ПОРТА

Г РА ДЕ Ж Н И Ш Т ВО
293
ЈУНИ 2020

Заштитатата на археолошкото наследство во Охрид

целосно отстапува од принципите
А РХИ Т Е К Т УР А
Никола Тесла – ненадминат гениј
Е КОЛО Г И Ј А
Во земјата на дабот и железото

90 ДЕНАРИ
ПОРТА
 СОДРЖИНА
10 16
РЕГИОНИ 6
ИНТЕНЗИВНО СЕ ГРАДИ АКВА-ПАРКОТ ВО ШТИП
СЕ РЕКОНСТРУИРА ОФИЦЕРСКИОТ ДОМ ВО БИТОЛА

ИН МЕМОРИАМ 8
МИХАЈЛО ВОЛКАНОВ 1941 – 2020

ГРАДЕЖНИШТВО 10
НОВИ МОСТОВИ НА РЕКИТЕ ПЧИЊА
И БРЕГАЛНИЦА

AРХИТЕКТУРА 12
ВО ЗЕМЈАТА НА ДАБОТ И ЖЕЛЕЗОТО
20
АРХИТЕКТУРА 16
ПРОФЕСИОНАЛНИОТ ОДНОС КОН
АРХИТЕКТУРАТА НИ ОСТАВИ ТРАЈНИ ДЕЛА

АРХИТЕКТУРА 20
УСПЕШНА ПРИКАЗНА КОЈА НЕ
ЗАВРШУВА ОВДЕ...

АРХИТЕКТУРА 28
ПРЕОСМИСЛУВАЊЕ НА ПРАЗНИНИТЕ
МЕЃУ ПЛАНИНАТА И ГРАДОТ

КУЛТУРНО НАСЛЕДСТВО 32
ЗАШТИТАТАТА НА АРХЕОЛОШКОТО НАСЛЕДСТВО ВО
ОХРИД ЦЕЛОСНО ОТСТАПУВА ОД ПРИНЦИПИТЕ 32
ТЕХНОЛОГИЈА 38
НИКОЛА ТЕСЛА – НЕНАДМИНАТ ГЕНИЈ

ЕКОЛОГИЈА 42
ЛЕКОТ Е ВО ПЛАНИНАТА

РЕПОРТАЖА 46
ОЛИЦЕТВОРЕНИЕ НА АМЕРИКАНСКОТО
НАСЛЕДСТВО

ХОРТИКУЛТУРА 50 46
ДОБРЕ ДОЈДЕ НА ЛЕТОТО
ВО ВАШИОТ ДВОР 54
АРТ И ДИЗАЈН 54
ЕДНА ОД НАЈЗНАЧАЈНИТЕ
АВАНГАРДНИ УМЕТНИЦИ НА 20 ВЕК

ПОРТА 25 јули 2014

БРОЈ 293 ПЕТОК 26.6.2020 ГОДИНА XII
Редакција:
ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ,
главен и одговорен уредник:
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ
Со почетокот на летото доаѓа и нов број на столбови: покриени урбани променади кои
Порта 3. Високите температури кои се најавуваат, ги врамуваат погледите кон пејзажот. Вака соработници:
Ангел СИТНОВСКИ
но и опасноста од движење заради ширење на млади архитекти ја имаат замислено да изгледа Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
коронавирусот се доволна причина овој месец локацијата за стадионот „Влазерими“ кој се Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија)
да посветите уште повеќе внимание за читање наоѓа на источниот раб на градот Кичево. Горан МАРКОВСКИ
Даниела МЛАДЕНОВСКА
на Порта 3 и за проширување на знаењата. Нашиот соработник, историчар на уметноста, Драган РИСТОВ
Содржински и овој број не се разликува дава свое видување на ситуацијата со заштитата Душанка ШУЛОВИЌ
многу од претходните. Стандардните рубрики на археолошкото наследство во Охрид кое Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА)
Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА
за градежништво, архитектура и екологија целосно отстапува од принципите. Тука се и Љупка ДУКОВСКА
повторно се збогатени со теми од културното ставовите на невладините организации за она Натка ЌОСЕВА
наследство, технологија, уметност. што е направено во македонскиот бисер околу Ненад ТОНИЌ
Филип ФИЛИПОСКИ
Информациите за активностите на локалните препораките на УНЕСКО од Баку до денес.
самоуправи содржински го отвораат и овој број, Рубриката технологија овој пат ја посветуваме на графички уредник:
Гоце ЦВЕТАНОСКИ
а тука може да се прочита за реконструкцијата на ненадминатиот гениј Никола Тесла кој не им остави
Офицерскиот дом во Битола и Мултикултурниот на другите да направат нешто повеќе. „Извонреден“ фоторепортер:
центар во Кочани, како и за активностите е млак збор за да се опише неговата генијалност, Kиро ПОПОВ

околу изграбата на Аква- паркот во Штип. а епитетот „чудесен“ е исто така потценување за лектор:
Во рубриката градежништво може да се неговиот ненадминат креативен жар и талент. Дијана РИСТОВА
прочита за изградбата на новите мостови на Екологијата овој пат ја посветуваме на планината Издавачки совет:
реките Пчиња и Брегалница, од кои едниот зошто таа е лек. Наспроти современиот начин Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА,
дипл.инж.арх. - претседател
е за сообраќај, а другиот пешачки. на живеење, во урбаните и во индустриските Александра ПЕТРОВСКА
Нашиот дописник од Англија ја отвора средини, потребно е бегство во планина и тоа дипл.инж.арх.
рубриката архитектура со опис на проектот за од сообраќајниот метеж, гасовите на улиците, вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ
дипл.град.инж.
Центарот за наследство „Во земјата на дабот и смогот, обезвреднетиот пејзаж, секојдневниот Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
железото“. Центарот е атрактивна дестинација психолошки пресинг и на младите и на старите. дипл.шум.инж.
за посетителите и двигател на дополнителни Нашиот дописник од Вашингтон во овој број, Управител:
унапредувања на местото во североисточна Англија. со својата репортажа, не води во музеите на Љупчо АТАНАСОВСКИ,
Со своите реализирани објекти и обемното Смитсониан кои се најголем комплекс музеи и дипл.инж.арх.
архитектонско творештво, Прохирија Хаџи образовни и истражувачки центри во светот. Издавач:
Костова – Пешиќ се вбројува во многу плодните Ситуацијата со коронавирусот во која сè „Биропрес“ ДОО Скопје
творци кои создавале на територијата на нашата уште се наоѓа нашата држава, но и целиот свет, Aдреса на издавачот и редакцијата:
„Биропрес“ ДОО Скопје
држава. Во овој број ќе може да се видат дел од веројатно ова лето ќе не натера да заборавиме Ул. Васил Ѓоргов број 21,
нејзините дела кои сè уште ги има во Скопје. на вистинските плажи и уживања. Во рубриката влез 2, локал 7, 1000 Скопје
Иако од различни земји на Балканот, со хортикултура ви пренесуваме идеи како да му Тел: 3109 311; 3151 311;
заедничка замисла и цели, како и со помош на кажете добре дојде на летото во вашиот двор. Факс: 3132 924
денешната современа технологија, остварена Рубриката уметност ќе го затвори и овој e-mail: porta3@porta3.com.mk
www.porta3.com.mk
е одлична комуникација и соработка во број на Порта 3 со интересен текст за една од
архитектонското студио Konntra кое има најзначајните авангардни уметници на 20 век - Печати:
ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72,
исклучително успешни резултати во низа натпревари Наталија Гончарова. Нејзиното творештво е спој 2300 Кочани
од областа на архитектурата и дизајнот. Станува збор на традицијата и на модерното, а за неа уметноста
за една успешна приказна која не завршува овде... е постојан дијалог помеѓу Истокот и Западот. Маркетинг:
biroproekt@biroproekt.com.mk
Планината и зеленилото се симнуваат во marketing@porta3.com.mk
градот, низ ортогонална шума и „шума“ од ОД РЕДАКЦИЈАТА Тел: 3243 790; 3243 797
Fax: 3243 796
Моб: 072 248 796
ПОРТА
ГРАДЕЖНИШТВО
293
ЈУНИ 2020

Заштитатата на археолошкото наследство во Охрид

целосно отстапува од принципите ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 800 ден.
за физички лица: 600 ден.
АРХИТЕКТУРА
Никола Тесла – ненадминат гениј
ЕКОЛОГИЈА
Во земјата на дабот и железото
жиро сметка: 300000001995035 во
Комерцијална банка АД Скопје
ЕДБ: 4030004528485

Првиот број на списанието Порта3

излезе на 29.12.2004 година
Насловна страница AРХИТЕКТИ
Датум на печатење: 25.6.2020
ЦЕНТАР ЗА НАСЛЕДСТВО МАТЈУ ГЛОВЕР, Број на примероци: 800
ВО СЕВЕРОИСТОЧНА ВЛАДИМИР Б.
АНГЛИЈА ЛАДИНСКИ Редакцијата на Порта3, не
се согласува со сите ставови
објавени во списанието.

