piri i Skot, îkago (1899). Tipi~na osnova i izgled
*35 Vidi: Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10, str.392-401 Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.139
Sharp, Dennis. Architecture in the Twentieth Century,

str.32 39
[terner, Gabrijela. Jugenstil, str.113 *36 Vidi: Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10, str.393 Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.141 *37 Dobrovi}, Nikola, I s t o *38 Vidi: Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10, str.395 *39 Poop{irno vo: Bush-Brown, Albert. Louis Sullivan Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 2, str.77-89; 283-304 Twombly, R., Menocal, N. G. Luis Sullivan
III. POBORNICI NA MODERNATA

Naprednite tendencii vo arhitekturata, koi bi odgovarale na industriskiot razvoj i na novite op{testveni uslovi, vo po~etokot na XX vek ne se prifateni bez otpor. Glavna pre~ka pretstavuva oficijalnata arhitektura, koja i natamu ne ja napu{ta primenata na eklekti~nite istoriski stilovi. Nositeli na ovaa arhitektura se, pred s, dràvnite {koli, na ~elo so [kolata za ubavi umetnosti vo Pariz. Nejzinite kanoni se dijametralno sprotivni na moderniot funkcionalizam i konstruktivizam. Takvata akademska arhitektura, prifa}aj}i go nasledenoto kako najvisok ideal, uslovuva pojava na eden totalen formalizam, so site negovi negativni posledici, pri {to sozdava eden vid hierarhija vo primenata na stilovite. Taka, na primer, za religioznite objekti najmnogu se primenuvaat srednovekovnite stilovi (romanski, gotski, vizantiski); za op{testvenite objekti (parlamenti, ministerstva, muzei) se primenuvaat stilovite na docnata renesansa, barokot ili klasicizmot; a za obrazovnite objekti poednostavenite stilovi na renesansata. Edinstvena otstapka akademizmot pravi vo izgradbata na industriskite i drugi objekti so golemi konstruktivni rasponi, koi po svojata struktura ne davaat mo`nost za primena na klasi~nite arhitektonski re{enija. Stanbenite zgradi isto taka pretstavuvaat oblast kade {to navleguva modernata arhitektura, bidej}i tie ne se od osoben interes za oficijalnite krugovi. Poradi taa pri~ina, modernata arhitektura najprvin navleguva preku industriskite i stanbenite objekti, izlo`benite paviljoni so golemi konstruktivni rasponi i preku drugite objekti koi baraat specifi~ni konstruktivni re{enija. Poziciite na akademizmot vo po~etokot na XX vek se silni i poradi toga{noto obrazovanie na arhitektite, vospituvani vrz ideite na pro~uenite eklekti~ari od toj period. Golemo vlijanie vo taa nasoka vr{at i profesorite na oddelnite evropski fakulteti i akademii. Na takov na~in, vo po~etokot na XX vek, akademizmot ja prodolùva svojata egzistencija paralelno so probivite na modernite arhitektonski koncepcii, {to }e potrae s do 30-tite godini, koga vo arhitekturata }e bide napraven re{itelen ~ekor napred. Toa zna~i deka postepeno se sozdavaat uslovi zastarenite principi na akademizmot da bidat potisnati vo borbata so naprednite idei i modernite dostignuvawa na pobornicite i majstorite na modernata arhitektura. Kako rezultat na brzite promeni vo razvojot na tehnikata i op{testvoto, vo prvata polovina na XX vek se slu~uvaat golemi promeni vo graditelstvoto i negovoto vrednuvawe. Na sli~en na~in doa|a do brzi promeni i vo tvore{tvoto na poznatite arhitekti od toj period. Zatoa, sosema e razbirlivo {to golem broj pobornici na novata arhitektura, po nejzinata pobeda nad eklekticizmot, }e prodolàt da tvorat kako majstori na modernata arhitektura.*40 Kon principite na ~ika{kata {kola, Los ja dodava funkcionalisti~kata doktrina na Oto Vagner. Svoite tezi za arhitekturata toj gi sumira vo statijata Ornament i zlostorstvo, vo koja, vo 1908 godina, pi{uva: Potrebno e celosno napu{tawe na dekorativnosta bidej}i objektot bez ornamenti ima jasna koncepcija i visoko kulturno nivo. Me|utoa, Los ne se dvoumi vo svoite objekti da upotrebi skapoceni grade`ni materijali, kako na primer redok dekorativen kamen uvezen duri od Afrika. Racionalisti~kata filozofija na Adolf Los pretstavuva cvrsta osnova vrz koja toj gi gradi svoite malubrojni objekti. Ku}ata [tajner vo Viena (1910) e eden od prvite stanbeni objekti izgradeni od armiran beton, taka {to pretstavuva va`na presvrtnica vo istorijata na modernata arhitektura, pred s poradi slednive karakteristiki: - nov obmislen plan i nov raspored na prostorot, - ~isti pravi linii, pokrivna terasa, horizontalni prozorci, - dominacija na polnite povr{ini, koi se sloèni vo kubisti~ki stil. Moè da se zabeleì deka navedenite novi estetski karakteristiki kaj ovoj objekt vo pogolema mera se prisutni na negoviot izgled kon dvorot, a vo relativno pomala mera kon ulicata.
ADOLF LOS (1870-1933)

Adolf Los e istovremeno pioner i pobornik na modernoto graditelstvo vo Evropa i e eden od prvite arhitekti koi se sprotivstavuvaat na dekorativnite tendencii na secesijata i na jugendstilot. Po zavr{uvaweto na povremenite arhitektonski studii vo Drezden, toj patuva i go prou~uva novoto graditelstvo vo SAD (1993-96), kade {to raboti kako yidar i parketar. Toga{ Los se zapoznava so principite na ~ika{kata {kola, koi gi klasificira vo nekolku to~ki, nakuso opi{ani na sledniov na~in: - naglasena ~eli~na konstrukcija (spored Vilijam le Baron Xeni), - jasno ras~lenuvawe na administrativnite objekti (spored Barnem i Rut), i - beskompromisna strogost (spored Luis Saliven). Kaj Adolf Los dlaboka traga ostava mislata na Saliven deka bi bilo dobro po nekolku godini celosno da go napu{time ornamentot, za na{ite misli da gi naso~ime vrz konstrukcijata na objektite, koi treba da ja istaknuvaat svojata razgolenost. Ovie postavki podocna }e stanat glavni opredelbi vo estetskata preokupacija na Los. Po vra}aweto vo Viena, preku serija napisi, toj se bori protiv dekorativnosta vo arhitekturata, {to toga{ ja zastapuvaat Jozef Olbrih i Jozef Hofman.
Sl.74. Adolf Los. Ku}ata [tajner, Viena (1910). Presek, izgled od dvorot i od ulicata
37
Sl.82. Peter Berens. AEG -fabrikata za visok napon, Berlin (1910)
Sl.83. Peter Berens. Fabrikata za gas, Frankfurt na Majna (1912). Izgled na kulata za voda i za katran
vojna. Ponekoga{, kaj tie objekti e prenaglasena studenata i neizbe`na surova germanska logika, taka {to vo izvesna mera tie izgledaat odbivno. So svojot prv industriski objekt, vo sostav na fabrikata za turbini AEG, Berens steknuva slava i neograni~ena doverba kaj industrijalcite. Toa e halata za turbini vo Berlin (1909), koja gi sodrì osnovnite karakteristiki na podocna poznatata berensova logika. Objektot ima konstruktiven sistem od vidlivi armiranobetonski ramki, me|u koi na nadol`nite fasadi se smesteni golemi zastakleni povr{ini. Frontonot na objektot izgleda te{ko so svojot poln timpanon, koj dramati~no ja pritiska lesnata staklena povr{ina pod nego. Fabrikata za visok napon vo Berlin (1910), vo osnova se sostoi od tri reda dvokorabni traktovi. Monta`nata hala e zaobikolena so krila na {est nivoa, vo ~ie oblikuvawe dominira edna neoklasi~na nota, prisutna vo dvata portici i vo strogiot raspored na elementite. Vertikalnite komunikacii se smesteni vo naglasenite agolni zavr{etoci, oblikuvani vo vid na kuli. Za potrebite na rabotnicite od firmata AEG, Berens podiga edna mala stanbena naselba vo Heningsdorf kaj Berlin (1910-11), pri {to ja pokaùva svojata ume{nost i za ureduvawe na po{irok prostor. Fabrikata za gas vo Frankfurt na Majna (1912) pretstavuva ansambl od pove}e objekti, me|u koi najmnogu se istaknuvaat kulite vo koi se smesteni rezervoarite za nusprodukti (smola i sl.) i za tehnolo{ka voda. Tie imaat strogi stereometriski formi so ednostavni ekspresionisti~ki oblici, kade {to kru`nite armiranobetonski rezervoari leàt vrz cilindri obloèni so tula. Toa pretstavuva prv primer na poednostaveni formi, koi dotoga{ vo Germanija se pokrivani so nepotrebna dekoracija.
40
Proektiraj}i razli~ni vidovi objekti, Berens nastojuva i postojano uspeva da vovede nekoja novost. Toa go pravi i pri proektiraweto administrativni zgradi za upravite na razli~ni kompanii. Najpoznata me|u niv e upravnata zgrada na fabrikata za Manesmanovi cevki vo Diseldorf (1911-13). Sorabotuvaj}i so direktorot na fabrikata, Berens sozdava prisposoblivi administrativni prostorii za normalno odvivawe na rabotata, koi nabrgu vo Germanija }e se pro~ujat pod imeto normal biro. Granicata na tie biroa se sovpa|a so konstruktivniot raster na stolbovite, koi osven vo enterierot, iskreno se pokaàni i na fasadata, koja so svojata monumentalna harmonija go izrazuva dostoinstvoto na firmata. Za vreme na Prvata svetska vojna, Berens se zanimava so izrabotka na urbanisti~ki
planovi za stanbeni naselbi, kako i so nivna realizacija. Prou~uvaj}i go toj problem, Berens doa|a do zaklu~ok deka za negovo re{avawe potrebno e da se sprovede industrijalizacija na stanbenata izgradba. Takvata negova ideja najprvin e ismejuvana, za podocna industrijata da gi prifati predizvicite na novoto vreme, sproveduvaj}i istraùvawe vo taa nasoka. Po vojnata, vo 1922 godina, Berens e postaven za direktor na Arhitektonskoto u~ili{te pri Vienskata akademija. Objektite {to toga{ gi sozdava, moàt da se smestat vo germanskiot ekspresionizam. Sekako deka najpoznati od niv se onie na fabrikata za boi vo Hehst (1920-25). Ansamblot objekti e rasporeden spored beskompromisnata funkcionalna logika, {to na avtorot ne mu pre~i da sozdade poezija na formite, koja samiot ja na-
Sl.84. Peter Berens.Fabrikata za boi, Hehst (1920-25). Izgled i vnatre{nost
Sl.85. Peter Berens. Fabrikata za tutun, Linc (1930-35). Panorama i vnatre{nost
rekuva romantizam na novata arhitektura. Toa osobeno e vidlivo vo golemiot hol na upravnata zgrada, kade {to Berens gi razdviùva site raspolo`livi povr{ini, koi se obloèni so tula vo ìvopisna boja. Ekspresionizmot e potenciran so zenitalnoto osvetlenie, pri {to slikata na zenitalniot prozorec ima odraz vo mozai~nata obrabotka na podot. Na takov na~in, strogiot Berens pokaùva deka so edno metafizi~ko sozvu~je navleguva i vo oblasta na fantasti~noto. Golemoto stovari{te i administrativnata zgrada na rudarskoto pretprijatie vo Oberhauzen (1925) pretstavuva golem ansambl oformen so razigrana kompozicija, {to proizleguva od vnatre{nite funkcionalni potrebi. Me|u yidovite obloèni so tula, se pojavuvaat svetlite povr{ini na betonskata konstrukcija. Poradi nestabilnata po~va, objektot e podignat vrz fundament od jaka armiranobetonska plo~a. Rabotej}i vo Viena, Berens go prodolùva istraùvaweto na racionalnata stanbena izgradba, pri {to predlaga i novi prostorni vizii na objektite, denes poznati kako terasesti ku}i. Vo svojot zrel tvore~ki period Berens se zafa}a so proektirawe na ansamblot objekti na fabrikata za tutun vo Linc (zavr{ena vo 1935). Vo ~etiriagolniot fabri~ki dvor toj gi rasporeduva objektite soglasno so potrebite na tehnolo{kiot proces, no i spored potrebite na modernoto oblikuvawe so nov arhitektonski jazik. Objektite imaat beli horizontali od polni yidovi, probieni so temni lenti na prozorskite otvori. Ovaa razdvièna horizontalna kompozicija e donekade smirena so objektot na elektri~nata centrala, koja kontrastira so pomo{ na svoite vertikalni potezi. Vo nejzinoto oblikuvawe, Berens voveduva upotreba na golema svetlosna povr{ina, koncipirana vo vid na yid-zavesa. Site objekti vo fabri~kiot krug zavr{uvaat so ramni krovovi, a vo dobar del od niv se sre}avaat i tremovi. Ova novo obli-
kuvawe e ovozmoèno so upotrebata na armiranobetonskata skeletna konstrukcija, {to dokaùva deka Berens znae tvore~ki da gi interpretira principite na modernata, koi ve}e gi ima postaveno negoviot nekoga{en u~enik Le Korbizje.*42 Vo 1936 godina Berens prifa}a da rakovodi so Arhitektonskiot otsek na Pruskata umetni~ka akademija vo Berlin, prodolùvaj}i go kontinuitetot na svojata pedago{ka dejnost. Od deloto {to zad sebe go ostava Berens, se inspiriraat niza pomladi arhitekti. Taka na primer, strogosta i prefinetosta vo oblikuvaweto i obrabotkata na objektite, preku negoviot u~enik Mis van der Roe }e se prenese i vo SAD. Tamu, pri krajot na XX vek s u{te tvori u~enikot na Mis van der Roe, Filip Xonson, so edna majstorska nova tehnolo{ka varijanta na postmoderen klasicizam.
TONI GARNIE (1869-1948)

Toni Garnie pretstavuva arhitektonska li~nost kakva {to retko se sre}ava. Sli~no kako i Bruneleski, pet veka porano, i Toni Garnie e ~ovek so siten rast i neugledna fizionomija, no so golem tvore~ki duh i energija. Negovoto tvore{tvo ja ima zbogateno arhitekturata so niza vredni pronajdoci, koi ne se rezultat na nekoe dvièwe tuku edinstveno na negovata individualna kreativnost. Iako golem arhitekt, Garnie ima govorna mana, taka {to ne moè dovolno dobro da gi obrazloì svoite proekti, no za sre}a negovite tridimenzionalni crteì zboruvaat sosema jasno. Okolu sebe toj sobira golem broj sorabotnici, koi gi prou~uvaat i gi razrabotuvaat negovite idei. Del od arhitektonsko-urbanisti~kite tajni na Toni Garnie, uspeva da gi otkrie negoviot pomlad sorabotnik Le Korbizje, koi podocna ume{no gi iskoristuva vo svoite dela. Toni Garnie e vistinski majstor na prostornoto tvore{tvo, taka {to podednakvo do-
bro vladee kako so arhitektonskiot detaq taka i so urbanisti~kiot plan, no i so seto ona {to se nao|a me|u niv. Preku crteìte praveni so moliv vo boja, toj postignuva totalno tridimenzionalno proektirawe na oblicite, za razlika od dotoga{noto nivno povr{insko tretirawe. Osven kako proektant, toj se istaknuva i kako konstruktor, no isto taka i kako odli~en organizator na graditelskata rabota. Toni Garnie e roden vo Lion, kade {to i umira po osum decenii bogat tvore~ki ìvot. Toj ima zavr{eno sredno tehni~ko u~ili{te i akademija, a vo 1901 godina ve}e ja dobiva Golemata nagrada na Rim za arhitektura. Za da se oddolì za ukaànata ~est, toj izrabotuva proekt za rekonstrukcija na letuvali{teto na starorimskiot govornik Ciceron, kako i plan za eden izmislen industriski grad za 35.000 ìteli. Vo Rim (1899-1904) Toni Garnie otsednuva vo vilata Medi~i, od kade {to se pruà prekrasen pogled kon gradot i kon kupolata na crkvata Sv. Petar. Tamu se rodeni i na hartija se postaveni negovite arhitektonski i urbanisti~ki idei, koi nema da uspee vo celost da gi potro{i do krajot na svojot ìvot. Od niv }e prodolàt da se napojuvaat negovite u~enici, definitivno sozdavaj}i gi osnovite na modernoto prostorno tvore{tvo. Gledaj}i analiti~ki vrz rimskoto graditelsko nasledstvo, Toni Garnie istovremeno gleda pretskaùva~ki kon indinata na arhitekturata i urbanizmot. Realizacijata na del od sozdadenite idei za gradot na idninata, nare~en Industriski grad, e ovozmoèna po zapoznavaweto na Toni Garnie so francuskiot politi~ar Erio. Otkako Erio e izbran za gradona~alnik na Lion, Toni Garnie e postaven za glaven arhitekt i urbanist na gradot. Na toj na~in, obajcata zapo~nuvaat so realizacijata na t.n. Golemi raboti za Lion. Revolucionernosta na ideite na Toni Garnie se sostoi vo nadminuvaweto na dotoga{nite zastareni na~ela za ureduvawe na
41
Sl.86. Toni Garnie. Panorama od proektot za Industriski grad (1901-04-17)
Sl.87. Toni Garnie. Industriskata zona so visoki pe~ki od proektot za Industriski grad (1901-04)
naselbite, no isto taka i od niza prakti~ni re{enija za klu~nite objekti vo niv. Tie novi idei moàt da se grupiraat na dve nivoa: urbanisti~ko i arhitektonsko. Toni Garnie e socijalist po ubeduvawe, taka {to gradskiot organizam go koncipira za da gi zadovoli potrebite na obi~nite lu|e vo industriskata epoha, bez crkvi i bez kasarni. Gradskite funkcii gi ras~lenuva na slednite osnovni zoni: - zona za kolektivno domuvawe, kombinirano so zeleni povr{ini, - zona so stopanski i proizvodstveni objekti, - zona so sportsko-rekreativni povr{ini, a site niv gi povrzuva so - jasnata {ema na motorniot i pe{a~kiot soobra}aj. Na takov na~in, Toni Garnie gi ima detalno prostudirano i postaveno principite na moderniot urbanizam. Tie principi, arhitektonskoto zdruènie CIAM prakti~no gi razrabotuva duri vo 1928 godina i gi proklamira vo Atinskata povelba od 1933 godina. Za àl, Toni Garnie za vreme na svojot ìvot e poznat glavno vo Lion, za po negovata smrt
42
ovie pionerski idei da bidat razneseni niz svetot od strana na negovite mnogubrojni u~enici i sledbenici, a najmnogu od Le Korbizje. Re{avaj}i gi objektite za Industriskiot grad, Toni Garnie popatno gi postavuva i principite na modernata arhitektura arhitektura, koi podocna }e stanat univerzalno poznati, spored slednite karakteristiki: - skeleten sistem od armiran beton, so slobodno prizemje, - horizontalno postaveni prozorski lenti, - ramni pokrivni povr{ini vo vid na terasi, - vise~ka staklena fasada vo vid na yidzavesa. Od takvata struktura proizleguva i slobodnata fleksibilna osnova, za koja vo toj period, osven Toni Garnie, znae u{te samo Ogist Pere. Za da go obezbedi normalnoto funkcionirawe na objektite, Toni Garnie predlaga iznenaduva~ki tehni~ki novosti za toga{niot svet, kako {to se: - elektri~no greewe i termi~ka kontrola, - instalaciono jadro vo objektot ili eden nov, detalno prostudiran kanalizacionen sistem. Formite na objektite, so svoite stereometriski oblici, imaat zbunuva~ki modernizam. Vo toj period sli~ni objekti sozdava samo Adolf Los, vo vid na t.n. harmoniski kockasti ku}i. Konceptot na Industriskiot grad (1901-04) Toni Garnie go pretstavuva so pomo{ na niza jasno definirani perspektivni crteì. Prostorniot izgled na del od industriskata zona na gradot, vo preden plan go prikaùva brodogradili{teto i fabrikite direktno povrzani so pristani{teto. Gore levo se nayira branata so hidrocentrala, kako izvor na potrebnata elektri~na energija. Delot od urbanisti~koto re{enie na gradot so bolnici, zgradi za helioterapija i so domovi na invalidite, e pretstaven vo vid na edna moderna mikrourbanisti~ka edinica za zadovoluvawe na potrebite na 30.000 ìteli. Predloèniot odnos me|u objektite, kako i odnosot kon slobodniot prostor i soo-
bra}ajot, se koncipirani soglasno so nau~nata postavka napravena vo sorabotka so lekarite. Vo konceptot na industriskata zona so visoki pe~ki se gleda rasporedot na objektite vo vid na mnoguagolnici. Ovoj crte` na Toni Garnie izgleda tolku realen i detalno razraboten, {to moè da se pretpostavi deka toj prethodno sovr{eno go ima zapoznaeno tehnolo{kiot proces na proizvodstvoto. Celata kompozicija ja nadopolnuvaat branata i hidrocentralata, pretstaveni vo dale~ina. Vo izgledot na èlezni~kata stanica dominira moderno sfatenata armiranobetonska saat-kula. Peronite na stanicata se oblikuvani so mo}ni ramni plo~i i so trem na stolbovi, a stani~niot hol e zatvoren so golemi stakleni povr{ini. Vo prostornata pretstava na eden kvart so objekti za kolektivno domuvawe se gleda zamislata za komponirawe na ansambl sostaven od grupa objekti bez privatni dvorovi, a so zaedni~ki slobodni prostori i zelenilo. Vo oblikovna i vo funkcionalna smisla, preovladuva dobrososedstvoto me|u objektite i ~ovekomernosta na prostorot. Del od ideite na Toni Garnie za Industriskiot grad se realizirani vo urbanizacijata na Lion (1905-19), otkako so poddr{ka na gradona~alnikot Erio zapo~nuvaat t.n. Golemi raboti raboti, so cel naselbata da se izgradi spored moderni urbanisti~ki principi. Soglasno so proektot, stanbenata zona Soedineti dràvi (1920-35) e smestena vo neposredna blizina na proizvodstvenite kapaciteti. Ovaa ideja Toni Garnie ja ima razraboteno od nivo na urbanizam s do detalite na stanbenata }elija, i toa podednakvo uspe{no. Pri realizacijata na naselbata, stanbenite blokovi se izvedeni skalesto na poslednite 3-4 nivoa, taka {to stanovite pred sebe imaat terasi vo vid na mali privatni dvorovi. Glavniot objekt vo klani~kiot kompleks De la Mu{ (1909) ima raspon od 80 metri i kaskadno re{eni pokrivni povr{ini, {to ovozmoùva optimalno osvetluvawe na halata. Vnatre{niot izgled ja pokaùva racionalnata primena na ~eli~nite re{etki za
sovladuvawe na golemi konstruktivni rasponi na proizvodstvenite hali. Eden del od bolnicata La gran` blan{ (1920-33) e za~uvan i denes. Idejata za nejzino oformuvawe e prezemena direktno od bolni~kiot kompleks, {to Toni Garnie go ima proektirano za Industriskiot grad. Elektrotoplanata e osmislena vo vid na moderen objekt za proizvodstvo na elektri~na struja od jaglen, pri {to toplinata dobiena od proizvodstvoto se koristi za zagrevawe na bolni~kiot kompleks. Vo oblikuvaweto na objektot zabele`liva e upotrebata na staklena fasada vo vid na yid-zavesa.
Sl.89. Toni Garnie. Glavniot objekt vo klani~niot kompleks De la Mu{, Lion (1909-14). Izgled i vnatre{nost
Sl.90. Toni Garnie. Del od bolnicata La gran` blan{, Lion (1920-33)
Sl.88. Toni Garnie. Kvartot Soedineti Dràvi, od proektot za Industriski grad (1920-35). Panorama i izgled na edna pe{a~ka ulica vo Lion
43
Stadionot vo Lion (1913-16), zaradi pogolema racionalnost vo gradeweto, e re{en so iskop i nasip od zemja. Horizontalniot potez e prekinat so ~etiri monumentalni vlezni porti. Za àl, dobar del od objektite na Toni Garnie vo Lion se urnati zaradi sproveduvawe na novi urbanisti~ki zafati (1980). Sepak, nekoi pozna~ajni objekti se za~uvani i se proglaseni za kulturno nasledstvo. Vilata na direktorot na tekstilnoto u~ili{te vo Lion (1927) gi pokaùva sfa}awata na Toni Garnie za formirawe na arhitektonska kompozicija sostavena od stereometriski formi. Od objektite gradeni nadvor od Lion, najzna~ajno e edno od poslednite dela na Toni Garnie, op{tinskata zgrada Bulow-Bilankur vo Pariz (1934). Toa e eden simetri~en dostoinstven objekt, so naglasen skeleten sistem na pet nivoa. Posledniot (~etvrtiot)
kat na objektot ostava vpe~atok na razvien zavr{en venec, so silno isfrlena strea. Vnatre{niot izgled go pokaùva galeriskoto re{avawe na hodnicite, so ramnomerno zenitalno osvetlenie, pri {to galeriite se nosat od jaki armiranobetonski konzoli.*43 Evidentno e deka e izveden samo mal del od proektite na Toni Garnie. Me|u neizvedenite proekti ima i takvi, koi pretstavuvaat remek-dela {to se nao|aat desetici godini pred svoeto vreme. Pozna~ajni od niv se slednive: - u~ili{te za teorisko i prakti~no umetni~ko obrazovanie, - berza na trudot, za potrebite na milionski grad, - u~ili{te za tkaewe i vezewe, - PTT centrala, vo ~ija koncepcija se vklu~eni pronajdeni arheolo{ki ostatoci, kako i - mnogubrojni stopanski objeki. Vrz izvedenite objekti na Toni Garnie, a u{te pove}e vrz negovite mnogubrojni revolucionerni proekti u~at golem broj mladi arhitekti, koi definitivno gi probivaat pati{tata na modernata arhitektura. Deloto na Toni Garnie pretstavuva temel vrz koj Le Korbizje }e gi izgradi svoite principi na moderniot urbanizam i modernata arhitektura, izloèni vo knigite: Na~in na urbanisti~ko razmisluvawe i Kon vistinska arhitektura.
Evidentno e deka Ogist Pere vsu{nost ja nadgraduva i usovr{uva zapo~natata razvojna linija na noviot gradeèn materijal vo Francija. Toj se javuva kako direkten naslednik na teoriskite idei za odnosot me|u konstrukcijata i formata, {to pred nego gi ima vospostaveno Viole-le-Dik. Pri koncipiraweto na objektite, Ogist Pere go po~ituva svojot princip, spored koj tehnikata, do kolku e poetski izrazena, se pretvora vo arhitektura. Ogist Pere zapo~nuva da studira arhitektura na [kolata za ubavi umetnosti vo Pariz, no nikoga{ ne ja zavr{uva, tuku stapuva na rabota vo grade`noto pretprijatie na svoeto semejstvo, koe ve}e e specijalizirano za gradewe so armiran beton. Vo sorabotka so svoite dvajca pomladi bra}a, toj postignuva golemi uspesi, taka {to u{te pred da napolni trieset godini se pokaùva kako zrel arhitekt koj pronao|a novi mo`nosti na arhitektonskiot izraz.
Sl.91. Toni Garnie. Vilata na direktorot na Tekstilnoto u~ili{te, Lion (1927)
OGIST PERE (1874-1954)

Ogist Pere so pravo se smeta za eden od pionerite i pobornicite na modernata arhitektura. Negovoto konstruktorsko i graditelsko tvore{tvo nerazdelno e povrzano so razvojot na armiraniot beton. Toj gi otkriva arhitektonskite mo`nosti na ovoj materijal i uspeva pravilno da go postavi odnosot me|u konstrukcijata i formata na objekotot. Se razbira deka za takviot uspeh na armiraniot beton vo arhitekturata, golem pridones imaat prethodnicite na Ogist Pere, koi gi imaat sozdadeno preduslovite za probivot na ovoj nov gradeèn materijal. Pova`ni me|u niv se slednive: - Viko vo 1820 godina go pronao|a cementot, - Kuawe vo 1847 godina ja gradi prvata ku}a od beton, - Monie vo 1880 godina zapo~nuva so patentirawe na armiranobetonski plo~i, - Kuawe vo 1893 godina go gradi prviot akvadukt od armiran beton vo A{er, - Le Ker vo 1897 godina ja pravi prvata kupola od armiran beton vo Kler-Fonten, - Konsider vo 1900 godina ja pronao|a spiralnata armatura, koja na stolbovite im dava golema nosivost, a - Rabi od 1897 godina zapo~nuva so predavawa po armiran beton.
Sl.92. Toni Garnie.Op{tinskata zgrada Bulow Bilankur, Pariz (1934). Izgled i vnatre{nost
Sl.93. Ogist Pere. Stanbenata zgrada na ul. Franklin, Pariz (1903). Osnova i izgled
44
Stanbenata zgrada na ul. Franklin vo Pariz (1903) pretstavuva prv stanben objekt kompletno izgraden od armiranobetonski skeleten sistem so nenose~ka ispolna. Vo osnovata, objektot ima racionalno re{enie so koe na lokacijata zagradena so objekti od tri strani, se izbegnuva upotrebata na svetlarnik, a so povlekuvaweto na centralniot del od uli~nata linija se obezbeduva prirodna svetlina za site prostorii. Ovaa postapka, vo kombinacija so plasti~nite mo`nosti na betonot sozdava ìvopisna kompozicija. Nad poslednoto (osmo) nivo objektot zavr{uva so terasest ramen krov i so mala pokrivna gradina. Vo prizemjeto, zad golemata staklena povr{ina se nao|a ateljeto na Ogist Pere. Garaàta na ul. Pontie vo Pariz (1905) e eden od prvite objekti dosledno realizirani vo armiran beton i staklo. Armiraniot beton e ostaven vidliv na fasadata, {to e ovozmoèno od negovata dobra izvedba. Podocna vaka razgoleniot beton }e bide nare~en natur-beton. Zabele`livo e deka oblikuvaweto na fasadata e napraveno so strogi, no ubavi proporcii, vo ~ij centar se nao|a edna moderno interpretirana gotska rozeta. Teatarot Elisejski poliwa vo Pariz (1911-13) se pojavuva kako prv pogolem op{testven objekt celosno izgraden od armiran beton. Vo negovoto gradewe e upotreben armiranobetonski skeleten sistem, so ispolna od razli~ni grade`ni materijali, koi formiraat dvoslojni ili trislojni yidovi, so vozdu{en me|uprostor za toplinska i zvu~na izolacija. Vo toj objekt, za prvpat pod eden pokriv se obedineti tri teatri: muzi~ki teatar za 1200 gleda~i, komedija za 750 gleda~i i studiski teatar za 250 gleda~i.
Sl.95. Ogist Pere. Teatarot Elisejski poliwa, Pariz (1911-13). Osnova i izgled
i gredi, a rabotniot prostor e osvetlen zenitalno. Ovoj konstruktiven pristap ne e pokaàn iskreno vrz fasadata, koja ima ortogonalen i donekade monumentalen karakter so upotreba na ornamenti vrz antablementot. Idejniot proekt za Gradot na kulite (1922) prikaùva edna nova koncepcija za organizirawe na moderen grad, {to se sostoi od kuli visoki 250 m, smesteni vo zelenilo i na me|usebno rastojanie od 300 m. Sekoja kula bi moèla da primi 10.000 ìteli. Na nivoto na devettiot kat planirano e kulite da bidat povrzani so pe{a~ki ulici noseni vrz la~na konstrukcija. Brziot gradski soobra}aj pominuva po sredinata na bulevarot, vo vid na èleznica spu{tena pod nivoto na parterot. Ovaa revolucionerna urbanisti~ka ideja nema soodveten moderen odraz vo arhitektonskoto oblikuvawe na kulite. Sepak, osnovnata zamisla na ovoj proekt }e izvr{i silno vlijanie vrz idnite urbanisti~ki koncepcii na Le Korbizje.
Re{enieto na teatarot ima edno novo socijalno zna~ewe bidej}i toj ne e namenet za odbran sloj gra|ani, tuku za po{irokata publika. Poradi toa, toj gi nema dotoga{nite paradni prostorii, taka {to vo glavnite prostorii se vleguva direktno od ulica. Mermernata fasada so svojata forma pretstavuva direkten odraz na osnovata i konstrukcijata, koja ostanuva ~itliva. Upotrebenite bareljefi vrz fasadata ja simboliziraat sodrìnata na objektot. Vo enterierot na golemata sala dominiraat mo}nite balkoni od armiran beton, kako i zenitalnoto osvetlenie vo vid na kupola, koja e izvedena od lesna ~eli~na konstrukcija i staklo. Fabrikata za konfekcija Esder vo Pariz (1919-21) ima razgolen konstruktiven sistem vo enterierot, sostaven od lakovi, stolbovi
Sl.97. Ogist Pere. Proektot za Grad na kulite (1922). Panorama
Sl.94. Ogist Pere. Garaàta na ul. Pontie, Pariz (1905)
Sl.96. Ogist Pere. Fabrikata za konfekcija Esder, Pariz (1919-21). Vnatre{nost
Kako golem poznava~ na gotskata arhitektura i na deloto na Viole- le-Dik, Ogist Pere uspeva vo golema mera da go oìvee svetlosniot prostor na gotskata katedrala, preku realizacijata na crkvata vo Rensi (1923). Objektot, vo vid na trikorabna bazilika, e celosno izgraden od armiranobetonski skelet. Kambanarijata e vgradena vo vlezniot del i se drì na ~etiri ~etirilisni stolbovi. Svetlosnite efekti vo enterierot se postignati so pomo{ na proyirni yidovi, odnadvor pokrieni so mreèsti armiranobetonski tranzeni. Tavanite se izraboteni vo vid na polni zasvodeni krovni konstrukcii. Vakvata hrabra transformacija na tradicijata, no vo direktna vrska so nea, ne uspeva da napravi nitu eden sovremenik na Ogist
45
Navleguvawe vo svetot na arhitekturata

Rajt zapo~nuva da studira inènerstvo na Univerzitetot vo Medison, Viskonsin, no po dve godini go napu{ta za da se zanimava edinstveno so arhitektura. Kako talentiran mlad ~ovek, na 19-godi{na vozrast toj e primen na rabota vo firmata Adler i Saliven vo îkago. Tamu nabrgu mu e dovereno gradeweto na stanbeni objekti, pri {to steknuva prakti~no iskustvo. Po {estgodi{na rabota Rajt se osamostojuva, no vo negovite se}avawa Saliven zasekoga{ ostanuva drag u~itel. Od Saliven, Rajt go prifa}a organskoto sfa}awe na arhitekturata, spored koe oblikot na objektot treba da proizleze od negovata sodrìna. Za negovoto oformuvawe mnogu pridonesuvaat i raspravite za arhitekturata i umetnosta na filozofot Xon Raskin i arhitektot Violele-Dik. Qubovta kon prirodata i avtenti~niot gradeèn materijal toj ja ima steknato u{te porano, koga ìveel na farmata na svojot dedo pokraj Sprin Grin, Viskonsin.
Sozdavawe na sopstven pat vo arhitekturata

Po osamostojuvaweto od Saliven, Rajt zapo~nuva da ja gradi sopstvenata ku}a vo Ouk Park, Ilinois (1889), do koja po {est godini go gradi i sopstvenoto studio. Vo koncepcijata na ovie objekti, na prv pogled e vidlivo deka Rajt zapo~nuva probivawe na sopstven pat vo arhitekturata, so barawe na ramnote-
à me|u tehnikata i umetnosta, kako i me|u ku}ata i prirodnata okolina. Ovie postavki proizleguvaat od Rajtoviot filozofski pogled vrz arhitekturata direktno povrzana so ìvotot, {to e zabeleàno vo vid na kusi poraki ispi{ani vrz vidlivo postavenite tabli vo negovoto studio i nad ogni{teto vo dnevnata soba, kade {to pi{uva: Vistinata e ìvot. Drag prijatelu, pokraj ovie topli kamewa ne zboruvaj lo{o za ni{to i za nikogo. Karakteristi~en objekt od po~etokot na samostojnoto tvore{tvo na Rajt pretstavuva Kulata veternica na negovata tetka vo Sprin Grin (1896). Kulata e izgradena od drven skelet obloèn so talpi i e podignata vrz skalest postament od kamen. Taa ima poligonalna aerodinami~na osnova, koja so podolgata oska e svrtena vo pravec na dominantnite vetrovi. Od toa se gleda deka Rajt u{te vo po~etokot na svoeto tvore{tvo go vospostavuva organskiot odnos kon neposrednata okolina kako vo pogled na grade`niot materijal taka i vo pogled na klimatskite uslovi. Na pragot od XX vek, osven {to na organski na~in gi povrzuva objektite so okolinata, Rajt niv gi oblikuva so jasni stereometriski formi, koi }e izvr{at golemo vlijanie vrz razvojot na kubizmot vo evropskata arhitektura. Takov karakteristi~en primer pretstavuvaat ku}ite na Vilijam Vinslou (1894) i na Vilijam Frik (1901), dvete vo Ouk Park, Ilinois. Vilata Vilic vo Hajlend Park kaj îkago (1901) nosi sosema nova koncepcija na stanben objekt, kade {to slobodno razvienata krstovidna osnova se nao|a vo direktna
vrska so prirodata. Prostoriite za dneven prestoj, namesto prozorci so parapet, imaat zastakleni harmonika vrati, preku koi se prelevaat vnatre{niot i nadvore{niot prostor. Srasnuvaweto na ku}ata so terenot, Rajt go postignuva bez pravewe kakov bilo iskop ili nasip na terenot. So takviot revolucioneren nastap, Rajt ja pokaùva svojata tvore~ka zrelost u{te vo po~etokot na XX vek, {to se manifestira so postavuvaweto i realizacijata na negoviot koncept za t.n. preriska ku}a. Vo toj koncept se vgradeni slednive principi na organskata arhitektura: - prisposobuvawe na objektot kon topografijata na terenot, a ne negovo nasilno osvojuvawe, - prefinet odnos kon neposrednata okolina i vegetacijata, - umetni~ka upotreba na lokalniot gradeèn materijal, - prelevawe na vnatre{niot i nadvore{niot prostor, - sozdavawe na ~ovekomeren prostor vo ramnoteà so okolinata, i - tretirawe na pokrivot kako neraskinliv del od kompozicijata. Na takov na~in, Rajt gi postavuva osnovite na organskata teorija vo arhitekturata arhitekturata, koja ne{to podocna ja razviva do maksimum. Toa se dokaùva niz realizacijata na pogolem broj karakteristi~ni objekti. Vo niv, a i vo slednite objekti, Rajt nao|a i svoj originalen na~in za obrabotka na yidnite povr{ini, bilo so strukturata na izvorniot gradeèn materijal, bilo so geometriskite {a-
Sl.103. Frenk Lojd Rajt. Vilata Everi - Kounli Riversajd, Ilinois (1908). Osnova na kat i izgled Sl.104. Frenk Lojd Rajt. Vilata Frederik Konstantin Robi, îkago (1909). Osnova na prizemje i izgled
48
ri vrz prefabriciranite armiranobetonski elementi, ili pak so koloristi~ka moderna interpretacija na gotskiot vitra` vrz svetlosni povr{ini, sekoga{ postaveni na odbrano mesto. Vilata Everi-Kounli, Riversajd (1908) ima zbiena kompozicija vo prizemjeto i razgraneti krila na katot, poloèni niz terenot. Prizemjeto e vo direktna vrska so parternoto zelenilo i vodenata povr{ina vo dvorot pred objektot. Vilata Frederik Konstantin Robi vo îkago (1909) pruà najzrel oblik na Rajtovata arhitektura od periodot pred Prvata svetska vojna. Razdviùvaweto na nejzinite osnovni volumeni e napraveno okolu teì{teto na objektot, kade {to se smesteni ogni{teto i skalite. Op{to zemeno, Rajt pravi karakteristi~no razdviùvawe na arhitektonskite volumeni po horizontala, formiraj}i osnovi na objektite vo vid na bukvite L, T ili H, so slobodno dvièwe me|u glavnite stanbeni edinici. Pred Prvata svetska vojna, osven so preriski ku}i, Rajt se istaknuva i so gradewe na op{testveni i verski objekti, koi so svojot kubisti~ki pristap go privlekuvaat vnimanieto na evropskite arhitekti. Takva e negovata Unitaristi~ka crkva vo Ouk Park (1904), kade {to vrz naglasenata kubisti~ka kompozicija e upotrebena umerena reljefna dekoracija, postavena vrz doprozornicite pod venecot na objektot. Sli~no kako i crkvata, i upravnata zgrada Larkin vo Bafalo, Wujork (1903, urnata 1950) so svoite kompleksni kubisti~ki formi, so razvojot vo tri dimenzii i so ekspresionisti~kata upotreba na noviot materijal, kako i so novata metoda na rabota, igra zna~ajna uloga vo razvojot na ve}e pojavenata kubisti~ka tendencija vo evropskata arhitektura. Letnata rezidencija Taliezin ist, kaj Sprin Grin, Viskonsin (1911), Rajt ja gradi za potrebite na svoeto semejstvo i za prestoj na u~enicite i sorabotnicite. Ovoj objekt na dvapati e uni{tuvan, vo 1912 godina od poàr, a vo 1925 godina od udar na grom, za sekoga{ odnovo da bide izgraden. Tamu e oformena eden vid arhitektonska kolonija, koja podocna vo zimno vreme, zaedno so poslugata redovno se preseluva vo Zimskata rezidencija Taliezin vest, Arizona. Imeto Taliezin, Rajt go prezema od eden keltski mit, vo koj na vel{ki jazik ozna~uva sjaen greben. Arhitekturata na Letnata rezidencija odgovara na ve}e vospostavenata koncepcija na preriski ku}i, pri {to kako povolnost se koristi naklonot na terenot i lokalniot gradeèn materijal. Objektot e izgraden od varovnik so nevidlivo betonsko jadro, koe gi povrzuva kamenite blokovi. So priroden materijal od kamen i drvo e iskomponirano i ubavoto sozvu~je na enterierot.
Sl.105. Frenk Lojd Rajt.Unitaristi~kata crkva, Ouk Park, Ilinois (1904). Izgled i vnatre{nost
Sl.106. Frenk Lojd Rajt. Letnata rezidencija Taliezin Ist kaj Spring Grin, Viskonsin (1911-12-25). Osnova, izgled
Sl.106a. Frenk Lojd Rajt. Letnata rezidencija Taliezin Ist kaj Spring Grin, Viskonsin (1911-12-25). Izgled na semejnoto krilo i vnatre{nost na teatarot
49
Konstantin Meqnikov. Ku}ata na arhitektot, Moskva (1927-29). Osnovi i izgled
52
IV. DVI@EWA VO PRVATA POLOVINA NA XX VEK

Probivot na modernite koncepcii vo po~etokot na XX vek i nivnata prakti~na proverka preku delata na pobornicite na modernata arhitektura, pridonesuva za zasilen razvoj na arhitekturata vo prvata polovina na vekot. Arhitekturata i umetnosta vo toj period paralelno se razvivaat, so me|usebno nadopolnuvawe i inspirirawe. êstopati, vo aktivnosta na isti umetni~ki pravci ili dvièwa, ramnopravno u~estvuvaat umetnicite i arhitektite, vklu~uvaj}i gi i poetite. Osnovnite teoriski raspravi vo oblasta na arhitekturata se vodat za odnosot me|u funkcijata i formata na objektot. Se rasprava za na~inot na koj funkcijata moè da se izrazi preku harmoniski formi, {to iskreno bi proizlegle od sodrìnata. Razli~nite nastojuvawa za razre{uvawe na osnovnite dilemi vo teorijata na arhitekturata, vo prvata polovina na XX vek moàt da se podelat na dve osnovni grupi. Prvata grupa nastojuva problemite na arhitekturata da gi razre{i, pred s, preku nejzinata oblikovna fizionomija. Vo nejzini ramki spa|aat dvièwata: secesija i jugendstil, kubizam, neoplasticizam, objektivizam i ekspresionizam. Vo vtorata polovina na 20-tite godini se pojavuva t.n. art deko, vo vid na nova moda vo industriskiot dizajn, enterierot i vo arhitekturata, koja go koristi, glavno, iskustvoto od prvata grupa, no zema i elementi od futurizmot i purizmot. Vtorata grupa nastojuva problemot na arhitekturata da go razre{i, pred s, preku sinteza na nejzinata funkcionalna i konstruktivna opravdanost. Vo nea spa|aat dvièwata: futurizam, purizam, funkcionalizam i konstruktivizam. Dobar del od ideite na kubizmot i ekspresionizmot od prvata grupa i ideite na re~isi site dvièwa od vtorata grupa, temelno se razraboteni vo {kolata Bauhaus, od kade {to }e prozra~at niz celiot svet vo vid na internacionalen stil. Od druga strana, racionalizmot iako pretstavuva preduslov za internacionalizacija na arhitekturata, toj se razlikuva od internacionalniot stil pred s poradi svojata sprotivstavenost na ekspresionizmot.
A. OBLIKOVNA FIZIONOMIJA
Secesijata i jugendstilot vo ramkite na ovaa materija podetalno se opi{ani vo poglavjeto za probivot na modernite koncepcii vo po~etokot na XX vek. Vo borbata protiv akademizmot, ovie nasoki se otkaùvaat od istoriskite stilovi, no ja zastapuvaat slobodno sfatenata dekoracija. Nekoi od arhitektite na secesijata, kako na primer, Oto Vagner, duri razmisluvaat i za nov odnos me|u funkcijata i formata, dodeka Jozef Hofman vo svoeto zrelo tvore{tvo go zbogatuva modernoto arhitektonsko dvièwe s do sredinata na XX vek.
Kubizam
Pravecot kubizam vo prvata decenija na HH vek pravi silen probiv vo oblasta na likovnata umetnost, no toa trae relativno kratko. Od druga strana, transponiraweto na negovite otkritija vo cvrstata tridimenzionalna arhitektonska struktura ostava trajni i mnogu korisni pouki. Vrz tie pouki se temeli novoto objektivno sfa}awe na formite, izvajani vo beskrajniot prostor. Ova vajawe pretstavuva pomo{no sredstvo pri sovladuvaweto na oblicite i nivnoto sklopuvawe vo harmoniski plasti~ni celini, zavisno od odredenata konkretna zada~a. Toa zna~i deka kubizmot vo oblasta na arhitekturata postignuva takvi rezultati, koi vo natamo{niot razvoj na arhitektonskata misla moè da gi koristi sekoj tvorec. Glavnata pouka na kubizmot pretstavuva sposobnosta na arhitektot da gi sogleda mati~nite oblici na objektot i niv da gi sloì vo edna harmoniska celina, odnosno {to podobro i {to pojasno da ja opredeli su{tinata na svojata koncepcija, izrazena preku elementite na arhitektonskata kompozicija. Soodvetno na kubisti~kata umetni~ka filozofija, kubizmot vo arhitekturata se zasnova prvenstveno vrz stereometriskite formi, kako vo osnovniot prostoren sostav na objektot taka i vo negovite delovi. Navleguvaj}i vo jadroto na kompozicijata, kubizmot ne gi odbegnuva nitu apstraktnite razmisluvawa, a otkrivaj}i gi mati~nite oblici na kompozicijata, niv toj gi osloboduva od kakva bilo dekorativnost. Na takov na~in, kubizmot im otvora pat na idnite arhitektonski dvièwa, po~nuvaj}i od neoplasticizmot, preku objektivizmot, pa s do purizmot. Kubizmot vo arhitekturata se pojavuva pooddelno i toa najprvin vo delata na oddel-
Sl.110. Jozef Go~ar. Crkvata Sv. Vencislav, Vr{ovice kaj Praga (1928). Osnova i izgled
ni tvorci vo Francija, za podocna da se pretvori vo dvièwe. Pred Prvata svetska vojna, kubizmot se javuva kako dvièwe vo ê{ka, a za vreme na vojnata vo Holandija, kade {to dobiva pogolem broj pripadnici. KUBIZMOT VO Ê[KA pred Prvata svetska vojna pretstavuva osamena pojava bidej}i ne navleguva podlaboko vo intimnata sfera na arhitektonskoto tvore{tvo. I pokraj toa, toj ima zna~ajna uloga vo borbata protiv preìveaniot akademizam. Golemo prakti~no i teorisko zna~ewe za razvojot na ~e{kiot urbanizam i arhitektura, me|u 1918 i 1945 godina, ima deloto na funkcionalistot Jozef Go~ar (1880-1945) vo mestoto Hradec Kralove. Pri re{avaweto na urbanisti~kite problemi, Go~ar postignuva aktivno edinstvo me|u naselbata, rekata i tvrdinite. Tamu toj gradi kompleks u~ili{ta (1926-27) so kubi~ni formi, no so prisustvo na umerena vtorostepena plastika na fasadite. Podocne`nite negovi objekti dobivaat sosema pro~isteni kubisti~ki formi, so ramni povr{ini. Toa e najvidlivo izrazeno vo oblikuvaweto na crkvata Sv. Vencislav vo Vr{ovice kaj Praga (1928).
53
Sl.111. Panorama na gradot Zlin, ê{ka
Me|u dvete svetski vojni, zna~ajni arhitektonsko-urbanisti~ki zafati se prezemaat vo Praga i vo Brno, no isto taka i vo maliot grad Zlin (podocna Gotvaldov). Zlin, koj so stoletija nema pretrpeno posebni promeni, vo vremeto od 1920 do 1940 godina porasnuva od 4.000 na 40.000 ìteli, blagodarenie na ~evlarskata industrija na fabrikata Bata. Vo Zlin se gradi edna cela nova naselba, soglasno so slednite novi urbanisti~ki postavki: slobodna beskvartovska izgradba komponirana od niski i visoki objekti, postaveni vo zelenilo, vo vid na grad-gradina. Vo po~etnoto koncipirawe na urbanisti~kiot plan, pokraj doma{nite arhitekti, aktivno u~estvo zema i Le Korbizje. Me|utoa, konkretnite realizacii vo oblasta na arhitekturata, pove}e mu pripa|aat na eden drug pravec vo ~e{kata arhitektura, a toa e konstruktivisti~ko-funkcionalisti~kata nasoka. Takvite arhitektonski tendencii vo ê{ka gi ima vovedeno Jan Kotera (18711923), eden od u~enicite na Oto Vagner, a koj se ima zapoznaeno i so ranoto tvore{tvo na Rajt.*46 KUBIZMOT VO HOLANDIJA pretstavuva interesen ogranok i razvoen pravec na raniot pariski kubizam. Za vreme na Prvata svetska vojna vo Holandija, kako neutralna zemja, toj se razrabotuva mnogu dlaboko i seopfatno. Apstraktnite problemi od kubisti~kiot na~in na razmisluvawe i tvorewe zdruùvaat vo eden kruòk nekolku poznati umetnici i arhitekti. Vo 1917 godina, pod rakovodstvo na teoreti~arot Teo van Duzburg (1883-1931), tie go pokrenuvaat spisanieto De Stajl. So svoite napisi grupata se zalaga za pogolema produhovenost i ednostavnost na oblicite i boite. Takvata zalo`ba za razvoj na arhitektonskite formi vo vid na plasti~ni sliki vo prostorot, nabrgu, pod rakovodstvo na slikarot Pit Mondrijan Mondrijan, ja odveduva ovaa grupa vo neoplasticizmot. Kreativniot arhitekt Piter Aud so svoeto tvore{tvo se izdvojuva od grupata i sozdava zna~ajni individualni dela vo oblasta na kubizmot.*47
54
Sl.112. Teo van Duzburg. Igra~i na {ah. Umetni~ki muzej Hag
Piter Aud. Razvivaj}i go eksperimentot na De Stajl, a pod vlijanie na Berlah, Piter Aud sozdava arhitektura koja vo 20-tite godini na vekot go pokaùva patot kon funkcionalizmot, koj vo po~etokot e nare~en nov racionalizam. So gradeweto na vilata Alegonde vo Katvajsk (1917), Piter Aud i sorabotnicite go pokaùvaat osloboduvaweto od neposrednoto vlijanie na Berlah. Tie nastojuvaat prakti~no da gi sprovedat principite na holandskiot kubizam. Arhitektonskata kompozicija na prvobitniot objekt, zaedno so dogradbata od 1927 godina, se sostoi od ednostavni stereometriski formi, sloèni vo edna celina so pomo{ na aritmeti~ki sistem. Objektot nema ornamenti, a ramnite yidni povr{ini se probieni samo so prozorskite otvori. Takva pro~istena arhitektonika, pred Piter Aud delumno ima postignato samo Adolf Los so ku}ata [tajner vo Viena (1910). Razrabotuvaj}i ja kubisti~kata neoplasti~na teorija, Piter Aud istovremeno se zapoznava i so deloto na Rajt, taka {to u{te pred 1920 godina, preku svoite proekti ja bara sintezata na holandskiot i kubizmot na Rajt, tretiran organski. Takov karakteristi~en primer e negoviot proekt za dvoku}a
PITER AUD (1890-1963) me|u prvite arhitekti gi prifa}a ideite na kubizmot, za potoa preku neoplasticizmot da navleze vo funkcionalizmot. Na takov na~in, toj nabrgu stanuva vode~ka li~nost vo razvojot na funkcionalizmot vo Zapadna Evropa, no kon sredinata na vekot i nego go napu{ta. Piter Aud ima zavr{eno samo del od studiite na Visokata tehni~ka {kola vo Delft, no otkako }e se pro~ue so svoeto delo, po Vtorata svetska vojna, toj stanuva nejzin po~esen doktor. Okolu 1916 godina, Piter Aud doa|a vo kontakt so Teo van Duzburg i stanuva aktiven ~len na novoto dvièwe De Stajl. Toj dobiva te{ka zada~a: da gi sprovede vo praktika ideite na toa dvièwe, koi ~estopati se premnogu teoriski. Poradi toa doa|a do nesoglasuvawe vo grupata, kon {to pridonesuva i oboàvaweto na deloto na Berlah od strana na
Sl.114. Piter Aud. Naselbata [pangen, Roterdam (1919)
Sl.113. Piter Aud. Vilata Alegonde, Katvajsk (1917)
Sl.115. Piter Aud. Kafe de Unie, Roterdam (1924-25). Likovna pretstava
(1918). Vo istata godina Piter Aud stanuva gradski arhitekt na Roterdam, dobivaj}i mo`nost da re{ava niza prakti~ni arhitektonsko-urbanisti~ki problemi. Negovi najpoznati realizacii od toj period se stanbenite naselbi [pangen i Tusendajken (1920). Kaj objektite vo tie naselbi, gradeni vo kubisti~ki formi, Aud ja koristi i doma{nata tradicija na gradewe so tula. Najpoznato delo na Piter Aud od periodot na aktivnoto u~estvo vo ramkite na grupata De Stajl, pretstavuva realizacijata na Kafe de Unie vo Roterdam (1924-25). Negovata fasada ja pokaùva prakti~nata primena na neoplasti~nite principi, pri {to vtisnata me|u dva eklekti~ni objekti, taa nalikuva na moderen plakat.
Sl.117. Piter Aud. Stanbenata niza vo naselbata Vajzehof, [tutgart (1929)
Nekade po 1935 godina, Piter Aud go napu{ta i funkcionalisti~kiot priod vo arhitekturata, za {to najdobro svedo~i objektot na kompanijata [el vo Hag (1938). Toa predizvikuva kritiki na negova smetka, koi vo dobar del ne se opravdani, bidej}i toj objekt pretstavuva samo edna epizoda vo tvore{toto na Piter Aud. Nabrgu toj se vra}a vo poleto na kubisti~kata neoplastika, spored koja gradi objekti i vo sredinata na vekot.*48 Razmisluvaj}i za su{tinata na arhitekturata, vo 1961 godina Piter Aud ima zapi{ano: Potrebata od (kubisti~ka) apstrakcija treba da se dopolni so nastojuvaweto za melodi~nost, bidej}i ~istata apstrakcija e kako religija bez humanizam.
oplasticizam da se prenese i vo oblasta na arhitekturata. Umetni~kata grupa De Stajl e formirana vo 1917 godina vo Lajden, Holandija. Nejzini najpoznati ~lenovi, pokraj Pit Mondrijan, stanuvaat Piter Aud i Teo van Duzburg. Podocna kon ovaa grupa se priklu~uvaat i drugi nivni istomislenici, kako {to se arhitektite Robert vant Hof i Herit Ritveld. Potpiraj}i se vrz kubizmot vo oblikuvaweto, tie prekinuvaat so tradicijata i ja pretpo~itaat upotrebata na praviot agol i ramniot yid. Isto taka, tie ja otfrlaat upotrebata na prirodnite materijali i se zalagaat za interpretacija na ~isti boi vrz fasadnite povr{ini, pri {to gi primenuvaat, pred s, primarnite boi: crvena, sina i òlta.
Neoplasticizam
Neoplasticizmot, kako poim, prv go ima upotrebeno slikarot Pit Mondrijan za svoeto tvore{tvo proizlezeno od kubizmot. Umetnicite i arhitektite, koi se zdruèni okolu spisanieto De Stajl, se zalagaat jasniot geometriski poredok na slikarskiot neSl.116. Piter Aud. Naselbata Hok van Holand (1924-27). Panorama i dvor
Rabotni~kata naselba Hok van Holand (1924-27) pretstavuva tipi~en primer na kubizmot: objektite izgledaat monolitno so svoite stereometriski formi oble~eni vo blagoroden malter. Parterot i ogradnite yit~iwa na dvorovite se napraveni od vidliva tula, so cel da se istakne ~istotata na volumenite na objektite. So stanbenata niza vo naselbata Vajzenhof kaj [tutgart (1929), Piter Aud postignuva promislena i likovno obrabotena arhitektonska tema. Ednakva va`nost vo oblikuvaweto toj im dava na glavnite i na ekonomskite vlezovi vo stanbenite objekti. Ovaa naselba e podignata po inicijativa na Mis van der Roe, so u~estvo na toga{nite najvidni arhitekti od Evropa, koi za nea proektiraat po eden stanben objekt.
Sl.119. Van Duzburg i Van Esteren. Proekt za individualna ku}a (1923)
Sl.118. Pit Mondrijan. Kompozicija (1921). Maslo na platno, 80 h 50 cm
Ovaa grupa go otfrla sekoe prostorno ograni~uvawe na koja bilo fasada, {to, zaedno so redot na boite, De Stajl vo najgolema mera go pretstavuva kako estetsko dvièwe. Kako rezultat na toa, principite na ovaa grupa ne moàt dosledno da se prenesat vo oblasta na arhitekturata, koja pretstavuva sinteza na umetnosta i tehnikata. Zatoa, na krajot doa|a do sudir me|u Teo van Duzburg i Piter Aud.
55
Bauhaus, vo svojata prva t.n. vajmarska faza, manifestira elementi na ekspresionizmot, {to e razbirlivo bidej}i Valter Gropius e nejzin profesor i prv direktor (1919), a Mis van der Roe, osven profesor, e i nejzin posleden direktor (1933). Fric Heger (1877-1949) vo 1923 godina dobiva mo`nost da ja realizira île haus vo Hamburg (1922-23). Koristej}i ja triagolnata lokacija, toj sozdava dinami~na kompozicija so duh na transformirana germanska gotika. Hugo Hering (1882-1958) svojata ekspresionisti~ka estetika isto taka ja bazira vrz kvalitetite na germanskata gotika, no toj se otkaùva od zakonite na geometrijata i gi prifa}a principite na organskata arhitektura. Za toa svedo~i negoviot objekt za selskoto stopanstvo vo Garkau kaj Libek (1923).
Sl.129. Hans Pelcig. Ansamblot Kapitol, Berlin (1925). Izgled i gledali{teto Sl.130. Fric Heger. île haus, Hamburg (1922-23). Osnova i izgled
Sl.132. Rudolf [tajner. Osnova i izgled na Geteanum I (1913-20) i izgled na Geteanum II (1925-28), Dornah, [vajcarija
Sl.131.Hugo Hering. Selskoto stopanstvo, Garkau kaj Libek (1923). Osnova i izgled
vo germanskata arhitektura. Taka, na primer, za vreme na Prvata svetska vojna, a i potoa, arhitektite pravat golem broj utopiski proekti, no samo mal del od niv podocna se realizirani. Duri i staklenite oblakoderi (1919-21) na Mis van der Roe, vo sebe sodràt izvesna fantazija i nerealnost, a takov e slu~ajot i so nekoi zamisli od toj period na Valter Gropius. Isto taka, poznatata {kola
Rudolf [tajner (1861-1925) e filozof, no isto taka i samouk arhitekt, koj ima sozdadeno neobi~ni primeri na utopiska arhitektura. Toa se objektite Geteanum I (191320) i Geteanum II (1925-28) vo Dornah, [vajcarija. Prvobitniot objekt Geteanum I bil izgraden od tula za da po poàrot od 1922 godina bide zamenet so nov, isto taka neobi~en objekt izgraden od natur-beton. Objektot
58
Sl.133. Erih Mendelson. Kulata Ajn{tajn, Potsdam (1919-21). Aksonometriski presek
Geteanum II nalikuva na ogromen skulptorski arhitektonski spomenik, ~ija forma e inspirirana od deloto na {panskiot arhitekt Gaudi. Od takvata arhitektura, kon sredinata na XX vek }e se inspirira i t.n. arhitektura Brut. ERIH MENDELSON (1887-1953) vedna{ po diplomiraweto, vo 1912 godina, stanuva aktiven ~len na ekspresionisti~koto dvièwe. Po u~estvoto vo Prvata svetska vojna, toj pravi niza proekti vo koi funkcijata na objektite ja izrazuva preku ekspresionisti~kata forma. Kulata Ajn{tajn vo Potsdam (1919-21) e eden od prvite objekti na Mendelson, no istovremeno i edno od najvrednite dela na ekspresionizmot. Sakaj}i da gi iskoristi plasti~nite svojstva na betonot, toj sozdava arhitektonski formi, ~ii povr{ini kontinu-
irano se prelevaat edna vo druga. Poradi nepovolnata sostojba na grade`ni{tvoto vo Germanija po vojnata, ovaa zamisla na Mendelson e realizirana so tula. Ekspresionisti~kiot priod vo oblikuvaweto na arhitektonskite formi, Mendelson znae da go usoglasi so tehni~kite svojstva na materijalot, {to se dokaùva niz negovite proekti i realizacii. Takov e objektot Dopel haus vo Berlin (1922), koj e graden so kombinacija na kamen vo poniskite partii i tula vo povisokite delovi na objektot. Na fabrikata za {apki vo Lukenvelde (1921-23) ekspresionisti~kite formi se naglaseni so pomo{ na plasti~nite svojstva na armiraniot beton. Toa e osobeno vidlivo vo enterierot so robusni dimenzii na prekr{enite armiranobetonski gredi. Od maketata na proektot za fabrika vo Leningrad (Sankt Petersburg, 1925) vidlivo e deka prostornata kompozicija e oformena od kombinacija na silno naglaseni horizontali i vertikali na objekti so nakloneti nadvore{ni yidovi. Pridonesot na Mendelson za ekspresionisti~kata arhitektura se sostoi, pred s, vo negoviot su{tinski dinami~en pristap vo oblikuvaweto. Za toa svedo~at nabroenite industriski, no i nekolku trgovski objekti, gradeni vo 20-tite godini, me|u koi vidno mesto zazemaat:
- administrativno-trgovskiot objekt vo Vroclav (1922), - stokovnata ku}a [oken (podocna Merkur) vo [tutgart (1927), - stokovnata ku}a [oken vo Hemnic (1928), i - Kolumbus haus vo Berlin (1931). Ovie ~etiri objekti se oblikuvani so dolgi lenti od prozorci, zad koi se krijat povle~eni nose~ki stolbovi. Takviot priod sozdava vpe~atok na neobi~na lesnotija i dinamika na arhitektonskata kompozicija. Majstorskiot pristap za sozdavawe na slobodni formi vo soglasnost so funkcijata, Mendelson celosno go primenuva kaj ansamblot Voga vo Berlin (1926 - 31) koj se sostoi od kino, kabare i stanovi. Od niv najgolemo vnimanie privlekuva kino-salata za 1800 gleda~i, ~ij enterier stanuva prototip za cela serija golemi kino-sali {irum svetot.
Sl.137. Erih Mendelson. De la Vor paviljon, Bekshil (1934)
Sl.135. Erih Mendelson. Stokovnata ku}a [oken, [tutgart (1927)
Sl.134. Erih Mendelson. Fabrikata za {apki, Lukenvelde (1921-23). Izgled i vnatre{nost
Sl.136. Erih Mendelson. Stokovnata ku}a [oken, Hemnic (1928)
Poradi antisemitizmot na fa{istite, vo 1933 godina Mendelson preku Brisel doa|a vo London, kade {to sorabotuva so Sergej êrmaev (1900-96), vode~ki arhitekt na modernata vo Anglija vo 20-tite i 30-tite godini. Vo London toj raboti niza proekti za Anglija i za Palestina, no negov najzna~aen objekt od toj period e De la Vor paviljonot vo Bekshil (1934). Preku ovoj primer, toj gi usovr{uva svoite principi za oblikuvawe na objekti vo integracija so okolinata. Vo 1941 godina Mendelson se doseluva vo Amerika, kade {to raboti vo San Francisko vrz proekti na nekolku sinagogi i op{testveni objekti. Tvore{tvoto na Mendelson, osven so svojot ekspresionisti~ki duh, vr{i vlijanie vrz idnite arhitekti i poradi usovr{enata konstruktivna postapka od ~elik i beton, primeneti originalno i inventivno, pri {to se ostvaruva organsko edinstvo na objektite so okolinata.*54 Ekspresionisti~ka arhitektura, sli~na na germanskata, se razviva i vo Holandija vo periodot od 1912 do 1926 godina, vo ramkite na t.n. amsterdamska {kola. Holandskiot stil na gradewe stanbeni objekti, ostvaren vo ju`nite posiroma{ni delovi na Amsterdam predizvikuva interes i vo stranstvo.
59
Site tie objekti imaat individualna dinami~ka sila i plasti~no oblikuvawe so golemi efekti. Ovie gradbi se pod vlijanie na romanti~arskata {kola, koja se identifikuva so deloto na holandskiot arhitekt Mi{el de Klerk (1884-1923).*55
Sl.138. Mi{el de Klerk. Stanbeniot ansambl Het {ip, Amsterdam (1917-21). Izgled, i fragment na objektot [tern
Sl.141. Bernard Hetger. Ku}ata Atlantis, Bremen (1926-31). Vestibilot
Art deko
Art deko kako na~in na arhitektonsko tvorewe poteknuva od Francija, od kade {to nabrgu se {iri niz svetot vo vid na edna nova moda vo industriskiot dizajn, enteriernoto ureduvawe i vo arhitekturata. Svoeto ime go pozajmuva od Me|unarodnata izlo`ba na dekorativnite umetnosti i modernite industrii, odràna vo 1925 godina vo Pariz. Art deko pretstavuva sintetska forma na stilizirawe, koja se dviì me|u modernata avangarda i tradicijata, pri {to gi apsorbira impulsite na kubizmot, futurizmot, ekspresionizmot i na ostanatite dvièwa.
Vo art deko se upotrebuvaat luksuzni materijali i stilizirani motivi, koi najmnogu se prisutni kaj kino-objektite i oblakoderite vo SAD. Vo Francija, vo oblasta na arhitekturata, art deko se pojavuva vo najrazli~ni formi, koi najednostavno moè da se sfatat preku karakteristi~ni primeri: - psevdopurizam, prisuten vo stanbeniot ansambl vo ul. Rober Male-Stevan vo Pariz (1926-27) od istoimeniot avtor; - samosvesen stil, koj proizleguva od kubisti~koto mislewe {to go koristi Korbizjeviot re~nik na formite; - bogat, luksuzen i iskreno dekorativen izraz, prisuten vo Paviljonot na kolekcijata od Pjer Patu za pariskata izlo`ba vo 1925 godina, kade {to piramidalnata masa preovladuva nad strukturalnata ekspresija; - re{itelno surov, primenet vo ku}ata na Patu na avenijata @an-Batist Kleman vo Bulow na Sena (1929), koj e artikuliran so ~isti kubi~ni formi; - idealisti~ko-tehnolo{ki, prisuten vo staklenata ku}a vo Pariz (1928-32) od [aro i Bijvet, koj na izvesen na~in e naso~en kon onoj vid na art deko {to pretstavuva izraz na buròaskata moda vo vid na nejzin radikalen oblik na ma{inskata metafora.
Sl.139. Rober Male-Stevan. Stanbeniot ansambl na ulicata Rober Male-Stevan, Pariz, (1926-27)
Sl.140. [aro i Bijvet. Staklenata ku}a na d-r Dalsas, Pariz (1928-32).Osnova i izgled na dvorot
60
Vo drugite evropski zemji art deko e integriran vo ve}e sozdadenite pravci: - amsterdamska {kola, kako {to e magacinot Baenkorf vo Hag (1924-25) od Kramer Kramer, - objektite proizlezeni od Rajtovata arhitektura, kako i vo - germanskiot ekspresionizam, vidliv kaj ku}ata Atlantis vo Bremen (1926-31) na Bernard Hetger Hetger. Vo arhitekturata na SAD moè da se najdat rasko{ni primeri na art deko, kade {to ,,scenografskata arhitektura ima naglaseni dekorativni fasadi so upotreba na polihromija i ornamenti (kako moderni taka i istoricisti~ki). Tamo{niot art deko se dviì me|u francuskata [kola na ubavite umetnosti i modernite grade`ni tehniki (izdvojuvawe na skeletot i ispolnata). Toj pretstavuva kombinacija na vlijanijata proizlezeni od: neogotskite oblakoderi (na Ges Ximbert), ornamentot na art nuvo (Luis Saliven), tradicionalizmot (Eliel Sarinen) i novopojaveniot internacionalen stil. Najdobar primer na takov spoj pretstavuva simbolot na amerikanskiot art deko, oblakoderot Krajsler vo Wujork (1928-30) na Vilijam van Alen (1883-1954).*56
*46 Vidi: Arhitektura kapitalisti~eskih stran HH v., VIA, tom 11, str.436Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.184-190 Goldzamt, .A., [vidkovski O.A. Gradostoitelna kultura evropeskih socilisti~eskih stran, str.60,100... *47 Poop{irno vo: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.191Warnicke, Carsten-Peter. De Stijl, 1917-31 *48 Poop{irno vo: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 2, str.158-171; 409-420
Gssel, P., Leuthuser, G. Architecture in the Twentieth Century. str.140-159 Warnicke, Carsten-Peter. De Stijl, 1917-31 *49 Poop{irno vo: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.191-195 Warnicke, Carsten-Peter. De Stijl, 1917-31 *50 Poop{irno vo: Gssel, P., Leuthuser, G. Architecture in the Twentieth Century. str.140-143 Warnicke, Carsten-Peter. De Stijl, 1917-31 str.120-170 *51 Vidi: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1 ,
str.196*52 Vidi: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1 , str.199Enciklopedija moderne arhitekture, str.92-96
Moderne Architectur in Deutschland, 1900 bis 1950

*53 Poop{irno vo: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.113-130; 345-362 *54 Poop{irno vo: Casabella, No 651 + 652, 1997/98, str.40-47
Sl.142. Vilijam van Alen. Oblakoderot Krajsler, Wujork (1928-30). Vrvot na objektot i vratite od liftot
Gssel, P., Leuthuser, G. Architecture in the Twentieth Century, str.111-135; 175-205 Von Eckardt, Wolf. Erich Mendelson *55 Vidi vo: Arhitektura kapitalisti~eskih stran HH v., VIA, tom 11, str.342Gssel, P., Leuthuser, G. Architecture in the Twentieth Century, str.120-125 *56 Vidi: Dictionary of 20th-Century Architecture, str.18-19
61
Sl.155. Antoan Pevzner. Konstrukcija vo prostor (1929). Mesingan lim i staklo (69 cm). Umetni~ki muzej, Bazel
El Lisicki. Postavkite na ovaa grupa rezimirano gi iznesuva Naum Gabo, koga pi{uva deka konstruktivistite ve}e ne slikaat sliki i ne vajaat skulpturi, tuku sozdavaat konstrukcii vo prostor. Iako konstruktivisti~koto dvièwe, kako estetska kategorija, glavno se odnesuva na likovnata umetnost, toa vsu{nost proizleguva od plastikata. Plastikata sfatena kako konstruktiven sostav od raznovidni elementi, vo estetski pogled odgovara na konstrukciite vo arhitekturata. Konstruktivisti~kata plastika, kako umetnost na novata tehni~ka epoha, e sostavena od razli~ni materijali, kako {to se: metal, staklo, ve{ta~ki materijali (najlon i sl.) i dr. Konstruktivizmot vo arhitekturata moè da se smeta kako del od poseopfatniot funkcionalizam, pri {to osobeno se naglasuva konstrukcijata, a ornamentot kako istoriski ostatok celosno otpa|a. Eden od prvite
zna~ajni primeri na konstruktivizmot pretstavuva proektot za govornica na Lenin (1920), kade {to so pomo{ na nakloneta èlezna re{etka, El (Eleazar) Lisicki (1890-1941) ja potencira dinamikata na konstrukcijata, no i na op{testvenata idelogija. Vo 1921 godina El Lisicki doa|a vo Berlin kade {to se povrzuva so naprednoto umetni~ko dvièwe, taka {to slednata godina e osnovana Konstruktivisti~kata internacionala, vo koja vleguva i Teo van Duzburg. Osnova~kiot manifest, objaven vo spisanieto De Stajl, kako primer za sovr{eno arhitektonsko oblikuvawe ja naveduva ma{inata poradi nejzinoto soodvetno prakti~no oblikuvawe. Manifestot go voveduva principot na elementarizam, kako filozofija na elementite vrz koi se zasnova strukturata na objektot. Me|utoa, izostanuva logi~no obrazloènie za golemata verba vo ma{inskata estetika i boèmnata nezavisnost na arhitekturata od prirodata. Vsu{nost, iznesenite stavovi vo toj manifest se mnogu bliski do sfa}awata na Le Korbizje, koj ma{inite, avtomobilite, brodovite i avionite gi naveduva kako primeri za osmisleni konstrukcii, vo koi postoi logi~na vrska me|u elementite i celinata. Principot na elementarizam plasti~no go ima pretstaveno umetnikot Kazimir Malevi~ (1878-1935) vo svoite prostorni kompozicii, kako na primer vo Arhitekton alfa (1923). Me|utoa, ovie dinami~ni kompozicii vo vid na suprematski formalizam, arhitektite konstruktivisti ednostavno gi narekuvaat mrtvi formi. Sepak, nema somnevawe deka suprematizmot na Malevi~ ima izvr{eno
golemo vlijanie vrz razvojot na modernata arhitektura, isto kako i govornicata na Lenin od El Lisicki i spomenikot na III internacionala od Tatlin Tatlin. Ruskiot revolucioneren konstruktivizam vo Zapadna Evropa se smeta za avangarda na modernata arhitektura, pri {to vo tamo{nite zemji se sozdavaat negovi ogranoci. Taka na primer, vo ê{ka avangardnite arhitekti se zdruùvaat vo Lev front, na ~elo so K. Teige ige. Levoto krilo na konstruktivizmot vo toga{nite kapitalisti~ki zemji, poradi svojot socijalen stav e tretirano kako potkupuva~ko dvièwe, dodeka vo Rusija toa se potpira vrz ve}e izvojuvanata pobeda i vrz revolucionernata stvarnost na toga{noto novo op{testvo. Pri nabrojuvaweto na najva`nite dostreli i tendencii na ruskite konstruktivisti, ne treba da se ispu{ti nivnata jasna zalo`ba za sozdavawe na arhitektura koja bi pomognala vo izgradbata na edno ,,novo popravedno op{testvo. Vo 30-tite godini na HH vek, me|u konstruktivistite se vbrojuvaat i nekoi poznati arhitekti od Zapadna Evropa, kako {to se: Hans Maer Maer, Marsel Broer Broer, a donekade i Valter Gropius Gropius, za {to svedo~at nekolku nivni poznati dela. Kaj fabrikata Fagus vo Alfeld, Valter Gropius ve}e vo 1912 godina ja istaknuva nose~kata skeletna konstrukcija kako osnoven element vo arhitektonskoto oblikuvawe. Orientacijata na Gropius kon konstruktivizmot se potvrduva i preku negoviot konstruktiven socijalen stav za re{avawe na stanbenite problemi.
Sl.156. El Lisicki. Proektot za govornica na Lenin (1920)
Sl.157. Kazimir Malevi~. Prostornite kompozicii Arhitekton alfa (1923)
Sl.158. Hans Maer i Hans Vitver. Proekt za palatata na Obedinetite Nacii, @eneva (1927)
66
So proektot za teatarot vo Harkov (1930), Marsel Broer predlaga eden vid strukturalna arhitektura, koja so svojot oblik nedvosmisleno ja izrazuva funkcijata na objektot. I vo svojata mati~na zemja, Rusija, konstruktivisti~koto dvièwe ne e kompaktno, tuku e podeleno na dve glavni nasoki so zna~ajni pretstavnici. Grupata OSA ja so~inuvaat arhitektite: Ginsburg, bra}ata Vesnin, I. i P. Golosov, Burov, Leonidov, Pasternak, Vladimirov i dr. Grupata ASNOVA e sostavena od arhitektite: El Lisicki, Ladovski, Krinski, Doku~aev i dr. Zaedni~ko za dvete konstruktivisti~ki grupi e toa {to niz nivnata rabota se odrazuva dijalekti~kiot razvoj na arhitektonskata misla. Od redovite na grupata ASNOVA, vo 1928 godina se izdvojuvaat nekoi arhitekti, koi na ~elo so N. Ladovski ja formiraat Asocijacijata na revolucionernite urbanisti ARU.
GRUPATA OSA (Organizacija na sovremenite arhitekti), pri re{avaweto na arhitektonskite problemi, se sprotivstavuva na ~uvstvitelnosta i psiholo{kata oboenost na tvore~kata misla. Za nea, oblikot na objektot proizleguva edinstveno od objektivno oformenata plastika na sekoj negov del. No, vo raspravata za toa dali arhitekturata e tehnika ili umetnost, grupata go brani stavot deka arhitekturata pretstavuva samo tehnika. Taa smeta deka arhitekturata kako tehnika treba da se stavi vo slu`ba na narodot, za da gi zadovoli socijalnite potrebi.
GRUPATA ASNOVA (Asocijacija na novite arhitekti) se zalaga sozdavaweto na novite oblici da bide pridruèno so umetni~ka postapka. Spored nea, do kolku vnimanieto se koncentrira edinstveno vrz mehani~kite i funkcionalnite problemi na objektot, ne bi moèl da se dostigne umetni~kiot konstruktivizam, kako bitna karakteristika na novata umetnost. Toa zna~i deka ovaa grupa bara sinteza na tehni~kite dostignuvawa i umetni~kata vrednost, vo vid na edno seopfatno prostorno tvore{tvo. Postojat golem broj dela koi moàt da se navedat kako primeri na konstruktivizmot, no dobar del od najkarakteristi~nite ostanuva samo na hartija, vo vid na proekti, od koi }e crpat pouki idnite generacii. Vladimir Tatlin (1885-1953) preku spomenikot na Tretata internacionala (1920) pretstavuva proekt so spiralna konstrukcija na slobodni ~eli~ni potpira~i, {to izgleda istovremeno kako arhitektura i kako skulptura. Viso~inata na objektot e planirano da bide 400 m so golemi sali vnatre vo konstrukcijata, koi bi bile vo oblik na cilinder, konus i kocka. Inspiriran od taa koncepcija, skulptorot Naum Gabo Gabo, mnogu podocna (1957)
Sl.159. Vladimir Tatlin. Spomenikot na Tretata internacionala (1920). Maketa od proektot
ja sozdava xinovskata Konstrukcija vo prostor, postavena pred stokovnata ku}a Baenkorf vo Roterdam. Tatlin, so svojot talent i znaewe dobieno na Moskovskata akademija, se razviva vo mo}na tvore~ka li~nost na modernata arhitektura i umetnost vo Rusija. Kako rakovoditel na Visokata {kola za umetnost i tehnika (VHUTEMAS) vo Moskva, toj dobiva mo`nost so pomo{ na studentite da gi razvie svoite avangardni idei do maksimum. Bra}ata Vesnin (Leonid, Viktor i Aleksandar) so~inuvaat poznat i produktiven arhitektonski tim, ~ii avangardni proekti se barem delumno realizirani. Nivniot proekt za redakcijata na vesnikot Pravda vo Leningrad (1923), so prisutnata umetni~ka komponenta, otstapuva od strogite pravila na grupata OSA. Proektot za Palatata na trudot vo Moskva (1923) ima za cel da ja zadovoli novata arhitektonska programa za rabotni~ki parlament. Nejzinata nova prostorna struktura i linearnata armiranobetonska konstrukcija stanuvaat prepoznatliva slika na ruskiot modernizam. Palatata se sostoi od eden kubi~en blok so administrativni prostorii i eden elipsoviden auditoriumski blok, koi se povrzani so eden del vo vid na most.
Sl.160. Naum Gabo. Konstrukcija vo prostor postavena pred stokovnata ku}a Baenkorf, Roterdam (1957)
Sl.161. Bra}ata Vesnin. Proekt za Palatata na trudot, Moskva (1923). Osnova na vtori kat i perspektiva
67
Univerzalniot trgovski magazin (MOSTORG) vo Moskva (1927-28) ima kompaktna funkcionalna i konstruktivna {ema, {to rezultira vo edna zavidno ~ista kompozicija so golema yid-zavesa na fasadata kon plo{tadot. Proektot nare~en Oblakoder so branici (1924) na El Lisicki (1890-1941) i Mart Stam (1899-1986), so svojata robusna konstrukcija nedvosmisleno pokaùva na koj pravec mu pripa|a.
Sl.163. Evgenij Livinson. Stanbeniot ansambl za vrabotenite vo Gradskiot Sovet, Leningrad (1931-34)
Sl.162. El Lisicki i Mart Stam. Proekt za oblakoder so branici (1924)
Holandskiot arhitekt so me|unarodna reputacija, Mart Stam, vo vtorata i tretata decenija na HH vek e eden od vode~kite ~lenovi na levo orientiranata avangarda vo Zapadna Evropa. Zaedno so svoite istomislenici, toj ja nudi svojata pomo{ za izgradba na socijalisti~koto op{testvo vo novosozdadenata dràva, Sovetskiot Sojuz. Tamu, kako pomo{nik na germanskiot arhitekt Ernst Maj (1886-1970), toj raboti na golem broj urbanisti~ki planovi. Istraùvaweto na konstruktivistite vo 20-tite godini privlekuva golem broj arhitekti od Zapadna Evropa, ~ie tvore{tvo ne e na soodveten na~in prifateno vo nivnite rodni zemji. Taka, na primer, Le Korbizje ja posetuva Moskva za da razgovara okolu realizacijata na negoviot proekt za sedi{teto na Centrosojuzot (1928-36). Tamu toj se zapoznava so sovetskiot koncept za celosen (kompleten) stanben ansambl so zaedni~ki uslu`ni dejnosti, {to podocna mu posluùva da ja razvie Stanbenata zaednica vo Marsej. Takvi karakteristi~ni primeri pretstavuvaat: - stanbeniot ansambl za vrabotenite vo Komesarijatot za finansii Narkomfin vo Moskva (1928-30) od Mojsej Ginsburg (1892-1946) i Ignatij Milinis (1899-1942); i - stanbeniot ansambl za vrabotenite vo Gradskiot sovet vo Leningrad (1931-34) na Evgenij Livinson (1894-1967). Funkcionalnoto re{enie na navedenite objekti pridonesuva za golemo osloboduvawe od doma}inskite raboti i za koristewe na slobodnoto vreme po izbor. Nivnata skelet68
na konstrukcija rezultira so arhitektonska struktura, {to celosno se sovpa|a so pette to~ki na Korbizjeviot purizam. KONSTANTIN MEQNIKOV (18901974) e eden od retkite konstruktivisti, od ~ii mnogubrojni proekti ima nekolku zna~ajni realizacii. Proektot za Palata na Sovetite (1921) sodrì konstrukcii i formi so futuristi~ki prizvuk. Proektot za Spomenikot na Kristofer Kolumbo vo Santo Domingo (1929) e zamislen so tehni~ki formi, kako simbol na ma{inizmot na noviot zapaden svet. Sovetskiot paviljon za Svetskata izlo`ba na dekorativnata umetnost i modernata industrija vo Pariz (1925) e izgraden so lesna monta`na skeletna konstrukcija od glazirano drvo i staklo. Negovata pravoagolna osnova e dijagonalno prese~ena so skalite, nad koi na umetni~ki na~in se smesteni dràvnite simboli. Sopstvenata ku}a na Meqnikov vo Moskva (1927-29) pretstavuva nesekojdneven objekt sostaven od dva cilindri koi navleguvaat eden vo drug, pri {to edniot e napraven od golem staklen yid, a drugiot od tula, so neobi~ni {estagolni prozorci.
Sl.165. Konstantin Meqnikov. Sovetskiot paviljon, Pariz (1925). Osnovi na prizemje i na glavniot izlo`ben hol, fragment od izgledot
Sl.166. Konstantin Meqnikov. Klubot na tramvajskite rabotnici, Moskva (1927-27). Osnova, presek i izgled
Sl.164. Konstantin Meqnikov. Proekt za spomenikot na Kristofer Kolumbo, Santo Domingo (1929)
Klubot na tramvajskite rabotnici vo Moskva (1927-29), so pomo{ na mo}nite konzoli sozdava boksovi koi lebdat vo vozduhot, poradi {to se nao|a blisku do kubizmot.
Boris Velikovski (1878-1937), vo sorabotka so grupa pomladi arhitekti na ~elo so Mihail Bar{~ (1904-66), na konkursot za Gostorg (Dràvna trgovija, 1925-27) vo Moskva, nudi eden avangarden proekt koj se nao|a daleku pred svoeto vreme. Toj pretstavuva naj~ist primer za gradewe so: armiranobetonski skelet, lentovidni prozorci, otvoren kancelariski prostor i sjajni okna za liftovi. Poradi grade`nite propisi, zamislenata centralno postavena kula vo objektot e ograni~ena na viso~ina od 14 nivoa. Na sli~en na~in, nekolku godini podocna vo SAD e izgradena {tedilnicata vo Filadelfija (1932-) na Hau i Leskejz Leskejz.
Sl.169. Ilija Golosov. Rabotni~kiot klub Zuev. Moskva (1927-29). Fragment od izgledot
Sl.171. Fomin. Dogradbata na Gradskiot Sovet, Moskva (1929-30)
ja, kako vo pogled na prostorniot oblik taka i vo pogled na upotrebeniot materijal. Nemaweto uslovi za realizacija na ideite, ne im pre~i na konstruktivistite vo razvojot na kreativnata misla. Toa osobeno e vidlivo vo teoriskite raspravi i proekti na Jakov êrnihov êrnihov, koi vo najgolem del se odnesuvaat na industriski zgradi, poznati pod imeto arhitektonski fantazii (1933). Ovie proekti istovremeno pretstavuvaat i umetni~ki dela, {to e potencirano so dinamikata na elementite, zbogateno so ekspresionisti~ki kolorit, {to donekade asocira i na neoplasticizmot.
Sl.167. Boris Velikovski. Mihail Bar{~ i dr. Konkursniot proekt za Gostorg, Moskva (1925-27)
Sl.170. Jakov êrnihov. Arhitektonski fantazii (1933)
Sl.168. Ivan Leonidov. Proektot za Institutot Lenin (1927). Osnova i izgled
strana, Fomin nudi t.n. crven dorski stil kako nov red vo poednostavenite arhitektonski formi na armiranobetonskiot skelet. Takva e negovata kombinirana zgrada Dinamo vo Moskva (1928-29) i dogradbata na Gradskiot sovet vo Moskva (1929-30). Ovie objekti so svoite oblikovni karakteristiki ne se daleku od idniot postmoderen klasicizam, {to }e se pojavi vo poslednata ~etvrtina na HH vek. Vo po~etokot na 30-tite godini, naprednoto konstruktivisti~ko dvièwe e nasilno zgasnato. Vo 1932 godina, pod direktiva na Stalin se nosi dekret so koj se ukinuvaat site individualni grupi i se formira Unijata na sovetskite arhitekti. Ovaa unija, pod direktiva na partijata, vo arhitektonskoto tvore{tvo gi voveduva teorijata i praktikata poznati pod imeto socijalisti~ki realizam, {to pretstavuva eden vid manirizam od najnizok rang. Taka, na konkursot za Palatata na Sovetite vo Moskva (1931-33), namesto naprednite idei na Le Korbizje, Ogist Pere ili na Valter Gropius, e nagradena nazadnata monumentalna cilindri~na forma na Boris Jofan (1891-1976). Toj proekt e preraboten spored partiski instrukcii, so cel da stane najvisoka zgrada vo svetot, a istovremeno i podium za monumentalna statua na Lenin. Poradi mnogubrojnite pouki {to gi ostava i vlijanieto {to go pravi vrz modernata arhitektura, konstruktivizmot te{ko moè da se razgleda od site aspekti. Od strana na teoreti~arite, naj~esto se istaknuvaat slednite zalo`bi na konstruktivistite vo strukturiraweto na objektite:
Ivan Leonidov (1902-59) kreira proekti so koi nastojuva da sozdade novi urbani poenti, vo vid na kontrapunkt na istoriskite objekti vo Moskva: Proektot za Institutot Lenin (1927) pretstavuva umetni~ki tretirana futuristi~ka ideja, za ~ija realizacija ne postojat uslovi vo toga{na Rusija; Komesarijatot na te{kata industrija vo Moskva (1934) e proektiran za da se postavi sproti Kremq i e zamislen so oblici koi ja simboliziraat industrijata so koja treba da rakovodi. Ilija Golosov (1883-1945) vo Moskva go gradi Rabotni~kiot klub Zuev (1927-29), so jasna moderna konstruktivisti~ka koncepci-
Ve}e kon krajot na 20-tite godini, pod vlijanie na kulturnata i estetskata politika na Boq{evi~kata partija, nekoi arhitekti baraat na~ini za reintegracija na ,,klasi~nata ruska tradicija vo novata socijalisti~ka arhitektura. Taka, na primer, @oltovski se obiduva kompoziciskite i proporciskite principi na klasicizmot da gi primeni vo industriskata arhitektura. Od druga
Sl.172. Boris Jofan. Konkursniot proekt za Palatata na Sovetite, Moskva (1933)
69
- tendencija za naglasuvawe na konstruktivnite elementi, kako {to se stolbovite, pri {to prizemjeto, glavno e slobodno, - naglasuvawe na konstruktivnite elementi, zaradi oblikuvawe na formite, {to ponekoga{ pominuva vo dekorativizam, - sozdavawe na arhitektonski identitet so pomo{ na racionalna konstrukcija i ubavina, so verba deka ekonomi~noto oblikuvawe, {to odgovara na namenata, samoto po sebe proizveduva ubavina.*60 Takvite pouki i postavki, nekoi od majstorite na modernata arhitektura }e gi razvijat do sopstvena filozofija. Taka na primer, italijanskiot graditel Pjer Luixi Nervi gi sozdava najzna~ajnite objekti od prefabricirani armiranobetonski elementi, veruvaj}i deka sekoj konstruktivno izdràn objekt ima zadovoluva~ki estetski kvaliteti.
Sl.173. Valter Gropius. [ematski prikaz na nastavniot plan na {kolata Bauhaus, (1922)
Sl.174. O. [lemer i J. [mit. Plakat za izlo`bata Bauhaus (1923)
Bauhaus (1919-33)
Golem del od ideite na modernata arhitektura se sozdadeni vo {kolata Bauhaus, od kade potoa se {irat niz celiot svet. Sintezata na arhitektonskata, umetni~kata i zanaet~iskata dejnost pretstavuva, pred s, rezultat od aktivnosta na Bauhaus. [kolata Bauhaus e formirana vo 1919 godina vo Vajmar, Germanija, preku soedinuvawe na U~ili{teto za primeneta umetnost i Visokata {kola za likovni umetnosti. Za direktor na novata {kola e nazna~en mladiot Valter Gropius Gropius, koj od 1915 godina ve}e e direktor na dvete posebni {koli. Stavot na Gropius, kako pedagog, se sostoi vo toa deka arhitektot ili skulptorot ne treba samo da sorabotuvaat so zanaet~ijata tuku i samite da bidat zanaet~ii. Ovaa ideja za u~ewe niz rabota, odnosno za razvoj na estetikata vrz solidno poznavawe na zanaet~istvo, za toga{no vreme e revolucionerna. Toj, isto taka, se zalaga za timska rabota na studentite i nastavnicite pri izrabotkata na arhitektonskite elementi.
Vo nastavniot plan, Gropius voveduva industrisko proizvodstvo, nastojuvaj}i ma{inata da ne ja popre~uva, tuku da ja pottiknuva tvore~kata aktivnost na arhitektot. Nastavniot plan se odviva niz dva paralelni kursa: nauka za proizvodstvo i nauka za oblikuvawe. Vo izu~uvaweto na oblicite, na prvo mesto se nao|aat studiite na prirodnite oblici, geometrijata i kompozicijata, kako i izu~uvaweto na prostorot, bojata i osnovite na grade`nite konstrukcii. Vo tekot na 20-tite godini od HH vek, Bauhaus gi {iri novite idei preku objavuvawe na dela na svoite nastavnici i u~enici, kako i na drugite pioneri na kubizmot i apstrakcijata. Na takov na~in, ovaa {kola stanuva centar za propagirawe i razvoj na novite me|unarodni eksperimenti, osobeno na internacionalnata arhitektonska misla i na geometriskata apstrakcija vo oblasta na slikarstvoto i skulpturata. Vo prviot proglas na Bauhaus me|u drugoto se veli: Arhitektite, skulptorite i slikarite moraat odnovo da go priznaat sloèniot karakter na zgradata kako celina... Nema bitna razlika me|u umetnikot i zanaet~ijata... Ajde zaedni~ki da ja zamislime i sozdademe novata zgrada na id-
ninata, koja }e gi obedini arhitekturata, skulpturata i slikarstvoto vo edna celina! Vo 1923 godina e organizirana izlo`ba na prvite dostignuvawa na {kolata Bauhaus, koja postignuva golem uspeh vo javnosta, no i kaj kriti~arite. I pokraj uspehot, Bauhaus e izloèn na silna kritika od strana na konzervativcite, koi ovaa {kola ja smetaat za socijalisti~ka bidej}i slu~ajno e osnovana za vreme na socijalisti~kiot reìm vo Vajmar i bidej}i sorabotuva so konstruktivistite od Sovetskiot Sojuz. Pod pritisok na nacistite, {kolata Bauhaus vo Vajmar e zatvorena vo 1924 godina, a Valter Gropius vo 1925 godina se zakanuva deka }e ja rasformira. Za sre}a na arhitektonskata profesija, nekolku gradovi vo Germanija baraat da ja dobijat {kolata Bauhaus. Najuporen e gradona~alnikot na Desau, koj uspeva da ja dobie {kolata obezbeduvaj}i nejzino privremeno smestuvawe. Vo 1925/26 godina se izgradeni novite objekti na {kolata, spored proektite na nejziniot direktor Valter Gropius. Arhitekturata na objektite pretstavuva veren odraz na u~eweto {to se sproveduva vo {kolata. Ansamblot se sostoi od tri funkcionalni krila (paviljoni): za tehni~ka nastava so laborato-
Sl.175. Valter Gropius. Objektot na {kolata Bauhaus, Desau (1926) Sl.176. Valter Gropius. Objektot na {kolata Bauhaus (1926) Kriloto so rabotilnicite
70
rii, za rabotilnici i za ateljea. Upravnite prostorii se smesteni me|u kriloto za rabotilnici i kriloto za tehni~ka nastava, a restoranot e me|u rabotilnicite i ateljeata. Osobeno vnimanie privlekuva kriloto so rabotilnici, kade {to armiranobetonskata me|ukatna konstrukcija se potpira vrz pe~urkasti stolbovi povle~eni zad staklenata fasada, koja se razviva niz tri nivoa, vo vid na yid-zavesa. Vo noviot objekt, nastavata po proizvodstvo i po oblikuvawe se soedinuva vo eden kurs i pod rakovodstvo na eden nastavnik, koj dobro gi poznava i dvete oblasti. Tie nas-
Vo nastavata na novata {kola osobena uloga igra naukata po industriski dizajn, ~ij predvodnik e Marsel Broer (1902-81). Proizvodite na Bauhaus nabrgu }e stanat primer za klasi~no proizvodstvo na HH vek, vklu~uvaj}i go i prviot stol od ~eli~ni cevki. Ideite rodeni vo Bauhaus, vo tolkava mera se vgradeni vo likovniot jazik na HH vek, {to denes te{ko moè da se po~uvstvuva nivnata toga{na revolucionernost. Toa go svedo~at modelite i realizaciite na: rasklopliva drvena masa (od Gustav Hasenpflug), rasklopliv drven stol (od nepoznat avtor), lamba od staklo i ~elik itn.
Sl.177. Gustav Hasenpflug. Rasklopliva drvena masa
preporaka, za nov rakovoditel e izbran Hans Maer (1889-1954), koj dotoga{ e na ~elo na arhitektonskiot otsek, no poradi nesoglasuvawe so gradskite vlasti, toj ja napu{ta {kolata vo 1930 godina. Po predlog na Gropius za nov rakovoditel e nazna~en Mis van der Roe Roe. Za àl, vo toj period i vo Saksonija na vlast doa|aat nacistite, pod ~ij pritisok, vo 1932 godina, {kolata od Desau se preseluva vo Berlin, no i tamu vlasta nabrgu ja prezemaat nacistite i vo april 1933 godina definitivno ja zatvoraat ovaa napredna institucija.*61 Iako {kolata Bauhaus e zatvorena, nejzinite u~ewa i metodi na rabota nepre~eno prodolùvaat da se {irat niz Evropa i svetot. Golem broj {koli gi prezemaat metodite na Bauhaus, a nekoi od niv imaat sre}a da gi prifatat nejzinite nastavnici i u~enici. Osven ve}e spomenatite arhitekti, vo rabotata na Bauhaus u~estvuvale ili od nea proizlegle golem broj dizajneri i likovni umetnici. Me|u niv pozna~ajni se: Vasilij Kandinski, Paul Kle, Alber Marke, Oskar [lemer i drugi.
tavnici se proizlezeni od redot na prvite u~enici na Bauhaus, koi imaat u~eno u{te vo Vajmar. Vo novata {kola, akcentot vo obrazovanieto se premestuva od primenetata industriska umetnost vrz arhitekturata, koja Gropius ja smeta za majka na site umetnosti. Sepak, na studentite toj im prepora~uva da se do{koluvaat na grade`nite u~ili{ta, so cel da steknat pokompletni soznanija za konstruktivnite svojstva na objektite. Vo toj period Gropius proklamira: Nie sakame arhitekturata da bide prisposobena kon na{iot svet na ma{inite, radioto i na brzite avtomobili, sakame arhitektura ~ija funkcija lesno }e ja otkrieme od nejzinata forma. Op{toto u~ewe na Bauhaus, pod rakovodstvo na Valter Gropius, e da se postigne koordinacija na site tvore~ki raboti i nivna vnatre{na me|usebna zavisnost.
Laslo Mihoq-Nagi, so svoite eksperimenti vo oblasta na apstraktniot film i fotografijata, otvora nova era vo tie mediumi. Takvi se, na primer negovite svetlosni modulatori, vo vid na konstrukcii za ~ija kompozicija se koristi prostorot, svetlinata i dvièweto. Esperimentite {to se pravat vo ramkite na {kolata Bauhaus otkrivaat novi mo`nosti vo oblasta na industriskoto oblikuvawe i arhitekturata. Ovie mo`nosti po{iroko }e zapo~nat da se koristat duri vo vtorata polovina na HH vek. Taka na primer, idejata na Gropius za t.n. total teatar (1929) so sosema fleksibilni kombinacii na scenata i proskeniumot i denes vr{i vlijanie vrz arhitekturata na teatarskite objekti. Valter Gropius ja vodi {kolata do 1928 godina, koga se povlekuva za da se posveti na svoeto individualno tvore{tvo. Po negova
Sl.180. Vasilij Kandinski. Crn triagolnik (1923). Akvarel 30 h 40 cm.
[kolata Bauhaus e obnovena vo 1991 godina pod rakovodstvo na profesor Rolf Kun Kun, pri {to taa ja propagira idejata za nova sinteza: soedinuvawe na industrijata i prirodata vo eden industrisko-parkovski region, so harmoniski odnos me|u prirodata i tehnikata. Na toj na~in, povtorno se aktualizira osnova~koto moto na Bauhaus: Misli globalno, dejstvuvaj lokalno! Pravilniot odnos me|u ku}ata, naselbata i prirodata na pragot na XXI vek se smeta za mnogu pova`no od proektiraweto na spektakularni objekti.
Racionalizam
Racionalizmot pretstavuva arhitektonsko dvièwe od prvata polovina na HH vek, koe nastojuva na {to poracionalen na~in da gi razre{i proektantskite problemi. Iako vo sebe sodrì izvesen aspekt na funkcionalizmot, toj vklu~uva po{iroki politi~ki, socijalni, ekonomski, stilski i simbolski pra{awa. Vsu{nost, vo ramkite na raciona71
Sl.178. Vagenfeld i Juker. Lamba od ~elik i staklo
Sl.179. Laslo Mihoq-Nagi. Svetlosno-prostoren modulator
Sl.186. Ludvig Kisela. Stokovnata ku}a Bata, Praga (1929)
kite na t.n. postmoderna arhitektura. Teoreti~arot na postmodernata arhitektura, ârls Xenks, vo svojata kniga Jazikot na postmodernata arhitektura (1976) i oficijalno ja objavuva smrtta na internacionalniot stil. Op{to zemeno, se ~ini deka najdobri pouki od razvojot na internacionalniot stil imaat izvle~eno zemjite koi vo vremeto na negovata ekspanzija se nao|aa podaleku od negovoto sredi{te. Toa, pred s se odnesuva na skandinavskite zemji, Brazil i na Japonija. Arhitektite od tie zemji gi prifa}aat poukite od internacionalniot stil, no gi pretopuvaat za doma{ni potrebi, sozdavaj}i sopstveni regionalni izrazi na modernata arhitektura. Gledano od toj aspekt, principite na ovoj stil moàt da se smetaat za univerzalni vrednosti vo vid na sistem i metodologija koja moè da go olesni postignuvaweto na zacrtanite celi vo arhitekturata na odnosniot period.
No, vo 40-tite godini, vo vremeto na povoenata obnova, internacionalniot stil zasileno se primenuva, osobeno vo Zapadna Evropa. *63 Principite na internacionalniot stil pokaùvaat deka toj se gradi pred s vrz postavkite na funkcionalizmot i konstruktivizmot, koi se povtoruvaat vo bezbroj primeri, poradi {to se pojavuva opasnost od negovo pretvorawe vo dogma. Internacionalniot stil pretstavuva sredi{te okolu koe, vrz osnova na zaedni~kite principi, moàt da se sozdavaat regionalni, pa duri i individualni varijacii. Blagodarenie na toa, i vo vremeto na najgolemata ekspanzija na ovoj stil, barem eden od negovite najzna~ajni akteri se oddale~uva od strogata ma{inska estetika, koja e vo osnovata na avangardnite dvièwa vo 20-tite godini. Taka na primer, Le Korbizje so kapelata Notr dam vo Ron{an i Vrhovniot sud vo ândigar od 50-tite godini, re~isi sosema gi napu{ta principite na internacionalniot stil. Analiziraj}i go pridonesot na internacionalniot stil za razvojot na modernata arhitektura, moàt da se izvle~at slednive zaklu~oci: - I pokraj site promeni, reakcii i varijacii, internacionalniot stil vo vremeto od 1925 do 1955 godina pretstavuva bitno jadro za razvoj na modernata arhitektura. Negovoto zna~ewe na pragot na 60-tite godini, so pojavata na razli~nite stilski divergencii, postepeno po~nuva da slabee. - Zasitenosta od golemata produkcija na objekti vo internacionalen stil predizvikuva silna reakcija kaj mladata generacija, koja po~nuva da bara na~ini za osloboduvawe od negovata bezli~nost. Po~nuvaat da se baraat novi pati{ta vo arhitekturata, sli~no kako vo vremeto na docnata gotika ili docnata renesansa. Toa doveduva do sozdavawe na streme` kon novi izrazni sredstva vo ram74
Pod vlijanie na {kolata Bauhaus i delata na Le Korbizje, internacionalniot stil u{te vo svojata najrana faza se pojavuva i vo ju`noslovenskite zemji. Najkarakteristi~en primer od toj vid vo Makedonija pretstavuva Okru`niot ured za socijalno osiguruvawe vo Skopje (1928 - 34, denes Gradska bolnica) na Drago Ibler (1894-1964), koj poradi negovite napredni arhitektonski stavovi povrzani so op{testvoto, vo toj period e prinuden privremeno da se preseli od Zagreb vo Skopje. Osnovnata cel na internacionalniot stil e novata arhitektura da postigne kone~na pobeda nad eklekticizmot i da trgne po novite pati{ta na ma{inskata epoha. So pomo{ na postavenata doktrina, taa cel e sosema postignata, taka {to arhitekturata vo periodot od krajot na XIX do 60-tite godini od HH vek, najpravilno e da se identifikuva so odnosniot period i da se imenuva kako arhitektura na industriskata epoha, ili ednostavno - moderna arhitektura, kako {to naj~esto ja narekuvaa nejzinite glavni akteri.
Sl.187. Drago Ibler. Okru`niot ured za socijalno osiguruvawe, Skopje (1928-34, denes Gradska bolnica)
*57 Vidi: Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10, str.354Architecture No 398/1976, str.23-28 Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.175-183 Enciklopedija moderne arhitekture, str.215Rbu{in A., Dvoràk K., Prognostika v arhitekture i gradostoitelstve. *58 Vidi: Dobrovi } , Nikola. Savremena arhitektura 1 , str.201*59 Vidi: Dobrovi } , Nikola. Savremena arhitektura 1 , str.207-220 Hi~kok-Dònson. Internacionalni stil, str.13*60 Poop{irno vo: Arhitektura SSSR, VIA, tom 1
Chan-Magomedov, Selim O. Pionere der Sowjetischen Architektur Han-Mogamedov, S.O. Il Golosov Cooke, Caterine. Chernikhov-Fantasy and Construction Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 1, str.221-228 El Lissitzky. Russia: An Architecture for World Revolution
Milner, John. Vladimir Tatlin and the Russian Avant-Garde Papadakis, Andreas, editor. The Avant-Garde, Russsian Architecture in the twenties Starr, S. Frederick. Melnikov, solo Architect in a Mass Society Zsadova, Larisza Alekszeyevna. Tatlin *61 Poop{irno vo: Bauhaus. Institut za veze sa inostranstvom Drosde, Magdalena. Bauhaus 1919-1933 Drosde, Magdalena / Ludewic, Manfred. Marcel Breuer Gropius, Walter. The New Architecture and the Bauhaus Jodidio, Philip: Marcel Breuer *62 Vidi: Dictionary of 20th-Century Architecture,
str.275-278 *63 Poop{irno vo: Hi~kok-Dònson. Internacionalni stil
Gssel, P., Leuthuser, G. Architecture in the Twentieth Century, str.137-238 Khan, Hasan - Uddin. International Style
V. MAJSTORI NA MODERNATA
Od golemiot broj tvorci koi gi imaat zacvrsteno poziciite na modernata arhitektura, posebno treba da se istakne pridonesot na slednite majstori: Frenk Lojd Rajt, Valter Gropius, Mis van der Roe, Le Korbizje, Pjer Luixi Nervi, Alvar Alto i Oskar Nimaer. Trojca od niv, Gropius, Le Korbizje i osobeno Rajt, se istovremeno sledbenici na svoeto poborni{tvo za modernite koncepcii vo arhitekturata. Nekoi od delata na Le Korbizje vo 50-tite godini na HH vek, go navestuvaat duri i doa|aweto na t.n. postmoderna arhitektura.
Povtorno vo arhitektonskite viso~ini