90 ДЕНАРИ
 региони

Се реконструира Офицерскиот дом во Битола

Постепено и надворешно стануваат
видливи, големите реконструктивни зафати
кои се во тек во Офицерскиот дом во
Битола.
Објектот ќе биде Дом на уметноста,
исполнет со културни настани, отворен за
невладини организации и нивните настани,
за бизнис-заедницата, за културните
настани, но и за музејски поставки.
Исто така, предвидено е и хортикултурно
партерно уредување, што треба да даде
сосема поинакво по изглед место во
градот, а ќе има зафати и на контролирано
регулирање на сообраќајното решение.
Средствата за реставрација на
Офицерскиот дом во висина од 58 милиони
денари, се обезбедени преку Европската
Унија и во соработка со ЛРЦП и поддршка
на Владата на Република Северна
Македонија. Општина Битола има
обезбедено дополнителни два милиони
денари за современ систем на
канализација, со кој домот ќе го приклучи
до уличната канализациона мрежа. n

Нов изглед на Мултикултурниот центар во Кочани

Реконструкцијата на зградата на
Мултикултурниот центар во Кочани е во
полн ек. Дел од активностите се одвиваат
на приземниот дел од северната страна на
објектот, каде се работи на
хидроизолација, поради што се направени
ископи до нивото на темелите.
Се поставува комплетно нов водовод,
канализација и електрична инсталација, а
објектот ќе добие ПВЦ-врати и прозорци,
термичка фасада, нови подови и
осветлување, сигурносна и видеоопрема,
противпожарна и громобранска
инсталација. Изминатиов период е
променета кровната конструкција, во
внатрешноста се отстранети старите
слоеви на ѕидовите и се изградени нови
тоалети.
Со реализацијата на овој проект Кочани
ќе добие современи простории, на кои
културните работници и публика чекаат со
децении.
Реконструкцијата на Мултикултурниот
центар е во рамките на реализацијата на
проектот „Нашето заедничко минато –
патека за заедничка иднина“, каде водечки
партнер е Центарот за развој на Источниот
плански регион, заедно со Општина Гоце
Делчев од Бугарија, која се јавува како втор
проектен партнер. n

6 ПОРТА 26 јуни 2020

Интензивно се гради Аква-паркот во Штип
о Штип, веќе неколку месеци во тек длабочина, а се поставуваат и тобоганите. сепак и приватниот инвеститор и граѓаните

В е изградба на базенскиот комплекс

познат како СРЦ „Брегалница“.
Станува збор за приватна инвестиција на
Инвеститорот сака проектот што поскоро
да заврши и штипјани да имаат аква-парк
уште во текот на оваа сезона.
имаат заеднички интерес комплексот да
отпочне со работа ова лето.
Општината од продажбата на
„Оаза Екстра-Скопско“, која во 2017 Имајќи го предвид, лошото искуство земјиштето профитираше со околу 600
година, го купи земјиштето на некогашниот претходните две години, со пуштањето во илјади евра. Паралелно со овој проект,
градски базен. употреба на аква-паркот, штипјани ќе се гради и затворен базен, проект на
Иако рокот за завршување на градбата имаат место каде да се разладуваат ова Владата, но на сосема друга локација,
беше две години, заради компликации при лето. Иако градот и земјата се под кој треба да биде готов до крајот на
лицитацијата, но во ДУП-от, рокот се строгите мерки, заради коронавирусот, есента. n
пролонгираше, сè додека одредени
институции не направија сондажи. Освен
тоа, беше побарана и промена на ДУП-от,
со цел да се овозможи забрзување на
постапката за градба.
Според градоначалникот на Штип,
Благој Бочварски, било констатирано
дека проектот за изградба на СРЦ
„Брегалница“ сега не соодветствувал со
измените на ДУП-от, па проектот затоа бил
вратен на доработка.
На продадената површина од 14.970
квадратни метри по цена од 1.080 денари
за квадратен метар, веќе се гради аква-
ленд, или базенски комплекс кој вклучува и
тобогани и неколку помали базени. Зоната
за спорт и рекреација зафаќа површина од
околу 11.000 квадратни метри. Големиот
базен, веќе се реконструира, со помала
26 јуни 2020 ПОРТА 7
ПОРТА
Михајло ВолканоВ 1941 – 2020
Верен на идеалите за егалитарен свет кој
може да се оствари преку архитектурата
осле кусо боледување, почина проф.
П д-р Михајло Волканов, редовен
професор на Архитектонскиот
факултет при УКИМ во Скопје.
Најсилниот белег на четиридецениското
делување на проф. д-р Михајло Волканов
како педагог и архитект е неговата
исклучително конзистентна мисловна
траекторија, формирана под влијание на
социјалната идеологија и изворните
принципи на модернизмот на Баухаус, што се
должи пред сé на неговата наобразба во
германските интелектуални центри.
Роден е 1941 година во Призрен. Студирал
и дипломирал на Архитектонскиот оддел при
Техничкиот факултет во Скопје и минал
двосеместрален стипендиран престој на
Архитектонскиот факултет при Техничкиот
универзитет во Западен Берлин на катедрата
на Проф. Петер Пелцих (Peter Poelzig). Во
1976 ги завршил специјалистичките студии,
во 1977 остварил студиски престој на
Архитектонскиот факултет во Вајмар, a во
1979 година докторирал на Архитектонскиот
оддел на Техничкиот универзитет во
Спортска сала „Расадник“ во Скопје од 1983
Спортска сала „Јане Сандански“ во Скопје од 1982
Домот на пензионерите во Чаир, Скопје од 1980
Дрезден, Германија кај проф. Хелмут
Тројцетл (Helmut Trauzettel).
Влијанието на протагонистите на
социјалната идеологија на модернизмот,
особено по прашањето на програмската
типизација, стандардизација и нормативното
проектирање како квалитативни критериуми
на општествено одговорната архитектура,
неспорно се клучни за личниот идолум на
проф. Волканов и за неговото понатамошно
позиционирање на рационалната,
функционалистичка, и пред сè етичка линија
на архитектурата.
Од 1968 до 2006 година, проф. Волканов
образувал генерации македонски архитекти
на Катедрата за проектирање на
општествени згради при Институтот за
архитектонско проектирање на
Архитектонскиот факултет.
Како помлад соработник на проф. Славко
Брезоски, (со проф. Мартин Гулески)
учествувал на повеќе проекти и реализации,
како Домот на пензионерите во Чаир, Скопје
од 1980 и хотелот Славија на Попова Шапка
од 1982 година.
Зградите за физичка култура - Затворен
пливачки базен во Чаир, Скопје од 1981,
ин мемориам
Спортска сала „Јане Сандански“ во Скопје
од 1982 и Спортска сала „Расадник“ во
Скопје од 1983 го одбележуваат неговиот
самостоен проектантски и истражувачки
опус.
Проф. Михајло Волканов учествувал и на
бројни архитектонски конкурси, а во 1981 ја
добива првата награда за типска спортска
сала и затворен пливачки базен во Скопје, за
кои е добитник и на специјалната награда на
БИМАС истата година. Добитник е на
специјално признание на БИМАС ‘97 за
Училишна спортска сала во Демир Хисар (со
Ж. Поповски, М. Гулески, А. Христова).
Проф. Михајло Волканов до крајот на
својот живот остана верен на идеалите за
егалитарен свет кој може да се оствари
преку архитектурата. Тој веруваше дека
едукациската моќ на архитектурата е
најсилното оружје во борбата за
остварување на тој социјално правичен свет.
И тоа е уникатниот легат на патот што тој го
отвори за новите генерации, како поука, но и
обврска од Професорот којшто ќе остане
вечно во наш незаборав. n
Слава му
Проф. д-р Анета Христова-Поповска
26 јуни 2020 ПОРТА 9
 градежништво