Kon sredinata na ~etvrtata decenija od HH vek, Rajt se nao|a povtorno na vrvot od svoeto tvore{tvo. So dva zna~ajni objekti, na sosema razli~en na~in, toj dokaùva deka genijalno moè da vladee i so armiraniot beton. Vilata Edgar Kaufman, nare~ena Vila na vodopadi (1936), smestena vo {umite na Pensilvanija, pretstavuva najvisok dostrel vo domenot na individualnite stanbeni objekti, no isto taka i vo vkupnata moderna arhitektura. Vo ova arhitektonsko delo na umetni~ki na~in se soedineti najdobrite karakteristiki na razli~nite pravci na modernata. Toa istovremeno e:
FRENK LOJD RAJT (1869/67-1959) Tvore{tvoto od 1936 do 1959 godina

Kon sredinata na tretata decenija od HH vek, se ~ini deka karierata na Rajt e zavr{ena. Negovite sovremenici go smetaat za star majstor, koj ne moè da go sledi noviot arhitektonski razvoj. Za takvoto pasivizirawe najmnogu pridonesuva edna tragedija vo negoviot privaten ìvot. No, i vo takvi uslovi, preku nekolku proekti Rajt pokaùva deka moè da gi sledi aktuelnite nastani vo arhitekturata. Novata arhitektura od armiran beton, {to Rajt ja narekuva sandak na drveni noze, sepak kratko vreme ja prifa}a, za vo ~etvrtata decenija od vekot da prodolì so svoeto tipi~no tvore{tvo.
- impresionisti~ko (spored vpe~atocite od okolinata i upotrebeniot materijal), kako i ekspresionisti~ko (spored silata koja se {iri odnatre nanadvor), - apstraktno (spored isklu~itelno hrabrite formi), kako i naturalisti~ko (spored razgolenata priroda i gradeèn materijal), no isto taka i - kubisti~ko (spored upotrebenite osnovni stereometriski oblici). Osnovata na objektot pretstavuva geometriska umetni~ka kompozicija, sostavena od linii i to~ki vo vid na kontrapunkt na prirodnite nepravilni slobodni linii. Negoviot enterier e oblikuvan so iskreno pokaùvawe na lokalniot priroden kamen i drvo, {to e dopolneto so originalniot mebel, napraven spored nacrtite na Rajt. Sosema razli~en pristap vo re{avaweto na edna stanbena osnova, Rajt pokaùva so proektot za ku}ata na profesor Hana vo
Sl.188. Frenk Lojd Rajt. Vilata na Edgar Kaufman kaj Konelsvil, Pensilvanija (1936). Osnova na vleznoto nivo: 1. vlezen trem, 2. antre, 3. garderoba, 4. dnevna soba,5.sedewe, 6. kamin, 7. trpezarija, 8. kujna, 9. ekonomski vlez, 10. terasa, 11. bazen, 12. skali do potokot, 13. pergola
Sl.189. Frenk Lojd Rajt. Vilata na Edgar Kaufman. Fragment od enterierot
Sl.188a. Frenk Lojd Rajt. Vilata na Edgar Kaufman kaj Konelsvil, Pensilvanija (1936). Izgledi od rekata i od {umata
75
Sl.190. Frenk Lojd Rajt. Ku}ata na prof. Hana, Stenford, Paolo Alto, Kalifornija (1937). Izgled i osnova: 1. garaà, 2. dvor, 3. priod, 4. vlez, 5.kabinet, 6. kujna, 7. dnevna soba, 8. trpezarija, 9. spalni, 10. detska dnevna soba, 11. terasa, 12. gradina
Stenford, Paolo Alto, Kalifornija (1937). Vo nejzinata koncepcija, toj za prvpat gi primenuva aglite od 30o i 60o, koi zaedno so krugovite i spiralite se sre}avaat na negovite skici od prethodniot, navidum pasiven period. Sklopot na stanbenite edinici e inspiriran od strukturata na p~elinoto sa}e, taka {to zaedno so {atorestata forma na krovot so lanterna i so upotrebeniot lokalen gradeèn materijal, ovoj objekt se smestuva me|u prvite Rajtovi ku}i od tipot Juzonija. Niv Rajt gi gradi od 1936 do 1949 godina za da dokaè deka negovata arhitektura ne im pripa|a samo na bogatite, tuku na site op{testveni sloevi. Ku}ite Juzonija, Rajt zapo~nuva da gi gradi vo prerijata okolu îkago, so najneophodna stanbena programa za edno semejstvo. Tie se proektirani so pomo{ na modularna koordinacija, a se gradeni od prefabricirani drveni elementi, so upotreba na tula za cokleto i ogni{teto, kako jadro na ku}ata. Objektite se smesteni slobodno vo prirodno oblikuvan parkovski prostor, vo ~ija sredina e organizirana zaedni~ka mala farma. Takvata organizacija na prostorot najsoodvetno e pretstavena na proektot za grupa od sedum ku}i Juzonija kaj Lensing, Mi~igen (1939).
Sl.191. Frenk Lojd Rajt. Grupa od sedum ku}i Juzonija so farma vo sredinata. Lensing, Mi~igen (proekt 1939)
Ovaa ekonomi~na izgradba vo soglasnost so okolinata i so racionalnata upotreba na prostorot, kon krajot na HH vek }e bide nare~ena odr`liva arhitektura, koja tro{i minimum energija. Spored toj koncept se gradeni re~isi site idni ku}i na Rajt. Ovoj vid objekti so svojot arhitektonski izraz i so
socijalnata programa silno navleguvaat vo intimata na Rajt, taka {to samiot zapo~nuva da se deklarira kako arhitekt Juzonier. Imeto Juzonians, Rajt go upotrebuva za t.n. vistinski amerikanci (od kratenkite za imeto na dràvata USA).
Sl.192. Frenk Lojd Rajt. Prvata ku}a na Herbert Xekob, Medison, Viskonsin (1936). Fragment od izgledot i osnova
Sl.193. Frenk Lojd Rajt. Objektite na kompanijata Xonson Vaks, Rasin, Viskonsin (1936-39-48)
76
Sl.194. Frenk Lojd Rajt.Objektite na kompanijata Xonson Vaks. Presek i vnatre{nost na kulata
Sl.195. Frenk Lojd Rajt. Objektite na kompanijata Xonson Vaks. Vnatre{nost
Za prva karakteristi~na ku}a Juzonija se smeta prvata ku}a na Herbert Xekob vo Medison, Viskonsin (1936). Nejziniot plan e vo vid na bukvata ,,L, a e izgradena od tula i drvo so crvenikava boja, koi se tipi~ni za ovoj vid ku}i. Ansamblot objekti za kompanijata Xonson Vaks vo Rasin, Viskonsin (1936-39, zavr{en 1948) ima naglasena dinamika, sostavena od vertikala i horizontala. Heliolaboratorijata vo vid na vertikala e nosena od armiranobetonsko jadro, a rabotniot prostor e postaven okolu nego vrz konzolna konstrukcija. Rabotnite prostorii imaat po dve nivoa, no odnadvor izgledaat kako da se so edna viso~ina zatoa {to gornoto nivo vo vid na kru`na galerija e povle~eno zad fasadnata povr{ina. Difuznoto osvetluvawe na rabotniot prostor, namesto preku ramni prozorci doa|a preku fasadni stakleni cevki. Administrativniot trakt ima enterier oblikuvan so stati~ki logi~nite pe~urkasti stolbovi. Nad pe~urkite ima nevidlivi izvori na prijatno indirektno ve{ta~ko osvetluvawe. Topliot crvenikav kolorit e podednakvo zastapen vo eksterierot i vo enterierot na objektot. Zimskata rezidencija Taliezin vest, Skotstdejl kaj Feniks, Arizona e edno od najzna~ajnite ostvaruvawa na Rajt i voop{to na arhitekturata na HH vek. Idejata za nejzina izgradba Rajt ja dobiva pri proektiraweto i gradeweto na hoteli vo Feniks. Voodu{evuvaj}i se od pustinskiot pejza`, toj sam go izbira terenot za gradewe. Po otpo~nuvaweto na gradeweto vo 1938 godina interesot na mladite arhitekti za rabota i prestoj vo idnata arhitektonska kolonija na Rajt e ve}e mnogu golem. Bidej}i nema dovolno mesto za site, studentite ìveat i pod {atori, samo
da im bide ovozmoèno u~eweto i raboteweto kaj Rajt. Studentite aktivno u~estvuvaat i pri dograduvaweto na ansamblot, steknuvaj}i prakti~ni grade`ni iskustva. Popladne i nave~er se organiziraat diskusii za arhitekturata ili pak se odrùvaat raznovidni priredbi, vo koi u~estvuvaat site prisutni. Ansamblot objekti se vtopuva vo pustinskiot pejza` vo vid na naglasena horizontala, zad koja se iscrtuvaat siluetite na planinskite venci. Osnovata e oblikuvana vo presekot na dva pravci, koi vo odnos na glav-
niot potez se postaveni pod agol od 45o. Vo ansamblot se smesteni: ateljea, rabotilnici, spalni sobi, garaì, sportski tereni i dr. Celiot ansambl e postepeno dograduvan, so plansko dodavawe na novi sodrìni za: teatar, gostinska zgrada, novo krilo za semejstvoto na Rajt itn. Za gradewe na objektite e upotreben lokalniot materijal: smrekovo drvo, kr{en kamen i pesok, a za privremena upotreba se koristeni i {atorski krila.
Sl.196. Frenk Lojd Rajt. Zimskata rezidencija Taliezin Vest, Viskonsin, Arizona (1938-). Fragment od osnovata i panorama
77
Vo enterierot na objektite se primeneti istite grade`ni materijali i kompoziciski postapki, taka {to celiot ansambl e podloèn na totalniot dizajn na Rajt. Generalno gledano, objektite se sovr{eno prisposobeni kon lokalnite uslovi i kon potrebite na korisnicite, vo pogled na: materijalot, monta`no-demonta`nata konstrukcija, klimatskite uslovi, pedago{kite potrebi i sl. Site objekti, so svoite likovni vrednosti go zbogatuvaat suroviot pustinski pejza`. Ku}ata Herbert F. Xonson vo Vingsprid, Viskonsin (1937) e edno od najobemnite ostvaruvawa na Rajt. Okolu jadroto na objektot se rasposlani ~etiri krila so raznovidni funkcii. Jadroto e napraveno vo vid na trikaten oktogon so oblik na skalesta piramida i so bazilikalno osvetluvawe. Ova remek-delo od tula i drvo, samiot Rajt go smeta za svoja posledna preriska ku}a, kako i za svoja najdobra i najskapa ku}a dotoga{.
Sl.197. Frenk Lojd Rajt. Zimskata rezidencija Taliezin Vest. Fragment od izgledot i vnatre{nost
Bleskavi realizacii i nasledstvo za idninata

Po Vtorata svetska vojna zapo~nuva posledniot period od tvore{tvoto na Rajt, odbeleàn so bleskavi ostvaruvawa vo oblasta na op{testvenite i stanbenite objekti. Vo toj period, Rajt gi pi{uva i svoite teoriski razmisluvawa za arhitekturata, {to vo vid na Testament }e gi ostavi za pomladite generacii. Terasite Monona vo Medison, Viskonsin, kako arhitektonski ansambl se koncipirani vo 1938 godina, kako proekt se definirani vo 1959 godina, a se izgradeni duri vo 1997 godina vo slava na golemiot majstor. Barokno izvitkaniot terasest ansambl e smesten vo gradskiot centar pokraj voda, a negovite pokrivni povr{ini imaat funkcija na pro{iren gradski plo{tad. Ovoj ansambl sodrì: administrativni prostorii, sudnica, zatvor i èlezni~ka stanica. Florida sautern kolex (1938-59), po svojot obem pretstavuva najgolema rabota na Rajt vo pettata decenija od vekot, graden spored proektite od 1938 godina. So nego Rajt postignuva neobi~na prostorna kompozicija, smestuvaj}i gi mnogubrojnite objekti pokraj morskiot breg, me|u plantaì od portokali. Teì{teto na kompozicijata e Vodenata palata, vo vid na bazen pod kupola. Za izgradba na objektite e koristen armiran beton, a vo nivnoto ureduvawe zemaat u~estvo i studentite. Kubisti~kite formi se vo soglasnost so svojstvata na armiraniot beton, {to moè da se vidi kaj kapelata Eni Fajfer, so kula koja zavr{uva so krov vo vid na staklena piramida. Ku}ata Herbert Xekob (solarna polukru`na ku}a) vo Midlton, Viskonsin (1943-48), povtorno ja dokaùva genijalnosta na Rajt za prisposobuvawe kon lokalnite uslovi i za
78
Sl.198. Frenk Lojd Rajt. Ku}ata na Herbert F. Xonson, Vingsprid, Viskonsin (1937)
umetni~ki pristap vo zadovoluvawe na programata. Objektot ima polukru`na osnova, pri {to so vdlabnatata strana e otvoren kon sonceto i vizurite, a so ispup~enata strana e vkopan vo terenot so severna orientacija. Yidovite se izgradeni od plo~est kamen, najden vo neposrednata okolina. Ova re{enie vsu{nost pretstavuva predvesnik na t.n. pasivna solarna arhitektura, koja na ednostaven na~in od edna strana se brani od nepovolnite klimatski vlijanija, a od druga ja vpiva son~evata energija i ramnomerno ja rasporeduva sozdavaj}i prijatna mikroklima.
Nekolku godini podocna, Rajt povtorno se inspirira od krugot za proektirawe na eden stanben objekt, a toa e ku}ata na negoviot sin Dejvid Rajt (1952), smestena vo pustinskiot pejza` na Arizona. Oblikot na objektot pretstavuva eden vid otvoren moderen zamok. Stanbenite prostorii se izdignati na kat ~ija konstrukcija leì vrz radijalno postaveni stolpci, povrzani so terenot preku skalite i umetni~ki oblikuvanata rampa. Takvata sodrìna iskreno e pokaàna i vrz oblikot na objektot, koj obiluva so kru`ni formi zbogateni so teksturata na monta`-
Sl.199. Frenk Lojd Rajt. Florida Sautern kolex (1938-59). Fragment od izgledot na kolexot i izgled na kapelata Eni Fajfer
Sl.200. Frenk Lojd Rajt. Ku}ata na Herbert Xekob, Midlton, Viskonsin, (1943-48). Pogled od sever i vnatre{nost
Sl.201. Frenk Lojd Rajt. Stokovnata ku}a Moris, San Francisko (1949). Vlezot i vnatre{nosta
nite grade`ni elementi i so reljefnata dekoracija, postavena vrz dolniot rab na kubi~nite formi. Enterierot e oblikuvan so sli~ni izrazni sredstva kako eksterierot na objektot. Stokovnata ku}a Moris vo San Francisko (1949) so svojot zasvoden vlez i naso~uva~kite svetla, kako centrifuga gi privlekuva slu~ajnite minuva~i da stanat potencijalni kupuva~i. Vo vnatre{nosta blesnuva iznenaduva~kiot oblik na spiralnata rampa, zenitalnoto osvetluvawe i zeleniloto, koe e obeseno na tenki, re~isi nevidlivi klavirski ìci. Vo site periodi na svoeto tvore{tvo Rajt se zanimava i so proektirawe na crkovni objekti za potrebite na razli~ni verski zaednici. Pri nivnoto koncipirawe toj veli deka ne treba ropski da se vrzuvame za tradicijata, bidej}i tradicijata ne smee da se kopira, tuku da se zbogatuva so novi vrednosti. Kapelata Vejfarers kaj Palos Verdes, Kalifornija (1951) e smestena na okeanskiot breg, pokraj edna {uma. Objektot e podignat od {umskite drva, vo ~ija okolina nabrgu srasnuva. Negovata transparentna obvivka
pretstavuva smela transformacija na gotskata tradicija, pri {to vnatre{nosta direktno komunicira so {umskiot pejza` i so morskata {ir. Solomonovata sinagoga vo Elkins park, Pensilvanija (1959) ima za cel da gi zadovoli sovremenite potrebi na edna druga verska zaednica, ~ija filozofija proektantot prethodno mora dobro da ja sfati. Na sosema drug soodveten na~in, Rajt gi ima zadovoleno duhovnite, funkcionalnite i oblikovnite barawa pri gradeweto na pravoslavnata crkva vo Vauvatos, Milvoki
(1956). Centralnoto potkupolno re{enie na ovoj objekt preku edna sovremena interpretacija nedvosmisleno potsetuva na vizantiskata crkva Sv. Sofija vo Carigrad. Kreativniot odnos kon tradicijata, Rajt go pokaùva i vo proektot za Memorijal Masieri vo Venecija (1954). Za~uvuvaj}i go duhot na venecijanskata palata, toj na svoj na~in gi interpretira nejzinite balkoni, ritam i proporcija. Zalo`bata na Rajt za celosno prelevawe na vnatre{niot i nadvore{niot prostor, ne mu pre~i da se zafati i so re{avawe na problemite kaj visokite administrativno-delovni objekti, pri {to pokaùva i fantasti~ni razmisluvawa za nivnata idnina. Prajs tauer vo Bartlesvil, Oklahoma (1929-55) e gradena spored prethodnite idei na Rajt za soliteri vo îkago i Wujork. Taa ima viso~ina od 56,5 m i specifi~ni istaknuvawa vo kvadratnata osnova, kade {to so rotacijata na simetralite se oformeni delovi za pomo{ni prostorii, liftovi i skali. Vo nejzinoto nadvore{no oblikuvawe Rajt ja realizira svojata porane{na ideja za stakleno fasadno platno skrieno zad brisolei. Memorijalniot muzej Salomon Gugenhajm vo Wujork e realiziran od 1956 do 1959 godina, spored proektite od 1943-46 godina. Vo negovata koncepcija povtorno preovladuvaat krugot i spiralata, koi se {irat oddolu nagore. Posetitelot so lift se ka~uva do poslednoto nivo, a po rampata postepeno se spu{ta razgleduvaj}i gi eksponatite. Golemiot centralen prostor se razviva niz celata viso~ina na objektot i e osvetlen zenitalno preku zastaklena kupola napravena od tenki armiranobetonski la~ni rebra. So svoite ednostavni skulptorski formi od armiran beton, ovoj objekt pretstavuva likovna eksplozija vo urbanoto tkivo na Wujork. Poradi toa, ovde moèbi doa|a pod pra{awe postavkata na Rajt za organsko prisposobuvawe na objektite kon okolinata.
Sl.202. Frenk Lojd Rajt. Pravoslavnata crkva, Vauvatos, Milvoki (1956)
79
VALTER GROPIUS (1883-1969)

Valter Gropius e eden od golemite proektanti i u~iteli na HH vek, roden vo Berlin, vo semejstvo na graditeli od tatko arhitekt. Gropius studira arhitektura najprvin vo Minhen, a potoa vo Berlin, a po zavr{uvaweto vo 1907 godina stapuva na rabota vo biroto na Peter Berens. Ve}e vo 1910 godina toj se pojavuva kako samostoen industriski dizajner i arhitekt, zafa}aj}i se so dizajnirawe na tapeti, mebel, avtomobilski karoserii, pa duri i edna dizel-lokomotiva. Vo nivnoto oblikuvawe Gropius primenuva ~isti funkcionalni formi, so otsustvo na kakva bilo dekoracija. Arhitektonskoto tvore{tvo na Gropius moè da se podeli na pet periodi. Za site niv zaedni~ko e toa {to toj postojano ramnopravno sorabotuva so svoite kolegi, pretpo~ituvaj}i ja timskata rabota vo proektiraweto i gradeweto. Po negovo mislewe, vistinskata timska rabota doveduva do vrvni ostvaruvawa, a goleminata na individualniot avtorski pridones e vgradena vo zaedni~kiot kvalitet.
Tvore{tvoto do Prvata svetska vojna

Prvo zna~ajno ostvaruvawe na Gropius, vo sorabotka so Adolf Maer i Edvard Verner, pretstavuva fabrikata Fagus vo Alfeld (1911-13). Konstruktivniot sostav na ovoj objekt e napraven od ~elik i staklo, pri {to staklenata fasada vo vid na yid-zavesa e postavena pred stolbovite. Fabri~kiot ansambl za izlo`bata Verkbund vo Keln (1914) ima golemo zna~ewe za napredokot na modernata arhitektura. Vo negovi ramki osobeno se istaknuva kancelariskata zgrada, ~ija simetri~na predna fasada e izgradena od tula, a nejzinite }o{iwa se oblikuvani vo vid na stakleni cilindri, vo koi se smesteni zavojni skali. Ovoj nov arhitektonski motiv ~estopati }e go primenuvaat modernite arhitekti, a osobeno uspe{no toa }e go pravi Erih Mendelson. Ma{inskata hala vo istiot ansambl e smestena zad kancelariskata zgrada i e oblikuvana so mo}ni ~eli~ni nosa~i, koi meko se izvitkani na preminot kon bo~nite yidovi. Po kratkata voena slu`ba, vo 1915 godina, po predlog na Henri van de Velde, Gropius e postaven za direktor na U~ili{teto za primeneta umetnost i na Visokata {kola za likovni umetnosti vo Vajmar. Pod negovo rakovodstvo, vo 1919 godina ovie dve institucii se soedinuvaat vo edna, pod imeto Drà-
Sl.211. Valter Gropius i Adolf Maer. Konkursniot proekt za îkago Tribjun (1922)
ven Bauhaus Vajmar. So {kolata Bauhaus Gropius rakovodi od 1919 do 1925 godina vo Vajmar, a od 1926 do 1928 godina vo Desau. Potoa se povlekuva od rakovodnata pozicija i se posvetuva na svoite individualni arhitektonski preokupacii.
Sl.210. Valter Gropius. Fabri~kiot ansambl za izlo`bata Verkbund, Keln (1914)
Tvore{tvoto vo Bauhaus (1919-28, so Adolf Maer)

Kako u~itel vo Bauhaus, Gropius nastapuva so ubeduvawe vo kreativnoto edinstvo na oblikovnata umetnost i zanaetot, odnosno na tehnikata i umetnosta. So verbata vo toa edinstvo, toj proektira i gradi niza objekti, me|u koi nekolku posebno se istaknuvaat. Konkursniot proekt za îkago tribjun (1922), Gropius go pravi vo sorabotka so Adolf Maer (1881-1929), vo vid na eden ras-
Sl.212. Valter Gropius. Ansamblot objekti na {kolata Bauhaus, Desau (1926). Levo se rabotilnicite, vo sredinata stanovite za studentite, desno administrativnite prostorii, a zad niv kriloto so prostoriite za nastava Sl.209. Valter Gropius. Fabrikata Fagus, Alfeld (1911-13)
82
~lenet kubus, oblikuvan od ~elik i staklo i fasadna obloga od terakota. So nego toj pokaùva zrelost na arhitektonskata misla vo pogled na konstrukcijata, oblikuvaweto i ritamot. Gradskiot teatar vo Jena (1923) isto taka e napraven vo sorabotka so Adolf Maer. Objektot e oblikuvan so ~isti kubisti~ki formi i so ednostavni yidni povr{ini. Ansamblot objekti na {kolata Bauhaus vo Desau e podignat vo 1926 godina spored proektite i pod rakovodstvo na Gropius, a pretstavuva edno od negovite najzna~ajni dela. Ansamblot e koncipiran soglasno so postavkite na funkcionalizmot, pri {to oblikot iskreno ja pokaùva sodrìnata na oddelnite objekti. Izdolèniot kubus so svojata staklena fasada ovozmoùva maksimalno osvetluvawe za rabotilnicite. Na istata horizontala se nao|a kriloto so u~ilnici i laboratorii, a vo zadninata e kubusut so ateljea i studentski sobi, oblikuvan so loxii i pokrivna terasa za odmor. Rabotilnicite i u~ilnicite se povrzani so kancelariskiot trakt, podignat na stolbovi vrz slobodno prizemje,
a restoranot e smesten vo prizemjeto me|u kriloto so rabotilnici i kubusot so ateljea. Za vreme na svojata rabota vo Bauhaus, Gropius ima podignato mala stanbena naselba za profesorite, kako i sopstvena ku}a vo Desau, isto taka vo soglasnost so funkcionalisti~kite principi i so kubisti~ko oblikuvawe na formite. Proektot za total teatar nastanuva vo 1927 godina vo sorabotka so berlinskiot reìser Piskator. Gropius na najdobar moèn na~in ja ima re{eno zada~ata za dobivawe na fleksibilno gledali{te, koe bi odgovaralo za razli~ni vidovi pretstavi. Toj ima namera fleksibilnosta da ja ostvari so pomo{ na podvi`ni platformi, vrz koi se postaveni podiumot i parterot. Celiot prostor e predvideno da se pokrie so pomo{ na prostorna re{etkasta ~eli~na konstrukcija. Vo svoite razmisluvawa za arhitekturata, Gropius nastapuva i kako sociolog, trgnuvaj}i od racionalnata analiza za zadovoluvawe na ~ove~kite stanbeni potrebi. So proektite, toj nastojuva da sozdade najpovolni stanbeni uslovi, a pritoa da go za~uva urbaniot karakter na naselbata. Na takov na~in uspeva istovremeno da gi zadovoli potrebite za insolacija, aeracija i vizuri, postignuvaj}i optimalna gustina na domuvaweto. Proektot za visoki lamelni stanbeni blokovi (1927-31) pretstavuva najdobra ilustracija na Gropiusovite idei za kolektivna stanbena izgradba. Spored toj koncept, vo slednite 3-4 decenii na HH vek se gradeni iljadnici stanbeni blokovi.
Sl.214. Valter Gropius. Naselbata Simens{tat, Berlin (1929). Izgled i fragment od osnovata na zgradata so dvoipolsobni stanovi
Sl.213. Valter Gropius. Proektot za total teatar (1927). Osnova (tri sostojbi), izgled i vnatre{nost od maketata.
Ideite za kolektivna stanbena izgradba, Gropius vo Germanija uspeva samo delumno da gi realizira, kakov {to e primerot so stanbenata naselba Simens{tat vo Berlin (1929). Objektite vo ovaa naselba, so nadol`nata oska se postaveni vo pravecot sever-jug, so cel da se dobie najpovolna insolacija za site prostorii. Blokovite imaat beli ramni yidovi so golemi prozorci postaveni vo horizontalna lenta, {to kako arhitektonski izraz vr{i golemo vlijanie vrz idnite arhitekti.
Rabotata vo Anglija (1934-37, so Maksvel Fraj)

Po zazemaweto na vlasta od strana na nacistite, uslovite za rabota na naprednite slobodoumni arhitekti vo Germanija stanuvaat nepodnoslivi. Poradi toa, vo 1934 godina Gropius emigrira za Anglija. Vo London toj mu se pridruùva na Maksvel Fraj (18991987), eden od najperspektivnite mladi arhitekti vo Anglija. Tie dvajcata pravat pove}e interesni proekti, me|u koi: laboratorijata za London film prodak{n (1936) i nekolku stanbeni objekti vo Saseks i êlzi. Najzna~aen pridones na Valter Gropius za angliskata arhitektura pretstavuvaat objektite na kolexot Impington vo Kembrix{ir (1936). Ansamblot e komponiran spored paviljonski sistem so ednokatni objekti.
83
Sl.215. Valter Gropius i Maksvel Fraj. Ku}a vo êlzi (1935).
kaj u~ili{tata dominira strukturalnoto oblikuvawe na fasadite. Od site predvideni objekti edinstveno se realizirani Rektoratot (1967) i vlezot vo gradot. ârls Xenks, verojatno, so pravo smeta deka Gropius donekade se ima zagubeno vo timot TAS, bidej}i na pazarot vo SAD se bara pred s negovoto ime. Moèbi toa e pri~inata {to kompromisnite proekti za Univerzitetskiot grad vo Bagdad sodràt izvesni neorganski formi, kade {to estetikata i konstrukcijata se raspravaat me|u sebe i kade {to funkcijata o~igledno e (ne)prepoznatliva. Od druga strana, prethodno izgradeniot hram na Oheb [alom vo Baltimor, Merilend (1957), iako donekade vozdràn vo svoeto oblikuvawe, otstapuva od prethodnite zalo`bi za edinstven ritam i za vistinska povrzanost na oblikovnite edinici. Vo poslednata decenija od ìvotot, pogolemiot del od aktivnostite na Valter Gropius se povrzani so Berlin. Tamu, vo ramkite na izlo`bata Interbau vo kvartot Hanza, toj go podiga desetkatniot apartmanski blok (1957), ~ii balkoni se smesteni na konveksnata strana. Spored urbanisti~kiot plan na Gropius, vo Berlin e podignata i edna cela nova stanbena naselba. Pri krajot na svojot ìvot, Gropius ima realizirano dve interesni zamisli od naturbeton i staklo, {to za negovoto prethodno tvore{tvo ne e svojstveno. Toa se: kombiniranata {kolska ustanova vo Berlin (1968) i fabrikata za staklo vo Amberg (1967-70), koja e zavr{ena edna godina po negovata smrt. Arhivot na Bauhaus vo Berlin (1976-78) go ima podignato Biroto Bandel Bandel, spored ideite na timot TAS. Ovoj objekt najprvin e planirano da se podigne vo Darm{tat, a za
novata lokacija go prisposobuva Aleksandar Cvijanovi}. Vrz pettata fasada na ovoj objekt se istaknuvaat nadvi{enite zaobleni krovni elementi niz koi probiva indirektna bazilikalna difuzna svetlost. Pokraj golemiot broj proekti, realizacii i teoriski raspravi, pridonesot na Valter Gropius za arhitektonskata misla osobeno se zgolemuva so knigata Sinteza vo arhitekturata. Vo nea posebno e naglaseno zna~eweto na timskata rabota: za postignuvawe na vrvni arhitektonski kvaliteti, za aktiven i kreativen odnos kon tradicijata i podnebjeto, kako i za neophodnata sorabotka me|u umetni~koto oblikuvawe i zanaet~iskata ve{tina.*65
Sl.227. Valter Gropius. Fabrikata za staklo, Amberg (1967-70)
Sl.228. Aleksandar Cvijanovi} i biroto Bandel. Arhivot na Bauhaus, Berlin (1976-78)
Sl.226. Valter Gropius. Apartmatskiot blok na izlo`bata Interbau, Hanza, Berlin (1957)
*65 Poop{irno vo: Casabella No 651 + 652, 1997/98, str.108-114 Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 2, str.172-187; 429-451 Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 3, str.143-161; 469-486 Dènks, ârls. Moderni pokreti u arhitekturi, str.129-145 dike, . Istori sovremenno arhitektur, str.69-78
Fitch, James Marston. Walter Gropius Giedion, S. Walter Gropius, work an team work Gssel, P., Leuthuser, G. Architecture in the Twentieth Century, str.100-159 Gropius, Walter. The New Architecture and the Bauhaus
86
LUDVIG MIS VAN DER ROE (1886-1969)

Ludvig Mis van der Roe e eden od najgolemite arhitekti iako e bez zavr{eno fakultetsko obrazovanie, kako {to se pred nego: Van de Velde, Peter Berens, Adolf Los, no isto taka Rajt i Le Korbizje. Toa ne mu pre~i da go stekne potrebnoto arhitektonsko obrazovanie i da stane eden od ~etvoricata najvlijatelni arhitekti na modernata arhitektura, pokraj Rajt, Le Korbizje i Gropius. Mis van der Roe e roden vo Ahen, Germanija vo zanaet~isko semejstvo. Vo ~est na svojata majka, kon tatkovoto prezime toj go dodava prezimeto na majka si van der Roe. Qubovta kon graditelstvoto Mis van der Roe ja ima steknato vo kamenoreza~kata rabotilnica na svojot tatko, kade {to zapo~nuva da proektira gipseni ornamenti. Vo 1905 godina toj odi vo Berlin, zadrùvaj}i se kuso vreme na rabota kaj eden arhitekt specijaliziran za drveni konstrukcii. Za da se zapoznae {to podobro so toj materijal, Mis van der Roe prodolùva da u~i kaj Bruno Paul Paul, poznat proektant na mebel od drvo. Po ednogodi{nata samostojna rabota, vo 1907 godina Mis van der Roe se priklu~uva kon grupata na najaktivniot arhitekt na toga{na Germanija, Peter Berens, kade {to istovremeno raboti i Gropius. Kaj Peter Berens, Mis van der Roe raboti od 1908 do 1911 godina, i tie tri godini se najzna~ajni za negovoto arhitektonsko obrazovanie. Vo toj period toj go sfa}a zna~eweto na sintezata na arhitektonskoto proektirawe i industriskoto oblikuvawe. Berens raboti glavno vo metal, taka {to negovite proekti go nadopolnuvaat stolarskoto i kamenoreza~koto znaewe na Mis van der Roe. Kaj Berens, Mis van der Roe jasno go sfa}a odno-
sot me|u nose~kiot ~eli~en skelet i nenose~kata ispolna, {to }e odigra va`na uloga vo negovoto idno tvore{tvo. Poznato e deka arhitekturata na Berens proizleguva od tvore{tvoto na [inkel i gi ima slednite karakteristiki: neoklasi~na strogost, jasni oblici, sovr{eni proporcii, elegantni detali i dostoinstven izraz. Vrz ovie osnovni principi se zasnova ponatamo{niot razvoj i na arhitekturata na Mis van der Roe. Arhitektonskoto tvore{tvo na Mis van der Roe, po osamostojuvaweto od Berens, se razviva niz nekolku periodi vo Evropa i vo SAD. Vo site tie periodi, razvojnata linija {to zapo~nuva da ja sledi kaj Berens, postojano e prisutna vo negovoto delo, vo vid na eden strogo discipliniran industriski neoklasicizam.
ku}ata Urbig vo Berlin-Nojbabelsberg (1914-17). Nejzinata koncepcija pretstavuva karakteristi~en primer za sledewe na Berensovata arhitektonska linija vo gradeweto na ku}i-vili za pobogatite. Krajot na toj t.n. romanti~en neoklasicizam vo tvore{tvoto na Mis van der Roe e ozna~en so proektot za ku}ata Kempner vo Berlin (1919-22).
Sl.231. Mis van der Roe. Ku}ata Urbig, Berlin - Nojbabelsberg (1914)
Periodot na romanti~en neoklasicizam (1911-19)

Prvite samostojni dela na Mis van der Roe, spored arhitektonskiot izraz poteknuvaat od postavkite na [inkel, {to gi ima nau~eno od svojot u~itel Berens. Strogata klasi~na ritmizacija e naglaseno prisutna vo negovite ku}i {to gi gradi od 1907 do 1919 godina. Site tie pretstavuvaat {kolski primer za poednostavuvawe na strogiot neoklasicizam i negovo pro~istuvawe od re~isi sekakov vid dekoracija. So minatoto niv edinstveno gi povrzuva tradicionalniot naklonet pokriv i po nekoj polukruèn otvor. Takvi karakteristi~ni primeri pretstavuvaat: ku}ata Rajhl vo Potsdam (1907) i ku}ata Perls vo Berlin (1910). Najzna~ajno delo od prviot period na Mis van der Roe e proektot za ku}a i galerija na Helena Kreler vo Hag (1912). Za da se dokaè ispravnosta na idejata, spored negoviot proekt na lice mesto e podignata maketa od drvo i platno vo razmer 1:1. Taa pokaùva deka strogite neoklasi~ni formi postaveni po horizontala, so svojata geometriska odredenost ubavo se naglasuvaat vrz organskata zadnina od visoka vegetacija. Vo Holandija, Mis van der Roe se zapoznava so arhitektonskata filozofija i so deloto na poznatiot arhitekt Berlah, koj se zalaga za t.n. ~esen izraz na strukturata i materijalot, kako inspiracija od gotikata. I ovoj princip, Mis van der Roe go prifa}a vo ponatamo{noto tvore{tvo. Pod takvo vlijanie, po vra}aweto vo Germanija, toj ja gradi
Avangardnoto tvore{tvo (1919-24)

Vo periodot, neposredno po Prvata svetska vojna, Mis van der Roe dava zna~aen pridones vo razvojot na arhitekturata so niza originalni proekti. Tie pretstavuvaat refleksija na naprednite umetni~ki i arhitektonski dvièwa, nastanati vo povoeniot Berlin. Karakteristi~no e toa {to arhitekturata na toga{na Germanija se razviva spored dve koncepcii, i toa: - konzervativna nasoka so neoromanti~arski tendencii, koja e organizirana vo zdruènieto Blok, i
Sl.229. Ludvig Mis van der Roe. Ku}ata Perls, Berlin (1910)
Sl.230. Mis van der Roe. Proektot za ku}a i galerija Kreler, Hag (1912). Model so vistinska golemina od drvo i platno na lice mesto
Sl.232. Mis van der Roe. Proektot za administrativen objekt na triagolna lokacija (1919). Osnova i izgled
87
Sl.243. Mis van der Roe. Osnova na grupa atriumski ku}i, Proekt (1938)
Sl.241. Mis van der Roe. Germanskiot paviljon na Me|unarodnata izlo`ba, Barselona (1929). Fragment od izgledot i vnatre{nost
vaat od nego. Ogledalnata vodena povr{ina na dvata bazena, so skulpturata vrz nea, mu dava otmenost na celiot ansambl. Vo paviljonot, me|u maliot broj eksponati e izloèna i poznatata barselonska polufotelja na Mis van der Roe. Ku}ata Tugendhat vo Brno, ê{ka (192830) se istaknuva kako najzna~ajna ku}a na Mis van der Roe sozdadena vo Evropa. Taa e postavena vrz naklonet teren, so ednokatna viso~ina kon ulicata, a dvokatna kon dvorot. Nejzinata osnova, oblikuvawe, detali i osobeno vnatre{noto ureduvawe potsetuvaat na barselonskiot paviljon. So koncepcii sli~ni na barselonskiot paviljon i na ku}ata Tugendhat, Mis van der Roe ja sozdava i ku}ata za Berlinskata izlo`ba na objekti (1934). Zamisleno e ku}ata da se postavi slobodno vo ograden privaten dvor (parcela), pri {to celiot dvor ima uloga na
pro{iren dneven prestoj. Do napu{taweto na Germanija, Mis van der Roe se zanimava so proektirawe na individualni stanbeni objekti, samostojni ili vo niza, so sopstveni zatvoreni intimni dvorovi. Vo nivnata vnatre{nost i nadvore{nost, tavanot i neboto, neproyirnoto i transparentnoto se isprepleteni vo me|usebna veli~estvena igra. Po insistirawe na Gropius, vo 1930 godina Mis van der Roe go prezema rakovodeweto so {kolata Bauhaus vo Desau. Vedna{ potoa, pod pritisok na nacistite, toj mora da ja premesti ovaa avangardna {kola vo Berlin, kade {to pod nepovolni uslovi prodolùva da raboti so namalen intenzitet do 1933 godina, koga {kolata definitivno se raspu{ta. Pod pritisok na takvite nepovolni uslovi za slobodno arhitektonsko tvore{tvo, Mis van der Roe emigrira vo SAD vo 1938 godina.
Sl.245. Mis van der Roe. Tehnolo{kiot institut Ilinois, îkago. Alumni Memorijal hol (1945-46). Izgled i detali
Tvore{tvoto vo SAD (1937-52)

Nabrgu po doa|aweto vo SAD, Mis van der Roe e postaven za direktor na Tehnolo{kiot institut Ilinois vo îkago (1938, Armur institut). Toj dobiva odgovorna zada~a da go organizira institutskiot kampus, so site potrebni objekti. Pred da se nafati na taa odgovorna dol`nost, Mis van der Roe dve nedeli prestojuva kaj Frenk Lojd Rajt i odblisku se zapoznava so negovoto delo. Vo svojot pristapen govor na Tehnolo{kiot institut, so odbrani zborovi toj go veli~a deloto na Rajt, koe toga{ s u{te ne e dovolno sfateno vo SAD. Idnite nastani pokaùvaat deka razvienoto industrisko graditelstvo vo SAD o~e-
Sl.242. Mis van der Roe. Ku}ata Tugendhat, Brno (1928-30). Osnova na prizemje i izgled
kuva tokmu takov tvorec, kakov {to e Mis van der Roe. Industrijata sesrdno ja prifa}a negovata strukturalna arhitektura, nasproti ve}e podzaboravenite principi na ~ika{kata {kola. Urbanisti~koto re{enie na Tehnolo{kiot institut vo îkago (1940) go pokaùva racionalisti~kiot pristap vo industriskoto gradewe so prefabricirani elementi. Re{enieto e izraboteno vo modularna koordinacija, so 29 objekti na ednata i 26 na drugata strana od tranzitnata soobra}ajnica. Dvete grupacii me|u sebe se povrzani so pe{a~ki mostovi nad soobra}ajnicata. Objektite se postaveni vo strog ortogonalen raspored, so poluotvoreni dvorovi ili so pasaì me|u niv. Site objekti vo kampusot se izgradeni od ~elik i staklo, pri {to nose~kata konstrukcija odnadvor e samo navidum vidliva. Vsu{nost, taa e obloèna so protivpoàrna za{tita, soglasno so amerikanskite propisi. Sloènite ~eli~ni nosa~i se sostaveni so zavaruvawe na osnovnite I, H i L profili, so {to Mis van der Roe pravi transpozicija vo metal na klasi~nite kameni nosa~i od minatoto. Ovie negovi sloèni profili imaat naglasena elegancija i suptilen dopir so razli~nite materijali, {to e osobeno vidlivo kaj }o{iwata na objektite. Takov karakteristi~en primer vo kampusot, pretstavuva Alumni memorijal hol (1945-46), vo vid na ednostaven pravoagolen objekt, na ~ija fasada ~eli~nata nose~ka struktura e naglasena so temen kolorit nasproti svetliot kolorit na fasadnata tula.
90
Sl.244. Mis van der Roe. Tehnolo{kiot institut Ilinois, îkago (1940). Plan i maketa
Arhitektonskiot fakultet (Crown Hall, 195256) vo kampusot nudi eden nov pristap vo re{avaweto na funkcijata, konstrukcijata i oblikuvaweto na objektite. Koristej}i go gotskoto iskustvo, Mis van der Roe gi istaknuva napre~nite nose~ki ramki, vo vid na kontrafori pred fasadata i nad pokrivot na objektot. Tie imaat raspon od 40 m, so {to vnatre se sozdava celosno prazen prostor bez stolbovi. Ovde doa|aat do izraz
Sl.246. Mis van der Roe. Tehnolo{kiot institut Ilinois, îkago. Arhitektonskiot fakultet (1952-56). Osnovi i izgled
Sl.247. Mis van der Roe. Ku}ata na Edit Farnsfort, Plano, Ilinois (1946-51). Osnova i izgled
slednite razmisluvawa na Mis van der Roe za su{tinata na arhitekturata: Da gradime prakti~en i ekonomi~en prostor, a funkcijata }e ja prisposobime kon nego, ili pak strukturata na objektot e osmislen sostav na konstrukcijata, koja e individualna i li~na. Paradoksalno e toa {to ovoj fleksibilen prostor i ne e mnogu prakti~en, bidej}i vo negovata bu~na atmosfera ne moè normalno da robotat proektantskite ateljea, pa zatoa tie se smesteni vo suterenot. Proektiraweto i izvedbata na golem broj zna~ajni objekti vo kampusot na Tehnolo{kiot institut, Mis van der Roe gi pravi so pomo{ na svoite odli~ni sorabotnici. Ku}ata od ~elik i staklo na Edit Farnsvort kaj Plano, Ilinois (1946-51), pretstavuva rezultat na petgodi{no istraùvawe. Taa se sostoi od tri lebde~ki povr{ini: platformata na pristapnata terasa, podot i pokrivot, koi gi nosat tenki stolbovi {to izniknuvaat od trevnikot. Sli~no kako kaj objektot na Arhitektonskiot fakultet, i ovde horizontalnite plo~i izgledaat kako da ne se potpiraat vrz stolbovite, tuku kako da se obeseni na niv. Soglasno na toa i vlezniot skali{en krak vo ku}ata e oblikuvan so nagazni povr{ini koi lebdat vrz nevidlivite kosi gredi. Namesto nadvore{ni yidovi, objektot ima staklena membrana, koja pretstavuva proyirna granica, no i spoj so nadvore{nosta. Edinstveni yidovi vo ovoj t.n. staklen sandak se tenkite neproyirni obvivki okolu sanitarno-tehni~kite uredi vo vnatre{nosta na objektot. Dvete stanbeni kuli blizna~ki vo îkago (1948-51), locirani pokraj Lejk {or drajv pretstavuvaat pojdovna to~ka na edna serija takvi objekti gradeni niz celiot svet. Dvata vertikalni kubusa, postaveni pod prav agol, me|u sebe se izdvoeni so tesen prostor. Ansamblot nema glavna nitu sporedna strana, tuku od site nasoki se pruà ednakvo kvalitetna likovna ekspresija, no sekoga{ razli~no doìveana, zavisno od agolot na nabquduvaweto. Pri dvièweto okolu objektite, pred o~ite na nabquduva~ot postojano se sudiraat horizontalite so vertikalite. Prizemjeto e oslobodeno od yidovi, taka {to vleznite holovi se zaobikoleni so tremovi. So realizacijata na ova delo, Mis van der Roe dosledno go sproveduva svojot prin-
cip pomalku e pove}e, pri {to so minimalni materijalni sredstva i so mal broj oblikovni elementi sozdava maksimalni estetski efekti i funkcionalni kvaliteti. Evidentno e deka kaj ovie objekti e prisuten paradoksot na tehnolo{kiot neoklasicizam, pri {to od nivnata forma ne moè da se pro~ita sodrìnata. Ovie objekti pove}e nalikuvaat na administrativno-delovni otkolku na stanbeni.
Sl.248. Mis van der Roe. Stanbenite kuli blizna~ki, îkago (1948-51). Osnova i izgled
91
Sl.249. Mis van der Roe. Konkursniot proekt za Gradski teatar, Manhajm (1953). Maketa Sl.250. Mis van der Roe. Proektot za Konven{n hol, îkago (1954). Izgled i prostoren prikaz na konstrukcijata
Tvore{tvoto vo SAD (1953-69)

Posledniot period vo tvore{tvoto na Mis van der Roe se karakterizira so izrabotka na smeli proekti i vpe~atlivi realizacii. Negovite zamisli se stremat kon sozdavawe golem, navidum bezgrani~en i fleksibilen prostor. Za taa cel, toj ponatamu go razviva svojot strukturalen sistem na ~eli~ni nosa~i so golem raspon i so relativno pomalo koli~estvo upotreben materijal.
Sl.251. Mis van der Roe. Oblakoderot Sigram, Wujork (1954-58). Osnova na prizemje i izgled
Konkursniot proekt za Gradskiot teatar vo Manhajm, Germanija (1953) so golema smelost go stava na proba strukturalniot sistem, prethodno primenet kaj Arhitektonskiot fakultet na Tehnolo{kiot institut vo îkago. Stakleniot zatvoren sandak e obesen za re{etkasti ~eli~ni nosa~i so raspon od 80 m. Teatarot raspolaga so dve gledali{ni sali, pomalata za 500, a pogolemata za 1300 gleda~i, pridruèni so site pomo{ni prostorii. Integralniot vnatre{en prostor ovozmoùva relativno nepre~eno menuvawe na sodrìnata i funkcijata soglasno so aktuelnite potrebi, {to pretstavuva ideal za fleksibilnost. Idejata za bezgrani~en fleksibilen prostor, Mis van der Roe ja razrabotuva do maksimum so proektot za Konven{n hol, predviden za locirawe kraj ezerskiot breg vo îkago (1954). Toj zamisluva objektot da go pokrie so prostorna re{etkasta ~eli~na konstrukcija, so prostoren modul od 9,1 m. Konstruktivniot raspon od 219,5 m obrazuva prostor so viso~ina od 34,1 m, koj bi moèl da primi 50.000 lu|e. Dijagonalnite vkrutuvawa gi tangiraat nadvore{nite povr{ini od nosa~ite, taka {to yidovite se pretvoraat vo dvodimenzionalni re{etkasti nosa~i. Vrz niv se sozdava geometriska {ara od svetli i temni triagolni povr{ini, koja ja dramatizira strukturata vrz metalnata fasada, sozdavaj}i edna od najmonumentalnite sliki vo arhitekturata na HH vek. Ansamblot od ~etiri stanbeni oblakoderi vo îkago (1953-56) e postaven na {etali{teto Komonvelt vo blizina na kulite blizna~ki na Lejk {or drajv. Ovoj ansambl e sostaven od po dva ednakvi objekti napraveni od ~elik i staklo, koi se postaveni vo simetri~na kompozicija otvorena kon ezeroto. Viso~inata na objektite iznesuva 28 kata, so vkupno 750 stanovi i 600 parkirali{ni mesta. Probivot vo nebesnite viso~ini, Mis van der Roe go krunisuva so podigaweto na palatata Sigram vo Menhetn, Wujork (1954-58), kako oblikovna sprotivnost na kulite blizna~ki od îkago. Objektot ima ramna fasadna povr{ina, bez promenlivata slika prisut-
na kaj kulite blizna~ki, {to e sozdadena od vertikalni i horizontalni elementi. Ovoj objekt vo bronzena boja, so svoite 38 kata se izdiga kako temen yid nad okolniot prostor. Zavr{en akcent na vrvot od ovaa naglasena vertikalna kompozicija pretstavuva tehni~ko-servisniot del, so viso~ina od okolu ~etiri normalni kata. Objektot se drì vrz ~eli~ni stolbovi, rasporedeni so konstruktiven modul od 6,5 m h 6,5 m. Stanbenite zgradi vo parkot Lafajet vo Detroit (1960-63) se vo vid na strukturalni stanbeni kutii i se zaobikoleni so bogata visoka vegetacija. Me|u 21-katnite blokovi se smesteni i pomali grupi stanbeni nizi, kako i servisi, garaì i parkinzi. Vo 60-tite godini od XX vek, Mis van der Roe so pomo{ na svoite sorabotnici realizira u{te nekolku zna~ajni objekti, od koi dva posebno se istaknuvaat so svojata koncepcija. So upravnata zgrada na Federalniot sud vo îkago (1960-63) toj gi zbogatuva iskustvata steknati so realizacijata na zamislata za Sigram bilding. Osnovnata razlika se sostoi vo toa {to ovoj objekt, osven so elegancijata, pleni i so svojata krevkost izrazena vo vid na izdolèna tenka i visoka lamela. Izvedbata na objektot e tehnolo{ki sovr{ena, taka {to nalikuva na geometriski kristal, vo koj se ogleduvaat objektite od neposrednata okolina. Galerijata na HH vek vo Berlin (196268) e koncipirana spored zamislata od 1951 godina za kvadratnata staklena t.n. ku}a fifti-fifti. Lebde~kite podni i pokrivni povr{ini, namesto za agolni stolbovi se ,,zaka~eni za sredni fasadni stolbovi, koi se rasporedeni simetri~no 2 po 2 na sekoja strana od kvadratnata osnova. Na takov na~in izlo`beniot prostor vo vnatre{nosta na objektot celosno e osloboden od stolbovi. Vo ogledalnata fasada se otslikuvaat istoriskite objekti od neposrednata okolina. Ovoj princip na refleksija podocna }e bide nekriti~ki upotrebuvan od golem broj arhitekti pri gradeweto na nova arhitektura vo istoriskite jadra.
92
Sl.253. Mis van der Roe. Regionalnoto sedi{te na IBM, îkago (1966-69)
Sl.254. Mis van der Roe. Lejk Vju apartments, îkago (1960-63)
Muzejot na ubavite umetnosti (kriloto Braun) vo Hjuston (1966-69) pretstavuva vtora dogradba {to Mis van der Roe ja pravi na istiot objekt. Prisposobuvaj}i se na trapezoidnata forma na lokacijata, toj pravi edna produhovena unikatna la~na osnova.
Sl.252. Mis van der Roe. Galerijata na HH vek, Berlin (1962-68). Osnova i izgled
Regionalnoto sedi{te na IBM vo îkago (1966-69) so svoite 59 kata pretstavuva najvisok objekt {to go ima realizirano Mis van der Roe. Negovata po{iroka fasada ima klasi~na proporcija od 2:5, {to e potencirano so koloritot na fasadnite metalni lenti. Yidovite od vlezniot hol se oble~eni so travertin, ~ija tekstura pravi kontrast na metalnite elementi. Zadovoluvaj}i go svojot platonski pogled na svetot, Mis van der Roe nastojuva da sozdade sovr{en oblik na objektite, vo koi sodrìnata e pot~ineta na formata. Poradi toa, vo negovite objekti se slu~uva nekoi najzna~ajni funkcii da bidat spu{teni vo podzemjeto za da ne go naru{at zamisleniot idealen oblik. Taka na primer, kaj Galerijata na HH vek, postojanata izlo`bena postavka se nao|a vo suterenot, zaedno so depoata i tehni~kite slu`bi smesteni pod terasite, koi go zaobikoluvaat nadzemniot del od objektot. Vrz osnova na golemiot broj objekti i realizacii, moè da se izvle~at nekoi generalni zaklu~oci za tvore{tvoto na golemiot majstor Mis van der Roe. Negovata arhitektura, sostavena od koski i koà, so ultramodernata nadvore{nost vr{i silno vlijanie vrz negovite sorabotnici i pomladi arhitekti, sozdavaj}i t.n. Misova arhitektonska {kola. Ovaa {kola od edna strana se potpira vrz tradicionalnoto neoklasi~no mislewe na majstorot, a od druga strana vrz vkusot na silno razvienoto industrisko op{testvo, kade {to umetni~kiot konzervativizam se poklonuva pred sovremenata tehnika. Kako re-
zultat na toa, poslednite ostvaruvawa na Mis van der Roe se odlikuvaat so slednite karakteristiki: - stroga simetrija, - ramnomeren ritam na nosa~ite i vertikalnite profili, - dekorativen karakter na fasadniot raster i strukturata na zavr{niot del. Ovie karakteristiki }e izvr{at golemo vlijanie vrz pojavata na t.n. neoklasicizam vo modernata arhitektura na SAD. Poradi toa, ne e slu~ajno {to ponatamo{niot razvoj na takviot neoklasicizam e prisuten i vo delata na Filip Xonson (roden 1906), eden od najbliskite sorabotnici i sledbenici na Mis van der Roe. Takvite vlijanija se prisutni isto taka i vo delata na Ero Sarinen, Gordon Ban{aft i drugi arhitekti, no nitu eden od niv ne go dostignuva sovr{enstvoto na Mis van der Roe vo pogled na tehnolo{kata arhitektonska estetika.*66
*66 Poop{irno vo: Bonta, J.P. Mies van der Rohe,
Barcelona, 1929 Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 3,

str.24-44; 255-288
Drexler, Arthur. L.M. van der Rohe Denks, ârls. Moderni pokreti u arhitekturi,
str.113-128
Enciklopedija moderne arhitekture, str.182-191 dike, . Istori sovremenno arhitektur, str.78-91 Gssel, P., Leuthuser, G. Architecture in the Twentieth Century, str.149-231 Johnson, Philip C. Mies van der Rohe Neumeyer, Fritz. Mies van der Rohe on the Building Art Safrane, Yehuda. Mies van der Rohe
93
LE KORBIZJE (1887-1965) ([ARL EDUAR @ANERE)

[arl Eduar @anere, nare~en Le Korbizje, spa|a me|u trojcata najgolemi arhitekti na modernata arhitektura, kako poradi svoeto graditelstvo, taka i poradi u~eweto {to im go ima ostaveno vo nasledstvo na idnite generacii. Toj e roden vo {vajcarskoto mesto La [o-de-Fon, od tatko zanaet~ija i majka od buròasko poteklo. Prekarot Le Korbizje go zema od prezimeto na svojata majka vo 1920 godina, koga so slikarot Ozenfan go pokrenuva spisanieto Nov duh (L Esprit nouveau). Graverskiot zanaet i osnovite na crtaweto Le Korbizje gi u~i vo lokalnoto u~ili{te za graveri, specijalizirani za ukrasuvawe na ~asovnici. Istoto u~ili{te go ima zavr{eno i negoviot tatko. Ponatamo{noto {koluvawe Le Korbizje go dopolnuva samoinicijativno, patuvaj}i po evropskite zemji. So skromnata za{teda, so torbata na ramo i so priborot za skicirawe, devetnaesetgodi{niot Le Korbizje trgnuva po sobirawe na ranite plodovi na modernata, {to se sozdadeni od arhitektite pred nego. Po kusata sredba so Jozef Hofman vo Viena (1907), Le Korbizje za prvpat pristignuva vo Pariz (1908), kade {to se zapoznava so mo`nostite na armiraniot beton. Majstorot Ogist Pere, po razgleduvaweto na negovite crteì, mu predlaga: Vie treba da bidete moja desna raka. Vo firmata na bra}ata Pere toj raboti petnaeset meseci, a vo slobodnoto vreme ja posetuva [kolata na ubavite umetnosti i poznatite biblioteki vo Pariz. Vo 1910/11 godina Le Korbizje se nao|a vo Germanija, kade {to raboti i u~i vo ateljeto na Peter Berens. Vo 1911 godina toj prezema golemo patuvawe niz Balkanot, Mala Azija i Italija. Za sedumte meseci od patuvaweto, toj sobira bogat snimen materijal od t.n. narodna arhitektura i monumentalnoto graditelsko nasledstvo na tie regioni. Le Korbizje, isto taka, ja koristi mo`nosta nakuso da poraboti vo ateljeata na Adolf Los i na Toni Garnie, kade se zapoznava so nivnoto tvore{tvo. Pred po~etokot na Prvata svetska vojna Le Korbizje e izbran za profesor vo U~ili{teto za primeneta umetnost vo negovoto rodno mesto, koe vo me|uvreme e reformirano. Tamu naiduva na nedorazbirawe so upravata vo vrska so nastavnata programa, poradi {to go napu{ta La [o-de-Fon i se preseluva vo Pariz. Po doa|aweto vo Pariz, vo 1917 godina zapo~nuva najva`niot period od tvore{tvoto na Le Korbizje. Tamo{noto kulturno podnebje mu ovozmoùva po nekolkugodi{nata rabota da go svrti vnimanieto vrz sebe, ne samo na Francija tuku i na ostanatiot kulturen svet. Vo periodot po Prvata svetska
94
vojna, vo Francija s u{te ne se oformeni nekoi novi dvièwa vo arhitekturata. Naporite na Ogist Pere i Toni Garnie pretstavuvaat individualni primeri bidej}i arhitekturata na Francija dolgo vreme e zadoena so tradicionalniot akademizam. Vo 1917 godina Le Korbizje i slikarot Ozenfan gi soedinuvaat svoite napori vo {ireweto na noviot duh vo umetnosta. Slednata godina tie prireduvaat zaedni~ka izlo`ba, po ~ie odrùvawe ja objavuvaat bro{urata Po kubizmot. Vo nea, razrabotuvaj}i gi osnovnite postavki na svoeto tvore{tvo, tie gi postavuvaat temelite na novata doktrina nare~ena purizam. Vo 1920 godina, Le Korbizje i Ozenfan go pokrenuvaat spisanieto Nov duh, vo ~ij prv broj pi{uvaat: Zapo~na edna golema epoha, protkaena so nov duh. Toa e duhot na nadgradbata i sintezata, rakovoden od jasnata koncepcija. Vo 1923 godina izleguva prvoto izdanie na knigata Kon vistinskata arhitektura (Vers une architecture), vo koja se sodràt napisite na Le Korbizje objaveni vo spisanieto Nov duh. Vo nea Le Korbizje jasno ja navestuva arhitekturata vo ~ij presret se dviì toga{nata civilizacija, vo pogled na novite tvore~ki metodi, materijali, postapki, konstrukcii i funkcionalni sklopovi. Arhitektonskata tvore~ka metoda sfatena kako proces, Le Korbizje ja deli na slednive osnovni fazi: - klasirawe, {to zna~i utvrduvawe na zna~eweto, mestoto i ulogata na sekoj sodrìnski i konstruktiven element na objektot; - dimenzionirawe na sekoj element soglasno so negovata uloga; - dvièwe, {to zna~i racionalno organizirawe na funkcijata so golema preglednost i so logi~ni vrski; - sostavuvawe na site klasirani, dimenzionirani i me|usebno povrzani elementi na objektot, sli~no kako {to se povrzani, isprepleteni i vo ~ove~koto telo smesteni site organi; ili pak sli~no kako {to e sostavena sekoja dobra ma{ina; - proporcionirawe, odnosno proverka na estetskite vrednosti na arhitektonskiot oblik, {to proizleguva od negovite delovi i od nivnoto interaktivno povrzuvawe. Le Korbizje vo svoeto delo ja formulira modernata arhitektonska ubavina vo vid na ma{inska estetika, vo ~ija osnova se nao|aat pravata linija i osnovnite geometriski tela: kockata, kvadarot, cilinderot i konusot. Le Korbizje tvrdi deka realizacijata na novite tehni~ki oblici ne moè da se slu~i bez soodvetna op{testvena preobrazba. Toj go kritikuva sozdadeniot haos vo kapitalisti~kite gradovi, vo koi oblakoderot izniknuva bez nikakva vrska so zdravata koncep-
cija na naselbite. Vo svojot tvore~ki zanes, toj odi tolku daleku, {to tvrdi deka socijalnata revolucija moè da se izbegne so pomo{ na arhitekturata. No, se znae deka arhitekturata ne moè da bide nadvor od socijalnite i proizvodstvenite odnosi, poradi koi glavno nastanuvaat revoluciite. Vo 1925 godina izleguva prvoto izdanie na knigata Urbanizam, vo koja Le Korbizje gi sintetizira svoite istraùvawa za koncepcijata na moderniot grad {to bi moèl da gi re{i problemite na zaedni~koto ìveewe na nekolku milioni lu|e.
Sl.255. Le Korbizje. Vilata [vob, La [o-de-Fon (1916). Crte` na fasadata i vnatre{nost
Tvore{tvoto me|u dvete svetski vojni

Svoite novi idei za arhitekturata Le Korbizje nastojuva da gi materijalizira preku proekti za soodvetni objekti i naselbi. So samostojno proektirawe toj po~nuva da se zanimava u{te vo svoeto rodno mesto. Proektiraweto nema da go napu{ti cel ìvot, no paralelno so nego se zanimava i so pi{uvawe na arhitektonska teorija, kako i so moderno slikarstvo. Vilata [vob vo La [o-de-Fon (1916) e prvoto zna~ajno samostojno delo na Le Korbizje. Osven novata koncepcija na t.n. slobodna osnova i ramen pokriv, taa sodrì armiranobetonski skelet i nadvore{ni yidovi so vozdu{en sloj kako izolacija. Ornamentot ne e upotreben, a primenata na elipsovidnite
fasadni otvori, Le Korbizje nikoga{ nema da ja povtori. Fasadite na objektot se harmoniski oblikuvani, spored estetskite odnosi na zlatniot presek. Proektot za palatata na Centrosojuz vo Moskva, Le Korbizje go pravi vo 1919 godina, no toj e realiziran duri vo 1928-35 godina. Za àl, vedna{ po gradeweto na toj moderen objekt, ruskata arhitektura pod vlasta na Stalin se vra}a nazad kon akademskiot eklekticizam, nare~en socrealizam.
Ansamblot ku}i La Ro{+@anere kaj Pariz (1923) po svojot oblik nalikuva na edinstvena plasti~na celina. Glaven motiv na fasadata pretstavuvaat horizontalnite lenti od prozorci so tenki ~eli~ni profili. Vo enterierot na objektite e sozdadena nova prostorna vizija vo stil na purizmot, so dvojna viso~ina na dnevniot prestoj. Seto toa ostava vpe~atok na moderno slikarstvo vo edna prostorna interpretacija.
Sl.259. Le Korbizje. Proekt za stanbeniot blok - vila (1922). Perspektiva
Sl.256. Le Korbizje. Proektot za palatata na Centrosojuz, Moskva (1919). Maketa
Sl.258. Le Korbizje i Pjer @anere. Ansamblot ku}i La Ro{+@anere, kaj Pariz (1923). Izgled i vnatre{nost
U{te vo 1914 godina, za vreme na Prvata svetska vojna, kaj Le Korbizje se ra|a idejata za nov konstruktiven sistem, koj bi ovozmoìl brza povoena obnova. Toa e t.n. sistem domino, {to se sostoi od armiranobetonski stolbovi i plo~i, koi nalegnuvaat direktno vrz temelite, bez suteren. Ovaa zamisla Le Korbizje podetalno ja razrabotuva vo proektot i modelot na ku}ata Sitroan (1922). Vo nego, toj gi primenuva svoite standardizirani konstruktivni delovi: skelet, prozorec, skali itn. Pogolemiot broj od stolbovite vo prizemjeto se vidlivi, dodeka pokrivnata gradina pretstavuva vistinska novost.
Ku}ata na slikarot Ozenfan vo Pariz (1922) e izgradena spored puristi~kite principi, koi Le Korbizje i Ozenfan gi razglasuvaat niz celiot svet. Vo vnatre{nosta na objektot ne postoi nitu eden nose~ki element, so cel da se ovozmoì najdobro funkcionirawe na ateljeto i izlo`bata.
Izgradbata na ansamblot La Ro{+@anere, vsu{nost pretstavuva realizacija na istraùvawata na Le Korbizje za stanbeniot blok nare~en Immeuble villa (1922). Toga{, Le Korbizje ve}e go ima usovr{eno noviot konstruktiven sistem i prostorniot sostav na vnatre{nosta, so primena na dvovisinski prostorii. Preku ovoj proekt, toj uspeva delumno da ja za~uva intimnosta na individualnoto domuvawe vo kolektiven objekt, no sepak ne se otkaùva od idejata za ku}a kako ma{ina za ìveewe. Konstruktivniot i
oblikovniot sistem primeneti vo ovoj blokvila, mnogu nalikuvaat na balkanskite ku}i~ardaklii vo niza, koi Le Korbizje gi zapoznava i gi skicira u{te vo 1911 godina. Vo oblasta na urbanizmot, ideite na Ogist Pere (grad na kulite), Toni Garnie (Industriski grad) i na SantElija (Nov grad), Le Korbizje gi nadgraduva so novi postavki. So Gradot na idninata toj saka da gi zadovoli potrebite na milionska populacija. Za da ostane dovolno sloboden prostor za zelenilo, vo proektot toj smestuva objekti nare~eni kuli-vili. Nasproti urbaniot nered i nehigienata na postojnite gradski naselbi, Le Korbizje predlaga sozdavawe na jasna urbana struktura so dovolno sloboden prostor i zelenilo. Takviot urban koncept toj go narekuva ozaren grad (la ville radieuse). Na sli~en na~in e koncipiran negoviot proekt za grad od tri milioni ìteli. Preku planot Voazen (1925), konceptot za milionski grad Le Korbizje go prisposobuva za Pariz. Vo sredinata na edna ortogonalna {ema, toj postavuva oblakoderi so krstovidna osnova na rastojanie od 400 m, vo koi bi moèle da se smestat iljadnici stanari. Ortogonalnata {ema e protkaena so mreà od moderni bulevari so separiran motoren i pe{a~ki soobra}aj. Taa negova zamisla ostanuva utopija bidej}i ne moè da se primeni vrz istoriskoto tkivo na Pariz, bez da bide uni{teno samoto tkivo.
Sl.257. Le Korbizje. Proektot za ku}ata Sitroan (1922). Maketa
Sl.260. Le Korbizje. Proekt za grad od tri milioni ìteli (1922). Perspektiva
95
Sl.261. Le Korbizje. Planot Voazen za rekonstrukcija na Pariz (1925). Aksonometrija na del od centarot
principi na svojata moderna arhitektura. Toj niv i prakti~no gi proveruva preku realizacijata na razli~ni vidovi, glavno luksuzni, stanbeni objekti. Tie pet principi se sostojat vo slednovo slednovo: 1. Stolbovi, {to zna~i upotreba na skeleten armiranobetonski nose~ki sistem, {to treba jasno da se naglasi vo odnos na ispolnata. Stolbovite se ostavaat slobodni vo prizemjeto, sozdavaj}i trem. 2. Pokrivna gradina, {to zna~i sozdavawe na intimen prostor za odmor na otvoreno. Gradinata istovremeno ja pravi neophodnata termo-akusti~na izolacija nad armiranobetonskata pokrivna plo~a. 3. Slobodna (fleksibilna) osnova, {to zna~i sozdavawe na funkcionalen raspored po èlba i re~isi nezavisno od rasterot na tenkite vertikalni nose~ki elementi, stolbovite. 4. Nadol`ni prozorski otvori, koi moàt da se postavat od stolb do stolb. Le Korbizje konstatira deka horizontalniot prozorec ramnomerno ja osvetluva re~isi celata prostorija i dava osumpati pogolema svetlina vo odnos na prozorecot so ista povr{ina, postaven vertikalno. 5. Slobodno oblikuvana fasada, {to e ovozmoèno so isfrlawe na me|ukatnata konstrukcija pred nose~kite armiranobetonski stolbovi. Na takov na~in, oblikuvaweto na fasadata stanuva re~isi nezavisno od vnatre{niot raspored na objektot.
Voodu{even od navedenite principi, Le Korbizje vo 1927 godina pi{uva: Navedenite pet to~ki navestuvaat edna nova estetika. Nam ne ni preostana ni{to od arhitekturata na prethodnite epohi. Iljadnici sledbenici na Le Korbizje }e gi sfatat ovie principi, kako univerzalni upatstva za re{avawe na sekoj objekt, taka {to tie }e prerasnat vo nova arhitektonska dogma. Interesno e da se znae slednovo: ako vnimatelno se sporedat ovie pet to~ki na Le Korbizje so karakteristikite, na primer na balkanskata narodna arhitektura, }e se uvidi neverojatna sli~nost vo pristapot. Edinstvenata vidliva razlika se sostoi vo toa {to balkanskata ku}a nema pokrivna gradina, za ~ija realizacija ne se ~uvstvuvala potreba, nitu pak postoela soodvetna grade`na tehnologija. Le Korbizje ja ima zapoznaeno balkanskata ku}a u{te vo 1911 godina, dodeka mo`nostite na ramnata terasa gi otkriva na Bliskiot Istok i vo Alìr.
Sl.264. Izgled na edno plo{tad~e vo Berian, Alìr
Sl.262. Le Korbizje. Rabotni~kata naselba Pesak, Bordo (1925). Fragment od izgledot na edna niza i vnatre{nost
Rabotni~kata naselba Pesak kaj Bordo (1925) e sozdadena po barawe na industrijalecot Friè, koj na Le Korbizje mu pora~uva: ]e bidam sre}en ako moàm da gi realiziram Va{ite idei. Pesak pretstavuva naselba-gradina, koja se sostoi od dvanaeset tesni dvokatni objekti i pomali stanbeni edinici rasporedeni vo niza. Arhitektonskiot sklop na objektite e napraven od ramni i krivi povr{ini so elementarni boi, {to nedvosmisleno potsetuva na holandskiot neoplasticizam. Ovaa moderna naselba stanarite ne ja prifa}aat, taka {to nekolku godini ostanuva prazna, kako {to podocna }e se slu~i i so gradot Brazilija, pa i so Olimpiskoto selo vo Minhen. Tie slu~ai ukaùvaat na potrebata od pove}eslojnost vo tvore~kata zamisla pri sozdavaweto na po{iroki urbani potezi. Koristej}i go iskustvoto na golemite arhitekti pred nego, a pred s na Toni Garnie i Ogist Pere, Le Korbizje vo dvaesettite godini na HH vek gi elaborira pette osnovni
96
Sl.263. Izgled na konacite vo manastirot Sv. Jovan Bigorski i na edna ohridska ku}a so lentovidni prozorci, Makedonija
Rabotej}i na arhitektonsko-urbanisti~kite problemi vo Alìr, Le Korbizje ima mo`nost da se zapoznae ne samo so zna~eweto na pokrivnata gradina tuku i so oblikovniot re~nik na tamo{nata tradicionalna arhitektura, {to ne se razlikuva mnogu od re~nikot na moderniot kubizam. Takvi se, na primer ku}ite vo sistemot naselbi nare~en Pentapolis vo alìrskiot del na Sahara, denes proglaseni za del od svetskoto kulturno nasledstvo. Objektot Mezon Kuk vo Bulow na Sena (1926) e oblikuvan spored utvrdenite pravila na purizmot. Vo negovoto proektirawe Le Korbizje gi primenuva i principite na toga{noto eksperimentalno slikarstvo, so koe i samiot se zanimava. Okolnata priroda, gledana niz prozorskite otvori, pretstavuva svoeviden slikarski eksponat vo enterierot. Za ulogata na umetnosta vo integralnoto oblikuvawe na arhitekturata, Le Korbizje detalno zboruva vo svojata kniga Sovremenata dekorativna umetnost (1925). Idejata za arhitekturata, sfatena kako umetni~ko oblikuvawe, Le Korbizje dosledno ja interpretira preku paviljonot LEsprit nouveau, izgraden vo 1925 godina za Izlo`bata na dekora-
tivnite umetnosti vo Pariz. Spored proektite na Le Korbizje, vo paviljonot se formulirani zakonite i pravilata na modernata arhitektura. Objektot se sostoi od edna kubisti~ka kapsula na immeuble-villa so svoja gradina i so edna rotonda, a fasadite se kompletirani so soodvetni tekstovi i tabloa. Po zavr{etokot na izlo`bata paviljonot e demontiran, za vo 1977 godina povtorno da se izgradi od cvrst materijal vo Bolowa, kako sedi{te na Oikos (Institut za studii vo oblasta na domuvaweto).
Sl.267. Le Korbizje i Pjer @anere. Konkursniot proekt za palatata Liga na narodite, @eneva (1928). Izgled od ezeroto Sl.268. Le Korbizje. Konkursniot proekt za Palatata na sovetite, Moskva (1931). Izgled
Sl.265. Le Korbizje. Paviljonot L Esprit nouveau za Izlo`bata na dekorativnite umetnosti, Pariz (1923)
Sl.266. Le Korbizje i Pjer @anere. Dvoku}ata vo naselbata Vajzenhof. [tutgart (1929)
Me|unarodnata reputacija na Le Korbizje mu ovozmoùva so svoi proekti da u~estvuva na me|unarodni izlo`bi od najvisok rang. Stanbenite objekti vo naselbata Vajzenhof kaj [tutgart (1927), Le Korbizje gi kreira vo sorabotka so svojot rodinina Pjer @anere. Edniot objekt pretstavuva dvoku}a na P+1+T, sozdaden spored principite na purizmot. Vo prizemjeto ima sloboden trem na stolbovi, a katot e namenet za stanbeni potrebi, pri {to poradi otsustvoto na yidovi, rasporedot na prostoriite moè slobodno da se menuva. Najgornoto nivo e vo vid na ramna terasa nameneta za odmor na stanarite. Konkursniot proekt za palatata Liga na narodite vo @eneva (1928) Le Korbizje isto taka go pravi vo sorabotka so Pjer @anere, po opse`nite studii od oblasta na arhitekturata i urbanizmot. Vo soglasnost so lokacijata pokraj ezerskiot breg, ansamblot e zamislen so mo}ni i slobodni horizontalni potezi. Vo dinami~nata kompozicija dominiraat kubusite na administrativnite traktovi i na sobraniskiot auditorium, razmesteni po horizontala za da ne gi popre~uvaat vizurite kon Alpite. Ku}ata [tajn vo Gar{e (1927-31) pretstavuva bleskava interpretacija na site do-
toga{ otkrieni oblikovni elementi na prostornata kompozicija. Objektot ima pravoagolna osnova so sloboden fleksibilen prostor, {to e ovozmoèno od upotrebata na skeletnata armiranobetonska konstrukcija. Ednostavnite beli yidni povr{ini na podolgite fasadi, po celata dolìna se prese~eni so lentite na prozorskite otvori. Konkursniot proekt za Palatata na Sovetite vo Moskva (1931), Korbizje go pravi so simetri~na osnova i paviljonsko re{enie, so jasno izdvoeni elementi na prostornata kompozicija, soglasno so principite na funkcionalizmot. Postavkite na ruskiot konstruktivizam se jasno prisutni vo arhitektonskiot izraz na objektot, koj proizleguva od sostavot na osnovnite konstruktivni elementi. Vilata Savoj vo Poasi kaj Pariz (1930) e sozdadena spored teoriskite postavki na purizmot, vrz osnova na site dotoga{ni iskustva. Nejzinata koncepcija pretstavuva najraspeana zamisla od ovoj vid. Vilata e na-
Sl.269. Le Korbizje. Vilata Savoj,Poasi kaj Pariz (1930). Osnova, presek i izgled
97
Sl.278. Le Korbizje. Urbanisti~kiot plan na ândigar, Penxap (1952)
Sl.280. Le Korbizje. Palatata na guvernerot, ândigar, Penxap (1950-54). Osnova na IV nivo i izgled
Zgradata na Sobranieto (1956) ima ednostavna pravoagolna osnova na ~etiri nivoa. Od prizemjeto na objektot pa s do nad ramniot pokriv, na fantasti~en na~in se probiva volumenot na sobraniskiot auditorium so svojata kru`na osnova i hiperboli~no-paraboloidnata obvivka. Vo oblikuvaweto na ovoj objekt, osven neobi~nite zavr{ni elementi nad ramniot pokriv, dominiraat brisoleite pred rabotnite prostorii i tremovite na javniot prostor. Palatata na ministerstvata (1952-56) e oblikuvana vo vid na kompakten blok, so dimenzii 35 h 280 m, pri {to vo svoite desetina nivoa moè da primi 3.000 slu`benici. Dolgata lamela na objektot e podelena na {est funkcionalni edinici za posebnite ministerstva. Op{tiot izgled na ovoj robusten kubus e obvitkan so brisoleite na fasadata, koi dobivaat poseben raster vo zavr{etokot na horizontalniot potez. Kon op{tiot kubus na objektot, na dvete nadol`ni strani re~isi nezavisno se prika~eni vertikalni tubi, vo koi se smesteni rampi za sigurnosen izlez. So realizacijata na Palatata na ministerstvata vo ândigar i so negovite stanbeni zaednici, Le Korbizje dokaùva deka moè da si igra so ogromnite grade`ni masi, bez da bide zdroben od niv. Takvo umeewe vo arhitekturata na HH vek, osven Le Korbizje, ostvaruva u{te samo brazilskiot arhitekt Oskar Nimaer, no ne vo tolkava mera realizirano. Stanbenite blokovi vo ândigar, Le Korbizje gi proektira vo sorabotka so angliskiot arhitekt Maksvel Fraj Fraj. Tie pret-
Sl.279. Le Korbizje. Kapitolot vo ândigar. Penxap (1950-57). Situacija i silueta
Palatata na guvernerot na prv pogled ima sloèni osnovi so yidovi od kombinacija na pravi i krivi linii, no konstruktivniot raster ima jasna ortogonalna {ema, pri {to krstovidnite stolbovi slobodno se pojavuvaat vo prostoriite. Od gledna to~ka na evropskiot funkcionalizam, {emata na osnovata (na primer na ~etvrtoto nivo) ima niza nelogi~nosti, koi vo soglasnost so doma{nata tradicija dobivaat dlaboka logi~nost. Prostorniot sostav na objektot moè slobodno da se smesti vo plasti~noto umetni~ko tvore{tvo, a vo negoviot nadvore{en oblik se istaknuvaat ~etirite osnovni nivoa, me|u koi se vmetnati tri me|univoa.
100
Palatata na pravosudstvoto se sostoi od pet nivoa, {to ne moè da se vidi od nejziniot nadvore{en izgled. [emata na osnovite ima jasen ortogonalen raster na konstrukcijata i pregradnite yidovi. Vo izgledot na objektot dominira pokrivnata plo~a, koja e izdignata vrz robusni stolbovi, a od poslednoto nivo e izdvoena so vozdu{en prostor. Fasadata pred rabotnite prostorii e umetni~ki oblikuvana so rasterot na brisoleite. Brisoleite, zaedno so senkata od istaknatata pokrivna plo~a i vodenata povr{ina od parterot, imaat uloga vo sozdavaweto na popovolna mikroklima vo objektot.
Sl.282. Le Korbizje. Zgradata na Sobranieto, ândigar, Penxap (1956). Osnova na nivo na sala i presek
Sl.281. Le Korbizje. Palatata na pravosudstvoto, ândigar, Penxap (1952-56). Osnova na I i II nivo (prizemje) i izgled
Sl.283. Le Korbizje. Zgradata na Sobranieto, ândigar, Penxap (1956). Dva izgleda
Sl.284. Le Korbizje. Palatata na ministerstvata. ândigar, Penxap (1952-56)
stavuvaat stanbeni nizi na P+3, so ogradeni dvorovi i so ramni pokrivi. Fasadite se oblikuvani so natur-betonski geometriski boksovi i so re{etkasti brisolei. Kulturniot centar vo Ahmedabad, Indija (1953-56), pretstavuva u{te edna vrvna realizacija na Le Korbizje. Vo ovoj centar domi-
nira zgradata na muzejot, koj ima kvadratna osnova so aneksi koi se slobodno dodadeni, {to ja pokaùva mo`nosta za neograni~eno {irewe na izlo`beniot prostor. Kako jadro na funkcionalniot raspored, se javuva vnatre{niot dvor so otvoreni rampi za pristap kon gornite nivoa. Koncepcijata na objektot e prisposobena za è{koto podnebje, pa zatoa niz tremot vo prizemjeto cirkulira vozduh kon vnatre{niot dvor. Fasadata e obloèna so tula, a pokrivnata plo~a e izdignata nad poslednoto nivo i vrz sebe nosi cveten parter i bazeni so voden sloj od 50 cm. Domot na melni~koto zdruènie vo Ahmedabad (1951-54) pretstavuva majstorska interpretacija na avtorovite pet principi prisposobeni za indiski kontekst. Preku edna armiranobetonska rampa se vleguva na
prviot kat na objektot vo vid na hol so trikatna viso~ina. Na najgornoto nivo e smesten zenitalno osvetleniot auditorium i baldahinot so lebde~ki pokriv. Vleznata naturbetonska fasada e oblikuvana so zakoseni brisolei, dodeka od drugata strana objektot e otvoren kon rekata, {to pridonesuva za osveùvawe na vozduhot. Le Korbizje vo okolinata na Ahmedabad ima podignato i nekolku individualni stanbeni objekti, pri {to pokaùva prostudiran odnos kon lokalnite klimatski uslovi. Taka, na primer: - Ku}ata [odan (1951-56) e napravena vo vid na kubisti~ka armiranobetonska kutija so golemi vdlabnuvawa i so prostrana terasa pod pokrivniot natstre{nik, {to potsetuva na negovite ku}i Domino i na vilata Savoj; i - Ku}ata [arabaj (1951-56) e vo vid na prizemna struktura pokriena so osum polucilindri~ni svodovi, naredeni eden do drug i so zazelenet pokriv, {to pravi efikasna za{tita od son~evite zra~ewa i od toplite vetrovi. Prepletuvaweto na nadvore{niot i vnatre{niot prostor se odviva bez nikakvi pre~ki.
Sl.285. Le Korbizje. Kulturniot centar, Ahmedabad, Indija (1953-56). Osnova na prizemje i izgled
Sl.286. Le Korbizje. Domot na melni~koto zdruènie, Ahmedabad, Indija (1951-54)
Sl.287. Le Korbizje. Ku}ata [arabaj, Ahmedabad, Indija (1951-56). Vnatre{nost
101
Sl.288. Le Korbizje. Muzejot na zapadnata likovna umetnost, Tokio (1956). Maketa
Sl.289. Le Korbizje. Crkvata Notr Dam-di-O, Ron{an (1954). Aksonometriski presek i izgled od jugoistok
Domot na tekstilnoto zdruènie vo Ahmedabad (1954-57), Le Korbizje go pravi so kvadratna osnova i so sloboden vnatre{en raspored. Kru`nite stolbovi se povle~eni zad fasadata, koja ima jaki brisolei postaveni pod agol, zavisno od orientacijata. Objektot ima naglasena plasti~nost, postignata so upotreba na natur-beton. Muzejot na zapadnata likovna umetnost vo Tokio (1956) vsu{nost pretstavuva ansambl na objekti, pri {to kon muzejskata zgrada e dodaden aneksot na bibliotekata. Otsprotiva, relativno nezavisno e postaven paviljonot za povremeni izlo`bi, a vo sprotivniot agol na kompozicijata se nao|a teatarot, nare~en Kutija na ~udata. Zgradata na muzejot ima kvadratna osnova i gi sodrì osnovnite karakteristiki tipi~ni i za muzejot vo Ahmedabad, so toa {to ovde strukturata e prisposobena kon japonskoto podnebje. Nad ramniot pokriv se pojavuvaat plasti~nite formi, niz koi se obezbeduva zenitalno osvetluvawe za muzejskiot prostor. Crkvata Notr dam-di-o vo Ron{an (1954) na prv pogled izgleda kako skulptura koja ne bi bila sposobna da vr{i kakva bilo funkcija, no so prodlabo~ena analiza se otkriva produhovenata sodrìna na ovoj sakralen objekt. Osnovata na crkvata, pokraj naosot za 200 vernici, sodrì tri mali kapeli smesteni pod sopstveni kupoli so neobi~ni formi, sakristija i poluotvoren trem na isto~nata strana. So oblikuvaweto na ovoj objekt, Le Korbizje gi napu{ta svoite dotoga{ni puristi~ko-konstruktivisti~ki na~ela, kako i svoite realizacii bazirani vrz strukturalnite oblici. Ovie slobodni formi pravat posebna plastika, oslobodena od strukturata. Vo enterierot na objektot, so pomo{ na vpu{tenata slobodno iskrivena forma na
pokrivnata plo~a i neobi~nite otvori na yidovite se sozdava atmosfera na eden vid pe{terski misticizam, sli~en na onoj od predromanskite objekti. Dominikanskiot manastir La Turet vo Eve kaj Lion (1957-60), sprotivno na crkvata vo Ron{an, Le Korbizje go koncipira re~isi edinstveno so pomo{ na praviot agol, na koj vo 1955 godina mu ja posvetuva svojata Poema na praviot agol. Le Korbizje go smeta praviot agol kako edinstveno merodaven za pojavite na neiskaàniot prostor, pojavi vo koi toj go gleda sovr{enstvoto na arhitekturata. Vo pravoagolniot sostav na manastirskiot ansambl dominira crkvata, ~ij kubus e prisuten niz site nivoa. Drugite tri strani se oformeni so konacite, na ~ii gorni nivoa se smesteni kalu|erskite }elii, a vo dolnite nivoa prostoriite za prestoj i za ekonomski potrebi. Celiot ansambl e izgraden od naturbeton, {to pretstavuva nepovolnost za zdravjeto na onie, koi postojano ìveat vo nego. Primenata na robusnata konstrukcija, izrazena preku natur-betonot e karakteristi~na za poslednite godini od tvore{tvoto na Le Korbizje. Toa moè da se vidi vo nekolku primeri: - Brazilskiot paviljon (studentski dom) vo Univerzitetskiot grad vo Pariz (1957), {to ima prozorski otvori vo vid na ni{i; - Karpenter centarot na vizuelnite umetnosti vo Harvardskiot univerzitet, Kembrix, Masa~usets (1963), {to ima silni konstruktivni potezi od natur-beton. I vo dvata objekti dominira funkcionalno-konstruktivnata struktura na praviot agol. Za razlika od niv, kaj Mladinskiot dom na kulturata vo Firmini (1955-65), Le Korbizje primenuva kompaktna konstrukcija vo natur-beton, oblikuvaj}i objekt so forma na ~amec. Vo tekot na svoeto pedesetgodi{no tvore{tvo, Le Korbizje e postojano vo centarot na vnimanieto na arhitektonskata javnost, po~nuvaj}i od puristi~kiot proglas, pa s do krajot na negoviot ìvot vo 1965 godina. Tvore{tvoto na Le Korbizje obiluva so najrazli~ni formi, od vilata Savoj, preku Stanbenata zaednica, pa s do kapelata vo Ron{an
Sl.290. Le Korbizje. Crkvata Notr Dam-di-O, Ron{an (1954). Vnatre{nost
102
Sl.291. Le Korbizje. Dominikanskiot manastir La Turet, Eve kaj Lion (1957-60). Osnova na nivo na crkvata i izgled
i objektite vo ândigar. Sepak, toa tvore{tvo pokaùva vonredno edinstvo, koe moè da se nare~e klasi~no. Le Korbizje, so svojot celosno nov sistem na meri go napu{ta tradicionalnoto pravilo na fasadno oblikuvawe po katovi. Toj voveduva nov sistem na harmonisko proporcionirawe (Modulor), so ~ija pomo{ objektite gi pravi so primerna ubavina, vo klasi~noto zna~ewe na zborot. Seto toa se nao|a daleku pred nehumaniot nered na mnogubrojnite psevdomoderni gradovi. Preku svoite najsvetli primeri, Le Korbizje uspeva da gi soedini logikata i poezijata vo slu`ba na ~ovekot.
Golem broj sledbenici na Le Korbizje slepo gi primenuvaat negovite principi i gi imitiraat negovite realizacii vo stotici i iljadnici primeri na objekti. Toa doveduva do obezli~uvawe na dobar del od modernata arhitektura {irum svetot, {to vo 60-tite godini na HH vek sozdava revolt kaj pomladite arhitekti. Verojatno toa e najgolemata pri~ina poradi koja se napa|ani oddelni periodi od tvore{tvoto na Le Korbizje. I pokraj toa, Le Korbizje i ponatamu ostanuva golem arhitekt-umetnik, koj vo oddelni segmenti na prostornoto tvore{tvo s u{te ostanuva nedostièn.*67
Sl.293. Le Korbizje. Modulorot, kako osnovna merka vo arhitekturata,
*67 Poop{irno vo: Alazard, Jean. Le Corbusier
Sl.292. Le Korbizje. Karpenter centarot za vizuelni umetnosti, Harvard, Kembrix, Masa~usets (1963)
Besset, Maurice. Le Corbuser Choay, Franoise. Le Corbusier Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 2, str.208-239;
479-504
Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 3, str.121-142;