Нови мостови на реките Пчиња и

новиот мост на реката Пчиња ќе биде готов до крајот на јули годинава,
а оној во Делчево, кој е пешачки веќе е пуштен за движење

а две реки во Македонија има

Н нови мостови. Едниот е на

реката Пчиња на стариот пат од
Петровец до Свети Николе, а
другиот е пешачки и тој се
наоѓа во градот Делчево.
Новиот мост на реката Пчиња на
регионалниот пат Петровец – Свети Николе
ќе биде готов до крајот на јули годинава. За
него ќе бидат инвестирани околу еден
милион евра обезбедени од буџетот на
Јавното претпријатие за државни патишта.
Мостот ќе биде во должина од 135 метри и
широк осум метри со две сообраќајни ленти и
пешачки патеки со заштитни огради. Ќе се
градат и пристапни патишта од околу 100
По завршување на изградбата на овој мост мостови. Новиот мост што го градиме ќе
метри кои водат до мостот и кои ќе го поврзат
обврска на изведувачот „Жикол“ е да го урне биде од огромно знаење за населението
со регионалниот пат.
стариот мост и да го среди речното корито. кое живее во околните места. Овој проект
Според директорот на ЈП за државни
„Овој стар мост е премногу оштетен и затоа е дел од големиот инвестициски циклус во
патишта Зоран Китанов, за прв пат по
мора да се урне. Такви се препораките и од унапредување на патната инфрастуктура,
триесетина години се гради нов мост на овој
Градежен факултет, тоа е мост што си го во кој реализираме проекти во висина од
потег и тоа ќе биде најдолгиот изграден
отслужил своето“, додава Китанов. околу една милијарда евра за изградба и
досега кој е сам за себе, односно не е во
„Преземаме сериозни мерки и реконструкција на преку 400 километри
склоп на некој пат.
посветено работиме на зголемување на патишта. Во овој момент имаме силен
„Ќе има две ленти со широчина од 2,95
безбедноста во сообраќајот градејќи нови фронт за работа, на терен континуирано и
метри и два тротоари со ширина од еден
модерни и безбедни патишта и со добра динамика се работи насекаде низ
метар. Со проектот е предвидено и
рехабилитирајќи ги постоечките, санирајќи државата и уверуваме дека ваквото темпо
регулација на коритото на река Пчиња“,
свлечишта и градејќи и реконструирајќи на изградба, не само на патишта и мостови,
изјави Китанов.
10 ПОРТА 26 јуни 2020

ЕДниот сообраќаЕн, Другиот ПЕшачки

Брегалница

зголеми безбедноста на пешаците и ќе им во рамките на проектот „Збогатување на

бидат значително поблиску повеќе туристичката понуда“, вели Трајковски.
институции, како детската градинка, ООУ Вредноста на мостот е 8,2 милиони денари.
„Ванчо Прке“, Општина Делчево, градскиот Околу 60 отсто од вредноста е обезбедена со
пазар и сите фабрики кои се наоѓаат во средства од проектот за развој на Источно-
индустрискиот дел во градот. Изградбата на планскиот развоен регион, преку Бирото за
мостот има и дополнителна вредност, бидејќи регионален развој, а останатите 40 проценти
Општина Делчево има дополнителни се обезбедени со кофинансирање од
инвестиции за изградба на пристапни рампи Општина Делчево.
и пристапна улица со која се поврзуваат Изведувач на работите на овој мост беше
локалните институции, а неговата изградба е компанијата „Жикол“. n
туку и канализации, водоводи, гасовод,
болници и други капитални проекти ќе
продолжи согласно нашите планови и
програми, без какво било влијание од
изборниот процес или здравствената
криза. Исто така, сакам да нагласам дека www.liting.mk
сите овие проекти се почнати во Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Архитектонска подготовка и изведба
изминатиот период, дел минатата, а дел Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА;
оваа година, сите тие се влезени во Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака; +389 2 3114 360
годишните програми на Министерството
и другите институции и како такви имаме
обврска да ги реализираме“, вели
министерот за транспорт и врски, Горан
Сугарески.
Изградба на нов мост има и во Делчево,
но тој таму е пешачки. Станува збор за прв
пешачки мост на реката Брегалница во
Делчево.
Првиот пешачки мост на река
Брегалница во Делчево, како што истакна
градоначалникот на Делчево Горан
Трајковски е од огромно значење за жителите
од стариот дел на Делчево, бидејќи со
ставањето во функција на мостот, ќе се
зголеми безбедноста на пешаците, а на
граѓаните ќе им бидат значително поблиску
повеќе институции.
-Со ставањето во функција на мостот, ќе се

ПОРТА
 aрхитектура

Во земјата на дабот

д-р Владимир Б. ЛАдински, дипл. инж. арх.
(Специјално за Порта 3 од Англија)
кој воедно е водечкиот проектант по архитектура и
на проектот.
инлатон Мил е рурална населба,
промени на местата и животите на луѓето, преку
кои се создаваат заедници коишто се
поотпорни на идните промени. Преку овој
проект била опфатена долината на реката
Дрвент со околните населби со вкупна
наследство на Национаната лотарија (National’s
Lottery Heritage Lottery Fund) и Мрежата за
рурален раст (Rural Growth Network)..
Определбата да се дојде до уникатно
решение за Центарот во услови на ограничени

В
површина од 177 км2, при што бил формиран и финансиски можности, резултирало во
лоцирана во живописната поголем парк кој нуди можности за рекреација. иновативен пристап. Проектот им бил
долина на реката Дервент Популарноста на паркот резултирала во зададен како семестрална задача и конкурс
западно од Гејтсхед во потреба за дестинација каде бројните на студентите на магистерски студии по
Североисточна Англија, низ која посетители ќе имаат можност не само да се архитектура на Нортамбрија универзитетот во
поминува магистралниот пат и сретнат и освежат, туку и да се запознаат со Њукасел. Од 35-те изработени студентски
велосипедската патека коишто ги поврзуваат богатата историја и културното наследство. проекти биле селектирани неколку од кои, врз
источниот и западниот брег на Северна Оттука Граундворк во соработка со Советот на основа на изложба, локалната заедница го
Англија. Во близина на населбата во 1690-те Гејтсхед се ангажирале во реализацијата на избрала проектот на студентот Матју Гловер.
години била изградена една од првите центарот за наследство со финансиска Неговото решение било базирано на
железарници каде што преку воденици подршка на Фондот на лотаријата за концептот на воденичко тркало инспирирано
водената енергија ги движела ковачниците со
што биле поставени и зачетоците на
индустриската револуција. Од овие скромни,
но значајни почетоци населбата и долината
до 1980-те години претставувале водечки
светски центар за производство на железо и
челик. По затворањето на овој индустриски
комплекс локацијата била предмет на проект
за обнова на земјиштето преку кој била
трансформирана во парк.
Центарот за наследство „Земјата на дабот и
железото“ е сегмент од истоимениот проект на
Одделот за североисточна Англија и Камбрија
на непрофитната орагнизацијата Граундворк,
која ги поддржува локалните заедници во
процесот на трансформација преку
спроведување на иницијативи за позитивни

12 ПОРТА 26 јуни 2020

 ЦЕнтар за наслЕДстВо Во сЕВЕроисточна англија

и железото

Врз основа на искуствата од изминатиот период, Центарот ги има

исполнето очекувањата и станал атрактивна дестинација за
посетителите и двигател на дополнителни унапредувања на местото