421-468
Denks, ârls. Moderni pokreti u arhitekturi, str.165-198 dike, . Istori sovremenno arhitektur,
str.91-103
Jenger, Jean. Le Corbusier Le Corbusier, Arhitektura XX veka Le Corbusier. The Modulor Le Corbusier. Maniere de penser lurbanisme Le Corbusier et Pierre Jeaneret. Oeuvre complete Ragot, Gilles et Dion, Mathilde. Le Corbusier en France
103
Sl.302. Broer, Nervi i Zerfis. Ansamblot UNESCO, Pariz (195357). Presek i izgled na administrativniot trakt
Sl.303. Broer, Nervi i Zerfis. Ansamblot UNESCO. Nadolèn i popre~en presek na konferenciskata zgrada so stati~kite elementi
i vo osnovite na objektot, koi imaat forma na ~amec, so hodnik vo simetralata, osvetlen niz dva procepa. So takviot oblik, ovoj objekt se smestuva vo realizaciite na konstruktivniot ekspresionizam. Malata olimpiska sala vo Rim (Palaceta, 1957), vo sorabotka so arhitektot Anibale Viteloci Viteloci, Pjer Luixi Nervi ja koncipira kako rebresta kupola so konstrukcija vo vid na ~ipka. Pod kupolata, so pre~nik od 60 m objektot sobira 5.000 gleda~i. îpkastata konstrukcija e sostavena od 1620 prefabricirani armiranobetonski elementi, vrz koi e rasposlana armiranobetonska plo~a, so konstruktivna debelina od samo 2,5 cm. Plo~ata zavr{uva branovidno vrz la~nite nosa~i, koi na fasadata imaat forma vo vid na lu|e so krenati race fateni vo krug. Vrz temeto na kupolata e postaven eden vid lanterna vrz prsten. Golemata olimpiska sala (Palaco delo sport, 1959) vo Rim e pokriena so kupola so pre~nik od 100 m, napravena od prostorni re{etkasti nosa~i. Gledali{teto e podeleno na tri pojasi, kade {to moàt da se smestat 14.700 gleda~i, a vo sredinata se nao|a kru`no borili{te so pre~nik od 45 m, taka {to celiot prostor potsetuva na anti~ki koloseum. Vrz nadvore{niot izgled na objektot se istaknuva cilindri~nata obvivka, ~ija forma ne e vo celosna soglasnost so glavnata konstruktivna ideja na salata.
Nervi gi prou~uva na {kolkite, insektite i cvetnite ~a{ki. So takviot istraùva~ki pristap, toj zapo~nuva da gi postavuva temelite na t.n. bioni~ka arhitektura. Palatata Pireli vo Milano (1955-58), vo sorabotka so arhitektot Xo Ponti (18911979), Pjer Luixi Nervi isto taka ja proektira spored principite na bioni~kata arhitektura. Konstruktivnoto re{enie nalikuva na drvo so silni korewa i stebla, koi vo viso~inata se pretvoraat vo granki. Takvoto stesnuvawe na nose~kite elementi e vidlivo
106
Sl.305. Pjer Luixi Nervi i Xo Ponti. Palatata Pireli, Milano (1955-58)
Sl.304. Pjer Luixi Nervi i Xo Ponti. Palatata Pireli, Milano (1955-58). Osnova na prizemje i kat, presek
Sl.306. Nervi i Viteloci. Malata olimpiska sala, Rim (1957). Izgled i presek
Sl.307. Pjer Luixi Nervi. Golemata olimpiska sala, Rim (1959). Presek i vnatre{nost na pokrivnata konstrukcija
Sl.310. Pjer Luixi Nervi. Fabrikata za hartija, Mantova (1960-64)
Majstorstvoto na Nervi za racionalno i umetni~ko oblikuvawe na konstrukcijata sovr{eno se materijalizira i vo negovite posledni proekti i realizacii. Proektot za izlo`benata hala na Nacionalniot centar na industrijata i tehnikata (CNIT) vo Pariz (1955) so pokrivi vo vid na edra od ~amec, Pjer Luixi Nervi go pravi vo sorabotka so francuskiot graditel @an Pruve (1901-84). Sli~no na ovoj proekt, Nervi gi re{ava i pokrivite vo proektot za kru`nata izlo`bena hala vo Karakas (1956). Olimpiskiot stadion Flaminio, Rim (1959), e oblikuvan vo vid na moderna arena, oformena so kosi nosa~i od natur-beton. Gledali{teto e delumno pokrieno so golema konzola, dodeka pod nego se smesteni drugi sportski sodrìni, kako na primer bazen za trening. Palatata na trudot vo Torino (1959-61), Pjer Luixi Nervi, zaedno so A. Nervi Nervi, ja oblikuva so konstruktiven sistem od stolbovi
Sl.309. P. L. Nervi i A. Nervi. Palatata na trudot, Torino (1959-60). Vnatre{nost
vo vid na palmi. Za razlika od nea, fabrikata za hartija vo Mantova (1960-64) e re{ena spored sistemot na veriga, so eden izdolèn stakleno~eli~en kubus, obesen so sajli zategnati me|u dva elegantni armiranobetonski ramovski nosa~i, racionalno umetni~ki oblikuvani. Vo 1962 godina na Nervi mu e ukaàna ~est da ja proektira avtobuskata stanica Xorx Va{ington brix vo Wujork, a vo 1972 godina salata za priemi na papata vo Vatikan. Na takov na~in, i preku svoite posledni ostvaruvawa Nervi pokaùva deka ne se zadovoluva so prethodno postignatoto relativno sovr{enstvo. Toj i ponatamu istraùva i pronao|a novi pati{ta za maksimalno racionalno iskoristuvawe na stati~kite mo`nosti na materijalot, doveduvaj}i go vo celosna soglasnost so umetni~kiot oblik na konstruktivnite elementi i so vkupnata arhitektonska struktura na objektot. *68
*68 Poop{irno vo: Casabella 651 + 652, 1997/98, str. 96-107 Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 3, str.187-206; 527-556
Sl.308. Pjer Luixi Nervi. Olimpiskiot stadion, Flaminio, Rim (1959)
Huxtable, Ada Louise. Pier Luigi Nervi Kancelson, R.A. Sovremenna arhitektura Italii Major, Mate. Pier Liuqi Nervi The Works of Pier Luigi Nervi. The Achitectural Press, 1957
107
RIÂRD NOJTRA (1892-1970)

Ri~ard (Rihard) Nojtra e majstor na modernata arhitektura, koj podednakvo im pripa|a na Evropa i na Amerika. Toj e roden vo Viena, kade {to diplomira na Visokata tehni~ka {kola vo 1917 godina. Vienskata kulturna sredina ima bitno vlijanie vrz formiraweto na negovite pogledi za arhitekturata. U{te vo 1910 godina, Nojtra se zapoznava so kategori~niot stav na Adolf Los protiv upotrebata na ornamentot vo arhitekturata. Vrz nego vr{i vlijanie i noviot na~in na oblikuvawe, {to Oto Vagner go ima primeneto na objektite za gradskata èleznica vo Viena. Vo 1911 godina niz Evropa se prikaùva izlo`bata so prvite dela na Frenk Lojd Rajt, {to isto taka vlijae vrz ponatamo{niot arhitektonski razvoj na Ri~ard Nojtra. Vedna{ po zavr{uvaweto na Prvata svetska vojna, Nojtra stapuva na rabota vo [vajcarija, kade {to steknuva iskustvo od oblasta na urbanizmot i pejza`noto oblikuvawe. Tamu se zapoznava so Erih Mendelson, so kogo ja dobiva prvata nagrada na konkursot za proekt na deloven centar vo Haifa, Izrael (1923), no toj ostanuva nerealiziran. Po Prvata svetska vojna Nojtra patuva niz severna Afrika, ju`na Azija, Kina i Japonija, za vo 1923 godina postojano da se naseli vo SAD. Vo îkago se zapoznava so Luis Saliven, no toj nabrgu po~inuva. Na skromniot pogreb na Saliven, Nojtra stapuva vo kontakt so Rajt i na negova pokana zaedno so soprugata tri meseci prestojuva vo Taliezin. Slednata godina Nojtra raboti vo ateljeto na Rajt, {to ostava dlaboki tragi vrz negovoto idno tvore{tvo. Po kratkotrajnata rabota vo grade`nata firma Holabird & Ro{, kade {to se zapoznava so mo`nostite na ~eli~nata konstrukcija, Nojtra vo 1926 godina se doseluva vo Los Anxeles. Tamu stapuva na rabota vo firmata na arhitektot Rudolf [indler [indler, koj isto taka e doselenik od Viena. Nabrgu potoa zapo~nuva samostojnata kariera na Nojtra i toj ve}e se istaknuva kako viden amerikanski ar-
hitekt. Taka, so osnovaweto na CIAM vo 1927 godina, stanuva ~len na negoviot Izvr{en odbor, kako delegat na Zdruènieto na amerikanskite arhitekti. Pod razli~nite vlijanija i so li~niot tvore~ki predizvik, kon krajot na 20-tite godini postepeno se oformuva individualniot izraz na Nojtra. Negovo najkarakteristi~no ostvaruvawe od toj prv zna~aen period vo SAD e ku}ata Lovel (Helt haus, 1929) vo Los Anxeles, Kalifornija. Ovaa ku}a e izgradena na teren so naklon, od kade {to ìvopisno izniknuva nejzinata ~ista forma. Arhitektonskiot izraz pretstavuva celosna novost za toga{nata amerikanska arhitektura. Nejzinata individualnost se potvrduva i so nepostoeweto na kontakt so arhitekturata na ku}ata [tajn (na Le Korbizje) i paviljonot vo Barselona (na Mis van der Roe), koi se sozdadeni vo Evropa vo isto vreme. Objektot e izgraden od ~elik i beton, so plo~i i balkoni, koi so sajli se zaka~eni za yidovite. îstite horizontali od polno i prazno, kako i fleksibilnite osnovi, go smestuvaat ovoj objekt vo internacionalniot stil.
Vo tekot na 30-tite godini, Nojtra go razviva internacionalniot stil vo edna sopstvena varijanta, so ednostavni oblici na ku}ite, koi ~estopati se izgradeni od novi i nevoobi~aeni materijali. Toa se dokaùva niz realizaciite na nekolku ku}i-vili. Di ol stil rezidens vo San Fernando Veli, Los Anxeles (1936), pretstavuva edna ku}a za bogati so golem posed okolu nea i so sportski tereni. êli~nata konstrukcija na objektot e obloèna so ~eli~ni plo~i prema~kani so aluminiumska boja, a za da ne dojde do nivno pregrevawe, gradinata okolu ku}ata se razladuva so pomo{ na ve{ta~ki do`d. Vilata na Xon Nikolas Braun vo Fi{er Ajlend, Wujork ima oblikuvawe vo koe dominiraat elementite na ma{inskata estetika od ~elik i staklo, pri {to se postignuva integracija na eksterierot i enterierot. Ku}ata Sidni Kan na Telegraf Hil, San Francisko (1940), e koncipirana kako vladetelsko sedi{te, postaveno na vrvot od rit~eto, od kade {to se pruàat prekrasni pogledi vrz okolinata. Osnovite na objektot imaat geometriski formi so minimalna de-
Sl.312. Ri~ard Nojtra. Di ol stil rezidens, San Fernando Veli, Los Anxeles (1936) Sl.311. Ri~ard Nojtra. Ku}ata Lovel, Los Anxeles, Kalifornija (1927-29). Izgled, osnova na nivo na bazen i osnova na nivo na dneven prestoj
Sl.313. Ri~ard Nojtra. Ku}ata Sidni Kan, Telegraf Hil, San Francisko (1940). Izgled, osnova na nivo na dneven prestoj i osnova na nivo na spalni
108
Sl.314. Ri~ard Nojtra. Kaufman Dezert haus, Palm Springs, Kalifornija (1946-47). Osnova, i izgled na dvorot so bazen
belina na nose~kite elementi i na yidovite, napraveni od ~elik i staklo. Vo nadvore{niot izgled doa|a do izraz lesnotijata i perfekcijata na prefabriciranite elementi. I vo periodot koga gradi so prefabricirani elementi, kako ekonomski ideal na ma{inskata epoha, Nojtra gi sovetuva pomladite arhitekti: Za da imate cvrsta podloga pod nozete, i ku}ite gradeni od prefabricirani elementi treba da se vklopat vo pejzaòt i da se stopat so terenot i podnebjeto. Za vreme na Vtorata svetska vojna, Nojtra se zafa}a so proektirawe i planirawe na po{iroki potezi, {to e pridruèno so re{avawe na socijalnite problemi. Toga{ gi pravi proektite za visinskata naselba ânel vo San Pedro, Kalifornija (1944) i nekolku u~ili{ta i bolnici vo Portoriko. Neposredno po Vtorata svetska vojna, toj go dostiga vrvot na svoeto tvore{tvo, so gradewe na ku}i za bogati smesteni vo gradini i so uredena okolina. Vo arhitektonskiot izraz
preovladuva internacionalniot stil, pri {to dominiraat naglasenata elegancija i preciznost, {to se potvrduva so golem broj objekti. Kaufman dezert haus vo Palm Springs (1946-47) ima razviena osnova so krila vtopeni vo pustinskiot teren. Parterot okolu ku}ata e slobodno ureden i vo nego dominira pliva~kiot bazen. Na~inot za organsko srasnuvawe na objektot so predelot, Ri~ard Nojtra pred toa go ima prou~eno vo delata na Rajt. Vo arhitektonskiot izraz dominiraat tenkite horizontalni plo~i, me|u koi se zategnati staklenite povr{ini. Vrz ramniot pokriv na objektot e postaven pokrien vidikovec, od kade {to se pruàat pogledi kon dramati~nata okolina. Polovina vek podocna, ovaa antologiska ku}a mnogu vnimatelno e restavrirana, po {to odnovo blesnuva so siot svoj sjaj. Tremen haus vo Monte~ito, Kalifornija (1948-55), ima samo prizemje, ~ija silna hoSl.315. Ri~ard Nojtra. Kaufman Dezert haus, Palm Springs, Kalifornija (1946-47)
rizontala se naglasuva pred visokite drvja, izrasnati vo polupustinskata po~va. Po ovie uspesi, Nojtra dobiva s pove}e nara~ki, a za da odgovori na barawata, toj se zdruùva so arhitektot Robert Aleksander Aleksander, proektiraj}i individualni objekti, no i po{iroki potezi. Vo tie realizacii se povtoruvaat ve}e dostignatite kvaliteti na arhitektonskiot izraz na Ri~ard Nojtra. Takva e stanbenata naselba Stratmor vo Vestvud, Kalifornija (1938), koja e sostavena od niski kolektivni stanbeni zgradi, ubavo vklopeni vo terenot so pomo{ na svojata struktura i ~istiot arhitektonski izraz. Vo funkcijata na objektite dominiraat re{enijata so po dva stana vo eden blok ili pak samo so eden stan so poobemna sodrìna, no so dva vleza. Vo mnogubrojnite i raznovidni realizacii od 50-tite godini, Nojtra ja povtoruva prefinetosta na objektite, kako {to go ima napraveno i vo 40-tite godini. Ovaa senzibilnost vo negovoto tvore{tvo e prisutna i kaj poslednite objekti, gradeni na krajot na 50-tite i vo po~etokot na 60-tite godini. Vo toj period zreloto tvore{tvo na Nojtra donekade go gubi svoeto zna~ewe bidej}i vo ramkite na novite arhitektonski dvièwa ve}e
Sl.316. Ri~ard Nojra.Tremen haus, Monte~ito, Kalifornija (1948-55). Osnova i izgled
109
Sl.327. Alvar Alto. Finskiot paviljon na Svetskata izlo`ba, Pariz (1937)
Sl.324. Alvar Alto. Sanatoriumot vo Paimio (1929-33). Situacija: 1. bolni~ki oddelenija i terasi, 2. zaedni~ki prostorii, 3. servisni prostorii, 4. garaà, 5. prestoj za lekarite, 6. prestoj za personalot Sl.325. Alvar Alto. Sanatoriumot vo Paimio (1929-33). Izgledi od jugozapad i od severozapad
kiot trakt so sala za sostanoci vo prizemjeto. Za osvetluvawe na ~italnicata se napraveni specifi~ni prizmi na ramniot pokriv, niz koi navleguva difuzno osvetluvawe. Vo akusti~noto re{enie na salata za sostanoci dominiraat branovidnite povr{ini od lamelirano drvo na tavanot, od koi zvukot se reflektira difuzno. Oblikuvaweto na objektot e sosema moderno, vo vid na kristal so beli yidovi i stakleni povr{ini. Upravnata zgrada na izdava~koto pretprijatie vo Turku (1929) so oblikuvaweto, sli~no na bibliotekata vo Vipuri, go potvrduva stremeòt na Alto kon puristi~ki preraboteniot funkcionalizam. Primenata na ramniot pokriv vo finskoto podnebje ukaùva na izvesen pomoden pristap. Sanatoriumot vo Paimio (1929-33) ima razgraneto paviljonsko re{enie vo koe dominira izdolèniot trakt na bolni~kite sobi so solariumi. Zad nego e smesten delot so zaedni~kite prostorii (trpezarija i biblioteka), a vo izdvoeniot paviljon se nao|aat prostoriite na bolni~kiot personal. Vo oblikuvaweto na objektot i natamu dominira racionalniot puristi~ki pristap na Alvar Alto.
112
Sl.326. Alvar i Aino Alto. Polufotelja i stol Artek
Vo 1933 godina Alvar Alto zema aktivno u~estvo na kongresot na CIAM koga se sostavuva Atinskata povelba. Po pristignuvaweto na brodot so delegatite vo Marsej, toj se zapoznava so slikarot Fernan Leè, po {to }e ja podgotvi negovata izlo`ba vo Finska. Vo 1935 godina e formirano akcionerskoto dru{tvo Artek, vo koe vleguvaat Alvar i Aino Alto. Preku toa dru{tvo se proizveduva i se distribuira mebel so vonredna ubavina, kreiran pod nadzor na Aino Alto. Sopstvenata ku}a na Alto kaj Helsinki (1936), preku neoplasti~niot izraz ja iskaùva ednostavnata funkcionalnost. Ku}ata vo dobar del e malterisana, katot delumno e obloèn so drvo, a ogradata e napravena od tula. Finskiot paviljon na izlo`bata vo Pariz (1937) go proslavuva imeto na Alto niz celiot svet. Monta`nite elementi za objektot se izraboteni vo Finska od ~eli~en skelet i so drvena obloga. Negoviot izgled zra~i so nova arhitektonska izrazna mo}, pri {to ~eli~nata konstrukcija delumno e ostavena vidliva, kako na primer kaj loxata. Enterierot na finskiot paviljon na izlo`bata vo Wujork (1939) e oblikuvan branovidno vo ramkite na pravoagolna osnova.
Sl.328. Alvar Alto. Finskiot paviljon na Svetskata izlo`ba, Wujork (1939)
Sl.329. Alvar Alto. Vilata Maireja, Normarku (1937-39). Panorama i vnatre{nost
Branovidnata triredna kompozicija e napravena od drvo so naklon kon vnatre, taka {to se sozdava naglasena dinamika i vidno pole so pomali deformacii. Simbolikata na toa oblikuvawe proizleguva neposredno od formata na finskite ezera i bogatstvoto na finskite {umi. U{te vo prviot period na svoeto tvore{tvo, Alvar Alto zapo~nuva so proektirawe na industriski objekti. Toga{ ja gradi Fabrikata za celuloza vo Tapiola, {to podocna mu olesnuva da go sozdade Industriskiot kombinat za celuloza vo Sunila (193639), koj od 1951 do 1954 godina e pro{iren. Zadovoluvaj}i gi tehnolo{kite barawa vo
celost, Alvar Alto sozdava mo}na arhitektonska kompozicija, koja e naglasena so razli~niot kolorit na upotrebeniot materijal. Takvata kompozicija pretstavuva likoven odraz na strukturalnite funkcionalni delovi na objektot. Vilata Maireja vo Normarku (1937-39) ostava vpe~atok na umetni~ki oblikuvan funkcionalen dom. Pri nejzinoto proektirawe, Alvar Alto si go postavuva pra{aweto: Dali luksuznoto domuvawe e laboratorija na op{testveniot dom?, i samiot odgovara: Vistinska laboratorija e onaa, kade {to sopstvenikot e sloboden da pravi {to saka. Jas sum protiv ekstravagantnite vili vo na{eto op{testvo. Treba da najdeme na~in, kvalitetot da im bide dostapen na site. Ovaa vila Alvar Alto ja oblikuva so kubisti~ki formi, glavno obloèni so drvo. Vo enterierot dominira originalnata oprema, isto taka napravena od drvo vo prirodna boja. Po Vtorata svetska vojna, Alvar Alto aktivno se vklu~uva vo obnovata na svojata zemja, so {to zapo~nuva slednata, treta faza od negovoto tvore{tvo, nare~ena crven period riod. Ovoj period imeto go dobiva poradi in-
Sl.331. Alvar Alto. Studentskiot dom Bejker haus, Kembrix,Masa~usets (1947-48). Izgled so skalite
tenzivnata boja na upotrebenata tula. Avtorot toga{ nastojuva da sozdade umetni~ka igra na svetlinata, vo vid na edna moderna interpretacija na koncepcijata prisutna kaj italijanskite renesansni palati. Vo 1944/45 godina kako ~len na arhitektonski tim, Alvar Alto raboti vrz urbanisti~kiot plan na gradot Rovaniemi vo Laponija, so {to steknuva iskustvo za negovite podocne`ni samostojni urbani zafati. Od 1946 do 1948 godina rabotata na Alvar Alto e raspnata me|u SAD i Finska, no za razlika od mnogu drugi golemi majstori, toj nikoga{ nema da stane Amerikanec. Prethodno otpo~natite raboti vo Finska i bolesta na negovata sopruga Aino, ednostavno go povikuvaat vo Finska. No, Aino nema da se spasi od te{kata bolest, taka {to umira vo 1949 godina. Studentskiot dom Bejker haus vo Kembrix, Masa~usets (1947-48), e izgraden so branovidna osnova na glavniot korpus. Takvata forma ovozmoùva da se zadovoli baranata op{irna sodrìna, rasporedena na maloto rastojanie me|u dvata postojni objekti. Zaedni~kite prostorii se smesteni vo prizmati~niot aneks na glavniot korpus. Na stranata so pomo{nite prostorii, vrz glavniot korpus ostro se istaknuvaat plasti~nite oblici, vo koi se smesteni skalite koi se dviàt po fasadata. Toa pretstavuva tipi~en motiv na Alto i vo negovite podocne`ni dela. Op{tinskoto sobranie vo Sejnetsalo (1950-52) gi sodrì konstruktivnite i prostornite iskustva na svoeto vreme. Vo ~etvrtestata osnova na ansamblot, Alvar Alto uspeva umetni~ki da ja rasporedi baranata sodrìna vo vid na slobodno atriumsko re{enie. Kompozicijata se sostoi od pove}e kubi~ni elementi, obloèni so tula i drvo i so ednovodni krovovi. Otkrienite skali se smesteni me|u kubusite i vodat kon nadvi{eniot atrium, od kade {to se vleguva vo vnatre{nosta. Vo enterierot, pokraj tulata, kako element na oblikuvaweto, se pojavuva i drvoto, osobeno vo krovnite partii. Pod po-
Sl.330. Alvar Alto. Studentskiot dom Bejker haus, Kembrix, Masa~usets (1947-48). Panorama i osnova na prizemje
113
Sl. 332. Alvar Alto. Op{tinskoto sobranie, Sejnetsalo (1950-52). Osnova, vnatre{nost na salata i izgled
Sl.334. Alvar Alto. Ku}ata Alto, Helsinki (1955). Osnova i vnatre{nost
krivot vo salata se istaknuvaat umetni~ki oblikuvanite zglobovi na drvenata krovna konstrukcija. Vo po~etokot na 50-tite godini Alvar Alto zapo~nuva intenzivna rabota za glavniot grad Helsinki, so {to vo dobar del go menuva likot na naselbata. Toga{ sozdava niza objekti, koi se nao|aat na granicata me|u crveniot period i negoviot vtor bel period. Narodniot penzionerski zavod vo Helsinki (1952-54) se karakterizira so razviena prostorna kompozicija, naglasena so pogolemata viso~ina na agolnata kula. Domot na kulturata vo Helsinki (195558) ima koncepcija na osnova {to dotoga{ ne e videna. Neobi~noto slobodno re{enie
Sl.333. Alvar Alto. Domot na kulturata, Helsinki (1955-58). Osnova na prizemje i izgled
proizleguva od akusti~koto barawe, no i od umetni~kata imaginacija. Oblikot na objektot sodrì karakteristi~no odbegnuvawe na ostri agli, no sepak toj ima golema izrazna sila na fasadata obloèna so tula. Vtoriot bel period na Alvar Alto zapo~nuva vo 1955 godina, vo ~ii ramki sozdava golem broj zna~ajni dela od oblasta na arhitekturata i urbanizmot. Ku}ata Alto vo Helsinki (1955) ima kompozicija razdvièna po horizontala so dve krila postaveni pod prav agol. Kriloto so segmentniot yid kon dvorot go sodrì ateljeto na Alto, dodeka vo drugoto krilo e rabotniot prostor na negovite sorabotnici. Me|u dvete krila i visokite drvja, ume{no e vkomponiran otvoreniot amfiteatar so ekran za kinopretstavi. Crkvata vo Vuokseniska kaj Imatra (1956-58), avtorot ja ima koncipirano so ondulirana osnova i presek, {to proizleguva od akusti~kite i oblikovnite potrebi. Vo koloristi~koto re{enie na objektot se upotrebeni samo dve nijansi, beli yidovi i temen pokriv. Enterierot e osvetlen so misti~ni probivi na svetlinata niz tesnite vertikalni otvori na yidovite. Mezon kare vo Bazo{-sir-Gijon, Francija (1956-58) Alvar Alto go gradi vo sorabotka so arhitektkata Elisa Mae Kiniemi Kiniemi, koja od 1952 godina e negova vtora ìvotna sopatni~ka i sorabotni~ka. Ovoj objekt gi nema karakteristi~nite Altovi ondulacii, tuku sodrì edno geometrisko superponirawe na masite.
Sl.335. Alvar Alto. Crkvata vo Vuokseniska kaj Imatra (1956-58). Osnova i izgled
Gradskiot centar vo Seinejoki se realizira vo periodot od 1956 do 1987 godina, spored prvobitnata ideja na Alto od 1952 godina za raspored na gradskite funkcii okolu pravoagolen plo{tad. Edni sproti drugi, pokraj nadol`nata oska se postaveni crkvata so parohiskiot centar i teatarot, a pokraj pokratkata oska se nao|aat Gradskiot sovet i bibliotekata. Me|usebnite prostornovolumenski odnosi na objektite i nivnoto arhitektonsko oblikuvawe so~inuvaat eden ne mnogu cvrst ansambl, {to ovozmoùva negovo ponatamo{no prisposobuvawe za novi potrebi.
114
objektot iskreno se pokaùva i vo negoviot nadvore{en amfiteatralen oblik, so niza prozorci niz koi vleguva indirektnoto osvetluvawe na auditoriumot. Pri krajot na 50-tite i po~etokot na 60-tite godini, Alvar Alto raboti proekti so t.n. prostor koj raste vo site pravci, zadrùvaj}i ja pritoa svojata funkcionalna povrzanost. Takov karakteristi~en primer pretstavuva Centarot za kultura vo Volfsburg, Germanija (1958-63). Negovata osnova sodrì zra~esto rasprostirawe na salite so razli~na golemina, rasporedeni okolu zaedni~kata aula. Toa e vidlivo i preku oblikot na objektot, definiran so skalesto rastewe na kubusite razvieni nad tremot vo prizemjeto.
Sl.336. Alvar Alto. Gradskiot centar, Seinejoki (1952-56-87). Panorama: vo prv plan e Parohiskiot centar, levo se bibliotekata i teatarot, a desno Gradskiot sovet; Izgled na Gradskiot sovet Sl.337. Alvar Alto. Urbanisti~kiot plan na Imatra (1947-53)
Alvar Alto e univerzalen majstor na prostornoto tvore{tvo bidej}i so ednakov uspeh gi proektira site vidovi objekti i vnatre{no gi ureduva, ne zapostavuvaj}i gi nitu po{irokite urbani zafati. Taka na primer, vo urbanisti~kiot plan na Imatra (1947-53), toj gi re{ava sovremenite problemi vo razvojot na naselbata, vrz osnova na prethodno napravenite detalni studii. Koloristi~kata pretstava na planot nalikuva na umetni~ka kompozicija. Regionalniot plan na Laponija (1950-57) pretstavuva obemen zafat, vo koj u~estvuvaat pogolem broj eksperti. Za sekoja naselba vo regionot e napraven poseben plan, soglasno so idnite potrebi. Prethodnite detalni studii se majstorski ilustrirani (na primer geomorfolo{kata analiza), kako {to e i samiot plan na naselbata. Politehni~kiot institut vo Otaniemi zapo~nuva da se proektira vo 1949 godina, no e zavr{en duri vo 1974 godina. Toj e koncipiran vo vid na edno golemo razgraneto re{enie so paviljoni, kade {to vo glavniot kubus e smesten amfiteatarot. Sodrìnata na
Sl.338. Alvar Alto. Poltehni~kiot institut, Otaniemi (1949-74). Osnova, presek niz auditoriumot i panorama
Sl.339. Alvar Alto. Centarot za kultura, Volfsburg (1958-63). Osnova i izgled
115
Sl.357. Oskar Nimaer, Elio U{oa i De Melo. Izlo`beniot kompleks vo parkot Ibirapuera. Palatata na industrijata, Izgled i vnatre{nost
nosta na op{tiot plan. Vo realizacijata na ovoj golem zafat, na Oskar Nimaer mu se pridruùvaat u{te nekolku arhitekti, od koi najpoznati se Elio U{oa i De Melo. Proektot za hotelot Kitandiwa kaj Petropolis (1950-56), spored programata i dimenziite, vo svoe vreme bi pretstavuval najgolem arhitektonski potfat vo svetot. Programata na objektot sodrì: - 5700 stanbeni edinici (pet tipovi), smesteni vo 33 kata so me|univoa, - trgovski centar so 200 prodavnici, - medicinski centar, koj prodolùva i na otvoreno, - sportski tereni rasporedeni vrz terasite i vo parkot.
Objektot vo osnova e zamislen so forma na zategnat lak, na ~ija nadvore{na strana se dodadeni ~etiri kubusi, koi gi sodràt vertikalnite komunikacii. Negovata vkupna dolìna bi iznesuvala 420 m, {iro~inata okolu 16 m, a viso~inata 120 m. Osven za hotel, ovoj objekt bi bil namenet i za sredbi, odmor i razonoda na kariokite od Rio de @aneiro. Spored programata i dimenziite toj bi gi nadminal i najsmelite realizacii na Le Korbizje. S posenzibilnoto vladeewe na Oskar Nimaer so plasti~nite sredstva na arhitekturata prodolùva i vo slednite negovi dela: - klinikata Sul Amerika (denes Ospedale de Lagua, 1953) ima naglasena struktura od ìvopisni brisolei, postaveni vrz son~evata fasada; - sopstvenata ku}a na Nimaer vo Gavea pokraj Rio de @aneiro (1953), so fantasti~nata razigranost na krivite linii vo osnovata i izgledot, organski se vklopuva vo suptropskiot predel; - u~ili{teto vo Belo Orizonte (1954) e predvideno da se izgradi so auditorium, ~ija forma e inspirirana od oblikot na ~ove~koto oko; - proektot za muzej vo Karakas (1954) pretstavuva originalna ideja, pri {to formata na objektot, vo vid na prevrtena ~etiristrana piramida e postavena vrz edno vozvi{uvawe. 40-tina godini podocna Oskar Nimaer izrabotuva sli~en proekt za muzej vo Nitiroj (1991-92), pri {to osnovniot kubus e oblikuvan vo vid na ~a{ka, so izlo`bena sala bez stolbovi, od kade {to se pruàat prekrasni vizuri kon Rio de @aniero.
Sl.359. Oskar Nimaer. Klinikata Sul Amerika, Rio de @aneiro (1953). Izgled od sever
Sl.360. Oskar Nimaer. Ku}ata Nimaer, Kanoa kaj Rio de @aniero (1953). Osnovi i izgled
Sl.358. Oskar Nimaer. Proektot za hotelot Kitandiwa, kaj Petropolis (1950-56). Fragment od osnovata i preseci
Sl.361. Oskar Nimaer. Proekt za muzej, Karakas (1954). Maketa
120
Sl.362. Oskar Nimaer. Muzej na likovnata umetnost, Nitiroj kaj Rio de @aneiro (1991-92). Osnova na galerijata, presek i izgled
Palatata na zorata (dvorecot na pretsedatelot, 1959) ima potencirana horizontalna kompozicija, vo ~ij oblik dominira tremot so veli~estvenata kolonada, zad koja e povle~ena staklenata fasada. Ovaa originalna tema Oskar Nimaer ja interpretira i vrz narednite objekti. Ministerstvoto za nadvore{ni raboti (1967) ima kolonada so poeti~na forma, a povr{inskata obrabotka na arhitektonskite elementi e dovedena do visok sjaj, pri {to kompozicijata e zbogatena so skulptura, koja se otslikuva vrz vodenata povr{ina.
Sl.363. Oskar Nimaer. Plo{tadot na trite vlasti, Brazilija (-1960). Panorama i situacija: 1. Prateni~kiot dom, 2. Senatot, 3. administrativniot korpus, 4. dvorecot na pretsedatelot, 5. Vrhovniot sud
Najvisok dostrel vo tvore{tvoto na Oskar Nimaer pretstavuvaat realizaciite za noviot glaven grad Brazilija Brazilija, kade {to gi proektira site pova`ni objekti (1956-61). Negovata rabota za Brazilija prodolùva s do poslednata decenija na HH vek. Primenetiot arhitektonski izraz simboli~no ja pokaùva sodrìnata na objektite, a vo soglasnost so urbanisti~kiot plan na Lusio Kosta. Na glavnata oska, vo nasokata istok-zapad, se smesteni objektite so op{testveno i dràvno zna~ewe. Na isto~niot kraj od oskata se nao|a Plo{tadot na trite vlasti, so objektite proektirani od Oskar Nimaer: Kongres-
nata palata so administrativen korpus, pretsedatelskata Palata na zorata i zgradata na Vrhovniot sud. Kongresnata palata e oblikuvana so mo}na kombinacija na vertikala i horizontala. Vrz krovnata horizontala (terasa) e smesten reprezentativen plo{tad, nad koj se izdiga prevrtenata kupola na Prateni~kiot dom i kupolata na Senatot. Ovie umetni~ki formi sosema odgovaraat na funkcijata. Administrativniot korpus se izdiga vo vid na dvojna kula, sozdavaj}i plasti~en kontrast vo odnos na horizontalata od Kongresnata palata.
Palatata na Vrhovniot sud (1970) sodrì kolonada so elegantni stolbovi, koi prerasnuvaat vo brisolei, a me|u niv se zategnati betonskite lu{pi na ve{ta~kite vodopadi. Palatata Planalto, so simetri~noto re{enie i elegantno oblikuvanite stolbovi, se ogleduva vo vodenata povr{ina okolu objektot. Stolbovite se rasporedeni okolu celiot objekt vo vid na peripteros i nosat relativno tenka pokrivna plo~a. Zad ovaa elegantna, no kolosalna kolonada e povle~en kubusot na administrativnite prostorii rasporedeni na tri nivoa.
Sl.364. Oskar Nimaer. Ministerstvoto za nadvore{ni raboti, Brazilija (1959) Sl.365. Oskar Nimaer. Palatata na Vrhovniot sud, Brazilija (1970)
121
Sl.366. Oskar Nimaer. Palatata Planalto, Brazilija (1958-60)
Sl.367. Oskar Nimaer. Katedralata, Brazilija (1970). Izgled i vnatre{nost
Katedralata (1970) se izdvojuva so svojot originalen oblik vo vid na cvet, formiran od paraboli~no izvitkani betonski elementi, koi go dràt nebesniot disk. Viso~inata na objektot e 40 m, a negoviot pre~nik vo osnovata iznesuva 70 m. Teatarot - opera (1962) e oblikuvan vo vid na prese~ena piramida, formirana od kosi rebra, koi izniknuvaat direktno od terenot. Polovinata od objektot i samoto gledali{te se smesteni pod nivoto na terenot, so {to se poevtinuva negovata gradba, a istovremeno i negovoto funkcionirawe vo è{koto podnebje. Nabroenite objekti vo vid na arhitektonsko-urbanisti~ki poenti se istaknuvaat vrz zadninata na stanbenite kvartovi, koi se iscrtuvaat vrz {irokite horizonti nad Brazilija. Na takov na~in se naglasuva mirot, povrzanosta i ednostavnata dostoinstvenost na arhitektonsko-urbanisti~kata kompozicija. Stanbenite ansambli, nare~eni super-
kvadrosi, Oskar Nimaer gi ima detalno razraboteno so svoite sorabotnici, u{te vo 1960 godina. Vo tekot na osmata decenija od ìvotot, Oskar Nimaer aktivno u~estvuva so svoi predlozi vo rabotata na Svetskata unija na arhitektite (UIA). Taka, vo 1978 godina, toj dava pridones pri sostavuvaweto i e potpisnik na Povelbata Ma~u Pik~u, donesena na XIII kongres na UIA vo Meksiko Siti. Ovaa povelba e napravena so pretenzii da gi dopolni zastarenite i da gi zameni ve}e nadminatite postavki na Atinskata povelba od 1933 godina. Vo po~etokot na poslednata decenija od HH vek Oskar Nimaer zapo~nuva da gi sistematizira rezultatite od svoeto dolgogodi{no tvore{tvo, vo vid na eden testament za generacijata arhitekti koi doa|aat po nego i koi }e prodolàt da rabotat vo naredniot vek. Za taa cel, svoeto prvo atelje, smesteno vo edna individualna ku}a vo stariot del na
Rio de @aneiro, go pretvora vo Fondacija Oskar Nimaer. Tamu se obrabotuva i na prigoden na~in se prikaùva ìvotnoto delo na golemiot majstor. Novoto atelje na Oskar Nimaer se nao|a vo potkrovjeto na eden stanben objekt, smesten pokraj plaàta Kopakabana. Toa e edna stanbena kula so izvitkani meki formi, ~ie potkrovje Oskar Nimaer go adaptira za svoite proektantski potrebi. Vo nego toj raboti so trojca pomladi sorabotnici vrz idejni arhitektonski koncepcii na raznovidni objekti. Glavnite proekti se razrabotuvaat vo drugi proektantski institucii bidej}i Oskar Nimaer vo devettata decenija od svojot ìvot ve}e nema èlba da kontaktira i da koordinira so razli~nite fazi vo razrabotkata na proektite. I od poslednite realizirani dela na Oskar Nimaer se potvrduva {irokiot spektar na negovite razmisluvawa i aktivnosti. Taka, na primer, serijata tipizirani u~ili{ta CIEP
Sl.368. Oskar Nimaer. Stanben ansambl - superkvadros, Brazilija (1960)
Sl.369. Oskar Nimaer. Tipiziranoto u~ili{te CIEP, Rio de @aneiro
122
Sl.370. Oskar Nimaer. Sedi{teto na Komunisti~kata partija na Francija, Pariz (1967) Sl.371. Oskar Nimaer. Proekt za Univerzitetot Karmel, Izrael (1968).Fotomontaà
vo Rio de @aneiro pretstavuva objekti izgradeni so elementi od natur-beton, spored racionalna koncepcija i, se razbira, so upotreba na karakteristi~nata kriva linija. * Treba da se naglasi deka interesni ostvaruvawa na Oskar Nimaer moè da se najdat i na drugite kontinenti, Evropa, Afrika i Azija. So politi~kite promeni vo Brazil na po~etokot od 60-tite godini, Oskar Nimaer kako dolgogodi{en ~len na Komunisti~kata partija mora da zamine vo egzil, pri {to najmnogu vreme prestojuva vo Francija, a raboti proekti za Alìr i Italija, kako na primer administrativniot objekt Mandatori vo Milano (1968). Sedi{teto na Komunisti~kata partija na Francija vo Pariz (1967) se sostoi od horizontalen zastaklen kubus, postaven na trem i povrzan so kongresnata sala, koja ima izvitkana, re~isi organska forma, vo vid na skulptura. Berzata na trudot vo Bobiwi, Pariz e realizirana vo vid na zastaklen horizonta-
len i dinami~no izvitkan kubus so ìvo oblikuvan parter, vo kombinacija so skulptura. Kulturniot centar vo Avr vo Francija, se prepoznava po izobilstvoto krivi povr{ini, izvedeni od natur-beton, kako {to se: rampata, auditoriumot i sli~no. Takviot pristap arhitekturata ja pravi da se grani~i so skulptura. Za Univerzitetot Karmel vo Izrael (1968), Nimaer pravi edna dinami~na kompozicija so arhitektonski formi koi pretstavuvaat eden vid sinteza na negovite prethodni idei. Na edno vozvi{uvawe, vrz zaedni~ka platforma toj postavuva: vertikalen kubus za rektorat, prevrtena piramida za amfiteatar, kako i dva povrzani horizontalni kubusi so forma na osnovite vo vid na bukvata N. Tie formi asociraat na prethodnite dela na Nimaer: Ministerstvoto za zdravstvo i obrazovanie, Muzejot vo Karakas i Kongresnata palata vo Brazilija. Univerzitetot vo Konstantin, Alìr (1969), pretstavuva ansambl na objekti, kako kombinacija od visoka upravna zgrada so ste-
reometriska forma i od paraboli~no izvitkani kubusi vo koi se smesteni zaedni~kite prostorii. Seto toa e zbogateno so parternoto ureduvawe od pe{a~ki platformi i elegantno zakrivenite formi na vodenite povr{ini. Memorijalot na Latinska Amerika vo Sao Paulo (1990) spa|a me|u poslednite dela na Oskar Nimaer i pretstavuva ìvopisna kombinacija na arhitektura i skulptura. So nego se potvrduva kompleksniot pristap na golemiot majstor vo oblasta na prostornoto tvore{tvo, koe postojano se nao|a na granicata me|u arhitekturata i skulpturata.*71 Za svoeto bogato i unikatno tvore{tvo vo poslednata decenija na HH vek, Oskar Nimaer dobiva golemi me|unarodni priznanija, kako {to se: Zlaten lav na Venecijanskoto bienale, zlaten medal na Kralskiot institut na britanskite arhitekti (RIBA), a vo 2003 godina go dobiva Kristalniot globus na Internacionalnata akademija na arhitekturata.
Sl.372. Oskar Nimaer. Univerzitetskiot kampus, Konstantin, Alìr (1969). Rektoratot i bibliotekata
Sl.373. Oskar Nimaer. Memorijalot na Latinska Amerika, Sao Paulo (1990)
*71 Poop{irno vo: Dobrovi}, Nikola. Savremena arhitektura 3, str.45-59; 289-320
Midilin, Henrique. Neues Bauen in Brazilien Niemeyer. Architectural Rewuev 1226, 26 IV, 1999 Papadakis, Stamo. The Works of Oskar Niemeyer
123
Alvaro Siza. Portugalskiot paviljon na EXPO 98. Lisabon
124
VI. DVI@EWA VO VTORATA POLOVINA NA HH VEK