од водениците во рамките на најстарата

железарница на локалитетот. Избраното
решение било прилагодено и реализирано од
тим на Проектантското биро при Советот на
Гејтхсед (архитектура, машинство, електрика,
водовод и канализација, и конструкција до
ниво на терен), Граундворк (проект-менаџмент,
пејзажна архитектура и внатрешно уредување)
и Еш констракшн (проект за конструкција над
ниво на терен и изведба).
И покрај малата површина на
предложениот објект од околу 315 м2,
проектот претставувал голем предизвик, како
резултат на локацијата на објектот на
обновено земјиште, геомеханичките услови,
локација во рамките на зона подложна на
поплави и заштитен зелен појас, ограничениот
буџет и зададените рокови за реализација.
Вообичаено, критериумите за проектирање на
објект во рамките на заштитен зелен појас се
со исклучителни барања и фокус на
одржливост и архитектонски квалитет на
истиот.
Објектот во форма на потковица (3/4 од
воденичко тркало) е лоциран веднаш до процесот на обнова на земјиштето под зачува „саркофагот“ за да не се дозволи или
постоечки паркинг-простор, помеѓу поранешниот индустриски комплекс. Иако испуштање на загадениот материјал во
магистралниот пат и велосипедската патека делумно обработен и прочистен од средината или продор на вода во истиот
(која го следи текот на реката), во заштитен загадувањата, овој слој сè уште содржи преку која загадувањето може да се прошири
зелен појас и парк каде носивиот слој на загаден материјал, метан и јаглеводород и надвор од парцелата.
тлото се наоѓа некаде над 20 метри сместен во „саркогаф“ прекриен со слој од Со оглед дека објектот се наоѓа во зона
длабочина од нивото на теренот, а погорните непропусна глина над која се наоѓа почва во подложна на поплави, котата на подот на
слоеви на земјиштето содржат повеќе метри која е оформено зеленилото на паркот. приземниот објект била определена врз
длабок насипан материјал добиен при Оттука, при проектирањето требало да се основа на проценките за нивото на

26 јуни 2020 ПОРТА 13

очекуваните поплавни води земајќи ги
предвид и очекуваните идни последици од
глобалните климатски промени. Ова
овозможило да се зачува заштитниот слој на
„саркофагот“ и над него во слоеви да се
набие гранулиран материјал со што се
подобриле и геомеханичките својства под
објектот, но и подот на новиот објект бил
лоциран над нивото на очекуваните идни
поплавни води. Вака создадената работна
зона овозможила сместување на темелите,
подната конструкција и подземните
ПОРТА
инсталации. Фундирањето на објектот било
направено преку здебелена по обемот на
објектот темелна армиранобетонска плоча
која се протега и низ дворот за да ги поврзе
двата „крака“ на потковицата и преку тоа да го
намали ризикот од диференцијални
слегнувања и евентуални оштетувања на
истата.
Оригинално предвидената комбинирана
мембрана за заштита од влага, метан и
јаглеводород во текот на изградбата била
заменета со мембрана за заштита од влага во
комбинација со активен систем на заштита
преку воздушен слој. При ова преку мрежа
под темелната плоча во слојот од гранулат се
пумпа воздух под притисок преку кој се
разредуваат и дисперзираат надвор од
објектот евентуалните штетни гасови и
испарувања од тлото.
Големиот однос на обвивка наспроти
површината на објектот наложил особено
внимание да се посвети и на термичката
заштита на обвивката, што овозможило да се
стекне оценката „Б“ на Сертификатот за
енергетско однесување на објектот. Следејќи
ги принципите на „модерниот метод на
конструкција“, над нивото на подот обејктот е
изграден со носива рамовска конструкција од
челични профили во комбинација со
високоизолирани панели со дрвена рамка и
„топла“. Завршната обработка на фасадата е
со примена на дрвена опшивка од западен
црвен кедар во комбинација со алуминиумски
прозорци со термопан стакло и вертикални
панели од ’рѓосано железо коишто асоцираат
на воденичките „лопатки“.
Формата на објектот и малата длабочина
на основата овозможиле да се искористат
придобивките на пасивната соларна
енергија, преку големите застаклени
површини на дворната страна на објектот со
претежно југоисточна ориентација во
комбинација со напречна природна
вентилација. Подот од полирана дебела
бетонска кошулка, служи како акумулатор на
сончева енергија преку својата термичка
маса. Дополнителна термичка маса и заштита
на објектот од прегревање е обезбедена
преку зелениот кров на објектот, а стреите
овозможуваат ниво на заштита на
внатрешноста од сонцето во текот на летните
месеци. Зелениот кров придонесува да се
зачува и збогати биолошката разновидност
на локацијата, но и помога во однос на
визуелната перцепција на објектот од
населбата лоцирана на брдото.
Ограничувањата на локацијата не
овозможиле примена на активните системи за
обновлива енергија. Така греењето и топлата
вода во рамките на објектот се обезбедени
преку котли на гас регулирани од
надворешната температура во комбинација со
компјутерски систем за управување со
објектот. Дистрибуцијата на топлинската
енергија е преку радијатори на топла вода,
осветлувањето е со лед светилки, а
механичката вентилација е контролирана
преку детектори за присуство во
вентилираните простории. Во рамките на
парцелата поставена е инфраструктурна
мрежа за поставување полначи за електрични
автомобили.
Зелениот кров и пермеабилното
поплочување на дворот и дополнителниот
паркинг-простор се делови од системот за
одржлива атмосферска канализација, преку
која времено се складира и со задоцнување се
испушта атмосферската вода, со што се
намалува ризикот од поплави при поројни
дождови. Опкружувањето на објектот
пејзажно е обработено и збогатено со
скулптури и уметнички творби.
Самиот објект содржи влезен простор во
рамките на кој е сместен и Центарот за
интерпретација на наследство на регионот,
кафетерија со кујна, три деловни простории
за изнајмување на локални мали деловни
организации од креативниот сектор, со цел да
се промовираат можности за вработување.
Објектот и неговото опкружување се
пристапни за лицата со посебни потреби,
семејствата со деца, како и за домашни
миленици.
Врз основа на искуствата од изминатиот
период, Центарот ги има исполнето
очекувањата и станал атрактивна дестинација
за посетителите и двигател на дополнителни
унапредувања на местото. Од отворањето на
објектот во септември 2018 до јануари 2020
година, привлекол 132.332 посетители, има
поддржано отворање на 18 работни места со
неполно работно време (коишто се
еквивалентни на 9,5 работни места со полно
работно време) од кои 14 се пополнети од
локални лица, и има овозможено 18 локални
деловни организации да ги снабдат и понудат
на продажба своите производи.
Центарот за наследство „Земјата на дабот и
железото“ е добитник и на повеќе награди и
признанија во 2019 година, како националната
Награда за нов објект на Овластената
асоцијација на инженери за високоградба,
националната Сребрена награда „Зелено
јаболко“ за јавен објект, регионалната
Награда за мал комерцијален објект на
организацијата на градежни инспектори при
локалните власти за северниот регион,
национално Високо признание за одржливост
од Овластената асоцијација на инженери за
високоградба и регионално Признание за
урбанистичко планирање на Кралскиот
институт на градски планери за
североисточниот регион. n
ПОРТА
 aрхитектура

Професионалниот однос кон

архитектурата ни остави трајни дела
со своите реализирани ПортА 3
објекти и обемното рохирија Хаџи Костова – Пешиќ,

архитектонско
творештво, Прохирија
хаџи костова – Пешиќ се
вбројува во многу
П позната како Пока со преку
триесет реализирани објекти и
уште повеќе проекти е една од
најплодните македонски
архитекти. Родена е 1935 година во Скопје.
Дипломирала на Архитектонскиот факултет
при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ на
плодните творци кои тема Дом на културата кај професор Борис
Чипан.
создавале на По дипломирањето својот професионален
територијата на нашата пат го почнала во проектантското биро на
„Пелагонија“ за набрзо да се префрли во
држава бирото на „Бетон“, кое во тоа време броело