Prou~uvaj}i ja arhitekturata od prvata polovina na XX vek, moè da se zaklu~i deka osobeno zna~ewe za nejziniot razvoj imaat pravcite koi svojata fizionomija ja imaat oformeno vo 20-tite godini od vekot. Pritoa, naj~esto se misli na: purizmot, funkcionalizmot i konstruktivizmot; no isto taka i na ekspresionizmot i futurizmot. Ovie razvojni pravci nabrgu rezultiraat so edinstven arhitektonski priod, koj dobiva internacionalno zna~ewe. Globalnoto zna~ewe na toj priod se potvrduva kako so negovata inspiracija i interes taka i so pretstavuvaweto na arhitekturata. Mnozinstvoto istori~ari i teoreti~ari na arhitekturata se sloùvaat deka internacionalniot stil vo modernata arhitektura go opfa}a periodot od 1925 do 1965 godina. Nesomneno e deka vo navedeniot period na modernata arhitektura ima i drugi priodi, kako {to se pristapite povrzani so regionalizmot i organskata teorija na Frenk Lojd Rajt, ili pak so individualiziraniot modernizam na Oskar Nimaer ili Alvar Alto, {to ponekoga{ se narekuva drug vid tradicija. Sekako deka izvesen broj dela na tie ,,drugi priodi ne moàt da se smestat vo t.n. internacionalen priod, no nema somnevawe deka site tie go spodeluvaat internacionalisti~kiot pogled na modernata arhitektura od HH vek. Internacionalizmot kako proces, pretstavuva na~in na mislewe i dejstvuvawe vo svetot {to postepeno se globalizira, svet vo koj zapo~na da preovladuva eden vid arhitektura, koja ne e vkoreneta vo konkretnoto mesto, tuku e ,,prenosliva na site strani vo vid na internacionalen stil, ovoploten so univerzalni moderni principi. Me|utoa, poimot univerzalno, od strana na negovite zastapnici e jasno izdiferenciran od poimot internacionalno . Za niv univerzalnoto pretstavuva probiv vo ,,dlabokata struktura na prirodnite zakoni na arhitekturata primenlivi kade bilo, pove}e poradi negovata ,,nerazdvojna vistina otkolku poradi negovata posebnost ili ideologija. Modernizmot, bez razlika na toa dali ima internacionalen ili univerzalen predznak, po svojata su{tina se konfrontira so specifi~nostite na vkorenetata nezapadna i lokalna kultura. Toa e glavnata pri~ina poradi koja modernizmot, {to samo za relativno kus period se smeta{e za ,,~ist, nabrgu zapo~na da se regionalizira. Pomladata generacija arhitekti, svoite napadi vrz internacionalniot (univerzalniot) modernizam gi zapo~nuva u{te vo po~etokot na 50-tite godini, najprvin poedine~no, a potoa s pomasovno, dostignuvaj}i go svojot maksimum na pragot na 70-tite godini na HH vek. Modernizmot naj~esto e obvinuvan za nedostatok od pluralizam, za nepo~ituvawe na duhot na mestoto i na lokalnata kultura. Pogolemiot del od opravdanata kritika na modernizmot se pojavuva so generaciskata smena vo 60-tite godini. Vo toa vreme, multinacionalizmot predizvikuva raste` na globalnata ekonomija, {to e pozdraveno kako sila {to gi ,,nivelira kulturite i stopanskiot razvoj vo svetot. Dali toa posakuvano nivelirawe e voop{to mo`no, ne moè so sigurnost da se potvrdi nitu na pragot na XXI vek. Evidentno e deka golemite protesti protiv Grupata 7 najrazvieni stopanski zemji vo dobar del se opravdani. Navedenite zabele{ki ne pretstavuvaat kritika samo za t.n. temna strana na kapitalizmot i globalizacijata. Tie pridonesuvaat da se rasvetlat i nedostatocite na komunizmot i na socijalisti~kite programi, koi go potisnaa individualizmot i raznolikosta. Poradi tie pri~ini, nastojuvawata na internacionalisti~kata programa i na t.n. herojski dvièwa na modernata se pokaàa neuspe{ni vo sozdavaweto podobar svet. So toa se sozdadeni preduslovi za postepeno pomestuvawe na interesot od internacionalniot modernizam kon postmodernizmot, pri {to istoricisti~kiot interes vo vid na retrospektiva ne pretstavuva iznenaduvawe. Od kriti~kite napadi vrz internacionalniot modernizam, osobeno vrz negovite amerikanski oblici, proizleguva vospostavuvaweto na razli~ni arhitektonski jazici, vo vid na eden nov pluralizam. Za ovoj proces na preobrazba, Kolin Sent Xon Vilson vo ,,Drugite tradicii na modernata arhitektura (1955) ima zapi{ano: ,,Po~nuvaj}i od predavstvoto na izvornite principi na modernoto dvièwe, kriticizmot pridruèn so akcija i reakcija preminuva od lo{o vo polo{o. Golem broj od pri~inite za zagriènost vo samata arhitektonska disciplina pretstavuvaat refleksija na socijalnite i ekonomskite faktori, koi se nadvor od disciplinata. So toa, odnovo se potvrduva tezata deka arhitekturata i op{testvoto se razvivaat paralelno i me|usebno se nadopolnuvaat.*72 Iznesenite dilemi ja istaknuvaat potrebata od celosno preocenuvawe na internacionalisti~kata programa za sozdavawe modernizam na socijalen i oblikoven plan. Toa moè da ni pomogne vo nastojuvaweto da razbereme od kade poteknuva, a osobeno kade moè da odi arhitekturata od poslednata ~etvrtina na HH vek.
A. KRIZATA NA MODERNATA
So faktot deka postoi direktna zavisnost me|u krizata vo arhitekturata i krizata vo op{testveno-ekonomskiot poredok, se sloùvaat teoreti~arite na arhitekturata i od zapadnite i od isto~nite zemji. Sepak, vo nivnite raspravi od 70-tite i 80-tite godini na HH vek, e prisutna i izvesna odbrana na ,,svoeto op{testvo i svojata arhitektura, {to e osobeno vidlivo kaj kriti~arite od nekoga{niot socijalisti~ki blok. Za da se dojde {to poblisku do pri~inite {to se manifestiraat vo vid na kriza vo modernata arhitektura, verojatno najproduktivno bi bilo da se sprotivstavat stavovite na najistaknatite teoreti~ari i istori~ari na arhitekturata od zapad i od istok, ârls Xenks i Andrej Ikonikov Ikonikov, ~ii raspravi se objaveni vo pogolem broj knigi i spisanija. Vo nivnite raspravi sublimirano se prikaàni i gledi{tata na drugite pozna~ajni kriti~ari na modernata arhitektura. Poznato e deka modernata arhitektura, splotena pod znameto za borba protiv eklekticizmot, kako organizirano dvièwe nastapuva vo 20-tite i 30-tite godini na HH vek. Nejziniot dijapazon na profesionalna koncepcija i na socijalni stavovi e mnogu {irok, a motivite za obnova na tvore~kata metoda razli~ni. Kako i da e, metodata postojano se nao|a vo centarot na vnimanieto. Ikonikov istaknuva deka buròaskiot establi{ment ja iskoristuva mo`nosta ova za toga{ni priliki opoziciono dvièwe, da go upotrebi vo svoj interes. Taka, opozicionerite postepeno se preobrazuvaat vo diktatori na modata, a priznanijata {to gi dobivaat se pokaùvaat kako ,,iluzorna pobeda. Eklekticizmot protiv koj se borat ne is~eznuva, tuku e promenet samo vkusot i kli{eto so koe toj operira. Mestoto na eklekti~niot neprijatel go zazemaat albumite na Le Korbizje i knigite na {kolata Bauhaus. Toga{, vo kombinacija so nadvore{nite znaci na funkcionalizmot, se neguva sodràjnosta na formite, sozdadena od negovite pioneri; evtino se razmenuvaat pionerskite principi, dodeka elementite na socijalniot progres se zaboraveni. Avangardnite tvorci postepeno oformuvaat jadro na novata profesionalna elita i, ako moè taka da se kaè, tie go podnesuvaat isku{enieto na uspehot i slavata ne napu{taj}i gi idealite na svojata mladost.*73 Angliskiot kriti~ar Rejner Banam (mentorot na ârls Xenks) ne se pla{i da iznese èstoki zborovi za avangardnite tvorci na modernata, koi go zavr{ija ìvotot vo 60125
tite godini, velej}i: ,,Sega, koga tie se mrtvi, te{ko e zaedno so zagubata da ne se po~uvstvuva i izvesno olesnuvawe. Tie na tiranski na~in ja pot~inija modernata, monopoliziraj}i si ja slavata i ne dozvoluvaj}i da se probijat drugi, ne pomalku zna~ajni talenti. Mo}nite primeri od nivnoto tvore{tvo se pokaàa kako ograni~uva~ki za po{irokiot razvoj na arhitektite vo svetot.* 74 Od svoja strana, Xenks smeta deka so triumfot na potro{uva~koto op{testvo na zapad i na birokratskiot dràven kapitalizam na istok, nesre}niot moderen arhitekt ostanuva bez soodvetna op{testvena sodrìna koja bi ja simboliziral. Dokolku arhitekturata svoite napori treba da gi naso~i kon simboliziraweto na sodrìnata i kon poleto na javnoto dejstvuvawe, arhitektot se nao|a vo tesnec, koga ovie kategorii ja gubat svojata verodostojnost. Toj moè da gi iznese vrednostite koi nedostasuvaat i da gi kritikuva vrednostite {to ne gi saka, no za da go stori toa, toj mora da go koristi jazikot na lokalnata kultura. Vo sprotivno, negovata poraka ili nema da se slu{ne ili, pak, }e se deformira za da se prisposobi na konkretniot lokalen jazik.*75 Krizata na modernata arhitektura, spored Xenks, e predizvikana od cel sistem pri~ini i jasno e deka situacijata ne bi se promenila duri i koga bi se promenil stilot ili ideologijata na arhitektite, kako {to predlagaat mnogubrojni kriti~ari. ,,Ne postoi takov otpor kon internacionalniot stil ili brutalizmot, kon visokite zgradi, kon birokratijata, kapitalizmot, gigantizmot ili kon koj bilo najnov deùren vinovnik, koj odedna{ bi promenil s i bi sozdal humana ìvotna sredina. Se ~ini deka odedna{ bi moral da se promeni celiot sistem na arhitektonska produkcija.*76 Vsu{nost, u{te vo po~etokot na 50-tite godini, na mnogumina arhitekti zapo~na da im stanuva sovr{eno jasno deka modernisti~kiot apstrakten platonski na~in na razmisluvawe e sosema nesoodveten. Tokmu okolu toa pra{awe nastanuva i zna~ajniot presvrt, od CIAM do Tim 10. Tim 10 e oformen od edna grupa mladi radikalni arhitekti od razli~ni zemji, na koi im e doverena podgotovkata na H kongres na CIAM za 1956 godina vo Dubrovnik. Toga{ izbivaat na povr{ina nastojuvawata za povtorno vospostavuvawe na urbaniot identitet, odnosno na ,,~uvstvoto deka ste nekoj i deka ìveete nekade, kako {to toa go formulira mladiot angliski arhitekt Piter Smitson (1923-2003). Na arhitektite im stanuva jasno deka ona {to go so~inuva ìvotot na eden grad is~eznuva niz {ematiziranata mreà na ,,~etirite funkcii, odnosno se nao|a nadvor od dostrelot na analiti~koto razmisluvawe. Poradi toa, H kongres na CIAM se obiduva da formulira nov na~in na razmisluvawe vo oblasta
126
Sl.374. Valter Gropius. Hramot Oheb [alom, Baltimor, Merilend (1957). Osnova i izgled
na urbanizmot, pri {to sekoj konkreten problem treba da se nabquduva kako edinstven primer na ~ovekovata zaednica, vo odredeno vreme i na odredeno mesto.*77 Kon krajot na 50-tite godini, krizata na modernata arhitektura se manifestira i preku tvore{tvoto na pogolemiot del od nejzinite ve}e dokaàni majstori. Na prv pogled se ~ini deka tie ne se zapoznaeni ili ne im obrnuvaat dovolno vnimanie na nastojuvawata na Tim 10, bidej}i so nekoi svoi realizacii pa|aat vo formalizam. I pokraj nivnite porane{ni nedvosmisleni formulacii na arhitektonskite vrednosti, toga{ tie proektiraat nekoi nelogi~ni formi, kade {to estetikata i konstrukcijata me|usebno se negiraat i kade {to funkcijata ne e vedna{ prepoznatliva. Takvata sostojba moè da se ilustrira so nekolku poznati primeri od toj period.
Valter Gropius kon krajot na 50-tite godini ,,se gubi vo Timot TAS, bidej}i na pazarot vo SAD se bara pred s negovoto ime. Taka se slu~uva imeto na Gropius da figurira zad proekti vo koi nekoi aspekti o~igledno otstapuvaat od negovite zalo`bi. Toa se potvrduva so slednive primeri: - Hramot Oheb [alom vo Baltimor, Merilend (1957), iako donekade ima vozdràna arhitektura, sepak sodrì izvesni sli~nosti so delata na arhitektite - primadoni, koi Gropius gi napa|a vo svoite docni godini. - Proektot za univerzitetskiot grad vo Bagdad, Irak (1958), sodrì objekti so psevdoarapski izraz i mo{ne neubedlivo ja interpretira doma{nata arhitektura. Taka, na primer, auditoriumot e pokrien so konzolni svodovi koi ne nosat ni{to, a zasen~uvaat polna yidna povr{ina. Xamijata nelogi~no e smestena na periferijata od centarot, a nejziniot oblik vo vid na jagoda e zase~en taka, {to namesto so tradicionalnata islamska orientiranost kon vnatre, taa e svrtena kon nadvor. Frenk Lojd Rajt ,,zarinka so proektite koi sepak se dovr{eni po negovata smrt, i toa: - Auditorium holot na Univerzitetot Tempi, Arizona (1959-66), na ~ij izgled ima nalepeni istoricisti~ki dekorativni motivi; - Gra|anskiot centar Marin vo San Rafael, Kalifornija (1959-64), koj ima fasadni elementi vo vid na lakovi od akvedukt, koi namesto na pritisok nelogi~no se napregnati na zategawe.
Sl.375. Valter Gropius. Proekt za xamija na Univerzitetskiot grad, Bagdad (1958). Osnova i izgled
Sl.376. Frenk Lojd Rajt. Auditorium holot na Univerzitetot Tempi, Arizona (1959-66). Izgled na tremot
Sl.377. Frenk Lojd Rajt. Gra|anskiot centar Marin. San Rafael, Kalifornija (1959-64)
Mis van der Roe Roe, dosledno ostanuvaj}i na svoite idei za bezgrani~en univerzalen prostor smesten me|u dve horizontalni plo~i, zapo~nuva da ja zanemaruva funkcionalnosta. Za toa svedo~at najpoznatite objekti od negovoto docno tvore{tvo: - Kaj Arhitektonskiot fakultet vo îkago, Ilinois (1952-56), slobodniot otvoren univerzalen prostor e premnogu bu~en i javen, taka {to proektantskite ateljea se stutkani vo mirniot suteren. - Vo galerijata na HH vek vo Berlin (196268) se povtoruva prethodnata negativnost, bidej}i postojanata izlo`ba, kako najzna~aen del od funkcijata e spu{tena vo suterenot smesten pod terasata na nadzemniot del od objektot.*78 Od navedenite primeri, moè da se zaklu~i deka tiranskoto gospodarewe na golemite majstori, vsu{nost e ve}e razni{ano kon krajot na 50-tite i po~etokot na 60-tite godini. Toga{ stanuva jasno deka modernata arhitektura se raspa|a na golem broj razli~ni grupi, koi gi obedinuva samo nivnoto zaedni~ko poteklo. Toa go otvora patot za pojava na prvite manifestacii na pluralizam vo modernata arhitektura, so svrtuvawe kon istorijata, kako glavna karakteristika na docnomodernata.
Sl.379. Mis van der Roe. Galerijata na HH vek, Berlin (1962-68). Vnatre{nost
Na pragot na 60-tite godini, inicijativata za zaìvuvawe na istoricizmot vo arhitekturata e pokrenata i na oficijalno nivo od strana na politi~kite krugovi vo SAD. Koga stanuva jasno deka univerzalnata forma na staklenite prizmi na Mis van der Roe ne pretstavuva sredstvo za kulturna ekspanzija, pred amerikanskite arhitekti koi gradat vo stranstvo se postavuva nova zada~a. Od niv se bara da sozdadat prototipovi za ,,umereno tradicionalno otelotvoruvawe na pozitivnite vrednosti na amerikanskiot na~in na ìveewe. Vo taa nasoka prv zapo~na da tvori Edvard Stoun (roden 1902), realiziraj}i gi proektite za: - Izlo`beniot paviljon na SAD na Svetskata izlo`ba vo Brisel (1958), i - Ambasadata na SAD vo Wu Delhi, Indija (1958).
Vo oblikuvaweto na ovie objekti preovladuva direktna asocijacija so tremovite na anti~kite hramovi, {to e zbogateno i so dekorativni arhitektonski elementi. Takviot psevdoklasicizam e namenet, pred s, za zadovoluvawe na ograni~eniot estetski vkus na prose~niot korisnik, koj ne e sposoben da ja po~uvstvuva originalnata umetni~ka tvorba. Sekako deka najkrupen psevdoklasi~en ansambl vo 60-tite godini pretstavuva Linkoln centarot za interpretatorski umetnosti vo Wujork. Salata na filharmonijata (1962) na Maks Abramovic e postavena na ednata strana od plo{tadot, a na drugata strana Wujor{kiot dràven teatar (1964) na Filip Xonson Xonson, dodeka na samata simetrala e smestena operata Metropoliten (1966) na Valas Harison Harison. Nivnite pravoagolni volumeni kon plo{tadot se oformeni so monumentalni tremovi, pri {to tremot na operata ima viso~ina od 10 obi~ni katovi. Osnovnata zamisla na ovaa kompozicija e direkten proizvod na potro{uva~kata kultura za sozdavawe centri, kade {to treba da se nudat, da se reklamiraat i da se tro{at kulturnite vrednosti. Kako analogija na trgovskite centri, ovde se koristi taktika na koncentrirano vlijanie vrz psihologijata na potro{uva~ot.*79 Takviot psevdoklasicizam, Xenks go narekuva kamp-arhitektura, koja ja definira kako moralno studena, a ja sporeduva so odbojnosta na nacisti~kata arhitektura na
Sl.381. Grupa avtori. Linkoln centarot za intepretatorski umetnosti, Wujork (60-tite)
Sl.378. Mis van der Roe. Arhitektonskiot fakultet na Tehnolo{kiot institut, Ilinois, îkago (1962). Vnatre{nost
Sl.380. Edvard Stoun. Ambasadata na SAD, Wu Delhi (1954-58)
127
B. BARAWE NA NOVI PATI[TA VO ARHITEKTURATA

Na preminot od 50-tite vo 60-tite godini na HH vek, ,,futurolo{kiot napliv koj ja razdviùva intelektualnata atmosfera vo site kapitalisti~ki zemji, navleguva i vo oblasta na profesionalnata svest na arhitektite, iniciraj}i lavina prognosti~ki proekti. Glavna tema na taa vizionerska arhitektura stanuva gradot na 2000-tata godina, naj~esto gradot voop{to, a nekoga{ i konkretno, kako na primer: Tokio, Pariz, London i dr. Interesot za urbanisti~kata tematika se zgolemuva poradi zagriùva~kata degradacija na ìvotnata sredina vo pogolemite metropoli (opasnost {to stana o~igledna u{te vo 50-tite godini), kako i poradi izostruvaweto na socijalnite problemi na gradskiot ìvot. Problemite koi se nere{livi vo ramkite na aktuelnata realnost, se nastojuva da se re{at so pomo{ na fantasti~ni proekti bez kakvi bilo ograni~uvawa. Tehnikata nastapuva kako semo`no sredstvo za preobrazba i za nova organizacija na ìvotot. Taka se sozdavaat eden vid ohrabruva~ki iluzii, koi nikogo za ni{to ne obvrzuvaat, a zaedno so niv i uspokojuva~ki vetuvawa, koi se odnesuvaat na ,,misti~no-tainstvenata 2000-ta godina.
spisanija pominuvaat vo domenot na t.n. masovna kultura i na nejzinite mitovi. No, idniot razvoj pokaùva deka taa senzacija ne moè da bide dolgotrajna. Te{kite problemi na sovremenite kapitalisti~ki gradovi ne se pogodni za preobrazba spored predloènite pretenciozni programi. Poradi toa opa|a i interesot za optimisti~ki prognozi vo oblasta na urbanizmot, osobeno {to nerealnite prividenija za ,,gradovi vo 2000-tata godina ne gi izdrùvaat nitu najmalite probi za nivna materijalizacija. Takviot urbanizam ne ja steknuva doverbata na narodnite masi i ne moè pove}e da vlijae vrz oformuvaweto na nivnite nadeì. ,,Hrabriot nov svet so vizionerskite proekti zapo~nuva da predizvikuva revolt kaj onie, koi na ovoj ili onoj na~in imaat dopir so {irokite problemi na realniot urban ìvot. Futuristi~kite idei za: gradovi-gradini, gradovi-mostovi, gradovikrateri, gradovi-piramidi; koi bi se prostirale vo vozduhot nad starite naselbi, nad dolinite i rekite, nad moreto ili bi navleguvale vo zemjata - vo sudir so sekojdnevnite problemi se pokaùvaat kako celosno nerealni.*83
Francija
Avtorite na vizionerskite proekti gi formiraat modelite za posakuvanata idnina vrz izvesno svoevolno obedinuvawe na idealnite kvaliteti, koi pravat protivteà na
UTOPIJA ILI ANTIUTOPIJA

Vo sozdavaweto fantasti~ni ,,proekti za idninata, osven arhitekti u~estvuvaat i slikari i skulptori. Taa aktivnost se odviva spored svoi vnatre{ni zakonitosti i se ~ini deka se nao|a vo nekoi drugi sferi, nadvor od postojnite ìvotni problemi i realnata arhitektura. Noviot ànr sozdava svoi avangardni avtori, kako {to se vo Francija: Jona Fridman, Pol Mejmon, Valter Jonas i Nikola [efer, a vo SAD - Paolo Soleri. Futuristi~kiot bran donesuva arhitektonski fantazii, koi so pomo{ na ilustriranite
najo~iglednite te{ko otstranlivi nedostatoci na izgradenata sredina vo sovremenite zapadni gradovi: - na haoti~nosta vo gradovite, vizionerite sprotivstavuvaat eden vid strukturno edinstvo na otvoren sistem, koj ima ednostavni jasni vrski; haoti~nosta, spored niv e predizvikana od karakterot na zemjoposedni{tvoto i od negovata zatvorenost, {to ja isklu~uva mo`nosta za organiziran naso~en rast na gradot; - na nedovolnite i neracionalni komunikacii tie im ja sprotivstavuvaat mo`nosta za nepre~en razvoj; - nasproti izoliranosta od prirodnata sredina, vizionerite predlagaat vtopuvawe vo nea. Me|utoa, vidlivo e deka ponudenata struktura, koja sodrì odredeni kvaliteti, se sveduva na vizuelna forma, ~ie nabquduvawe predizvikuva nezaboravna vpe~atliva slika. Svrtuvaweto na vnimanieto kon sprotivstavenosta pretstavuva edno od glavnite sredstva za izvrtuvawe na voobi~aenite stereotipi, koi se prisutni vo svesta na laikot. Paralelno so toa, se menuva i principot na naglasuvaweto. Naglasuvaweto, koe osiguruva silen priem na vizuelniot vpe~atok, gi zbliùva arhitektonskite fantazii so estetikata na avangardnata umetnost, metaforite na nadrealizmot i so pop-artot, sozdadeni so premestuvawe na objektot vo za nego nevoobi~aen i nesvojstven kontekst.
Sl.387. Jona Fridman. Proekt za prostoren grad nad Pariz (1963)
Sl.386. Konstantin Meqnikov. Proekt za garaà-most nad rekata Sena, Pariz (1925)
Sl.388. Pol Mejmon. Proekt za urbani strukturi pod rekata Sena, Pariz. Presek
130
Sl.389. Pol Mejmon. Proekt za vertikalen grad so obeseni strukturi, Pariz
Sl.390. Pol Mejmon. Proekt za pliva~kiot grad Talasa, Monako. Presek
Takvi se, na primer, crteìte na arhitektot Jona Fridman (1923-) za gradovi-mostovi nad starite gradski kvartovi vo Pariz, za ~ija realizacija bi trebalo da se urne golem del od staroto jadro, za nad nego da se izgradi prostorna struktura so administrativno-trgovski i kulturno-zabavni objekti so garaì. Deka utopiskite idei od krajot na 50-tite godini ne pretstavuvaat nekoja apsolutna originalnost, moè da se potvrdi so eden od proektite na Jona Fridman za grad-most nad rekata Sena vo Pariz (1956), vrz koj se predviduvaat objekti i soobra}ajnici postaveni me|u re{etkasta metalna konstrukcija. Poznato e deka ruskiot konstruktivist Konstantin Meqnikov u{te vo 1925 godina za istata lokacija ima proektirano garaà vrz most so ~eli~na konstrukcija. Pol Mejmon (1926-), sprotivno na Fridman, za istata lokacija no pod rekata Sena, predviduva edna struktura za t.n. podzemen urbanizam na pove}e nivoa, so stokovni ku}i i garaì. Vo osnovata i na dvete vizii se nao|a idejata za dobivawe na novi korisni povr{ini, bez da se naru{uva nasledenata urbana struktura. Takviot pristap, vsu{nost, pretstavuva kritika na planot Voazen na Le Korbizje od 1925 godina, a delumno i na ideite na Fridman, so koi bi se urnal del od staroto gradsko tkivo. Arhitektot Pol Mejmon ima {irok dijapazon na arhitektonski fantazii za razli~ni nevoobi~aeni konteksti, {to se potvrduva i od slednite primeri:
- proektot za vise~ko letuvali{te na karpest morski breg predviduva smestuva~kite kapsuli da bidat vgradeni vo prostoren sistem, sostaven od jarboli i sajli; - proektot za grad od 500.000 ìteli smesten vo zelenilo, predviduva centralen prsten so objekti na stolbovi i nadvore{en prsten so hiperboli~noparaboloidni stanbeni edinici obeseni so sajli za jarboli, a vo suterenot bi bile smesteni: hali, servisi i garaì; - proektot za lunaren grad za 1000 ìteli e vo vid na kru`na oaza, napravena od jarboli, sajli, ~eli~ni limovi i plastika, so celosno klimatiziran vnatre{en prostor. Slikarot Valter Jonas (1910-) so proektot za gradot Intra siti nudi urbani edinici vo vid na inki otvoreni kon sonceto, so terasesto redewe na katovite. Vo sredinata na inkata bi se postavil visok stolb so elektri~na centrala na son~eva energija, a sekoja terasa bi imala horizontalni podvi`ni lameli so ogledala za reflektirawe na son~evite zraci kon centralata. Osven na zemja, takvite gradovi bi moèle da se smestat na morska povr{ina i da bidat povrzani so bregot preku mostovi ili niz podvi`ni tuneli. Pretpo~itaweto na estetikata stanuva cvrsta osnova za soedinuvawe na fiktivno selektiranite apstraktni kvaliteti, vo konkretniot slu~aj na arhitektonskata fantazija. Takvite pretstavi se orientirani kon
zaslepuva~kite tehnolo{ki perspektivi. Sepak, tehni~kiot progres se razgleduva samo vo op{ti crti, pred s kako vetuvawe za realizacija na koi bilo posakuvani materijalni strukturi.*84 Nikola [efer (1912-) svoite eksperimenti vo oblasta na skulpturata, arhitekturata i urbanizmot gi razviva vo tek na dve decenii, pri {to vo centarot na negovoto vnimanie se nao|a dinamizmot. Vo 1948 godina toj gi objavuva svoite idei za spaciodinamizmot (dinamikata na prostorot), vo 1957 godina za luminodinamizmot (dinamikata na svetlinata) i vo 1960 godina ideite za hronodinamizmot (dinamikata na vremeto). Svoite istraùvawa gi sintetizira vo pretstavata za t.n. kibernetski grad, vo ~ii ramki bi se razvile me|usebno povrzanite spaciodinami~ni centri, so kompleksi rasporedeni spored konkretnite potrebi i so jasno definirani funkcii: administrativno-upravni, univerzitetski, nau~no-istraùva~ki, kulturno-zabavni i drugi.
Sl.391. Valter Jonas. Proekt za Intra siti. Presek
Sl.392. Nikola [efer. Kulturniot centar od proektot za Kibernetski grad (1960)
Sl.393. Nikola [efer. Univerzitetskiot centar od proektot za Kibernetski grad (1960)
131
Sl.394. Nikola [efer. Centarot za seksualna zabava od proektot za Kibernetski grad
Sl.395. Paolo Soleri. Proektot za biotehni~ki grad. Prostorna pretstava
132
Sl.397. Ron Heron. Proektot za Dviè~ki grad (1963)
Univerzitetskiot centar, so svojata dinami~na struktura i so viso~inata od 1200m, bi moèl da sobere 30.000 studenti, smesteni vo oddelni dobro provetreni funkcionalni edinici. Centarot za seksualna zabava e predviden da se locira na periferijata od gradot, me|u zelenilo. Vo negoviot oblikoven koncept, napraven vo vid na ènski gradi, dominiraat izvitkani i meki linii. So pomo{ na audiovizuelni tehniki, miris i boja, predvideno e posetitelot da se nurne vo dlabo~inite na svoite najintimni ~uvstva. Toj najprvin so lift bi se ka~il na vrvot na objektot i bi se spu{til pe{ki preku spirala ili so pomo{ na podvi`na lenta, doìvuvaj}i gi site performansi, za vo prizemjeto da zavr{i vo hotel-restoranot ili vo salata za igranka.*85 Od analizata na karakteristi~nite primeri, moè da se zaklu~i deka vizionerskite proekti se samo ,,forma za pretstavuvawe na utopiskoto mislewe. No, rabotata vrz niv gi odrazuva osnovnite crti na tvore~kata metoda na modernata arhitektura, kako {to igrata go odrazuva realnoto dejstvo.
Blesokot na vizionerskoto proektirawe kon krajot na 50-tite godini moè da se razgleduva ne samo kako rezonanca na nadvore{niot priliv na futuristi~kiot bran tuku i kako rezultat na vnatre{nite procesi na modernata arhitektura. Utopiite se tie {to go stimuliraa modernoto dvièwe vo ranite fazi na negoviot razvoj, taka {to so niv se povrzuva i nade`ta za negova prerodba. Me|utoa, vo intelektualnata klima na 60-tite godini, idealnite modeli predlagani od utopistite ve}e ne nudat ubedliv materijal za preto~uvawe na celite vo prakti~ni aktivnosti. Toa moè da se zaklu~i preku analizata na slednite primeri: - predlogot na Jona Fridman (1923-) za grad kako sistem na procesi, nasproti stati~nosta i zavr{enosta, kako i - predlogot na Paolo Soleri (1919-) od SAD za biotehni~ki grad, so ~udna iracionalnost, nasproti bezìvotnata sterilnost na unificiranite formi.*86 Me~taeweto za novi formi na naselbite direktno e povrzano so utopisti~kite èlbi za rekonstrukcija na op{testvoto. Pritoa, urbanata struktura se zema kako matrica za modificiranite procesi na op{testveniot ìvot i za odnesuvaweto na poedincite. Vo taa nasoka, Jona Fridman iznesuva edna ideja za mobilna arhitektura na idninata, koja bi ovozmoìla bez osobeni tro{oci da se promeni strukturata na objektot i na celiot grad, vo soglasnost so projavenite objektivni i emocionalni potrebi. Toj se nadeva deka na takov na~in bi se re{ile ne samo tehni~kite problemi (kako na primer neizbe`noto stareewe na objektot) tuku i socijalnite. Ovie negovi idei se inspirirani od me~tata, koja e tipi~na za t.n. novi levi: da se sozdadat uslovi za odr`liva anarhija, vo zamena za neodr`livata anarhija na sovremenoto buròasko op{testvo.
Sl.396. Stenli Tajgerman. Pliva~kiot grad Siti {ejp. Prostorna pretstava
Okolu ovie, pred s tehni~ki idei, se otvora spiralata na socijalnite utopii, vo koi periodi~nite promeni na socijalnite odnosi i institucii bi bile bezbolni blagodarenie na elasti~nosta na materijalnite strukturi. So samoto toa bi se re{ile site ~ove~ki problemi: ,,Sekoja nepravda, namerna ili nenamerna, }e moè da se popravi... Sfa}aweto na sopstvenosta se menuva.*87 Sozdavaweto na mobilna arhitektura pretstavuva predizvik i za drugi arhitekti od zapadnite zemji, pri {to mobilnosta se sfa}a i kako geografska dislokacija. Iskoristuvaweto na morskata povr{ina za izgradba na podvi`ni ìveali{ta pretstavuva preokupacija na Stenli Tajgerman (1930-) od SAD, vo ramkite na eksperimentalniot proekt Siti {ejp. Vo nego, so pomo{ na prevrteni piramidi se formira edna urbana struktura postavena vrz relativno golema plove~ka platforma. Takviot plove~ki grad bi moèl da se premestuva od ladnite vo toplite moriwa i obratno.*88 Apstraktnosta i utopiskoto mislewe, koi se nao|aat vo osnovata na modernata vo zapadnite zemji, stanuvaat predmet na napadi od strana na razo~aranata mladina vo 60-tite godini na HH vek. Apstrakcijata i utopijata se pretvoraat vo ko{marni vizii (t.e. vo sli-
ki na nesakana, zagrozena idnina), vo eden vid groteska i stanuvaat parodija. Na gledi{tata na vizionerskite proekti im se sprotivstavuva prozai~nosta na t.n. poinakva idnina, zasnovana vrz otkaùvaweto od antiekolo{kite efekti na tehni~kiot napredok, ili vrz otkaùvaweto od svojstvata na arhitekturata koi se ~ini deka se neophodni, postojani (kako na pr. prostornata organizacija). Na utopijata se sprotivstavuva parolata za svrtuvawe kon ìvotot, takov kakov {to e, so site negovi protivre~nosti i nedostatoci.
Velika Britanija
Vo 60-tite i vo po~etokot na 70-tite godini, me|u mnogubrojnite antiutopii (ili moèbi poto~no, poinakvi utopii) najinteresni se onie {to se pojavuvaat me|u arhitektite vo Velika Britanija. Kaj niv se formira osoben sistem na utopiska misla, koja vo svojata osnova se pribliùva kon neobrutalizmot. Kako i da e, mladite britanski arhitekti vo 60-tite godini ne ja prifa}aat ramnodu{nosta, kon koja se dviì tvore{tvoto na epigonite na modernoto dvièwe vo taa decenija. Tie ve}e ne se obiduvaat da go zamenat so novi vrednosti ona {to se otfrla. Vo 1962 godina dve grupi mladi arhitekti, zabeleàni u{te za vreme na nivnoto studirawe, se zdruùvaat okolu vesnikot Arhigram, vo toa vreme tipi~en nezavisen mladinski ,,organ za protest. Toa se: Voren ôk (1926-), Ron Heron (1930-), Denis Kreimpton (1930-), Piter Kuk (1933-), Dejvid Grin (1937) i Majkl Veb (1937-). Prviot i ponatamo{nite broevi na vesnikot, osven kriti~ki napadi, sodrì tvrdewa deka glavnite svojstva na modernata arhitektura se: te~eweto, dinamizmot i promenata koja ne moè so ni{to da se zapre. Na t.n. platonski principi na modernata, agresivno im se sprotivstavuva estetikata koja proizleguva od ,,aktuelnite potro{uva~ki prednosti.*89
Na stranicite na Arhigram od 1963 do 1965 godina se pojavuvaat i crteì, koi vo prvo vreme kritikata gi smestuva vo redot na utopiite {to go prodolùvaat rasprostiraweto na futorolo{kiot bran. Nivnata paradoksalna izraznost go privlekuva op{toto vnimanie. Takvi se slednite karakteristi~ni primeri: - Dviè~kiot grad (1963) na Ron Heron, na umetni~ki na~in e pretstaven vo vid na oklopen monstrum, koj so teleskopskite potpori se preseluva preku Ist-river; - Kompjuter siti (1964) na Denis Kreimpton, se {iri vo eden prostor isprepleten so komunikacii vo vid na pajakova mreà; - Plag-in-siti (,,{teker naselba, 1964) na Piter Kuk, se izdiga nad postojnata naselba vo vid na fantasti~en grad, ~ii funkcionalni delovi moàt da se priklu~uvaat kako podvi`na lamba kon sakanoto gnezdo vo eden sistem na komunikacii, a isto taka moè da se premestuvaat ili da se zamenuvaat.*90 Kaj site ovie futuristi~ki zamisli so pravo se postavuva pra{aweto: dali takvata mehanizirana sredina moè da stane rodno mesto na ~ove~kata individua? Vrz fonot na zgasnatite razmisluvawa za gradovite na idninata, utopiite na grupata Arhigram zapo~nuvaat da se primaat seriozno, pa zatoa poznatiot kriti~ar Zigfrid Gidion niv gi prokolnuva vo imeto na Le Korbizje, koj e {totuku po~inat. Gr~kiot urbanist-futurolog Doksijadis za niv pi{uva kako za ,,militaristi~ka fantazija, za ,,voeni ma{ini koi ja uni{tuvaat prirodata polo{o i od distopijata.*91 Sprotivno na toa, drugi avtori, vo utopiite na Arhigram (osobeno vo Plag-in-Siti), baraat soodveten oblik na ìvotnata sredina koja te~e i }e se menuva soglasno so idnite op{testveni potrebi. Rejner Banam pi{uva deka najposle se pojavi predlog soodveten na novoto vreme, na sovremenata nauka i tehnika, koj gi pokaùva pati{tata za mar{irawe nadaleku.*92
So podlaboka analiza, vsu{nost moè da se zaklu~i deka grupata Arhigram vo ,,urbanata forma na ~uden na~in gi soedinuva postojnite elementi pozajmeni od najrazli~ni izvori. Ova pozajmuvawe dobiva poinakov kvalitet za smetka na neo~ekuvanata zamena. Nova e samo celinata, samo zaprepastuva~kata izmislena metafora, sozdadena so tehnikata na pop-artot. Avtorite pred s uìvaat vo igrata na formite i vo pro{iruvaweto na arhitektonskiot jazik so pomo{ na neo~ekuvani kombinacii. Niv gi interesira prevrtuvaweto na poimite i atmosferata na mistifikacija.*93 Antiutopiite na Arhigram, vo izvesen stepen pretstavuvaat parodija na proro~kiot futurolo{ki stav, kako i na stremeòt da se sozdade arhitektura prepoznatliva preku te{kata monumentalnost i grandioznost. Igrata na paradoksi privlekuva so logikata na svojot razvoj, taa vodi kon s pogolemi krajnosti na idei, kon s pogolemo propa|awe, kon antiarhitektura, a potoa kon barawe izlez ,,nadvor od arhitekturata. Golem impuls vo taa nasoka davaat delata na Sedrik Prajs Prajs,(1934-), koj nastapuva so koncepcijata za nedeterminirana arhitektura. Smetaj}i deka vo sovremenata angliska arhitektura, slikovitosta pretstavuva eden vid maskenbal, toj dosledno gi otfrla monumentalnosta, izraznosta i stabilnata forma voop{to, a na krajot i samata arhitektura. Na nejzino mesto go voveduva poimot opsluùvawe, koj obezbeduva apsolutna nepovrzanost i sloboda vo odnesuvaweto.*94 Manifest na sistemot {to go nudi Sedrik Prajs se negovite proekti: Dvorec na veselbata i Uli~en univerzitet. Od niv se gleda deka za Sedrik Prajs ve}e ne postoi iljadagodi{nata glavna uloga na arhitekturata da formira prostor, bidej}i objektot stanuva ne-zgrada. Svoj koncept za otelotvoruvawe na prethodnite zamisli predlaga i angliskiot arhitektonski kriti~ar Rejner Banam vo sta-
Sl.398. Denis Kreimpton. Proekt za Kompjuter siti (1964)
Sl.399. Piter Kuk. Proektot za Plag-in-siti (1964). Prostorna pretstava
133
KIJONORI KIKUTAKE (1928-)
Nacionalnata simbolika vo delata na metabolistite e potisnata od simbolikata na vekot na tehnikata. Vo toj domen, Kikutake go ima sozdadeno najagresivniot i najza~uduva~kiot objekt - gra|anskiot centar vo Mijakonojo (1966), koj e koncipiran vo vid na mehanizam. Negoviot oblikoven jazik e povrzan so antiestetikata na ,,grubata umetnost, inspirirana od evropskite neobrutalisti, no ovde taa e sfatena poneposredno. Nad èlezobetonskata platforma se izdiga ~eli~na konstrukcija so osobeno ostri linii, koi potsetuvaat na gigantski kova~ki mev. Asocijacijata na podvi`na konstrukcija sluì samo zaradi dvojstvo vo vizuelniot izraz na objektot, sostaven od stati~en i dinami~en del, {to za metabolistite stanuva dogma.*100 Vo oblasta na domuvaweto, Kikutake vo 1966 godina jasno se opredeluva za t.n. environmentalisti~ki pristap, {to }e stane glaven predizvik na vlezot vo XXI vek. Demografskata eksplozija i nedostigot od grade`no zemji{te, osobeno vo Japonija, go zgolemuvaat interesot za sozdavawe na ,,nova ve{ta~ka ìvotna sredina za ~ove{tvoto. Trgnuvaj}i od tie postavki, Kikutake predlaga edna niza interesni re{enija, od koi nekolku zasluùvaat posebno vnimanie. Proektot za ìveali{ta vo oblik na drvja (1968) e koncipiran vo vid na stanbeni edinici, ~ij oblik proizleguva od formata
Sl.408. Kijonori Kikutake. Pliva~kiot grad Akvapolis, kaj Okinava (1975). Izgled i presek
na elkata. Zaedni~kite blokovi bi imale: pet kata so poluotvoreni elevatori, prostor za detska igra i sigurnosna platforma protiv katastrofi. Ovoj proekt vsu{nost pretstavuva ponatamo{na razrabotka na idejata za ìveali{ta vo vid na kuli, koja Kikutake ja ima zamisleno u{te vo 1958 godina. Proektot za ìveali{ta vo prostoren strukturalen sistem (1972-96) pretstavuva del od 20-godi{niot nacionalen proekt za dobivawe na novi prostori za ìveewe. So pomo{ na ma{inskata tehnologija bi se oformile terasesti prostorni strukturi i ve{ta~ki platformi za smestuvawe na individualni ku}i so gradini. Vnatre vo struk-
turata, na dolnite katovi bi minuvale motorni soobra}ajnici, a nad niv bi se rasporedile javnite sodrìni. Akvapolis kaj Okinava (1975) pretstavuva eksperiment za izgradba na ìveali{ta na morskata povr{ina, {to vo vid na urbana edinica za prvpat e ostvareno vo Japonija. Stabilnosta na platformata se postignuva so pomo{ na ,,pliva~ka tehnologija, {to ja otstranuva opasnosta od morska bolest, promena na morskoto nivo i od zemjotresi. Vodata i hranata se dobivaat od more, a energijata od poseben zatvoren sistem i nema zagaduvawe na moreto. Ovoj ve{ta~ki avtonomen ìvoten prostor, so dimenzii 100 h 100 h 30 m
Sl.405. Kijonori Kikutake. Gra|anskiot centar, Mijakonojo (1966)

Sl.409. Akiro Sibuj. Proektot za gradot na idninata Ve{ta~ka zemja,
Sl.406. Kijonori Kikutake. Proekt za ìveali{ta vo oblik na drvja (1968)
136
e vo celosna harmonija so prirodata, pravej}i simbioza so moreto. Bidej}i sistemot pliva, so pomo{ na brodovi toj moè da bide odvle~en na druga lokacija i da bide povrzan so bregot preku pontonski most. * Mo`nosta za vklu~uvawe na novi golemi stanbeni strukturi vo postojnite gradovi, kon krajot na 60-tite godini ja istraùva i ruskiot arhitekt J. K. Kirilov Kirilov. Negovata koncepcija ja usovr{uva timot na japonskiot arhitekt Akiro Sibuj vo proektot Ve{ta~ka zemja. Idejata se sostoi od vertikalni komunikaciski jadra, koi nosat zazeleneti horizontalni platformi so pe{a~ki pateki, za koi bi se obesile tipizirani stanbeni edinici. Nivniot sostav i golemina moè da se transformiraat so zamena na oddelni kapsuli.*101 Iako istraùvawata vo arhitekturata s poubedlivo ukaùvaat na negativnite sociopsiholo{ki aspekti predizvikani od ìveeweto vo previsoki zgradi, toa ne ja spre~uva izrabotkata na proekti za stanbeni zgradi
Sl.411. Arata Isozaki. Fragment od proektot za vozdu{en grad (1964)
koi se razvivaat po vertikala. Proektot za vozdu{en grad na Arata Isozaki (1931-) predviduva visoki stanbeni strukturi sozdadeni po principot na drvo, taka {to stebloto gi sodrì vertikalnite, grankite horizontalnite komunikacii, a lisjata bi bile stanbenite }elii.*102 Voodu{evuvaweto na metabolistite od tehnokratskata utopija e vidlivo ne samo kaj objektite za svetskata izlo`ba ,,Ekspo 70 vo Osaka (kako {to e kulata na Kikutake) tuku i kaj ,,sekojdnevnite objekti, kako {to e hotel-kulata Nagakin vo Tokio (1972), napravena spored proektot na Ki{o Kurokava (1934-). Jadroto na zgradata e napraveno od
dve armiranobetonski okna za koi se zaka~eni 140 ~eli~ni stanbeni kapsuli so nadvore{ni dimenzii 4,2 h 2,6 h 2,5 m. Nivnata vnatre{na oprema, vklu~uvaj}i i kompjuter, e vgradena vo fabrikata. So toa, formulata na Le Korbizje za ,,ku}a kako ma{ina za ìveewe dobiva bukvalna primena. Stanarite nemaat izbor bidej}i svojot ìvot moraat da go pot~inat na funkcionalnata programa naloèna od proektantot. Pogolemiot broj od tie kapsuli se kupeni od bogatite tokijci za t.n. vtor stan, taka {to se dobiva relativno promenliv sostav na stanari, so {to se potvrduva stilskata metafora na avtorot sodràna vo osnovata na ovaa koncepcija, nare~ena ,,ku}a - gulabarnik.*103 Sli~na koncepcija na prethodnata, vo Evropa predlaga eden tim vienski arhitekti pod rakovodstvo na prof. N. [lezinger [lezinger, no nivnata ideja vo toj period ostanuva samo na nivo na model. Kaj site proekti koi sodràt pogolema ili pomala utopiska koncepcija, vo golema mera e zanemarena socio-psiholo{kata dimenzija na ìveeweto, osobeno na domuvaweto. Takvoto domuvawe, u{te pove}e otkolku ortodoksniot internacionalen stil, doveduva do otu|uvawe na li~nosta, pa duri vr{i negativno vlijanie i vrz potsvesta na ~ovekot. Se postavuva pra{aweto: koe semejstvo bi se sloìlo da go odgleduva svoeto dete vo promenlivi ili podvi`ni strukturi kade {to se gubi individualnoto ~uvstvo deka ste nekoj i deka pripa|ate nekade? I pokraj toa, nekoi metabolisti veruvaat deka idnata visoka tehnologija celosno }e go promeni svetot na arhitekturata. Takvoto veruvawe najdobro go iskaùva Arata Isozaki vo 1964 godina, velej}i: ,,Samo edno ne{to e sigurno, idninata }e gi sodrì urnatinite na sega{nosta.*104
*83 Vidi Ikonnikov, A. V. I s t o, str.163-164 *84 Vidi Ikonnikov, A. V. I s t o *85 Vidi Ikonnikov, A. V. I s t o, str. 167 *86 Poop{irno za tvore{tvoto na Fridman, Majmon, Jonas i [efer vo: Friedman, Y. Larchitecture mobile, Paris,1970
Les visionnaires de larchitecture Rbu{in, A., Dvoràk K. Prognostika v arhitekture i gradostoitelstve Schffer, Nicolas. La ville cyberntique. *87 Poop{irno vo Friedman, Y. Larchitecture mobile,
str.20-25 *88 Vidi Rbu{in, A., Dvoràk, K. Prognostika v arhitekture i gradostoitelstve, str.158 *89 Vidi Ikonnikov, A.V. Zarube`na arhitektura, str.166-168 *90 Poop{irno za grupata Arhigram vo: Cook, Peter.
*94 Po navod na Jencks, Charles, Modern Movements in Architecture. Bauen und Wohnen, 1967, str.284 *95 Banham, R. A Home is not a House. Art in America, april, 1965. Po navod na Ikonnikov ,A.V.Zarube`na arhitektura, str.173-174 *96 Vidi Ikonnikov, A.V. Zarube`na arhitektura, str.175-177 *97 Vidi Ikonnikov, A.V. I s t o, str.179 *98 Vidi Bnm, R. Vzgld na sovremennu arhitekturu, str.8-10 *99 Poop{irno vo: Boyd, Robin. Kenzo Tange. Ikonnikov, A.V. Zarube`na arhitektura, str.198-200
Kyrokava, Kisho. Metamolism in Architecture, Riani, Paolo. Kenzo Tange. *100 Vidi Ikonnikov, A.V. Zarube`na arhitektura,
str.201-204 *101 Vidi Rbu{in, A., Dvoràk, K. Prognostika v arhitekture i gradostoitelstve, str.169 *102 Vidi Rbu{in, A., Dvoràk, K. I s t o, str.162-169 *103 Vidi Ikonnikov, A.V. Zarube`na arhitektura, str.207-210 *104 Vidi Cook, Peter. Architecture: Action and plan. str.28
Sl.410. Ki{o Kurokava. Hotelot, kula Nagakin, Tokio (1972). Osnova i izgled
Architecture: Action and plan. Landau, Royston. New Directions in British Architecture *91 Encyclopedia Britanica. Book of Year, 1968, str.21 *92 Banham, R. Clip-on Architecture. Bauen und Wohnen, No 5/1967, str.284 *93 Vidi Ikonnikov, A.V. Zarube`na arhitektura,
str.168-170
137
V. DOCNOMODERNA ILI ANTIARHITEKTURA

Baraweto na novi pati{ta vo modernata arhitektura vo vtorata polovina na HH vek, e predizvikano ne samo od krizata vo op{testvenite odnosi tuku i od krizata vo samata arhitektonska profesija. Vrskite me|u arhitekturata i op{testvenite procesi se sloèni, posredni i nekoga{ nejasni (skrieni). Me|utoa, ovie vrski se nesomneni i samo so pomo{ na nivnite mehanizmi moè da se ima pristap do vistinskata sodrìna na arhitekturata. Toa dokaùva deka arhitekturata pretstavuva kompleksna oblast kade {to se vkrstuvaat mnogu tendencii vo razvojot na proizvodstvoto, nau~no-tehni~kiot napredok, op{testveniot ìvot, kulturata i ideologijata. Krizata na arhitekturata vo 60-tite godini se manifestira pred s vo oblasta na: ideite, socijalnite stavovi, eti~kite normi i estetskite vrednosti; koi se sostaven del na profesionalnata svest. Ovaa kriza stanuva jasno vidliva koga pobunetata mladina re{itelno gi stava na dneven red eti~kite problemi, taka {to stanuva neizbe`no ma~noto preispituvawe na stavovite vrz koi se zasnova samoto arhitektonsko kredo.*105 Poznato e deka utopiskoto mislewe ~estopati e generator za razvojot na modernata arhitektura. Vo opredeleni uslovi, toa pomaga vnimanieto da se naso~i vrz objektivno postojnite i va`ni strani na ne{tata. Toa pottiknuva istraùvawa {to pridonesuvaat za neo~ekuvan razvoj na tvore~kite misli. Sepak, vo razvojot na arhitekturata kako celina, sistemot na utopisko mislewe postavuva i niza patokazi koi ne vodat nikade. Krizata na modernata {to se nametnuva vo 60-tite godini, e nerazdelno povrzana so }or-sokacite vo koi zaglavuva utopiskata misla pri sudirot so op{testvenata realnost. Toa, od svoja strana, pokrenuva eden vid antiutopiska reakcija, koja sozdava uslovi za pojava na edna poinakva arhitektura.*106 Kon sredinata na 60-tite godini se formiraat postavkite na t.n. realizam na liderite na vtorata generacija moderni arhitekti. Nivniot realizam predizvikuva temperamentna i ostra reakcija kaj mladite arhitekti. Mladite ne gi prifa}aat profesionalnite postavki na osnova~ite na modernata, no tie sepak se ma|epsani od nivnata nepomirlivost so protivre~nata realnost, kako i od nivnata verba vo ostvaruvawe na nevozmo`noto. Od strana na mladite, poddrùva~ite na golemite arhitekti se obvineti za predavstvo na osnovnite celi na profesijata. Tie se obvineti za egoizam, cinizam i za amoralnost. Me|utoa, protestite na mladite profesionalni krugovi ne nudat alternativni re{enija zasnovani vrz nau~ni sfa}awa, nitu nudat socijalni perspektivi. Taka i
138
Sl.412. Luis Kan. Objektite za medicinski istraùvawa na Univerzitetot Pensilvanija, Filadelfija (1957-61). Osnova na prvi kat i izgled
mladite stanuvaat del od novata utopiska misla, koja bi moèla da se realizira so neo~ekuvano {irokoto rasprostirawe na ,,fantasti~nata arhitektura. U{te po~esto, toj protest se sovpa|a so tendenciite na nihilisti~kata antikultura {to se ima ra{ireno me|u mladite na Zapad.*107 Na krajot od 60-tite godini, razvienite kapitalisti~ki zemji gi zafa}a bran na masovni protesti protiv vospostaveniot sistem na socijalni odnosi i protiv buròaskite op{testveno-politi~ki ustanovi. Na jalovosta i ne~ove~nosta na buròaskiot racionalizam im se sprotivstavuvaat nihilisti~kite paroli, kako na primer principot na ,,totalno negirawe istaknat od filozofot Markuze. Pesimizmot i skepsata ja zafa}aat kulturata, a so toa i arhitekturata. Herbert Markuze (1898-1979) svoite prvi filozofski dela gi ima objaveno vo rodnata Germanija vo po~etokot na 30-tite godini. Vo po~etokot na 40-tite godini toj emigrira vo SAD, kade {to gi objavuva najzna~ajnite dela, koi pretstavuvaat kriti~ka analiza na gra|anskoto op{testvo. So podocne`nite dela (Ednodimenzionalen ~ovek, 1964) toj steknuva golema popularnost vo studentskoto dvièwe na t.n. novi levi. Zaklu~uvaj}i deka rabotni~kata klasa vo SAD ve}e celosno e integrirana vo tamo{niot gra|anski poredok, Markuze smeta deka revolucioneren pottik za ponatamo{en razvoj treba da se bara kaj marginaliziranite op{testveni sloevi, kade {to spa|aat i studentite. *
Modernata arhitektura {to se razviva kon krajot na 60-tite i po~etokot na 70-tite godini na HH vek, vo s pogolema mera go trpi vlijanieto na nihilisti~kite tendencii. Obidite da se sozdade ,,dvièwe so obvivka na zagubenite humanisti~ki principi, se gasnat vo edna atmosfera na nedoverba. Utopiskoto mislewe, zagu{eno so sarkazmot na antiutopijata, ve}e ne pretstavuva potpora na iluziite koi go hranat tvore{tvoto. Vistinskoto otelotvoruvawe na toga{nite tvore~ki idei glavno im pripa|a na onie arhitekti, koi na krajot na 60-tite godini se na vozrast me|u 40 i 50 godini i koi ve}e ne se vo redot na mladite, no moè da se kaè deka go prifa}aat nivnoto stanovi{te.*108
LUIS KAN (1901-74)

Vo po~etokot na poslednata faza od razvojot na modernata arhitektura, Luis Kan, koj ve}e ne e taka mlad, se pojavuva kako nositel na tvore~kite misli na aktivniot sloj na profesijata stanuvaj}i izvesno vreme ,,prorok na mladite. Kako uspe{en arhitekt, vo 1947 godina toj ve}e e profesor na Jejlskiot univerzitet, a od 1957 godina e profesor na univerzitetot Pensilvanija vo Filadelfija. Kontaktot so mladite kaj nego ja budi tvore~kata energija, naso~ena kon istraùvawe na izvornite osnovi na tvore{tvoto. Razvojot na teoriskata misla mu dava neo~ekuvano silen impuls na negovoto tvore{tvo. Taka, na pragot na 60-tite godini na HH vek, Luis Kan go doìvuva procutot na svojot originalen talent.
Na Luis Kan mu e tu|a pesimisti~kata mizantropija, koja e vidlivo prisutna vo ideite i vo tvore{tvoto na mnogu arhitekti vo 60-tite godini. Toj ja ima za~uvano verbata vo tvore~kata mo} na ~ovekot, a zaedno so toa gi poddrùva i humanite vrednosti. Luis Kan ne se pomiruva so kompromisite, so banalnosta i so neiskrenosta, a istovremeno gi zanemaruva op{toprifatenite stereotipi. Tvore{tvoto na Luis Kan pretstavuva olicetvorenie na visokoto eti~ko nivo na profesijata, bidej}i vrz realna osnova odnovo go postavuva idealot kon koj modernata arhitektura pristapuva{e preku utopija. Vo delata na Luis Kan, arhitekturata ja vra}a svojata vidliva teìna. Negovite gradbi imaat ostri i grubi formi ispolneti so mo}, poradi {to nekoi kriti~ari smetaat deka toa tvore{tvo mu pripa|a na neobrutalizmot. Vsu{nost, po~ituvaj}i ja akademskata tradicija, so pomo{ na prelevaweto na prostorot, Luis Kan mu se sprotivstavuva na ortodoksnoto sfa}awe na modernata, pravej}i svojstvena za nego èstoka artikulacija na oddelnite delovi na objektot. Vo strukturata na negovite masivni gradbi, sli~no kako kaj ìvite organizmi, gospodari simetrijata, koja e samo delumno naru{ena od sloènosta na ìvotnite funkcii. Za sekoj funkcionalen proces, Luis Kan ras~lenuva poseben prostor, a za sekoj prostor obezbeduva poseben izvor na prirodno osvetluvawe. Toa moè da se potvrdi od negovite najzna~ajni ostvaruvawa. Objektite za medicinski istraùvawa na univerzitetot Pensilvanija vo Filadelfija (1957-61) pretstavuvaat najzna~ajno ostvaruvawe na Luis Kan vo SAD. Nivnata vpe~atliva dramati~na kompozicija se sostoi od grupa povrzani vertikalni volumeni: transparentni kuli so prostorii za laboratorii i zatvoreni tubi za tehni~ki uredi. Vo ovaa kompozicija se ~uvstvuva naso~enosta na Luis Kan kon vonvremenskite vrednosti, kon dlabokite sloevi na ponovata evropska kultura: istraùvawata na Ledu, Le Korbizje, na Rajt i na zbirot srednovekovni kuli.
Sl.414. Luis Kan. Narodnoto Sobranie, Daka, Banglade{ (1962-74-83). Panorama i tremot
Luis Kan vo izvesna mera stanuva popularen blagodarenie na povr{inskata bliskost na negovite objekti so osobeno grubiot arhitektonski izraz, koj vo toa vreme im se dopa|a na mladite. Sepak, toj u{te pogolemo vnimanie privlekuva preku povrzuvaweto na nestandardnoto mislewe i stremeòt da se vospostavi kontinuitet so kulturnite vrednosti na minatoto. Tvore{tvoto na Luis Kan moè da se nare~e ostrov~e na odr`livosta vo razbranuvaniot svet, kade {to site ideali i vrednosti se stavaat pod somnevawe. Toj se navra}a kon mislata za nerazdvojnost na eti~koto i estetskoto, {to se nao|a vo osnovata na principite na modernata arhitektura.*109 Luis Kan nastojuva da pronikne i so eden pogled da ja sogleda su{tinata na objektot, {to samiot ja narekuva ,,forma. Zatoa toj trgnuva od edna odredena zamisla {to ja narekuva ,,praforma, i nastojuva nea da ja ostvari. Takvata ,,forma za nego e ednakvo vredna na inspiracijata i na institucijata {to treba da se smesti vo objektot, a koja treba da bide izrazena niz simbolot na ,,formata. Pregolemoto insistirawe na simbolikata na formite kaj objektite za medicinski istraùvawa doveduva do toa ,,sluènite (glavni) prostorii da bidat podredeni na
Sl.413. Luis Kan. Selk institutot La Olja, Kalifornija (1959-65). Osnova i izgled
,,prislu`nite (servisni) prostorii. Takvata negativnost Luis Kan ja izbegnuva kaj objektite na Selk institutot La Olja, Kalifornija (1959-65), kade {to postignuva edinstvo me|u funkcijata i oblikot. Baraweto kontinuitet so kulturnite vrednosti na minatoto, Luis Kan uspeva da go zadovoli kaj zgradata na Narodnoto sobranie vo Daka, Banglade{ (1962-74-83), kade {to za sozdavawe na zamislenite formi nema mo`nost da se iskoristi sovremenata tehnologija. Negovoto tvore{tvo ima primesi na monumentalnost i spontanost, ili kako {to veli ârls Xenks, toa e istovremeno ,,kamp i ,,non kamp, samosvojstveno, li~no, no i javno.*110 Se ~ini deka sozdavaweto na kontinuitet so kulturnite vrednosti na minatoto preku t.n. praforma, Luis Kan celosno go ima postignato kaj Umetni~kiot muzej Kimbel vo Fort Vort, Teksas (1966-72). Kako osnoven motiv (praforma) vo kompozicijata na ovoj objekt e zemen ,,drevniot polucilindri~en svod i so negovo umnoùvawe se sozdava eden fleksibilen prostor, koj moè i ponatamu da raste. Samonose~kite armiranobetonski svodovi se potpiraat vrz tenki dvojni stolbovi, nad koi, me|u ,,peticite na svodovite se smesteni instalaciite. Na~inot na osvetluvaweto e doveden do sovr{enstvo. Svetlosta vleguva niz lentite {to se postaveni po dolìnata na temeto od sekoj svod, se prekr{uva od specijalni reflektorni povr{ini i difuzno se rasporeduva vo izlo`beniot prostor. Od ista nasoka doa|a, a isto i na sli~en na~in se rasprostranuva i ve{ta~koto osvetluvawe. So takviot proektantski priod, Luis Kan celosno ja potvrduva svojata deviza: ,,Muzejot - toa e pred s svetlosta . Podigaj}i go muzejot Kimbel, Luis Kan vsu{nost dokompletira eden park na kulturata, kade {to prethodno se izgradeni: centar na kulturata, dva teatra i dva muzeja, me|u koi i Muzejot Amon Karter (1961) na Filip Xonson.
139
Sl.415. Luis Kan. Umetni~kiot muzej Kimbel, Fort Vort, Teksas (1966-72). Izgled i vnatre{nost
to na volumenot i vrz baza na izborot na materijalot (svetol beton, priroden kamen i tula). Poznato e deka odnosite me|u zgradata i okolinata pretstavuvaat odnos me|u objekt i fon, {to pretstavuva voobi~aen princip na modernata u{te od nejzinoto formirawe. I pokraj toa, formata na bostonskiot Gradski sovet ne se ispolni so realnosta na op{testvenata sodrìna i ne posluì kako matrica za razvoj na op{testvenite odnosi, koi bi go promenile rutinskoto funkcionirawe na birokratskata ma{ina.*112 * Optimizmot na avtorite Kolman, Noels i Mek-Kinel ne e svojstven za novata ili t.n. treta generacija arhitekti arhitekti, koi se voodu{eveni od mo`nostite na sovremenata tehnika. Tie ponekoga{ pribegnuvaat kon osobena dramatizacija na ma{inerijata koja go obedinuva funkcioniraweto na sovremenite zgradi, pretvoraj}i go objektot vo eden vid dekoracija za nau~nofantasti~en film. Vo isto vreme, nekoi od niv se svrtuvaat kon eden vid arhitektura bez arhitekti, baraj}i sistem koj bi imal nekakva ,,prirodna vrska
Me|u onie, koi se obiduvaat da se dviàt po patot {to go trasira Luis Kan, se ~ini deka najdobar uspeh postignuvaat Kolman (1915-), Noels i Mek-Kinel (1935-), sozdavaj}i go objektot na Gradskiot sovet vo Boston, SAD (1969). Pojdovna to~ka za niv pretstavuva navra}aweto kon arhitektonskite pretenzii za ureduvawe na ìvotot. Tie svojata zada~a ja nao|aat vo ,,organizacijata na upravuva~kiot proces, koj e do toj stepen ispolnet so zna~ewe, {to samiot dobiva monumentalnost, privlekuvaj}i gi site gra|ani.*111 Avtorite se obiduvaat da ja realiziraat ovaa me~ta vo vid na zgrada - skulptura, zgrada - simbol. Zgradata dobiva krupni, smeli crti, a nejzinoto plasti~no bogatstvo vsu{nost moè da se natprevaruva so skulptorskata plastika, bidej}i na umetni~ki na~in se razraboteni i delovite na taa kompozicija. Avtorite se trudat vrskata so bliskoto istorisko jadro da ja vospostavat vrz baza na tradicionalnoto trojstvo vo ras~lenuvaweSl.417. Mo{e Safdi. Stanbeniot ansambl Habitat 67. Svetska izlo`ba, Montreal, Kanada
so ìvotot. Kako {to funkcionalizmot vo vremeto na svojot nastanok go otfrla akademizmot, sega tretata generacija go otfrla ortodoksniot funkcionalizam. Otfrlaj}i ja funkcionalisti~kata hierarhija na sodrìnata, arhitektite od tretata generacija baraat priod zasnovan ne vrz ona {to mu odgovara na arhitektot, tuku vrz sfa}aweto na ìvotot so seta negova sloènost i protivre~nost. Potpiraj}i se na tie kriti~ki pogledi, Kristofer Aleksander (1935-) i Robert Venturi (1925-) sozdavaat karakteristi~ni koncepcii, postignuvaj}i golema popularnost kon krajot na 60-tite godini. Vo polemi~kata statija ,,Gradot ne e drvo Kristofer Aleksander na elementarizmot na novite ,,ve{ta~ki gradovi mu go sprotivstavuva bogatstvoto i zasitenosta na formite od postepeno komponiranite naselbi, koi avtorot gi narekuva ,,prirodni. Ostroumnite nabquduvawa so koi izobiluva negovata teorija, za àl ne rezultiraat so konkretni tvore~ki predlozi. Sepak, poukite od t.n. priroden grad stanuvaat osnovna koncepcija na grupnata forma.*113 Mo{e Safdi (1938-) ja primenuva koncepcijata na grupnata forma kaj stanbenite ansambli so golema gustina. Toj si postavuva za cel da gi obedini metodite na grade`nata prefabrikacija so tradicionalnosta na t.n. spontana arhitektura, koja sozdava ,,okolina, nasproti toga{nite vo sebe zatvoreni objekti. Najkarakteristi~na realizacija na taa ideja pretstavuva stanbeniot ansambl Habitat 67 vo Montreal, napraven za Svetskata izlo`ba. 12-katniot objekt se sostoi od armiranobetonski }elii so teìna od po 40 toni, so ~ii kombinacii se napraveni raznovidni tipovi na stanovi. Ritmi~koto grupirawe na standardnite elementi e zna~ajno uslo`neto so stremeòt ,,da se obedinat redot i slobodata, redot bez sterilnost i slobodata bez haos.*114 Otkaùvaj}i se od utopijata, tretata generacija arhitekti vo po~etokot ne se otkaùva od glavniot stoèr na modernata, tuku se vra}a kon nejzinite principi za vistinitost, odnosno kon nivno potvrduvawe. Toa potvrduvawe ve}e ne se pravi preku utopiski iluzii, tuku preku svrtuvawe kon ìvotnite realnosti. Najdosleden vo toa e Robert Venturi, niz ~ij primer najo~igledno se pokaùva protivre~nosta sodràna vo principite na ,,novata vistina, smestena vo ramkite na starite op{testveni odnosi. ROBERT VENTURI (1925-) e najpoznatiot me|u teoreti~arite na tretata generacija, koj e zafaten so voodu{evuvaweto od ,,golemata negacija. Vo osnovata na negovata koncepcija se nao|aat somnevawata vo plodotvornosta na konstruktivnata èlba. Toj se otkaùva od pretenziite na modernata za
Sl.416. Kolman, Noels i Mek Kinel. Gradskiot sovet, Boston (19562-69)
140
Sl.418. Robert Venturi. Domot za stari lica Gild haus, Filadelfija (1960-63)
vospostavuvawe na ,,red nasproti ,,haosot, kako i od samata zakonomernost za sprotivstavuvawe na tie poimi na formalno nivo. Toj go otfrla seto postoe~ko - socijalniot red i stereotipite na ,,masovnata kultura. ,,Redot za nego se sovpa|a so dogmite na modernata, pa zatoa go smeta za apsolutno negativen poim, dodeka ,,haosot, kako rezultat na zaemnoto dejstvo na protivre~nite sili, spored nego vo sebe moè da sodrì i pozitivno na~elo.*115 Vo 1966 godina Venturi ja objavuva knigata ,,Sloènosti i protivre~nosti vo arhitekturata, vo koja ostro go postavuva pra{aweto za razvojot na metodite na modernata, baraj}i revalorizacija na nejzinite vrednosti. Toj go za{tituva ,,vklu~uva~kiot priod vo arhitekturata, so ~ija pomo{ sloènostite i protivre~nostite na realniot ìvot se voveduvaat vo ,,te{kiot red. Venturi pi{uva: ,,Jas sum pove}e za bogatstvo na zna~eweto otkolku za jasnost na zna~eweto; jas sum za neprepoznatliva, no isto taka i za prepoznatliva funkcija. Jas go pretpo~itam ,,ova i ona, a ne ,,ova ili ona, crnoto ili
beloto, a ponekoga{ sivoto namesto crnoto ili beloto... Pomalkuto ne e pove}e, pomalkuto e dosadno.*116 Apeliraj}i ìvotot da se vidi onakov kakov {to e, Venturi predlaga arhitekturata da bide direkten proizvod na postojnata sostojba, so site nejzini ekonomski ograni~uvawa i socijalni protivre~nosti. Toj bara taa da ne se sprotivstavuva na vulgarnosta i na haosot prisuten vo proizvolno i stihijno nastanatata okolina i se zalaga za arhitektura koja bi izniknuvala tokmu od niv. Domot za stari Gild haus vo Filadelfija (1960-63) pretstavuva najkrupna realizacija na Venturi vo toj period. Negovata arhitektura e naglaseno prozai~na, kako {to e prozai~na i okolinata vo koja e smesten objektot. Toj e prozai~en, kako i ìvotot na negovite stanari. Temnata tula na yidovite, monotonoto {arenilo vo ritamot na prozorcite, ironi~nata aluzija na ,,herojskite i originalni tradicionalni formi, seto toa treba da svedo~i za obi~nosta na objektot. Prozorcite kako voobi~aen element se upotrebeni na malku nevoobi~aen na~in.
Na granicata me|u 60-tite i 70-tite godini, Venturi vleguva vo konflikt so liderite na ,,vtorata generacija arhitekti. Eden od negovite proekti, Filip Xonson go narekuva ,,bezobrazen i navredliv. Kako odgovor na toa, Venturi ja nudi programskata opredelba za ,,haosot kako arhitektura, otfrlaj}i ja verbata vo bezuslovnata vrednost na ubavoto i neobi~noto, {to pretstavuva osnoven motiv vo aktivnosta na ,,vtorata generacija. Venturi ja obvinuva modernata deka, isteruvaj}i go ornamentot od yidovite, taa vo ornament go pretvora samiot objekt i deka sprotivno na deklaracijata za socijalna zasnovanost na svojata filozofija, taa e zagrièna pred s za dramatizacijata na svoite formi. Toj pi{uva: ,,Sega ne e vreme, a na{ata okolina ne e mesto, za herojski gestovi na ~istata arhitektura. So lesnata raka na ,,vtorata generacija, vo 60-tite godini se preuveli~uvaat konstrukcijata i elementite na mehani~kite uredi vo vid na ornament. Za toa Venturi zabeleùva: ,,Simbolot na modernata e tehnolo{kiot funkcionalizam, no koga funkcionalnite elementi se upotrebuvaat simboli~no, tie obi~no ne funkcioniraat. Venturi se svrtuva kon stihijnosta na komercijalnoto graditelstvo, agresivnata vulgarnost na reklamite na Las Vegas (centarot na kockarnicite) i haoti~nite obidi na ìtelite na amerikanskite predgradija (osobeno okolu Los Anxeles) da vnesat individualna prepoznatlivost i socijalna simbolika vo bezli~nata monotona sredina. Pritoa, toj objavuva: ,,Los Anxeles, kako arhetip, treba da stane na{ Rim, a Las Vegas - na{a Firenca.*117 Od tie lekcii Venturi izvlekuva zaklu~ok deka arhitektot treba da se otkaè od aktivnata pozicija i od nastojuvaweto korisnikot na objektot da gi prifati negovite vrednosti. Spored Venturi, zada~a na arhitektot e da sozdade ,,zgrada - provizorium, kako neutralen fon {to }e go aktivira ,,funk-
Sl.419. Rovert Venturi so Artur Xons. Ku}ata na Vana Venturi, êsnut Hil, Filadelfija (1962-64). Osnovi i izgled
141
Nakuso definirana, modernata arhitektura od nejzinata herojska doba pretstavuva ,,univerzalen internacionalen stil, zasnovan vrz karakteristikite na novite konstruktivni sredstva, stil {to mu prilega na novoto industrisko op{testvo i ima za cel da go menuva op{testvoto kako vo pogled na vkusot i percepcijata taka i vo pogled na negovoto ureduvawe. Od ovaa definicija moè da se vidi {to e promeneto, a {to ostanuva isto vo docnomodernata i vo postmodernata. Docnomodernata arhitektura spored svojata op{testvena ideologija e pragmati~na i tehnokratska, a dobar del od stilskite idei na modernata gi prenaglasuva za da go oìvee nejziniot dosaden, umira~ki jazik. Ironi~no e toa {to docnomodernata vo svojot koren go sodrì imeto na modernata, a vsu{nost ja negira nejzinata tradicija.*125 Me|u vrvnite spomenici na docnomodernata Xenks gi naveduva: - centarot @or` Pompidu vo Pariz (1971-77) na Pijano i Roxers, - umetni~kiot muzej Gunma vo Takasaki, Japonija (1970-74) na Arata Isozaki, - Ateneum vo Wu Harmoni, Indijana (1975-79) na Ri~ard Mejer, i - bankata na Hong Kong i [angaj vo Hong Kong (1971-86) na Norman Foster i sorabotnicite. Vo site navedeni primeri, spored Xenks, logikata na modernata e preuveli~ena, izopa~ena, napravena navidum ekstremna ili produhovena, no na nedovolno naglasen na~in. Taka na primer, so centarot Pompidu e sozdaden eden vid ,,{teker naselba (spored Arhigram), vo koja re~isi sekoj aspekt pretstavuva preuveli~ena modernisti~ka ideja: - ,,koàta i koskite na Mis, ovde stanuvaat ,,skriena koà i golemi koski, - univerzalniot vnatre{en prostor potpren so gigantski nosa~i ovde stanuva ,,avionski hangar so otvorena apstraktnost,
- konstrukcijata e nasilno razgolena, - dvièweto koe vo modernata e naglaseno, ovde stanuva primarna sodrìna. Pokraj navedenoto, Xenks smeta deka mnogu lu|e doa|aat vo ovoj centar samo za da se vozat so eskalatorite smesteni vo proyirni tubi na fasadata i da ja gledaat panoramata na stariot Pariz. Dokolku modernata propadna delumno poradi toa {to be{e dosadna, ovoj primer, spored nego, pokaùva deka docnomodernata ima re{itelna namera da ne ja povtori istata gre{ka.*126 Andrej Ikonikov od svoja strana, objektot na centarot Pompidu go smeta za najvpe~atliva realizirana koncepcija na t.n. poinakva arhitektura. Spored nego, ovoj objekt od samiot po~etok e zamislen da bide senzacija vo starogradskoto jadro. Avtorite ja proklamiraat negovata ednostavnost i ~esnost, kako odnovo da gi voskresnuvaat nekoga{nite povici na modernata - za vistina i samo vistina. Kaj centarot @or` Pompidu, vo interes na zada~ata da se sozdade prostor za smestuvawe na razli~ni promenlivi funkcii, kako vistina se nudi: pretvorawe na arhitekturata vo bezli~na osnova, odnosno vo mreà koja e sposobna da prifati kakva bilo slika na postojano obnovlivata informacija od kakov bilo vid. Za da se obezbedi maksimalna elasti~nost na funkcijata, nose~kite ~eli~ni konstrukcii vo vid na grade`ni skeliwa se isfrleni pred nadvore{nata obvivka. Pred obvivkata se postaveni horizontalnite komunikacii, a eskalatorite duri i pred ~eli~niot skelet. Spored Ikonikov, ovde s e promenlivo, taka {to vo granicite na ~eli~nite stolbovi moè da se promeni funkcionalniot raspored za koja bilo potreba. Ovde, s e programski sprotivstaveno na stihijno raste~kata op{testvena svest vo 70-tite godini za streme` kon nepovtorlivost i kon individualizacija na ~ove~kata okolina.
Vo ovoj objekt nezavr{enosta i privremenosta se ovekove~eni i monumentalizirani so sli~no voodu{evuvawe, kako i kaj centarot za masovni komunikacii vo Kofu na Kenzo Tange. Razlikata e vo toa, {to kaj Tange nezavr{enosta e samo edna od komponentite na oblikovniot jazik, a kaj pariskiot objekt taa re~isi ja iscrpuva sodrìnata na jazikot. Paradoksalno e toa, {to takvoto zacvrstuvawe na nepostojanosta i na ednomomentnosta go otu|uva objektot od negovata okolina, koja so svojata vremenska dlabo~ina e ~etiridimenzionalna i naglaseno ~uvstvitelna, poradi pove}eslojnoto kulturno nasledstvo. So principot na ,,poinakva arhitektura se nastojuva da se eliminira problemot na formata i nejzinite informaciski i estetski vrednosti. Kaj centarot Pompidu, toj princip dobiva u{te poèstoka artikulacija otkolku na primer, kaj Bakminster Fuler, ~ii realizacii izobiluvaat so zavr{enost i harmoni~nost. Gledaj}i taka, moè da se kaè deka preku objektot na ovoj centar e ostvaren eden vid antiarhitektura. Otsustvoto na vrednosti so koi e povrzana dolgovekovnata pretstava za arhitekturata, kaj ovoj isklu~itelen objekt e nadomesteno so intenzitetot na ìvotnite funkcii i so privle~nosta na neobi~noto novo. Sepak, so prenesuvawe na principot ,,poinakva arhitektura od oddelen objekt vrz po{iroki kompleksi, bi se uni{tila mo`nosta za takov nadomest, a mra~nata antiutopija na @an Lik Godar za ,,gradot Alfa, bi se pretvorila vo realnost. Nesomneno e deka Pijano i Roxers imaat napraveno smel ~ekor, no spored Ikonikov toa e ~ekor kon nikade, bidej}i antikulturata i ,,golemata negacija ni{to ne vetuvaat i ne otvoraat perspektivi za zamena na otfrlenoto so ne{to poinakvo. Vo taa smisla, i antiarhitekturata pretstavuva kapitulacija na profesionalnata elita pred realnos-
Sl.423. Pijano i Roxers. Centarot @or` Pompidu, Pariz (1971-77)
Sl.424. Arata Isozaki. Umetni~kiot muzej Gunma, Takasaki (1970-74)
144
Sl.425. Ri~ard Mejer. Ateneum, Wu Harmoni, Indijana (1975-79). Izgled i osnova na prviot kat so auditoriumot
tite na potro{uva~koto op{testvo. Taa ve}e ne se ograduva od tie realnosti so pomo{ na iluzionisti~kiot paravan na utopijata, taka {to moè da se kaè deka vo vtorata polovina na 70-tite godini utopijata vo arhitekturata e napu{tena, pa duri i mrtva.*127 Arata Isozaki (1931-) kaj umetni~kiot muzej vo Gunma, Takasaki (1970-74) sozdava edna visokotehnologizirana arhitektura so dinami~na kompozicija. Kompozicijata e disciplinirana so nasekade prisutnite aluminiumski kvadrati i rasteri. Sepak, sevkupniot arhitektonski izraz sodrì edna niza zna~ewa, koi ~estopati se prisutni vo modernata arhitektura. Ser Norman Foster (1935-) so sorabotnicite go sozdava sedi{teto na bankarskata korporacija Hong Kong i [angaj vo Hong Kong (1979-86), kade {to e naru{en konceptot na sredi{te so obikolna fasada. Objektot se nosi od osum jarboli so po ~etiri cevki, a 139-te toaletni moduli, skalite i liftovite se smesteni bo~no na objektot. Vrz osnova na ovie analizi, te{ko bi moèlo da se kaè deka kon krajot na 70-tite godini nekoj s u{te ja ima za~uvano verbata vo mo`nosta za re{avawe na sovremenite problemi so pomo{ na proizvolno odbrani utopiski celi. Istovremeno presu{uvaat verbata vo proro~kata misija i nastojuvaweto so pomo{ na arhitektonskoto tvore{tvo da se preuredi ìvotot. Gubej}i ja ovaa verba, modernata arhitektura ja gubi i energijata za tvore~ki barawa, a so nea i humanisti~koto voodu{evuvawe.*128
Sl.426. Norman Foster i Ouv Arup. Sedi{teto na bankarskata korporacija Hong Kong i [angaj, Hong Kong (1979-86). Izgled i osnova na 30-ot kat
*105 Vidi Ikonnikov, A.V. Zarube`na arhitektura, str.34 *106 Vidi Ikonnikov, A.V. I s t o, str.12 *107 Vidi Ikonnikov, A.V. I s t o, str.159 *108 Vidi: Ikonnikov, A.V. I s t o, str.182 Marksisti~ka filozofija XX veka. *109 Poop{irno vo: Ikonnikov, A.V. Zarube`na arhitektura, str.183-184
Schwarc, Frederic/Vaccaro.Venturi, Scott Brown and associates Venturi, Robert. Sloènosti i protivre~nosti u arhitekturi,
str.23 *117 Vidi Architectural forum, 135,1975, No 5, str.51-53 *118 Vidi Ikonnikov, A.V. Zarube`na arhitektura, str.193-195 *119 Vidi Ikonnikov, A.V. I s t o, str.197-198 *120 Vidi: Ikonnikov, A.V. I s t o, str.177-178 Marksisti~ka filozofija XX veka *121 Vidi Dènks, ârls. Jezik postmoderne architecture, str.46,115,118 *122 Vidi Dènks, ârls. Moderni pokreti u arhitekturi, str.372,447,449 *123 The Atlantic Montly , 1974 , str.12. Po navod na Ikonnikov, A.V. Zarube`na arhitektura, str.4 *124 Nelson. The end of Architecture. RIBA Journal, 1973, No 10, str.292 *125 Vidi Dènks, ârls. Moderni pokreti u arhitekturi, str.449-450 *126 Vidi Dènks, ârls. I s t o. str.461-463 *127 Vidi Ikonnikov, A.V. Zarube`na arhitektura, str.215-216 *128 Vidi Ikonnikov, A.V. I s t o
Scully, Vincent. Louis I.Kahn Ronner, Heinz; Jhaveri Sharad. Luis I. Kahn Romaldo, G. Luis I.Kahn *110 Vidi Dènks, ârls. Moderni pokreti u arhitekturi,
str.265-276 *111 Vidi Architectural forum, V,130/1969, No 1, str.23 *112 Vidi Ikonnikov, A.V. Zarube`na arhitektura, str.185-186 *113 Vidi Ikonnikov, A.V. I s t o, str.188 *114 Safdi, M. Beyond Habitat. Combrige, Mass. Mit-Press, 1973, str.244 *115 Vidi Ikonnikov, A.V. Zarube`na arhitektura, str.191-192 *116 Poop{irno vo: Mead, Christopher. The Architecture
of Robert Venturi Robert Venturi. The Pritzker Architecture Prize, 1991. The Hyatt Foundation, Chikago, 1991
145
Xonson i Barxi. Penicoil pleis, Hjuston, Teksas (1976). Izgled i vnatre{nost
146
VII. POSTMODERNA ILI ARHITEKTURA NA KRSTOPAT