Библиотека „Браќа Миладиновци“

16 ПОРТА 26 јуни 2020

 „тоа суМ јас – Пока“

само 40 вработени, но набрзо прераснало

во институт за проектирање со 300
вработени. Во проектантското биро на
„Бетон“ работи како самостоен и водечки
проектант цели 20 години сè до 1982 година.
Потоа работи како раководител на
проектантското биро на градежната
компанија „Техника“.
Еден од нејзините први, позначајни
објекти е станбено-деловниот објект на
улица „Македонија“. Овој објект е
реализиран во 1967 година и е резултат на
првонаграден проект на повикан конкурс
помеѓу сите тогашни проектантски бироа во
Скопје. Објектот пред да биде
префасадиран во столбот на „Скопје 2014“,
без согласност на авторот, претставуваше
архитектонска целина со постојните објекти.
Се состои од приземје, мезанин, четири ката
и поткровје. Во приземјето се два локала, на
мезанинот деловни простории до кои се
стигнува од посебен влез во пасажот, а по
останатите нивоа се распоредени по два
стана на кат, еден од од 63 квадратни метри,
а другиот 110 квадратни метри. Хаџи Костова – Пешиќ и тогашниот градоначалник Томислав Папеш со макета на библиотеката
Во 1968 година изградена е нејзината
станбена зграда во Дебар Маало на улица Станбено-деловниот објект
„229г“ во која се проектирани современи, на улица „Македонија“
функционални станови. Фасадното
обликување претставува современ
архитектонски израз, актуелен и денес, а во
времето кога е градена зградата, нов ветер
во фасадното обликување на станбените
објекти.
Во 1970 година според проект на архитект
Пока изграден е еден од најдобрите објекти
во Скопје, библиотеката „Браќа
Миладиновци“. Објектот е лоциран помеѓу
Архитектонскиот факултет и пазарот
„Буњаковец“. Главниот влез во објектот е од
булеварот „Партизански одреди“, а
останатите влезови (за персоналот, за
детската библиотека и економскиот влез) се
издвоени секој посебно. Библиотеката
содржи четири групи простории: за
читатели, магацини за чување на книжниот
фонд, управни и помошни простории.
Фасадата е во натур бетон, обоен со
специјална „јагер“ бела боја за бетон.
Објектот Сојуз на слепи лица на аголот на
улиците „29 ноември“ и „Борка Талески“ во
Скопје е од 1970 година. Проектиран е за
сите потреби на слепите лица, содржи
простории за друштвени активности,
библиотека за издавање, звучна библиотека
и печатница, деловни простории и 12 стана.
Во 1972 година изграден е Воспитно-
поправниот дом за малолетници во Тетово.
Во склоп на објектот е интернат за престој
кој го сочинуваат шест павилјони, по два
поврзани со мост. Изградените објекти
претставуваат една архитектонска целина.
ПОРТА 17
 Станбено- Речиси сите објекти се приземни, освен
деловните интернатот кој е приземје и кат.
објекти во Оп- Станбено-деловниот објект на улица
штина Карпош, „Теодосије Гологанов“ бр. 72 во Скопје кој го
попознати како сочинуваат три ламели, изграден е во 1978
„Лептокарија“
година. Во приземјето се сместени локали, а
на катовите по четири стана. Во објектот има
вкупно 48 стана. Фасадите се комбинација од
црвена, фугована тула и бел ролопласт.
Творештвото на Пока се состои од
разновидни објекти, па така во 1979 година
се гради Градежниот училишен центар „Нико
Нестор“ во Струга со фасади кои се
комбинација од црно-бел пран терацо.
Погонско-техничката зграда на фабриката
„Жито ориз“ од Кочани изградена е во 1979
година. Габаритот на објектот е од три
скоро еднакви квадрати, меѓусебно
поврзани со централен хол, а различни по
височина.
Станбено-деловниот објект на булеварот
„Партизански одреди“, веднаш до пазарот
„Буњаковец“ е добитник на специјално
признание на второто Биенале на
македонската архитектура (БИМАС) во 1981
Станбена зграда во година. Во приземјето се наоѓа продажен
Дебар Маало простор, првите четири ката се деловни, а од
петтиот кат до поткровјето сместени се
станови. Фасадата е од бел вештачки камен,
а сите монтажни елементи се од бел цемент.
Станбените згради во населбата
Аеродром, Скопје изградени се во 1983
година. Нивната концепција се заснова на
веќе дефинираните елементи на една од
најурбанизираните населби во Скопје.
Фасадите на објектите се црвена тула и бел
ролопласт. Приземните станови во овие
објекти имаат свои дворови, кои самите
станари ги одржуваат.
Во 1990 година изградени се станбено-
деловните објекти во Општина Карпош,
попознати како „Лептокарија“. Приземниот
дел на објектите е наменет за локали, а
трите блока имаат вкупно 180 стана со
различна структура. На аголот меѓу
Станбено-деловниот објект на булеварот „Илинден“ и улицата „Наум
булеварот „Партизански одреди“, Наумовски- Борче“ во 1994 година изграден
е станбено-деловен објект во кој се
сместени 12 стана. Прохирија Хаџи Костова
– Пешиќ продолжува со проектантската
активност со нејзиниот станбено-деловен
комплекс на улица „Теодосије Гологанов“,
непосредно до Клубот на пратеници.
Објектот има два влеза, вкупно 24 стана и
паркинг-места во подрумот за секој стан. Во
нејзиното плодно творештво влегуваат и
преку 10 индивидуални куќи и многу други
објекти со различни намени.
Со своите реализирани објекти и
обемното архитектонско творештво,
Прохирија Хаџи Костова – Пешиќ се вбројува
во многу плодните творци кои создавале на
18 ПОРТА
територијата на нашата држава. Нејзинот јануари годинава издаде и книга за своето документира нејзиното творештво, може да
талент и професионален однос кон творештво со наслов „Тоа сум јас – Пока“. Во послужи и како патоказ и инспирација за
архитектурата ни остави трајни дела и белег книгата се содржани дел од нејзините дела, младите архитекти да учат од повозрасните
на Скопје и на останатите градови. Таа во а меѓу останатото, покрај тоа што книгата го колеги. n

Станбено-деловен
објект, булевар
„Илинден“

26 јуни 2020 ПОРТА 19

 архитектура

Успешна приказна која не

иако од различни земји на

балканот, со заедничка
замисла и цели, како и со
помош на денешната
современа технологија,
остварена е одлична
комуникација и соработка
Мирјана ЛоЗАноВскА, дипл. инж. арх.
ФОТО: ивица иВоШЕВиЌ

ONNTRA е младо архитектонско

20
K студио кое оствари
исклучително успешни резултати
во низа натпревари од областа
на архитектурата и дизајнот.
Основано е од Мирјана Лозановска, Силвија

ПОРТА 26 јуни 2020

Тимот на KONNTRA INTRO

завршува овде...
Шалева и Ерик Јуришевич, и е препознатливо
по нивниот пристап со современ,
карактеристичен и колоритен графички
израз за презентирање на архитектонските
проекти. Студиото е формирано во Хрватска,
Македонија и Словенија. Желбата за
меѓународна соработка на инспиративни и
успешни архитектонски проекти доведе до
создавање на ова архитектонско студио.
Карактеристично е тоа што како
интернационален тим се обидуваме да
прикажеме еден нов и поинаков начин на
проектирање и реализирање на проектите.
Она што е најспецифично во проектите е
графичкиот израз. Обликувањето на
визуелните прикази за секој проект
поминува низ повеќе фази, сè со цел на крај
да се направи и прикаже нешто уникатно и
ново. Секој нов предизвик за нас
претставува шанса за натамошно
подобрување, како и доказ за успешна
соработка помеѓу македонски, хрватски и
словенечки млади архитекти.
За сите наши проекти можеме да кажеме
дека се направени со иста количина на
внимание, посветеност и ентузијазам. Тоа
што доаѓаме од различни држави,
растојанието и различноста помеѓу нас не е
препрека, туку напротив, заеднички и тимски
го искористивме како прилика, односно како
позитивна страна да ги споделиме нашите
различни гледишта кон архитектурата и да ги
KONNTRA INTRO
сплотиме идеите, сѐ со цел да се продуцира
што е можно поквалитетна и уникатна
архитектура.
ПроЕкти
Особено важни проекти и доказ за
одлична соработка и успех помеѓу
македонски, словенечки и хрватски млади
архитекти каде KONNTRA се квалификува
како супертим и со фокус на меѓусебно
надоградување ја достигнаа заедничката
цел.
Од освоените награди, на реномирани
архитектонско-урбанистички натпревари,
дел од нив интернационални, би можеле да
ги издвоиме:
1. Прво место - архитектонски проект за
средно економско училиште и спортска
сала во Вуковар, хрватска.
2. Прво место - архитектонски проект за
општинска зграда и уредување на
централниот градски плоштад со
подземен паркинг во зеница, босна и
херцеговина.
3. Прво место - архитектонски проект за
уредување градски плоштад за
традиционални занаети во Вараждин,
хрватска.
4. четврто место - архитектонски проект за
Детска градинка во загреб, хрватска.
5. Прво место - архитектонски проект за
олимписка патека за боб санкање
лоцирана на планината требевиќ, босна и
херцеговина.
6. Второ место архитектонски проект за
здравствен дом загреб, хрватска.
7. Признание од Македонската амбасада во
р хрватска за постигнати големи успеси и
примена на современи иновативни
решенија во областа на архитектурата на
територија на р хрватска.
Денес KONNTRA зафаќа повеќе локации
во зависност од тековните проекти. Во
моментов сме на релација Хрватска –
Словенија каде работиме на завршни фази
односно изведба на проектите на Средното
економско училиште во Вуковар и уредување
на Град-скиот плоштад во Вараждин. Секој
од овие проекти има различна и специфична
приказ-на. Проекти кои ни се особено драги
и нѐ по врзуваат со Хрватска, каде што и
започна на-шата приказна, на еднаква
дистанца помеѓу нашите родни градови,
Скопје и Порторож.
По укажаната прилика на Порта3, да се
претставиме со проект кој е изведен од
нашето архитектонско студио, се одлучивме
да прикажеме проект кој за нас е
исклучително важен како млади архитекти.
Урбанистичко-архитектонскиот проект за
26 јуни 2020 ПОРТА 21
 уредување градски плоштад за
традиционални занаети во Вараждин,
Хрватска. Проект кој ни разбуди посебна
инспирација, како при изработка на
проектната документација, така и при
изведбениот процес, севкупната соработка
со корисниците, и трудот кој пред сè ние
како архитекти го вложивме, за севкупен
придонес на плоштадот во стариот дел во
Вараждин.

локаЦија
Плоштадот за традиционални занаети во
Вараждин се наоѓа во централниот дел на
градот. Како многу важна точка што го
засилува традиционалното производство на
производи, таа бараше многу чувствителен
пристап кој ќе го негува и зачува сегашниот
идентитет на областа. Локацијата на
плоштадот е на пресекот на различни видови
објекти и активности; на северната страна е
стариот град, од јужната и источната страна
се станбени згради, додека на западната
страна се наоѓа сакрален објект со
исклучителна важност за таа област. Оваа
локација веќе нуди еден вид традиционален
амбиент, а тесните улици додаваат на
посебниот шарм на местото. Целокупното
функционално решение и пристап за дизајн
требаше да го потенцираат и зачуваат
квалитетот на локацијата. Во програмата
покрај урбанистичкото решение и
поставување на урбаната опрема, секако
како главен доминантен елемент на
плоштадот беа позиционирани модуларни
киосци, во кои е планирана продажба и
презентација на традиционални рачни
изработки. Задржувањето само на
позицијата од постоечките модуларни
киосци, во нашиот проект овозможија главен
фокус, размислување и имплементација на
нов модерен дизајн, на новопроектираните
киосци и флексибилност која ќе обезбеди
подобар простор за презентација.

урбан конЦЕПт
Урбаниот концепт и поставеност ја
збогатува врската помеѓу плоштадот како
слободен простор и модуларните киосци.
Одлуката за поставување мобилни киосци на
југ и исток од постојните фасади е донесена
со проценка на тековната состојба.
Задржувањето на овие постојни позиции за
киосците овозможуваат инсталирање на
шест нови модули кои даваат една нова
димензија на плоштадот, но го задржуваат
карактерот на околината и се вклопуваат
беспрекорно во неа. Отворениот централен
простор на плоштадот е збогатен со
поставување дрвја со средна височина како
што се видовите: Gleditsia Sunburst и
зеленило по соседните ѕидови Hedera helix-

ПОРТА
Ivy, што ќе создаде сенка за местата за
седење и ќе им даде на корисниците повеќе
удобен простор за престој и одмор.
Дополнителните елементи од севкупниот
дизајн на плоштадот, кои не се фиксни,
овозможуваат целосна флексибилност во
централниот простор, кој овозможува да се
трансформира спрема потребите на
корисниците, во зависност дали се одржува
презентација, проекција, собир и сл.
МоДуларни киосЦи
Мобилните модуларни киосци се
поставени во линија на фасадните ѕидови од
постоечките објекти на исток и југ. На тој
начин се гарантира пристапност од која
било страна. Модулот е поставен да
обезбеди одлична визуелна комуникација
помеѓу посетителите и трговците како
производители на традиционалните
производи. Секој модул има платформа како
надворешно продолжение со соодветна
висина што ја формира целата и ја
потенцира линеарноста на модулот.
Модуларен киоск е дизајниран да се
отвори од три страни, иако неговиот намерен
распоред варира според морфологијата на
околниот простор. Создадени се минимални
волумени во форма на квадрат со димензии
240/240/240 сантиметри.
Со дизајнирање и избор на материјали и
ПОРТА
 бои, главната цел беше да се вклопи во
околината на градот. Модулите беа
дизајнирани со цел да се постигнат различни
атмосфери во различни периоди во текот на
денот и ноќта. При отворање на самите киосци
се дефинира сосем различна атмосфера,
достапен е и видлив цел изложбен простор сè
со цел истакнување и продажба на
традиционалните производи. Додека пак кога
е затворен во текот на вечерните часови,
надворешната обработка со минимален
дизајн и со живописна пастелно розова боја
на материјалот на фасадата од дрвени табли
се вклопува во околината. Надворешните
елементи на модулот се многу важни.
Платформата е планирана да биде поставена
на левата или на десната страна, но има и
можност да се постави на предната страна од
модулот доколку е потребно. Покрај тоа, секој
модул доаѓа со парчиња мобилен мебел што
може да се поставуваат и да се преместуваат
24 ПОРТА 26 јуни 2020
на платформата или на плоштадот по
потреба. Всушност главен архитектонски
потег е модуларноста и флексибилноста на
овие објекти.
урбана оПрЕМа
Во втората фаза за изведба која претстои и
е планирана во наредните месеци, во тек на
изработка се: урбаната опрема, зеленило и
осветлување на плоштадот.
Урбаниот мебел на плоштадот се состои од
монолитни бетонски клупи, линеарно
поставени на плоштадот долж улицата,
спречувајќи паркирање на возила, канти за
отпадоци со завршна обработка од бетон се
фиксираат периферно на точно дефинирани
позиции.
Како еден од доминантните и важни
сегменти од севкупниот дизајн на плоштадот е
централниот елемент „витрина“, како елемент
кој е централно поставен, изработен од
челична мрежа со дополнителни позиции за
дрвени кутии кои ќе овозможат изложба на
производите. Таа точка претставува главно
место за собирање на плоштадот, има за цел
да ја едуцира јавноста за традиционалните
занаети, создава простор за презентации и
дизајни на производи и го промовира
традиционалниот пазар на занаети.
За надополнување на севкупниот амбиент и
концепт на плоштадот, предвидени се ѕиден
елемент, односно мрежа долж постоечките
ѕидови поставени во заднина на модуларните
киосци, по кое е предвидено густо зеленило, и
амбиентално осветлување, како што е
прикажано на приложените визуализации.
***
Иако од различни земји на Балканот, со
заедничка замисла и цели, како и со помош
на денешната современа технологија,
остварена е одлична комуникација и
соработка. Проектите на нашиот
интернационален тим и достигнувањата за
краток временски пе-риод претставуваат
успешна приказна која не завршува овде...
Од особена важност е нашето
претставување на 17-то Венециско биенале
2021 за Унгарскиот павилјон. Проектот на
темата „Othernity“, е првиот меѓународен
проект на унгарскиот павилјон. Изложбата
има за цел да покаже нов, колаборативен
метод за преиспитување на заштитата на
наследството. Павилјонот ќе се прикаже
како изложбен простор поделен на два дела:
едниот што претставува претстави од
минатото и сегашноста, додека другиот дел
предлага нови развојни перспективи.
Размислувајќи за тоа што е следно, секој ден
претставува нов предизвик на кој му се радуваме,
момент за споделување креативни мисли со кои
нашата KONNTRA се надградува. n
ПОРТА
 комерцијален текст