Krajot na 70-tite godini na HH vek, vo arhitekturata na zapadnite zemji ne e vreme za razre{uvawe na somnevawata. Naprotiv, op{tata kriza koja zaedno so ekonomijata gi zafa}a op{testvenite i politi~kite institucii, kone~no ja potkopuva verbata vo ,,sistemot i negovite vrednosti, zgolemuvaj}i ja za{emetenosta na profesionalnata svest. Toga{ se ~ini deka site zamisleni varijanti i idei za usovr{uvawe na svetot so pomo{ na edna ,,~esna, razumna arhitektura, odamna se razgledani, isprobani i ne go imaat poloèno ispitot. Utopiskata me~ta ja zamenuva skepti~niot pesimizam, oboen so nostalgija po minatoto. Nostalgi~noto raspoloènie najsilno i najotvoreno se manifestira vo SAD. Euforijata na ,,amerikanskiot son i na mitot za ,,vekot na Amerika, koi tolku aktivno vlijaat vrz arhitektonskata dejnost, se zamenuvaat so nostalgi~nite spomeni za skore{noto minato, koga liderskata uloga na SAD me|u zemjite od Zapad ne se stava pod somnevawe, barem me|u Amerikancite. Vo toj period ârls Mur ironi~no zabeleùva: ,,Kaj nas ve}e be{e idninata - taa idnina bea 50-tite godini.*129 Profesionalnite arhitektonski krugovi, prakti~no so ni{to ne moàt da mu se sprotivstavat na nadvore{niot pritisok od konzervativnite i pesimisti~kite raspoloènija. Edna sosema radikalna alternativa na modernata moè da se realizira samo vo retki isklu~itelni objekti, no tie sosema o~igledno ne se pogodna osnova za sozdavawe na nasoka, koja bi izvr{ila po{iroko vlijanie vo praktikata. Zastra{uva~kiot egzibicionizam na antiarhitekturata samo predizvikuva odbranbeni refleksi i zaminuvawe kon voobi~aenoto pribeì{te na ,,ve~nite vrednosti: tradicijata i sentimentalnata ubavina.
A. POJAVA
Istoricizmot i svrtuvaweto kon oblikovnite sistemi na minatoto stanuva re~isi glavna alternativa na arhitekturata kon krajot na 70-tite godini. Taa alternativa dobiva mnogu po{iroko priznanie od ona na t.n. antiarhitektura. Vo taa nasoka, simbol i pottik stanuva golemata izlo`ba ,,Arhitekturata na [kolata na ubavite umetnosti od Pariz odràna vo Muzejot na modernata umetnost vo Wujork vo 1975/76 godina.*130 Poznato e deka [kolata na ubavite umetnosti, kon krajot na XIX i po~etokot na HH vek e glavniot bastion na eklekticizmot, protiv koj se naso~eni najèstokite napadi na pripadnicite na modernata od krajot na 20-tite i po~etokot na 30-tite godini. Ovaa [kola e zatvorena vo 1968 godina po studentskite nemiri, iako u{te pred toa ja ima zagubeno cvrstinata na svojata konzervativna tradicija. Me|utoa, kon krajot na 70-tite godini [kolata e izdignata na nivo na muzej za za{tita, kako simbol na povtornoto ra|awe na istoricizmot. Vsu{nost, terminot istoricizam toga{ se pokaùva kako nedovolno pogodna osnova za parolite okolu koi bi moèle da se konsolidiraat ,,novite tvore~ki nasoki. Kako zamena za nego, arhitektonskite kriti~ari predlagaat novo sloèno ime - postmodernizam, koe za prvpat go upotrebuva Xenks vo 1975 godina. Vo ramkite na istoricizmot, isto taka se opfateni: sprotivstavuvaweto na modernizmot, mnoguzna~noto eho na teorijata na postindustriskoto op{testvo, kako i drugite pomodni ,,post-ovi. Na po~etokot, ovaa nasoka pretstavuva pove}e rubrika vo kartotekata na kriti~arite otkolku realna arhitektonska praktika. Vo nea se vbrojuva mnogu {irok krug na
razli~ni barawa. Amerikanskiot arhitekt i kriti~ar Robert Stern (1939-), obiduvaj}i se da gi opredeli granicite na postmodernizmot od krajot na 70-tite godini, nabrojuva tri principi, ili poto~no tri priodi priodi, so ~ija pomo{ nastojuva da go okarakterizira: - kontekstualizam, koj go prisposobuva objektot na uslovite, {to proizleguvaat od negovata okolina; - aluzionizam, koj voveduva istoricisti~ki asocijacii (odrazi ili navestuvawa, kako {to veli Stern) vo kompozicijata; - ornamentalizam, koj na arhitekturata gi vra}a elementite {to nosat zna~ewa, no ne u~estvuvaat vo rabotata na konstrukcijata ili vo ostvaruvaweto na utilitarnata funkcija. Stern i drugite kriti~ari, osnovnata specifi~nost na postmodernizmot ja gledaat vo naglasenata simboli~na uloga na arhitektonskata forma. Tie zboruvaat za arhitekturata pred s kako za osoben likoven jazik, kako na~in za komunikacija me|u lu|eto. Niv ne gi interesira tolku objektot na arhitektonskata dejnost kolku negoviot subjektiven priem.*131
*
Stern i drugite insistiraat na avtonomnata priroda na arhitekturata, nejzinata nezavisnost od istorijata i kulturata i nejzinoto pravo so sopstven jazik da zboruva za svoite idei, koi se specifi~ni samo za nea. Vo poslednovo se sostoi re~isi glavnata razlika me|u nivnoto stanovi{te i stanovi{teto {to go zazemaat pionerite na modernata, ~ii celi na dejstvuvawe se opredeleni so ona {to se nao|a nadvor od granicite na tesnoprofesionalnite zada~i.
Sl.427. Luis Kan. Centarot za angliska umetnost i studii, Wu Hevn, Konektikat (1969-78). Osnova na prizemje, presek i izgled
147
Kako i da e, samite postmodernisti smetaat deka svrtenosta kon istorijata pretstavuva glavna granica {to gi razdeluva od modernata, ~ii pripadnici veruvaa deka nivnoto tvore{tvo pretstavuva apsolutna vistina vo arhitekturata, koja kako da se pi{uva na ~ista hartija, nadvor od vlijanijata na sloènata sredina i nadvor od kulturnata tradicija. Postomodernizmot e sosema razli~en i od tehnolo{kiot neoklasicizam na 60-tite godini, koj pravi obidi da sozdade hibridi na ,,univerzalnata forma, trgnuvaj}i od Mis van der Roe i poednostavenite motivi na klasi~nata dekoracija. Namesto direktnoto svrtuvawe kon tradicijata, se pretpo~itaat: sloènata igra so aluzii na arhetipovite i naglasenata i {ifrirana simbolika. Istoriskoto vo toj period se prima niz prizmata na ironijata, a aluziite na istoriskoto voveduvaat kompoziciski priodi, koi trgnuvaat od pop-artot so negoviot streme` kon zbunuva~ko premestuvawe. Se javuva streme` kon voveduvawe na ednostavni ne{ta vo za niv nesvojstven, re~isi nezamisliv kontekst i kon soedinuvawe na nesoedinlivoto. Kako izvor na postmodernizmot ponekoga{ se smeta docnoto tvore{tvo na Luis Kan, pri {to kako primer se zema negovoto posledno delo, Centarot za angliska umetnost i studii vo Wu Hevn, Konektikat (1969), koe e zavr{eno pod nadzor na negovite u~enici vo 1978 godina. Vo kompozicijata na ovoj objekt, Kan nastojuva da gi izdvoi vonvremenskite principi i vrednosti od klasikata i da gi vsadi vo modernata. Deka takvata ideja moè da bide produktivna i bez {pekulacii, Luis Kan go ima provereno preku realizacijata na objektot za Umetni~kiot muzej Kimbel vo Fort Vort, Teksas (1974), podignat vo godinata na negovata smrt. Me|utoa, takvata postapka za postmodernistite od krajot na 70-tite godini pretstavuva staromoden idealizam.*132
Sl.428. Robert Venturi i Xon Rauh. Umetni~kiot muzej Alen, Oberlin, Ohajo (1973-77)
Sl.429. Robert Venturi i Xon Rauh. Zimskata ku}i~ka Brent-Xonson, Veil, Kolorado 1975-77)
- Ottuka proizleguva i tvrdeweto deka koristeweto ne e citat na istorijata na arhitekturata, tuku ironija na taa istorija, koja ne go zbogatuva oblikot, tuku negovoto simboli~no zna~ewe. Samiot Venturi ponekoga{ namerno pominuva kon sozdavawe na ,,grdi i navredlivi, namerno disharmonizirani zgradi so retrospektivni groteski. Deka sarkazmot {to ja ispolnuva negovata arhitektura se zamenuva so ironija, go potvrduvaat slednite primeri: - dogradbata na neoklasi~niot objekt na Umetni~kiot muzej vo Oberlin, Ohajo, SAD (1973-77) ima disproporcionalni jonski koloni, koi nalikuvaat na ironi~na groteska;
B. RAZVOJ
Golem del od postavkite na postmodernizmot poteknuvaat od ideite na Robert Venturi turi, koi rezimirano bi moèle da se pretstavat na sledniot na~in: - So ideite na postmodernizmot za retrospektiva se simnati kulturnite zabrani za svrtuvawe kon istoriskite primeri. - Od nego poteknuva ironi~niot odnos kon tie primeri, koi vo sredinata na sovremeniot kapitalisti~ki grad lesno se stavaat na isto ramni{te so bezobraznosta, navredata i ki~ot na komercijalnata reklama. - Ottuka proizleguva doìvuvaweto na zgradata ne kako vo sebe zatvoren objekt tuku kako fragment od sredinata, odnosno del od nejziniot kontekst.
148
Sl.430. ârls Mur i dr. Pjaca dItalija, Wu Orleans, Lujzijana (1974-78). Osnova i izgled
Sl.431. Piter Ajzenman. Ku}ata VI na Frenk, Kornvol, Konektikat (1972-75) Sl.432. Ajzenman i Robertson. Stanbeniot blok br.5, juèn Fridrih{tat, Berlin (1981-86)
- zimskata ku}i~ka vo Veil, Kolorado (1975-77) ima agresivni preuveli~eni formi, koi gi karikiraat gradbite na modernata arhitektura od HH vek. Tie formi potsetuvaat i na drugi ne{ta: na minijaturna pagoda, na ku}i~ka za ptici, pa duri i na ~ove~ko lice so kapa.*133 Pove}ezna~nosta na izrazot, za postmodernata stanuva del od programata, isto kako i eklekti~nosta na oblikovnite sredstva. Spored misleweto na Venturi, bliskosta do haosot, pri negovo otsustvo, na arhitekturata dava vpe~atliva mo}. Vsu{nost, od sentimentalniot eklekticizam sozdaden so najseriozni nameri, postmodernistite se izdvojuvaat so svoite ironi~ni paradoksi, koi te{ko deka nekoj neupaten moè da gi razbere. Kako primer za toa moè da posluì koncepcijata na Pjaca dItalija vo Wu Orleans (1974-78) od ârls Mur (1925-93). Fontanata, koja e napravena po pora~ka na Italijanskata op{tina za odrùvawe na sve~enosti, predizvikuva senzacija: odgovaraj}i na nara~atelite za sozdavawe na materijalen odraz na nivnata nostalgija, avtorot ,,imitira pretenciozna eklekti~na kompozicija od krajot na XIX vek. Kaj fontanata, vo eden kola` od evropski arhitektonski motivi i amerikanski
prividenija na neonski reklami, se naglasuva plasti~nosta na formata i sentimentalnata napregnatost na izrazot. Arhitektonskata dekoracija, na koja namerno e daden karakter na maketa, e natrupana okolu kamenata karta na Italija. Svesnoto svrtuvawe kon eklekticizmot, koj dotoga{ be{e bezuslovno otfrlan, i negovoto prifa}awe kako sredstvo na transformacija, ovde stanuva moto, {to ja potvrduva {iro~inata na kulturniot spektar na postmodernizmot.*134 Edna od paradoksalnite manifestacii na istoricizmot pretstavuva negovoto svrtuvawe i kon ranata faza na modernata, kako izvor na istoriski reminiscencii (iako postmodernata ja otfrla strogata moderna). Pritoa, predmet na povtorno osmisluvawe stanuvaat najpromislenite i strogi dela na funkcionalisti~kata arhitektura od 20-tite godini. Oblikot se ras~lenuva, a negovite elementi se pregrupiraat i se pot~inuvaat na edna nova logika, taka {to arhetipot se tolkuva ironi~no. Vsu{nost, na takov na~in postmodernistite postapuvaat so koi bilo izvori na asocijacija. Najgolemi zalo`bi vo taa nasoka pokaùvaat nekolkumina amerikanski arhitekti. Piter Ajzenman, Majkl Grejvs, Robert Stern i Ri~ard Mejer gi pravat najkarakte-
Sl.433. Piter Ajzenman. Centarot za vizuelni umetnosti Veksner, Kolumbus, Ohajo (1985-89)
risti~nite primeri, koi izgledaat kako kolaì od hiperbolizirani fragmenti na ranite gradbi na Le Korbizje. Ovie fragmenti dobivaat eden nov sopstven ìvot, izoliran od nivnata izvorna funkcija. Kako {to nadrealistite ja transformiraat realnosta vo model na no}en ko{mar, sli~no na niv Ajzenman i Mejer, racionalizmot na modernata go transformiraat vo nekakov nadrealizam.*135 Piter Ajzenman (1932-) svoite arhitektonski idei gi bazira vrz holandskiot neoplasticizam, pravej}i spoj na realni i virtuelni ramnini so koi formira arhitektonski granici vo bezgrani~niot prostor. Toj ja prevrtuva tradicionalnata smisla na yidovite i go naglasuva prisustvoto ili otsustvoto na rasterot od stolbovi. Karakteristi~en primer na takvata arhitektura pretstavuva ku}ata VI na Frenk vo Konrvol, Konektikat (1972-75). Kaj stanbeniot blok br.5 vo Berlin (1981-86), postaven na uli~en agol, Piter Ajzenman na svoj na~in ja interpretira istorijata na mestoto. Toj pravi t.n. konceptuelno ,,arheolo{ko istraùvawe i superimpozicija na planovi so promenlivo nivo na apstrakcija, so cel da gi razvie oblikovnite sloevi. Pritoa, toj i ponatamu go zadrùva svojot prepoznatliv pristap vo tretmanot na yidovite i stolbovite, ponekade so vmetnuvawe na ìvopisen kolorit koj potsetuva na neoplasticizmot. Konceptot na Centarot za vizuelni umetnosti Veksner vo Kolumbus, Ohajo (1985-89), proizleguva od teoriskite istraùvawa na Piter Ajzenman za post-strukturalisti~kata teorija, kako i od knièvniot dekonstruktivizam. Od niv proizleguva i negoviot skepticizam za mo`noto edinstvo na humanizmot so zapadniot na~in na mislewe, pri {to sugerira deka od takvite impulsi proizleguvaat: celosen konflikt, dvosmislenost i prekin. Kako i da e, ocenuva~kata komisija go proglasuva proektot na Piter Ajzenman za pobednik, bidej}i ,,najdobro gi ima uloveno
149
Sl.434. Majkl Grejvs. Dogradbata na ku}ata Benaseraf, Prinston, Wu Xersi (1969) Sl.435. Robert Stern i Xon Hegman. Rezidencijata Vest~ester, Armonk, Wujork (1974-76)
Robert Stern Stern, vo sorabotka so Xon Hegman man, ja pravi rezidencijata Vest~ester vo Armonk, Wujork (1974-76), ~ij izgled kon bazenot sodrì transformirani belezi na klasi~nata arhitektura i na delata na Frenk Lojd Rajt. Kr{livosta i ~uvstvitelnosta se postaveni vo takov me|useben kontrast, koj po mislewe na ârls Xenks moè da bide nare~en maniristi~ki i frustrira~ki. Ri~ard Mejer (1934-), po~nuvaj}i od sredinata na 60-tite godini, pove}e od dve decenii pokaùva edna konzistentnost vo tvore~kiot pristap, koristej}i ja delumno transformiranata sintaksa na Le Korbizje. Proektiraj}i individualni ku}i, toj ja transformira italijanskata tradicija na gradewe vili vo priroda. Toa moè da se vidi od negovite objekti:
Sl.436. Ri~ard Mejer. Smit haus, Darien, Konektikat (1965-67). Izgled i osnovi na prizemje i I kat
duhot i dinamizmot na programskite barawa za Centarot . Vo oblikot na objektot dominiraat kulite od crvena tula, koi go zaobikoluvaat centralniot del, oblikuvan kako bel kostur. Koncepcijata {to ja primenuva kaj prethodniot objekt, Piter Ajzenman ponatamu ja razviva kaj Golemiot centar za konvencii vo istoto mesto (1989-93), pri {to uspeva od edna voobi~aena sodrìna da sozdade objekt so mnogu neobi~ni formi, vo koj razli~nite delovi se artikulirani so razli~nata struktura na bojata i metalot. Majkl Grejvs (1934-) zapo~nuva da raboti so sli~en arhitektonski koncept u{te pred Piter Ajzenman. Kaj negovata dogradba na ku}ata Benaseraf vo Prinston, Wu Xersi (1969), kubisti~kata sintaksa e upotrebena za da privle~e vnimanie vrz sebe. Od izgledot ne moè da se otkrie namenata na oddelnite prostorii, a konstrukcijata ponekade nepotrebno izleguva nadvor od yidovite. Takviot pristap Grejvs go primenuva i kaj: - ku}ata Henselman vo Fort Vejn, Indijana (1967-68), i - ku}ata Sniderman (1972) vo istoto mesto.
150
Sl.437. Ri~ard Mejer. Daglas haus, Harbor Springs, Mi~igen (1971-73). Izgled i fragment od vtoroto nivo
- Smit haus vo Darien, Konektikat (1965-67) e prvata poznata ku}a na Ri~ard Mejer, koja ima drvena konstrukcija so oddelni ~eli~ni stolbovi, a tulata e upotrebena samo za izvedba na kaminot. - Daglas haus vo Harbor Springs, Mi~igen (1971-73) sodrì transformirana italijanska tradicija na vila vtopena vo {uma, no sepak naglasena kako ~ove~ka tvorba, kade {to se koristi sintaksata na Le Korbizje za da se prikaè vnatre{niot prostor, koj e postaven horizontalno i vertikalno na ~etiri nivoa.
Sl.438. Ri~ard Mejer. Muzejot na umetnost i zanaeti. Frankfurt na Majna (1979-84). Aksonometrija
Sl.439. Metju, Xonson-Mar{al i Derb{ir. Gra|anskiot centar, Hilington (1974-77)
- Turisti~ko-informativniot centar Ateneum vo Wu Harmoni, Indijana (1975-79), pretstavuva to~ka pokraj ezerskiot breg od koja se trgnuva vo poseta na istoriskiot grad. Negovite formi se orientirani zavisno od pristapot, vizurite i od vrskite so okolinata. - Brixport centarot vo Konektikat (1984-88) e oblikuvan so pove}eslojni i ramni volumeni napraveni od ~eli~ni paneli so bela i siva boja. Neras~lenetiot volumen e obloèn so kamen od crvena i kafeava boja. Bogatstvoto na re{enija so jasno ras~leneti volumeni i so vtorostepena plastika, Ri~ard Mejer go pokaùva i kaj: Muzejot na umetnost i zanaeti vo Frankfurt na Majna (1979-84), Golemiot umetni~ki muzej vo Atlanta, Xorxija (1980-83), Muzejot na sovremenata umetnost vo Barselona, [panija (1982-92) i ogromniot (87.700 m2) Centar Geti vo Los Anxeles (1985-92).*136
Sloènosta na arhitektonskata slika od sredinata na 70-tite godini treba da se dopolni so obidite na postmodernistite za vra}awe kon edna arhitektura koja se bazira vrz regionalni i nacionalni tradicii. Takvi obidi se pravat vo redica zapadnoevropski zemji, a osobeno vo Velika Britanija. Karakteristi~en objekt od toj vid pretstavuva Gra|anskiot centar vo Hilington (1974-77) na arhitektite Metju Metju, Xonson-Mar{al i Derb{ir {ir. Volumenot na golemiot administrativen objekt e ras~lenet na fragmenti so merki i formi koi se karakteristi~ni za angliskoto selo. Za toa delo Derb{ir pi{uva deka nivnata èlba bila ,,da sozdadat objekt koj zboruva so jazikot na formata, razbirliv za site korisnici, odnosno da go napravat ova i da go kaàt ona {to korisnicite sakaat da go slu{nat.*137
Interesno e toa {to akcentite vrz arhitekturata kako jazik za komunikacija, postmodernisti~kite avtori gi povrzuvaat so pretenziite na modernata: objektot da gi razurne administrativnite barieri i sekomu da mu pomogne srde~no da razgovara so negovite izbrani pretstavnici i radikalno da vlijae vrz odnesuvaweto na lu|eto. Ralf Erskin (1914-), podigaj}i ja naselbata Bejker kaj Wukasl vo Velika Britanija (1972-76), predlaga poinakov traktat na nacionalnite i lokalnite karakteristiki, bez povrzuvawe so sentimentalnoto minato. Vo sloèno formiraniot arhitektonski ,,yid na perimetralnata gradba, za{tituvaj}i go vnatre{niot dvor od soobra}ajnata magistrala, avtorot gi vklu~uva i starite objekti. So svesno razvivawe na mnoèstvo oblikovni sredstva, Erskin ja izrazuva multifunkcionalnosta na ovoj arhitektonski or-
Sl.440. Ralf Erskin. Naselbata Bejker kaj Wukasl (1972-76). Izgled od ulicata i od dvorot
151
Sl.446. Kevin Ro{ i Xon Dinkelu. Sedi{teto na Kolex lajf in{urens, kaj Indijanapolis (1967-74)
Sl.447. Norman Foster. Administrativniot objekt, Ipsvi~, Velika Britanija (1975)
Kon krajot na 70-tite godini dovolno {irokata slika na modernata se popolnuva so novi pojavi predloèni od postmodernistite, no izniknati nadvor od granicite na postmodernata. Se ~ini deka naj{iroko se rasprostraneti slednive kategorii: - objekti - prividenija, napraveni so ogledalni fasadi vo koi se otslikuva podvi`nata slika na gradskiot ìvot; i - haj-teh objekti, kaj koi fasadite se opredeleni so oblicite na tehni~kite uredi {to doveduva do sozdavawe na eden vid teatralen oblikoven izraz. Prviot objekt so staklena fasada {to reflektira 75% od son~evata radijacija e laboratorijata Bela vo Wu Xersi (po~etok na 60-tite) na Ero Sarinen (1910-61). Toa predizvikuva vtorostepen efekt so likovni pretenzii na sozdadenata treperliva ogledalna prizma, koja kako da se rastopuva vo urbaniot pejza`. Sepak, vo toa vreme takvata postapka ne dobiva po{iroka popularnost, za {to pridonesuva i otporot na kompaniite koi proizveduvaat obi~no proyirno staklo.*143 Energetskata kriza po 1975 godina pridonesuva za pomasovna upotreba na ogledalni fasadi, so koi se postignuva podobra termi~ka kontrola vo odnos na fasadite od obi~no proyirno staklo. Prvite objekti so ogledalna fasada imaat plo~est ili kubi~en oblik. Nivniot karakter na anonimnost, koja e re~isi rastopena vo urbaniot pejza`, odgovara na principot na t.n. nenametliva arhitektura - prividenie, {to ja predlaga Robert Venturi. Takviot po~eten stereotip go nadminuva arhitektot Kevin Ro{ (1922-) preku slednite dva primera: - objektite za sedi{teto na Kolex lajf in{urens kaj Indijanapolis (1967-74), kade {to kabinetite na menaxerite se postaveni najvisoko vo trite metafori~ni piramidi na vlasta; - hotelot na OON vo Wujork (1976-), koj so svoite 55 kata nalikuva na gigantska apstraktna skulptura, oblikuvana so dve prekr{eni ,,gredi, so cel da se
154
oìvee dosadnata forma na voobi~aeniot oblakoder - prizma. Istraùvaweto na silueti na ogledalnite objekti, koi najefektno bi go izrazile blesokot i refleksijata na stakloto, vodi kon tradicijata na modernata od krajot na XIX vek i kon, za toj period, omileniot sudir na volumenite so sloèni pravoliniski potezi. Pritoa, arhetipovi na ogromnite objekti pove}e stanuvaat minijaturnite kaprici na ovoj stil, kako {to e mebelot i urbanata oprema, otkolku samata arhitektura. Karakteristi~en primer za navedenata postavka pretstavuva administrativniot objekt vo Ipsvi~ vo Velika Britanija (1975) na Norman Foster (1935-). So svojata meko izvitkana ogledalna fasada od temno staklo, ovoj objekt pravi asocijacija na gigantsko pijano. Kriti~arite, od svoja strana, vo negoviot blesok gledaat semanti~ki odraz na ,,studeniloto vo administrativnata dejnost.*144 Xon Portman (1924) kon krajot na 70-tite godini gi sozdava najvpe~atlivite varijacii na objekti so ogledalni krivoliniski povr{ini i cilindri. Od niv najpoznati se slednive: - Centarot Renesansa vo Detroit, SAD (1977), koj e oblikuvan vo vid na sloèna grupa od cilindri~ni i pove}eagolni volumeni so razli~na viso~ina; i
- Hotelot Bonaventur vo Los Anxeles, SAD (1978), koj ima monumentalna simetri~na kompozicija sostavena od pet gigantski cilindri so sjajna crvenikava ogledalna fasada. So prisutnata aluzija na ranata moderna, navedenite objekti na nekoj na~in se povrzani i so istoricizmot. Tie imaat isklu~itelno dramati~ni enterieri, polni so neo~ekuvani efekti vo visokite centralni prostori, koi se zasiteni so prisustvo na balkoni, konzolni kabini, zavojni skali i vidlivi liftovi. Na zapadniot breg na SAD vo Kalifornija, kon eksperimentot so ogledalni fasadi se naso~uva edna arhitektonska grupa, koja samata se narekuva ,,srebrena. Grupata ja formira argentinecot Sesar Pelji (roden 1926) so izgradbata na Pacifik dizajn centarot vo Los Anxeles (1976). I kaj nego se potvrduva konstatacijata deka t.n. ogledalna arhitektura ima efekt samo kaj golemite i sloèni volumeni. Nejzinata vizuelna elementarnost e osigurana so pomo{ na skapi i sloèni konstrukcii. Zatoa, ogledalnata arhitektura se razviva samo vo oblasta na komercijalnite objekti, kade {to neobi~nosta pretstavuva ne samo dokaz za stopanski presti` tuku i vaèn faktor za rentabilnosta na objektot.*145
Sl.448. Xon Portman. Hotelot Bonaventur, Los Anxeles (1978). Osnova i izgled
Sl.449. Sesar Pelji i Viktor Gruen. Pacifik dizajn centarot, Los Anxeles (1975-77)
Sl.450. Helmut [ulic. Ku}ata [ulic, Beverli Hils, Kalifornija (1977)
Teatralniot supertehnicizam, koj vo amerikanskiot profesionalen àrgon se narekuva haj-teh arhitektura, pretstavuva druga arhitektonska moda od krajot na 70-tite godini. Kaj nea, tehnologijata nastapuva ne samo so svojata funkcija tuku i so svojata specifi~na uloga vo sistemot na simboli, pa i vo dekoracijata. Ovaa arhitektura proizleguva od preina~uvaweto na tezite na Mis van der Roe od 50-tite godini, koi se odnesuvaat na estetskata osmislenost na tehni~kite sredstva. So takviot pristap, arhitekturata na Mis, koja so semo`nosta na tehnikata nastojuva da gi re{i i socijalnite problemi, vo 70-tite godini zapo~nuva da se tretira kako ironija. Re~isi religioznoto poklonenie pred tehnikata i specifi~nata igra so atributite na tehni~kiot vek, na takov na~in se pretvora vo eden vid teatralna slika. Deka konceptot na haj-teh arhitekturata moè da ima i pozitivna interpretacija, pokaùva sopstvenata ku}a na arhitektot Helmut [ulic smestena na padinite na Beverli hils, Kalifornija (1977). Na ovoj objekt otvoreno se pokaùva skeletot izveden od crni ~eli~ni gredi, me|u koi se napraveni yidovi od stakleni ili ~eli~ni paneli. Ovde, metaforata na Le Korbizje za ku}ata - ma{ina za ìveewe e ostvarena bez kakva bilo ironija. Gradbite na firmata Hardi, Holcman i Fajfer se podramati~ni, bidej}i efektot se postignuva ne samo so razgolenite konstrukcii i inènerskata oprema na objektot tuku i so nivnata transformacija. Takov karakteristi~en objekt pretstavuva Detskiot muzej vo Bruklin, Wujork (1976), vo ~ij enterier atributite na haj-teh arhitekturata se vtkaeni vo samata izlo`ba, pri {to pravat eden poseben kola`.
Kon krajot na 70-tite godini, supertehnicizmot vo arhitekturata zapo~nuva da se rasprostranuva i vo zapadnoevropskite zemji. Tamo{nite gradbi se naso~eni kon dramatizacijata na vizuelniot izraz, koja e povrzana so ironi~nata metafora. Poradi toa, tie se razlikuvaat od antiarhitekturata, koja e naso~ena kon ikonoborstvo i otkaùvawe od izraznosta tipi~na za konkretniot objekt. Vo po~etokot na 80-tite godini, osnoven pravec za razvoj na haj-teh arhitekturata stanuva koristeweto na ultramoderna industriska oprema nadvor od voobi~aeniot kontekst - vo enterierot na stanot. Se sozdavaat enterieri vo vid na kolaì, kade {to se soedinuvaat tradicionalnite atributi na domuvaweto so predmeti, napraveni za zadovoluvawe na ~isti utilitarni potrebi. Od takvite neobi~ni korelacii izniknuvaat neo~ekuvani i sloèni sliki, koi go {irat dijapazonot na izraznosta voobi~aena za ìvotnata sredina. Od druga strana, kaj op{testvenite objekti tretmanot na hajteh arhitekturata ponekoga{ se doveduva do apsurd.*146 So po{iroka analiza, moè da se zabeleàt i nekoi drugi zaedni~ki osobini vo {areniot ,,pluralisti~ki mozaik na arhitekturata vo zapadnite zemji od 70-tite godini. Spored Ikonikov, toa se samo nekoi op{ti znaci, po pravilo neodr`livi i predizvikani odnadvor, a ne se realnost na avtorskite timovi i pravci, koi bi bile soedineti so nekoja edinstvena socijalna cel ili so profesionalna metoda. Moè da se kaè deka op{tata osnova na site pravci ostanuva samo zna~eweto na formite vo vid na prioritet, pred koja bilo druga strana na kompleksot problemi {to se pojavuva pri sozdavaweto na arhitektonskoto delo. Za toj period na arhitekturata, kriti~arot Ada Hakstebl pi{uva deka vo umetnosta i vo op{testvoto na s se gleda kako na zbir od simboli i znaci ili kako na metafora.*147
Interesna i unikatna pojava vo amerikanskata arhitektura pretstavuva formiraweto i aktivnosta na grupata SITE (Sculpture and Environment). Grupata e formirana vo 1975 godina od strana na skulptorot Xejms Vajns (1932-) i Alison Skaj Skaj, koja ima diplomirano na Fakultetot za ubavi umetnosti. Iako umetni~ki, a ne arhitektonski obrazovani, tie nudat edna konzistentna alternativna verzija na modernata arhitektura, nastojuvaj}i da ja promenat uniformnosta na izgradenata okolina. Xejms Vajns vo 1980 godina ja objavuva knigata Arhitekturata kako umetnost, vo 1987 godina knigata De-arhitektura, a vo 2000-ta godina, kako dekan na Arhitektonskiot fakultet vo Pensilvanija ja objavuva knigata Zelena (ekolo{ka) arhitektura. Sakaj}i da ja promeni uniformnosta na izgradenata okolina, grupata SITE najprvin nastapuva so serija objekti na trgovskata korporacija BEST, za ~ii potrebi gradi stokovni ku}i koi imaat navidum nezavr{eni, urnati ili podvi`ni delovi, pa duri i avtomobili od beton na parkirali{tata pred niv. Sozdavaj}i nova urbana slika, takvata arhitektura nastojuva da go privle~e vnimanieto na potencijalnite kupuva~i.*148 Kako karakteristi~ni primeri od arhitekturata na grupata SITE, moè da se navedat: - [oping-centarot Best vo Hjuston, Teksas (1975), koj ima nedeterminirana fasada, i - [oping-centarot Best vo Sakramento, Kalifornija (1977), so podvi`no }o{e koe nave~er se vovlekuva i go zatvora vlezot.
Sl.451. SITE. [oping-centarot BEST, Hjuston, Teksas (1975)
Sl.452. SITE. [oping-centarot BEST, Sakramento, Kalifornija (1977)
155
menikot i okolnata arhitektura. Ovaa teorija ja obnovuva idejata za zaedni~ki gradski prostori i za istoriski kola`. Celta na gradskata {ema e da ja potpolni strukturata na gradot, a ne da ja razori vo morfolo{ka smisla, duri i tamu kade {to postoele formalni kontrasti. Nakuso re~eno, kontekstualizmot gi povrzuva nasledenite i novite delovi na gradskoto tkivo vo edna osobena celina. Sekako deka najkarakteristi~ni primeri od toj vid pretstavuvaat ve}e spomenatite: stanbeniot blok Rojal mint skver vo London (1974) od Leon Krir i [inkel plac vo Berlin od Robert Krir.*156 Vo odnos na gradovite, me|u postmodernite arhitekti se obnovuva idejata za t.n. izgradba po perimetar i za zagraden pe{a~ki prostor so arhitektura, koja ja sledi uli~nata linija. Tipi~en takov primer pretstavuva Belata ku}a na Riter{trase vo Berlin (1977-80) na Robert Krir Krir, postavena vo fokusot na golemiot gradski blok. Nejziniot klasicizam e prisuten vo: osnovata so forma na bukvata ,,P ({to potsetuva na renesansna palata), simetrijata i pravilniot ritam. Nejziniot modernizam e vidliv vo ramniot pokriv i vo apstraktnata belina na objektot. Vo takov postmodereno-klasi~en manir se izgradeni golem broj urbani celini, vo koi se kombinirani elementite na kontekstot so modernisti~kite citati, kako i starite urbanisti~ki idei so novite tehnologii. Verojatno najuspe{en gradski ansambl so takov izraz e Muzejot na modernata umetnost Abtajberg vo Menhengladbah (1972-82) na Hans Holajn Holajn, koj ostava dlabok vpe~atok so: - prijatnoto i dramati~no te~ewe na dobro proporcioniraniot prostor, - kombiniraweto na materijalot, i - prefinetiot na~in za vospostavuvawe na vrska so umetnosta preku prostudirano dvièwe. So nizata paviljoni, ovoj muzej, vo vid na sovremen Akropol, e vgnezden vo naklonet teren. Objektot e izgraden pokraj stara romanska crkva i pretstavuva ekvivalent od HH vek za nekoga{nata uloga na religijata. Vo arhitektonskiot jazik se prisutni apstraktni formi na portici, hramovi i delovi na Akropol, koi moàt samo da se nasetat vo visokotehnolo{kata obrabotka.*157 * Kako i da e, najgolemi kvaliteti me|u postmodernite nasoki ârls Xenks nao|a vo postmoderniot klasicizam, proizlezen od istoricizmot na docnomodernata arhitektura, {to kaj nekoi avtori dobiva osoben izraz. Rikardo Bofilj (1939-) so sorabotnicite go sledi postmoderniot klasicizam zasnovan vrz novata tehnologija za proizvodstvo na te{ka betonska konstrukcija. Vo negovoto tvore{tvo, spojot na sprotivnostite e izostren i provokativen. Nadrealizmot i klasicizmot toj gi kombinira kako vo filmovite
158
Sl.457. Rikardo Bofilj i dr. Ansamblot Abraksas, Marn-la-Vale kaj Pariz (1978-82)
Sl.459. Majkl Grejvs. Zgradata na javnite slu`bi, Portland, Oregon (1980-82)
na Luis Buwuel. Negovite stanbeni zgradi vo vid na palati vo Marn-la-Vale kaj Pariz (1978-82) istovremeno potsetuvaat na palatite od vremeto na Luj XIV i na te{kiot brutalizam na Le Korbizje, sozdadeni so gramatikata na Andrea Paladio, a vo vid na svoeviden spoj od razli~ni tradicii. Primerite na Bofilj, Stirling i Grejvs pokaùvaat deka aktuelnite kategorii i tradicii s u{te dozvoluvaat preispituvawe i pregrupirawe. No, najdobrite arhitekti, spored Xenks, se najte{ko podlo`ni na klasifikacii bidej}i istovremeno se vklopuvaat vo mnogu tradicii i sozdavaat arhitektura so pove}e izrazi. Arata Isozaki Isozaki, sli~no kako i Bofilj, kaj Op{testveniot centar vo Cukoba (1980-83) pokaùva mnogu inventivno povtorno koristewe na klasi~nite formi so nova tehnologija, no toa sepak e vo vid na edno bukvalno prenesuvawe. Kaj ovoj objekt, eklekti~nata postmoderna klasicisti~ka celina formira otvoren prostor, kako tradicionalna funkcija na zapadnata civilizacija, sosema razli~na od tradicijata na japonskite gradski prostori.
Sl.458. Arata Isozaki. Op{testveniot centar, Cukoba (1980-83)
Nasproti toa, Majkl Grejvs kaj zgradata Humana vo Luisvil, Kentaki (1982-86), na ostroumen na~in gi krie svoite izvori i gi transformira vo prototipovi, koi bi odgovarale na odredena namena. Predniot del na objektot go po~ituva postojniot urban razmer, a celata kompozicija sodrì bazis, steblo i kapitel, {to e povrzano so ne{to ponaglasenata antropomorfnost na objektot so svoi ,,glava i noze. Vo ovoj hibriden postmoderen jazik, sli~no kako i kaj Stirling, se vklu~eni i industriski elementi. Deka postmoderniot klasicizam e hibriden sloboden stil, Majkl Grejvs pokaùva i na administrativnata zgrada na javnite slu`bi vo Portland, Oregon (1980-82). Ovoj stil pravi spoj na arhitektonski kodovi za da vospostavi komunikacija so po{irokata javnost. Toa go pravi so pomo{ na: art deko, italijanski racionalizam i klasi~ni motivi; pri {to oblakoderot dobiva jasna podelba na bazis, steblo i kapitel. Talentot na Majkl Grejvs, kako slikar i arhitekt, sli~no kako i na Le Korbizje vo vremeto na modernata, mu ovozmoùva da sobere i da povrze pove}e pravci na aktuelnata postmoderna scena, a osobeno: - kontekstualizmot na Leon Krir, - fundamentalizmot na Aldo Rosi, i - ìvopisniot istoricizam na Venturi i Mur. Preku deloto na Grejvs, vo istorijata na arhitekturata u{te edna{ se dokaùva deka mo}ta na umetnikot e presudna vo gradeweto na edna nova sinteza.*158 Umetni~kata sinteza na klasi~nite elementi i sovremenata tehnologija kaj Majkl Grejvs, poteknuva od vremeto na negoviot dvegodi{en prestoj na Amerikanskata akademija vo Rim (1960-62), po {to toj ja zapo~nuva svojata kariera na univerzitetot Prinston vo Wu Xersi. Takvata sinteza vo negovoto tvore{tvo odigruva presudna uloga bidej}i so nea toj e postojano preokupiran. Najdobra ilustracija za toa e negoviot pejza` od 1986 godina, kade {to e pretstaven eden zbir na
arhitektonski elementi od antikata (Egipet, Grcija, Rim). Nivnata sinteza Majkl Grejvs dolgo vreme ja preispituva na svojata sopstvena ku}a vo Prinston, nare~ena Magacin. Taa vsu{nost pretstavuva adaptacija i pove}ekratna dogradba na eden magacin za mebel, izgraden od italijanski yidari vo 1926 godina. Vrz ovoj objekt Majkl Grejvs pravi intervencii od negovoto kupuvawe vo 1965, pa s do 1993 godina. * Vo definiraweto na po{irokiot postmodernizam od 70-tite i 80-tite godini, ârls Xenks smeta deka zna~ajna uloga igraat u{te nekolku nasoki. Najprvin toa se odnesuva na tvorbite so popularen (pop ili populisti~ki) karakter, koi vnesuvaat prepoznatlivi, istoricisti~ki elementi vo arhitektonskiot jazik, kako {to se onie na ve}e spomenatiot arhitekt Xon Portman Portman. Neovernakularnata nasoka na postmodernata, koja istovremeno e i kontekstualisti~ka, od svoja strana doveduva do odnovo pri-
fa}awe na starite grade`ni tehnologii, kako {to e toa slu~aj vo Anglija. Vsu{nost, taa nasoka zapo~nuva so deloto na Darnbern i Darki Darki, koi so objektite vo naselbata Pimliko kaj London (1961-70) go istaknuvaat svoeto pretpo~itawe na popularniot (tradicionalniot), nasproti elitniot (profesionalniot) kod vo arhitekturata. Poradi uspehot {to go postigna taa naselba i sli~nite na nea, po~nuvaj}i od 1975 godina takviot metodolo{ki pristap stanuva eden vid oficijalna angliska politika vo gradeweto na prigradski naselbi. Vo naselbata Pimliko ima spoj na stari i novi objekti, a crkvata Sv. Xejms e upotrebena kako urbana poenta vo kompozicijata. Tulata e izbrana kako najekonomi~en gradeèn materijal, koj istovremeno ima mo`nost da sozdade asocijacii so arhitektonskoto minato na regionot. Istite avtori na sli~en na~in postapuvaat i podocna, rekonstruiraj}i ja naselbata Per{or vo Anglija (1967-77).
Sl.462. Darnbern i Darki. Naselbata Pimliko kaj London (1961-70)
dobliùva do vkusot i do kodovite na samite ìteli. Za da se odrì kontrolata vrz gradbata kako arhitektonski proizvod, avtorot sekoga{ dodava ne{to specifi~no novo. Ad hok pristapot ovozmoùva arhitekturata da ne se gubi vo prazen formalizam, koj, spored Xenks, e tolku o~igleden vo docnoto tvore{tvo na Valter Gropius.*159 Vo svojata treta studija za athokizmot, Xenks opravdano se stava na stranata na ad hok arhitekturata, koja se razviva vrz osnova na prira~ni sredstva i vrz izvesna sloboda,
Sl.460. Majkl Grejvs. Pejza`, akvarel (1986)
Sl.461. Majkl Grejvs. Ku}ata Grejvs (Magacin, 1965-93). Izgled i vnatre{nost
Sl.463. Brus Gof. Bejvinxer haus, Norman, Oklahoma (1950-55). Presek.
* Athokizmot, spored ârls Xenks, gi opfa}a onie objekti na postmodernata, kaj koi e napraven ad hok spoj na raznovidni grade`ni tehnologii i na raznovidni arhitektonski izrazi, kakov {to e slu~ajot so delata na ve}e Erskin, Lisien Krol Krol, pa i spomenatite Ralf Erskin so onie na Brus Gof i na drugi arhitekti. Bejvinxer haus vo Norman, Oklahoma (1950-55) na Brus Gof (1904-82) ima koncept na kontinuiran spiralen prostor soyidan od peso~nik, a krovnata konstrukcija e obesena so kabli na sredi{en ~eli~en stolb. Na takov na~in e sozdadena sinteza na ednostavni geometriski formi, koja izgleda kako mo}na celina. Ad hok pristapot nesomneno mu pridodava duh i raznovidnost na postmoderniot ambient, koj vo modernata stanuva{e s pohomogen. Ovoj pristap go vklu~uva i principot na participacija, pri {to arhitekturata se
Sl.463a. Brus Gof. Herder haus, Maunt Lejk, Minesota (1970-71)
159
{to pridonesuva za eden spontan i pragmati~en realizam, nametnat od uslovite i od dadenite fakti. Na takov na~in, ~estopati se preina~uvaat ve}e utvrdenite zna~ewa. Naj~esto, sredstvoto ili predmetot stanuvaat ,,ne{to drugo, a vkupnata arhitektura se osloboduva od strogite pravila i od pravilnosta na koj bilo stil, kako i od koi bilo drugi odnapred utvrdeni pravila. *160 * Od {irokiot pridones na postmodernata vo op{tiot razvoj na arhitekturata, ârls Xenks naveduva u{te dve prepoznatlivi nasoki: metafora i zabava ili dvosmislenost. Metafori~nite objekti nastojuvaat da vospostavat komunikacija so okolinata so pomo{ na poetski sliki, koi ponekoga{ imaat metafizi~ka osnova. Tie objekti treba da se sfatat kako reakcija na apstraktniot (bezli~niot) modernizam. Sepak i Xenks se sloùva deka nekoi objekti na modernata, kako {to e kapelata vo Ron{an na Le Korbizje, imaat odigrano zna~ajna uloga vo osloboduvaweto na arhitektonskiot razvoj od tabuata na ikonofobijata. Karakteristi~ni primeri na metafori~ni objekti se ve}e spomenatite: Operata vo Sidnej na Jern Utzon i Pacifik dizajn centarot na Sesar Pelji, a kon niv se priklu~uvaat i oddelni dela na drugi arhitekti. Minoru Takejama Takejama, kaj hotelot Beverli Tom vo Hokaido (1973-74), zbiva osumdeset odai vo tri ~etvrtini od cilinderot, a restoranot i pokrivnata gradina se ozna~eni so drugi formi na lingvisti~kata sintaksa. Formata na objektot, vo vid na ma{ki polov organ, ne e jasno ~itliva, taka {to simbolizmot na ovoj objekt e kodiran so drugi funkcionalisti~ki zna~ewa.
Sl.465. Minoru Takejama. Objektot Ni-ban-kan, Tokio. Prvobitna sostojba, 1970 (redizajniran vo 1977)
Objektot Ni-ban-kan vo Tokio (1970, redizajniran vo 1977) na Takejama pretstavuva eksplozija na edna grafi~ka {ema vo komercijalnata ponuda na oblasta, pri {to me|u postojnite 20.000 se nudat dopolnitelni novi 14 kafuliwa. Ovde, jazikot na uli~niot àrgon e kombiniran so ~istata geometrija, taka {to pretstavuva tipi~en postmoderen spoj na kodovi (znaci). Stenli Tajgerman (1930-) koristi eksplicitni metafori pri sozdavaweto arhitektura, ponekoga{ upotrebuvaj}i humor i satira, {to kako postapka moè da se smesti
vo preteruvawata na postmodernizmot od vremeto na negovata prva faza. Taka, na primer, negovata Dejzi haus vo Indijana (1976-77), ima osnova i delovi na fasadata, ~ii formi jasno potsetuvaat na intimni delovi od ma{kata i ènskata anatomija. Edna nasoka na postmodernata arhitektura e odbeleàna so zabavni i dvosmisleni prostorni igri, prisutni kaj objektite na nekolku arhitekti, kako {to se ve}e navedenite: Robert Venturi, ârls Mur i Majkl Grejvs; no i Piter Ajzenman i Ri~ard Mejer pred niv. Taka na primer, Frenk OGeri, kon krajot na 70-tite i vo po~etokot na 80-tite godini, pri komponiraweto koristi najneo~ekuvani i najdvosmisleni prostorni trikovi so prevrtena perspektiva i naglaseni kontrastni boi, ostanuvaj}i vo ramkite na apstraktnata tehnolo{ka slika na svetot.*161 Nastojuvawata na Frenk OGeri (1929-) od toj period, najdobro gi ilustriraat slednite primeri: - kancelarijata na Tojota vo Glen Berni, Merilend (1978-79), - ku}ata na arhitektot vo Santa Monika, Kalifornija (1978),
Sl.467. Frenk O. Geri. Pravniot fakultet Lojola, Kalifornija (1981-84). Izlez kon dvorot
Sl.464. Minoru Takejama. Hotelot Beverli Tom, Hokaido (1973-74)
Sl.466. Stenli Tajgerman. Dejzi haus, Porter, Indijana (1976-77). Osnova i izgled
Sl.468. Frenk O. Geri. Ku}ata Norton, Venecija, Kalifornija (1982-84)
160
Sl.469. Frenk O. Geri. Muzejot Gugenhajm, Bilbao, [panija (1991-97)
-Pravniot fakultet Lojola vo Los Anxeles, Kalifornija (1981-84), - Muzejot na vozdu{niot prostor vo Los Anxeles (1983-84), i - ku}ata Norton vo Venecija, Kalifornija (1982-84). Dekonstruktivisti~kite formi i fasadi na Frenk OGeri kaj muzejot Vitra vo Vajl na Rajna, Germanija (1987-89), pravat unikatna serija na izlo`beni prostori, osvetleni preku svetle~ki kuli i glazirani pokrivi. Vrv na tvore{tvoto na Frenk OGeri pretstavuva objektot na muzejot Gugenhajm vo Bilbao, [panija (1991-97), kade {to kompoziciskata sloboda na formite i boite ja kombinira so elementite na t.n. zelena arhitektura. Ginter Beni{ (1922-) so sorabotnicite, vo toj period isto taka se zanimava so zabavni i dvosmisleni kompozicii na arhitektonski elementi vo prostorot. Takov karakteristi~en primer pretstavuva Istraùva~kiot institut na solarna energija pri Univerzitetot vo [tutgart (1987). Karakterot na ovaa arhitektura korespondira so namenata na objektot, vo koj se vr{at eksperimentalni istraùvawa na nova energija, koja se bazira na hidrogenot sozdaden so pomo{ na sonceto. Prethodnite primeri pokaùvaat deka originalnata podredenost na arhitektonskite elementi doveduva do nivni ,,sopstven ìvot, pri {to skalite, oxacite i tremovite
se vidlivo prenaglaseni. Takvite gestovi moàt sosema lesno da bidat protolkuvani kako ~isti, povr{ni stilski elementi.*162 Bernar ûmi (1944-) vo parkot La Vilet vo Pariz (1982-90) razviva eden sloèn arhitektonski sistem, koj se sostoi od: - superimpozicija na planovi (struktura na mestoto), na to~ki (paviljoni, t.n. ludosti) i na linii (mreà na pateki); - serija na sinegrami, pri {to sekoj od niv se bazira na precizen sostav od arhitektonski, prostorni ili programski transformacii; i - dekonstruktivisti~ka arhitektura koja vklu~uva razloèni konvencii, upotrebuvaj}i koncepti koi proizleguvaat kako od arhitekturata taka i od drugo mesto (kino, literaturna kritika i drugi disciplini). Bidej}i sekoj od navedenite sistemi ima svoj geometriski red, tuka se pojavuvaat sudiri ili ,,konflikti, koi avtorot gi narekuva ,,dinami~ni momenti. Arhitekturata na paviljonite ima vidlivi sli~nosti so ruskiot konstruktivizam od 20-tite godini, osobeno so Arhitektonskite fantazii na Jakov êrnihov. Sepak, arhitekturata na ûmi na poseben na~in e razloèna i povrzana vo eden specifi~en sistem. Od tie pri~ini, imeto {to na taa arhitektura go dava ûmi, vo podocne`nite raspravi na Filip Xonson dobiva svoja logika. Spored ûmi, so arhitek-
Sl.471. Bernar ûmi. Parkot La Vilet, Pariz (1982-90). Superimpozicija na planovite, aksonometriski prikaz
Sl.472. Bernar ûmi. Parkot La Vilet, Pariz (1982-90). Paviljonot br.7
Sl.470. Ginter Beni{ i dr. Istraùva~kiot centar za solarna energija na Univerzitetot vo [tutgart (1987). Izgled i vnatre{nost
tonskiot eksperiment vo parkot La Vilet se baraat novi socijalni i istoriski okolnosti: disperzirana i diferencirana realnost, {to go ozna~uva krajot na utopijata za edinstvo.*163 Filip Xonson verojatno ima za cel da istakne nov stil koga vo 1988 godina vo Muzejot na modernata umetnost vo Wujork ja organizira izlo`bata imenuvana kako Dekonstruktivisti~ka arhitektura, so {to saka da ja zgolemi vrednosta na noviot bran. Vo ovaa arhitektura, menuvaweto na modelite na kulturniot identitet nao|a svoj ekvivalent. Takvata senzacionalisti~ka arhitektura, vo vid na zabavna igra koja sodrì poraki za nejzino sopstveno de{ifrirawe, moè ednostavno da se nare~e ,,Gledaj, ne dopiraj.*164 Na izlo`bata Dekonstruktivisti~ka arhitektura e pretstaven izbor na dela od {est arhitekti i eden tim, koi me|u drugoto nastojuvaat na arhitekturata da go vratat epitetot na golema umetnost. Toa se: Frenk OGeri (1929, roden vo Toronto), Zaha Hadid
161
(1950, Bagdad), u~itelot na Hadid, Rem Kolhas (1944, Roterdam), Piter Ajzenman (1932, Wujork), Bernar ûmi (1944, Lozana), Daniel Libeskind (roden vo Polska, 1946, a raboti vo Izrael, SAD, Germanija) i avstriskata grupa Kop Himelblau. Objektite pretstaveni na izlo`bata voznemiruvaat so zbirot na dlaboko vkoreneti kulturni pridobivki, {to oformuvaat poseben pogled na arhitekturata. Toa se pridobivki za redot, harmonijata, stabilnosta i edinstvoto. Taa arhitektura nema namera da vospostavi nekoja avangarda, tuku izrazuva neobi~na prikrienost vo opsegot na tradicionalnoto. Pokraj ve}e proanaliziranite dela od navedenite avtori dekonstruktivisti, treba da se pogledaat u{te nekoi interesni primeri. Zaha Hadid Hadid, kaj protivpoàrnata stanica Vitra vo Vajl na Rajna, Germanija (1988-93), svoite spektakularni crteì gi preveduva vo izgradeni formi. Nasproti ,,zamrznatoto dvièwe na Geri, nejzinata ideja za dvièwe napred e pomalku liri~na i pove}e sovremena. Rem Kolhas Kolhas, kaj Golemata palata vo Lil, Francija (1990-94), ja izrazuva svojata ideja za ,,pozitivnite aspekti na urbanata natrupanost. Toj upotrebuva evtini grade`ni materijali na nov i prakti~en na~in. Objektot e koncipiran taka {to moè na ednostaven na~in da se prisposobi za razli~ni funkcii, od odrùvawe mali sredbi, pa s do mitinzi za konvencii. I pokraj nastanatata ,,zabuna vo arhitektonskite izrazi od 70-tite i 80-tite godini, ârls Xenks uporno nastojuva zaklu~ocite od svoite teoriski raspravi da gi klasificira i da gi ,,sredi tabelarno i grafi~ki. Toa ne odi taka lesno bidej}i golem broj arhitekti istovremeno rabotat vo dve ili pove}e razli~ni nasoki, a odredeni pojavi,
koi ja definiraat postmodernata arhitektura, se slu~uvaat mnogu porano, u{te pred da se zboruva za nea. Od tie pri~ini, sodrìnata na Evolutivnoto steblo na postmodernata arhitektura {to ja nudi Xenks, moè da se sfati samo uslovno, bidej}i taa e otvorena za ponatamo{en razvoj, pa i za redefinirawe. Kako {to moè da se vidi od grafi~kata pretstava na Evolutivnoto steblo, vo nego nema postmoderna nasoka pod imeto postmoderen klasicizam, koj Xenks vo svoite raspravi go pretpo~ita i go istaknuva na prvo mesto vo vid na op{ta sinteza. Poznato e deka arhitekturata, kako najop{testvena umetnost, mora da komunicira so lu|eto, pa zatoa nejze e potreben odreden stil i zbir na konvencii, koi se voobi~aeni, fleksibilni i dobro poznati. Ovie atributi, spored Xenks, gi poseduva postmoderniot klasicizam, bidej}i go spojuva tehni~kiot realizam na modernata so univerzalnite arhetipovi na klasicizmot, ,,koj e ve}e prifaten od mnogu zemji, taka {to vo ramkite na postmodernata dobiva naj{iroki razmeri.*165 Vo SAD SAD, Venturi, Stern, Mur i Grejvs ostanuvaat vo centarot na realisti~kata vizija, pa zatoa ne iznenaduva faktot, {to tamu se izgradeni prvite oblakoderi vo toj stil, kako na primer zgradata na ATT od Filip Xonson, napravena vo sorabotka so Xon Barxi. Vo Japonija so arhitektonski izraz na postmoderniot klasicizam rabotat nekolkumina arhitekti, kako {to se ve}e navedenite: Arata Isozaki, Minoru Takejama i dr. Takvata tendencija vo 80-tite godini zafa}a i nekoi evropski dràvi, kako {to se [vajcarija, Italija i [panija. Vo [vajcarija [vajcarija, jazikot na postmoderniot klasicizam go koristi Mario Bota (1943-) na mnogu strog, fundamentalisti~ki na~in, {to donekade potsetuva na Aldo Rosi. Toa moè da go potvrdat slednive objekti:
Sl.476. Mario Bota. Ku}ata Rotonda Medi~i, Stabio (1980-82)
- ku}ata Bjanki vo Riva San Vitale (197173), vo vid na ~etirikatna kula do koja se doa|a preku otkrien ~eli~en most; smestena pokraj ezeroto Lugano, taa istovremeno ima edna hermeti~ka intimnost, no i otvorenost kon pejzaòt; i - ku}ata Rotonda ili ku}ata Medi~i vo Stabio (1980-82) vo vid na centralna simetri~na kompozicija napravena od tula, ~elik i staklo. Vo Italija Italija, poznatiot tvorec Aldo Rosi (1931-97) na krajot od 60-tite godini na vekot go lansira dvièweto za racionalna arhitektura, nare~eno nov racionalizam. Negovite zalo`bi za racionalno i ispolnitelno re{enie na proektantskite problemi se zasnovaat vrz logi~niot poredok na urbanite i arhitektonskite tipovi. Konceptot na racionalnata arhitektura, na teorisko nivo Rosi go ima skicirano u{te vo knigata Arhitekturata na gradot (1966), a jasno razvieno vo knigata Racionalna arhitektura (1973), objavena po povod XV milansko trienale.
Sl.473. Zaha Hadid. Protivpoàrnata stanica Vitra, Vajl na Rajna, Germanija (1988-93) Sl.474. Rem Kolhas. Golemata palata, Lil, Francija (1990-94)
162
Sl.475. Xarls Xenks. Evolutivnioto steblo na postmodernata arhitektura (1977)
163
Sl.479. Alberto Kampo Baeza. U~ili{teto vo San Sebastijan de Los Rejes (1983) Sl.478. Aldo Rosi i Xani Brageri. U~ili{teto vo Broni (1979-82)
Sl.477. Aldo Rosi i Xani Brageri. Grobi{tata San Kataldo, Modena (1971-84). Crte` na vkupniot plan i izgled na zgradata so urni
Racionalnata arhitektura gi kombinira racionalisti~kata arhitektonska teorija na renesansata, prosvetleniot klasicizam i nasokite od 20-tite godini na HH vek. Nejzinite pripadnici ja smetaat arhitekturata za nezavisna nauka, koja vo sebe sodrì svoi principi i zakoni i na takov na~in poseduva svoja zakonomernost. Tie prirodni zakoni Rosi vo izvesna mera gi razrabotuva vo studijata Gradot na tipovite. Vo nea, gradot se nabquduva pred s kako istorisko mesto, a tipot kako primaren istoriski nemenliv element na arhitekturata, koj ne moè ponatamu da se reducira. Istraùvaweto, vo istoriski i politi~ki pogled, treba da ja sovlada otu|enosta na ~ovekot od arhitekturata. Potpiraweto vrz renesansata i klasicizmot pridonesuva delata na Aldo Rosi da nalikuvaat na eden vid postmoderen paladionizam so jasni i strogi kompozicii, {to e vidlivo kaj slednite primeri:
164
- grobi{tata San Kataldo vo Modena (1971-84), so klasi~no ritmiziran trem, koj se nao|a na oskata od postariot i ponoviot del na grobi{tata; na katot se nao|aat ni{ite za smestuvawe na urnite; - u~ili{teto vo Broni (1979-82), so svojata kompozicija na arhitektonski edinici i so prostorot za igra, proizleguva od sli~ni re{enija napraveni vo renesansata; i - Teatarot na svetot, napraven za Venecijanskoto bienale (1979-80) ja prodolùva venecijanskata tradicija na ,,pliva~ki teatar, koja se kombinira so [ekspirovata centralna bina. Sli~no kako i korabot na Noe, ovoj teatar od Venecija se upatuva kon Dubrovnik, za potoa da bide demontiran.*166 Me|u arhitektite koi spodeluvaat simpatii so racionalnata arhitektura spa|aat: Mario Bota, J.P. Klajhus, Leon i Robert Krir, Luixi Snoci, Xorxo Grasi, Osvald Matijas Ungers i dr. Vo [panija se sozdava eden vid postmoderen regionalizam vo delata na Alberto Kampo Baeza (1946-). Toj ja upotrebuva tra-
dicionalnata tula vo kombinacija so staklo, ~elik ili beton, pri {to vo takvata racionalisti~ka postavka vnesuva eden vid {panska toplina. Taka na primer: - Kaj u~ili{teto vo San Sebastijan de Los Rejes (1983) na ume{en na~in se sprotivstaveni jasnite stereometriski formi na cilinderot so pomo{ni prostorii i blokot so u~ilnici, koj ima naklonet pokriv. - U~ili{teto vo San Fermin kaj Madrid (1985) go potvrduva oblikovnoto sprotivstavuvawe na cilinder i blok, no ovde stakleno~eli~niot cilinder penetrira vo blokot. Hose Rafael Moneo (1937-) svojot postmoderen klasicizam go sozdava so pomo{ na edna koloristi~ka igra me|u tulata i mermerot od spomenicite na kulturata, kako {to se: skulpturi, stolbovi, reljefi i drugi stari fragmenti. Negoviot Muzej na rimskata umetnost vo Merida (1980-85) e podignat vrz arheolo{ki lokalitet so rimski gradbi. Rimskiot na~in na gradewe e ,,citiran vo konstrukcijata, taka {to yidovite se sostaveni od eden vid oplata od rimski tuli so ispolna od beton. Osvetlenieto e obezbedeno niz pokrivni stakleni lenti i niz bazilikalni prozorci. Iako vo muzejot otsust-
Sl.482. Xejms Stirling. Galerijata Klor, London (1980-85). Vlezot Sl.480. Hose Rafael Moneo. Muzejot na rimskata umetnost, Merida (1980-85). Vnatre{nost
vuva dekorativnosta na rimskite objekti, toj ja sodrì nivnata monumentalnost, kon {to pridonesuvaat i arhitektonskite oblici.*167 Portugalskiot arhitekt Alvaro Siza (1933-) po dobivaweto na nagradata Pricker (1992), istata godina zapo~nuva da ja gradi fabrikata Vitra vo Vajl na Rajna, Germanija (1992-94). Taa se nao|a do protivpoàrnata stanica na Zaha Hadid i nasproti fabrikata podignata od angliskiot arhitekt Nikolas Grim{ou. Dvete fabriki se povrzani nad ulicata so metalen natstre{nik. Fabrikata na Alvaro Siza e oblikuvana od kompakten kubus so ramna fasada od tula,
- sigurno e deka nitu eden stil ne gi re{ava op{testvenite problemi, no niv toj moè da gi artikulira, istaknuvaj}i gi op{testvenite vrednosti; pri {to - stilot ne e zamena za sodrìnata, no toj nea moè da ja napravi vidliva. Vo prodolènie, ârls Xenks naveduva deka stilot (arhitektonskiot jazik) e sine qua non na komunikacijata i od taa op{ta potreba proizleguva postmoderniot klasicizam, koj, spored nego, na arhitekturata go ovozmoùva ona {to otsekoga{ sakala da bide umetnost vo koja se uìva uìva.*168
Preteranoto zalagawe na ârls Xenks za postmoderniot klasicizam se ~ini deka ja gubi podlogata na preminot od 80-tite vo 90tite godini. Ako moè da se zboruva za negovi mali tragi vo delata na francuskite arhitekti Kristijan de Portzampark i @an Nuvel, toga{ za toa ne moè da stane zbor vo inventivnata i samosvojstvena arhitektura na Santijago Kalatrava i sli~nite na nego. Santijago Kalatrava (1951-) sozdava dinami~ni i ìvopisni formi od natur-beton so ~ija pomo{ na racionalen na~in sovladuva golemi rasponi. So takvi prepoznatlivi arhitektonski znaci, toj gi gradi: mostot vo negovoto rodno mesto Valensija, mostot vo Sevilja, olimpiskata kula vo Barselona i drugi objekti. Kaj èlezni~kata stanica Satolas vo Lion, Francija (1989-94), Kalatrava do sovr{enstvo go doveduva svojot bioni~ki stil, koj so potencijalnata energija se izdvojuva od prethodnite dela na Pjer Luixi Nervi i na onie pred nego.
Sl.481. Alvaro Siza. Fabrikata Vitra, Vajl na Rajna, Germanija (1992-94)
Sl.483. Santijago Kalatrava. @elezni~kata stanica Satolas, Lion, Francija (1989-94). Presek i izgled
taka {to izgleda strogo, pa duri i skromno, so {to na funkcijata e dadeno pogolemo zna~ewe. Od analizata na dovolen broj sli~ni primeri na postmoderniot klasicizam, ârls Xenks nastojuva da izvle~e relevantni zaklu~oci lu~oci, kako {to se: - postmoderniot klasicizam e navistina fleksibilen; - toj moè da se prisposobi kon mestoto i kon sosednite objekti, kako {to pokaùva Xejms Stirling preku galerijata Klor (1980-85), koja e pridodadena kon londonskata galerija Tejt; - toj stil moè da se omekne i da se vkrsti so visokata tehnologija, kako {to pokaùvaat arhitektite: Holajn, Ro{ i Isozaki;
*150 Poop{irno vo: Denks, ârls. Moderni pokreti
u arhitekturi Powell, Kenneth. Michael Graves Residence *151 Vidi Denks,ârls. I s t o, str.463 *152 A.D. News Suppolement, 7/1981, str.8-9. Po navod na R.Radovi} vo predgovorot na Denks, ârls. Moderni pokreti u arhitekturi *153 Vidi vo komentarot na R. Radovi} vo Denks, ârls. Moderni pokreti u arhitekturi, str.5-9 *154 Vidi Denks, ârls. Moderni pokreti u arhitekturi,
predgovor *155 Vidi Denks,ârls. I s t o, str.450 *156 Vidi Denks, ârls. I s t o, str.450-454 *157 Vidi Denks, ârls. Moderni pokreti u arhitekturi.
*161 Poop{irno vo: Denks, ârls. I s t o, str.457-458 Frank Owen Gehry. The Pritzker Architecture Prize, 1989 Frank Gehry, 1991-95. El Croquis 74/75,1995, Madrid *162 Vidi Gssel, P., Leuthuser, G. Architecture in the Twentieth Century, str.366 *163 Poop{irno vo Tschumi, Bernard. Cingramme folie,
le parc de la Villette
*164 Vidi Gssel, P., Leuthuser, G. Architecture in the Twentieth Century, str.359-372
Tschumi, Bernard. Cingramme folie, le parc de la Villette Jodidio, Philip. New Forms, Architecture in the 1990 s *165 Vidi Denks, ârls. Moderni pokreti u arhitekturi,
str.468 *166 Poop{irno vo Aldo Rossi. The Pritzker Architecture Prize, 1990 *167 Poop{irno vo Jos Rafael Moneo . The Pritzker Architecture Prize, 1990 *168 Vidi Denks, ârls. Moderni pokreti u arhitekturi, str.468
str.467 Hans Holein. The Pritzker Architecture Prize, 1985 *158 Vidi Denks,ârls. I s t o, str.463-464 Powell, Kenneth. Michael Graves Residence *159 Vidi Denks, ârls. I s t o, str.455 *160 Vidi Denks, ârls. I s t o, komentar na R.Radovi},
165
182
Frenk Lojd Rajt. Terasite Monona, Medison, Viskonsi (koncipirani 1938, proektot e zavr{en 1959, izgradeni 1997)
183
Posebna blagodarnost do brojnite poedinci i institucii, koi so kupuvaweto na knigata Arhitekturata, skulpturata i slikarstvoto na noviot vek pomognaa vo sozdavaweto na osnovnite materijalni uslovi za tehni~ka podgotovka i pe~atewe na ovaa kniga
Za materijalnata pomo{ vo pe~ateweto na ovaa kniga, avtorot izrazuva osobena blagodarnost na:
Alka - impeks, Skopje Alfa inènering, Gostivar Vardar dolomit, Gostivar Veming, Skopje Vule komerc, Skopje Goreks, Skopje DSC dizajn, Skopje DTP SIKOZ, Skopje Zegin, Skopje Kataden, Kumanovo Kompanija Popovski, Skopje
Makedonska kniga, Skopje Makedonska riznica, Kumanovo Merks, Skopje OXO Pece Taleski, Bitola Perspektiva, Skopje Sonika, Skopje Tehnografika, Skopje Timi komerc, Skopje TIS, Skopje Forma, Kumanovo
184

100 Godini Moderna

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

100 Godini Moderna

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

O - . , ( ), , . , , , , . . - , . , , . .

100 GODINI MODERNA ARHITEKTURA

Tira`: 750 primeroci

Printing: 750 copies

100 GODINI MODERNA ARHITEKTURA

100 YEARS OF MODERN ARCHITECTURE

Irving Xil. Dox haus, Los Anxeles (1915-16)

B. NOVITE GRADE@NI MATERIJALI I IDEI

Sl.9. P.F. Anri Labrust. Nacionalnata biblioteka, Pariz (1862-68). ^italnicata

Sl.10. Fridrih Hicig. Pokrieniot pazar, Berlin (1865-68). Perspektiven presek

XOZEF PEKSTON (1803-65)

Sl.11. Xozef Pekston. Golemata staklena gradina, ^atsfort (1836-40)

GISTAV AJFEL (1832-1923)

Sl.12. Xozef Pekston. Kristalnata palata, London (1851). Izgled i vnatre{nost

Sl.13. Gistav Ajfel. Mostot Trier kaj Garabit (1880-84)

FILIP VEB (1831-1915)

ANTONI GAUDI (1852-1926)

Sl.24. Antoni Gaudi. Kaza Visens. Barselona (1883-88)

Sl.25. Antoni Gaudi. Sagrada Familija, Barselona (1884-). Osnova i izgled

Sl.28. Antoni Gaudi. Parkot Guelj, Barselona (1900-14). Panorama i fragment

Sl.29. Antoni Gaudi. Kaza Batljo, Barselona (1905-07). Izgled na salonot

Sl.30. Antoni Gaudi. Kaza Mila, Barselona (1905-10)

*16 Poop{irno vo: Arhitektura XIX - na~ala HH vv., VIA, tom 10

Besset, Maurice. Gustave Eiffel.

Sembach, Klaus - Jrgen. Art Nouveau

II. PROBIV NA MODERNITE KONCEPCII

^ARLS MEKINTO[ (1868-1928) ^ARLS VOJSI (1857-1941)

Sl.34. ^arls Mekinto{. Umetni~koto u~ili{te, Glazgov (1898-1909). Izgled i ~italnicata

Sl.44. Henri van de Velde. U~ili{teto za primeneta umetnost, Vajmar (1904-11)

Sl.43. Henri van de Velde. Muzejot Folkvang, Hagen (1897-1902). Vnatre{nost

Sl.46. Henri van de Velde. Muzejot Kreler-Miler (1937-54). Proekt

OTO VAGNER (1841-1918)

Sl.47. Oto Vagner. Urbanisti~ki proekt za XXII destrikt, Viena (1910-11)

Sl.48. Oto Vagner. Stanicata Karlsplac, Viena (1899)

Sl.51. Oto Vagner.Crkvata vo [tajnhof kaj Viena (1905-07). Izgled i vnatre{nost

JOZEF OLBRIH (1867-1908)

JOZEF HOFMAN (1870-1956)

Sl.53. Jozef Olbrih. Izlo`beniot paviljon na secesijata (1898-99). Izgled i vnatre{nost

Sl.56. Jozef Hofman. Sanatoriumot vo Purkersdorf (1903). Izgled od proektot i vnatre{nost

Sl.54. Jozef Olbrih. Objektite za izlo`bata Matildenhoh. Darm{tad (1901-08)

Sl.57. Jozef Hofman. Ku}ata Stokle, Brisel (1901-11)

JO@E PLE^NIK (1872-1957)

Sl.58. Jozef Hofman. Stanbenata niza na izlo`bata Verkbund, Viena (1932)

Sl.59. Jo`e Ple~nik. Preoblikuvawe na ku}ata Bekgase, Viena (1905)

Sl.61. August Endel. Fotoateljeto Elvira, Minhen (1897)

Pozzeto, Marco. La Scuola di Wagner, 1894-1912

Sl.64. Vilijam le Baron Xeni. Protivpo`arno osiguruvawe na konstrukcijata (1890-91).

HENRI HOBSON RI^ARDSON (1838-1886)

Sl.63. Vilijam Holabird i Martin Ro{. Takoma bilding, ^ikago (1887-89)

VILIJAM LE BARON XENI (1832-1907)

Sl.70. Luis Saliven. Auditorium bilding, ^ikago (1889). Presek i izgled

Sl.69. Barnem i Rut.Fletajron (Fuler) bilding, Wujork (1902)

LUIS SALIVEN (1856-1924)

Sl.71. Luis Saliven. Auditorium bilding, ^ikago (1889). Auditoriumot

Sl.68. Barnem i Rut. Monadnok bilding, ^ikago (1891)

Sl.72. Luis Saliven. Veinrajt bilding, Sent Luis (1891)

Sharp, Dennis. Architecture in the Twentieth Century,

III. POBORNICI NA MODERNATA

ADOLF LOS (1870-1933)

Sl.82. Peter Berens. AEG -fabrikata za visok napon, Berlin (1910)

Sl.84. Peter Berens.Fabrikata za boi, Hehst (1920-25). Izgled i vnatre{nost

Sl.85. Peter Berens. Fabrikata za tutun, Linc (1930-35). Panorama i vnatre{nost

TONI GARNIE (1869-1948)