Нова дигитална експозитура на

Комерцијална банка – простор кој
нуди чувство на доверба и трајност
Експозитурата, која нуди нов тип интегрирани, индивидуализирани услуги во текот
на 24 часа, се наоѓа на улицата Македонија

о нова, целосно дигитализирана

С експозитура, Комерцијална банка АД

Скопје на корисниците на банкарски
услуги им понуди можност за брзо и
едноставно извршување трансакции,
надополнета со чувство на доверба и
трајност. Експозитурата, која нуди нов тип
интегрирани, индивидуализирани услуги во
текот на 24 часа, се наоѓа на улицата Македонија.
На овој простор од 20 метри квадратни, кој е
идејно решение на архитектите проф. д-р Митко
Хаџи Пуља и м-р Никола Стрезовски, сите
корисници на банкарски картички влегуваат во
дигиталниот свет на модерното банкарство и ги
користат придобивките на современата
технологија.
„Нашето постоење, егзистенција, лична,
колективна, цивилизациска, се темели на
интуицијата ПРОСТОР-ВРЕМЕ. Нивната
артикулација е од суштествено значење за
нашиот опстанок. Архитектонскиот простор е

26 ПОРТА 26 јуни 2020

културолошки феномен, медиум на
комуникација. Историски гледано
организираниот простор, зависно од видот на
субјективизација, поистоветување, може да го
согледаме во две основни категории, како личен
(приватен) и колективен (јавен) и понатаму,
зависно од физичката дефиниција, како отворен
или затворен. Во сегашниов цивилизациски
постхуманистички дискурс, кога присутноста се
заменува со телеприсутност и сеприсутност,
извесноста со неизвесност и можност, а
идентитетот со симулакрум, границите меѓу овие
две просторни дихотомии стануваат подвижни и
порозни. Затоа е од исклучителна важност
организираниот простор да остане во својата
човекомерна проективност“, велат архитектите
Хаџи Пуља и Стрезовски.
Според нив, новите јавни простори од
затворен тип, урбани ентериери, нужно треба да
ја антиципираат во себе повеќезначноста на
човековото присуствување и со тоа да
овозможат реална интерактивност, а во таа
смисла е и осовременувањето на Експозитурата
на Комерцијална банка АД Скопје.
„Концептот, естетското единство или
поетската слика на просторот се темели на
неколку обликовни категории: видливост и
јасност, потоа функционална структурираност и
чувственост на материјалниот план. Поетската
слика е синтеза на две онтологии. Од една
страна е апстрактната рефлексивност на
примарните просторни структури, нагласени со
дематеријализацијата на просторниот план и
неговото сведување на светлосни линии. Од
друга страна е нагласеното присуство на
„природен простор“ или фрагмент од градина
како конститутивни, а не декоративни елементи
во просторот. Единството на апстрактниот и
наративниот план треба да овозможи целовито,
релаксирачко чувство на присутност на
корисникот, чувство на урбаност и јавност, но и
домашност и приватност. Просторот е
дефиниран со материјали кои се природни и
кои како такви создаваат чувство на доверба и
трајност. Тоа се стакло, дрво, шпер и керамика,
кои секогаш се дефинирани во јасни
геометриски теми. Севкупната атмосфера е
позитивно обединување на повеќе нивоа на
прозрачност, рефлексија и впивање. Таа треба
да овозможи необврзувачка хумана интеракција
со техничкиот план на просторот“, објаснуваат
Хаџи Пуља и Стрезовски.
Влезот во Експозитурата е овозможен со
сите банкарски картички, а услугите можат
да ги користат клиентите на Комерцијална,
но и на други домашни или странски банки.
Кога ќе се овозможи влез во Ескпозитурата,
визуелните и лесно читливи ознаки ги
насочуваат клиентите кон поставените
уреди. Опремена е со најнови дигитални
киосци за бесплатно безготовинско плаќање
сметки и со банкомати, од кои првиот
овозможува и внес на готовина од физички
лица и откуп на евра. На овој банкомат, без
чекање ред и уживајќи во комфорот што го
нуди Експозитурата, и правните лица може
да го внесуваат дневниот пазар доколку
располагаат со дебитна картичка за
правното лице. На киосците во Дигиталната
експозитура, клиентите - физички лица кои
имаат претплата на Интернет банка на
Комерцијална банка можат да испечатат и
извод од својата трансакциска сметка, а оваа
можност набргу ќе ја имаат и правните лица
Експозитурата нуди одличен комфор,
бесплатен пристап до WiFi, постојано е под
видеонадзор и приспособена е за лица со
посебни потреби.
„Граѓаните во земјава традиционално
претпочитаат да посетат експозитура на банка
кога сакаат да извршат некоја банкарска
трансакција бидејќи на тој начин ја градат
довербата кон таа институција. А, довербата е
пресудна за секого кога треба да одлучи на која
банка ќе ѝ ја довери својата заштеда и со која ќе
ја финансира својата иднина. Дигиталната
експозитура на Комерцијална банка уште повеќе
ја потврдува довербата што ја уживаат нашите
клиенти бидејќи им овозможува да ги уживаат
погодностите на дигиталниот свет, а кои им
штедат време и пари“, истакнуваат од
Комерцијална банка АД Скопје. n
ПОРТА
 aрхитектура

Преосмислување на празнините
Планината и зеленилото се симнуваат во градот, низ ортогонална шума и „шума“
од столбови: покриени урбани променади кои ги врамуваат погледите кон
пејзажот

Марија диМитриЕВскА, дипл. инж. арх.
Постојна состојба
Предложената локација за стадионот
„Влазерими“ се наоѓа на источниот раб
на градот Кичево: ја тангира Зајашка
Река и има погледи кон падините на
планинскиот појас од другата страна на
реката. На северната страна и западната
страна парцелата е обиколена од две
закривени улици, зад кои се протегаат
блокови со индивидуални куќи. Кон југ
парцелата се допира со неизградена
површина, во чиј опфат влегуваат два
објекти во поголем размер од
индивидуалните куќи.
ПроЕктантски оДгоВор
Посебните карактеристики на локацијата –
близината до реката, пејзажната убавина на
планината, граничната поставеност помеѓу
природата и градот – во проектот е
интерпретирана како премостување:
просторен гест кој цели кон обединување на
зелениот појас од другата страна на реката

28 ПОРТА 26 јуни 2020

 МостоВи на слобоДното ВрЕМЕ

меѓу планината и градот

со површините за рекреација во спортскиот
центар. Издвоените волумени и површини
кои ја содржат предвидената програма, се
распределени низ парцелата на начин кој
дозволува вметнување на зелени вертикали
помеѓу нив: дрвореди поставени во
ортогонална мрежа. Така, планината и
зеленилото се симнуваат во градот, низ
ортогонална шума и „шума“ од столбови:
покриени урбани променади кои ги
врамуваат погледите кон пејзажот.

коМПозиЦиска ПостаВЕност на
ПроЕктиранитЕ соДрЖини
Ориентацијата на целосниот опфат ја
следи линијата на заштитното зеленило на
реката Зајашка. Решението претставува
композиција од волумени (стадион,
медијатека, тремови) и отворени површини
(влезен плоштад, две попречни улици за
колски пристап, атлетска патека, небесна
променада, мост преку реката Зајашка,
мултимедијален центар, повеќенаменско
игралиште, тениско игралиште, павилјон за
игралиштата на отворено, детско игралиште,
трем покрај реката).
Во парцелата, најголема површина
зафаќа стадионот, првиот изграден
волумен, кој е решен во три крила со
трибини. Четвртата страна е слободна и
гледа кон реката – планината претставува
четврта трибина. Тоа овозможува
насочување на бучавата од навивачите кон
планината (не кон градот) и нуди поглед кон
зеленилото од другата страна на реката.
Атлетската патека е решена надвор од
стадионот, која се издига како тенка
небесна улица над кејот на реката,
формирајќи приземен трем помеѓу
слободната страна на стадионот и
заштитното зеленило.
Вториот изграден волумен –
мултимедијалниот центар, е двокатен
хоризонтален павилјон поставен паралелно
на пократката страна на стадионот, во

ПОРТА
јужниот дел од парцелата. Последниот
модул од стадионот, ориентиран кон улицата
„Загорје“, прераснува во кула на
југозападниот агол од парцелата. Следењето
ПОРТА
на ортогоналниот правец на целината носи
до создавање на еден отворен плоштад кон
улицата „Загорје“: наместо гушење на
уличниот фронт со изграден волумен
решението предлага повлекување од
улицата и вреднување на неизградениот
градски елемент: плоштад-парк како in-
between простор за рекреација. Плоштад-
паркот е мултинаменски простор кој содржи
времено лизгалиште (преку зима) и цветен
пазар (во приземната околина на кулата).
Истовремено, содржините од приземјето на
стадионот (гимнастичка сала, фитнес-сала,
сала за пинг-понг) истекуваат кон плоштад-
паркот и се создава една визуелна и
светлинска врска помеѓу внатре и надвор.
Така, пристапот до медијатеката кон улица
„Загорје“ е нагласен со триаголна
ПРАЗНИНА и КУЛА на аголот.
Третиот изграден волумен е павилјонот за
отворените игралишта поставен помеѓу три
отворени терени во северниот дел од
паркот: повеќенаменско игралиште, тениско
игралиште и детско игралиште. Павилјонот е
благо подигнат трем, чии рабови
прераснуваат во дворедни гледалишта кон
игралиштата.
Проектот претставува одговор на Конкурс
за идејно архитектонско-урбанистичко
решение распишан од страна на Општина
Кичево во јануари, 2019 година, награден со
втора награда. n
автори на трудот се архитектите
Марија Димитриевска, Викторија
богданова, Даница спасевска, Милка
Докузова и христијан ивановски.
ПОРТА
 културно наследство
Заштитатата на археолошкото
наследство во Охрид целосно
отстапува од принципите
најголемиот злочин во современата заштита е направен на археолошкиот
локалитет Плаошник со пренамената на локалитетот во градежна парцела за
изградба на целосно нови градби
донка БАрЏиЕВА-трАЈкоВскА,
историчар на уметност
ога говориме за Охридскиот Регион
К како интегрирано светско,
природно и културно наследство,
посебно културното наследство на
градот, мислиме на неговите
исклучителни вредности и автентичност. Во
најопшта смисла, автентичноста е духот на
самото културно наследство, создадено и
неделивo во облик, материјал и техника. Во
однос на недвижното културно
наследство/архитектурата, сите овие елементи ја
прават целината на градбата. Од овде во сите
меѓународни конвенции и повелби кога се
говори за заштита на наследството се мисли на
заштита на наследството како уметничко дело и
32 ПОРТА 26 јуни 2020
како историско сведоштво. Поаѓајќи од
синтагмата за културното наследство како
заедничко наследство, кое е од исклучително
значење за историјата на човештвото,
современа Европа уште од Атинската повелба
(1931), преку Венецијанската повелба (1964),
Европската конвенција за заштита на
археолошкото наследство (Париз
1969/ревидирана 1999), Конвенцијата за заштита
на светското културно и природно наследство
(Париз 1972), Европската повелба за
архитектонско наследство (1975, Совет на
Европа), Конвенцијата за заштита на
архитектонско наследство на Европа (Гранада
1985), Нара документот за автентичност
(Јапонија 1994), Европската конвенција за
заштита на археолошкото наследство (Валета
1992), прави напори за воспоставување
договорени меѓународни принципи и стандарди
за негова заштита. Во овој правец се
обмислувани принципите кои ги
дефинираат/одредуваат активностите на
конзервирање, реставрирање, реконструирање,
документирање, публикување... чија крајна цел е
зачувување на автентичноста на културното
наследство. Не постои заштита на културното
наследство без ваков пристап ниту активност
која несообразена со овие принципи може да се
нарече заштита. Автентичноста третирана на
ваков начин и потврдена во Венецијанската
повелба, е преточена во Нара документот за
автентичност (1994).
Меѓународни принципи и стандарди во
заштитата
Во сложениот интердисциплинарен пристап
на заштитата на културното наследство во секоја

држава, клучна улога играат етаблираните
принципи во меѓународните повелби, па одовде
во базичниот документ од кој произлегуваат
идните конвенции и препораки, Венецијанската
повелба, поставени се основите на разбирањето
на процесот на реставрација, кој се дефинира
како „високоспецијализирана операција чија цел
е да ги заштити и да ги истакне естетските и
историските вредности на споменикот, базиранa
на почитување на оригиналниот материјал и
автентичното сведоштво разбрано како
документ“. Во овој процес активностите нужно
запираат во моментот кога ќе се појават
претпоставките! Во повелбата се дадени
препораки во кои услови старата техника може
да се замени со модерната, како и принципите
на презентација на историските фази на
градбата. Во подоцнежните документи кои се
однесуваат на заштитата на архитектонското
наследство, наведени на почеток на текстот, а
особено во Повелбата на ИКОМОС - Принципи
за анализа, конзервација и структурална
реставрација на архитектонското наследство
(2003) во точката 1.3 јасно е дефинирано дека
„вредноста на архитектонското наследство не е
само во појавноста, туку и во интегритетот на
сите компоненти како единствен продукт на
специфична градежна технологија на неговото
време. Доколку сите други компоненти се
заменат со други структури, а се задржи само
фасадата, тоа е спротивно на конзерваторските
зошто сЕ ПостаПуВа сПротиВно на ПрЕПоракитЕ на унЕско? (1)
критериуми“.
Република Северна Македонија е
потписничка на најголемиот број на
меѓународни повелби и конвенции, а кога
станува збор за принципите, дел од нив се
вградени во релевантната законска регулатива
како што е Законот за заштита на културно
наследство (2004 - 2018). Член 10. „Конзервација“
е постапка и метод на зачувување на
заштитеното добро во изворна, односно во
состојба во која е затекнато, без додавање на
елементите што се уништени или недостасуваат;
член 11. „Реставрација“ е постапка и метод на
автентично обновување на делумно уништено
заштитено добро, со додавање на деловите што
недостасуваат во форма и изглед што ги имале
или со отстранување на несоодветните делови
или додатоци. Член 12. „Реконструкција“ е
постапка и метод на обновување на заштитено
добро што во поголем дел е уништено или чии
конструктивни и други делови се дотраени.
какво е нашето искуство?
Што ни говори искуството со процесот на
реставрација во Македонија? За жал не постои
ниту еден пример на реставриран споменик со
автентични материјали и техника. Иако во
нашата легислатива е содржан овој процес, сите
досегашни активности се однесуваат на
реконструкција , со употреба на целосно нови
материјали и техники.
1.Конзервација на сакралното наследство од
византискиот период во Охрид
Уште од периодот на 50-тите и 60-тите години
на минатиот век, при конзервацијата на
сакралните цркви од византискиот период
започнува употребата на нови материјали за
зајакнување на конструктивните системи -
поставување метални затеги на местата на
старите дрвени, поставување на нови дренажни
канали, кои во старите системи не постоеле.
Таков е случајот со конзервацијата на црквата
Св. Јован Канео (13 век), Св. Софија (11 век), Св.
Наум (10 – 18 век), црквите Св. Никола Болнички
(14 век) и Св. Богородица Болничка (14 век).
Драстичен пример на неадекватна конзервација,
сосема спротивна на принципите на
реставрација содржани во меѓународните
повелби претставува црквата Св. Богородица
Перивлепта (13 век). Имено, на овој исклучително
значаен споменик е аплициран целосно нов
систем на покривна изолација со поставување
бетонска конструкција премачкана со адитивно
средство, без претходен атест и гаранција за
компатибилност со останатите делови на
конструкцијата и особено со фрескоживописот
кој претставува ремек-дело на авторите Михаило
и Евтихиј. Употребата на нови материјали,
конструктивни системи продолжува до денес,
како тренд кој ја деградира автентичноста на
градбите и предизвикува нови и далекусежни
последици на фрескоживописот (пр.
конзервацијата на црквата Св. Богородица
ПОРТА 33

Захумска, која е во тек).
2.Конзервација на староградска архитектура
Најдрастичните примери во заштита на
културното наследство во Охрид се однесуваат
на реконструкцијата на поединечните
примероци од старата градска архитектура, која
претставува не само целосно отстапување од
принципите на реставрацијата, туку и целосно
губење на автентичните својства во смисла на
материјал и техника. Почнувајќи од 90-тите
години на минатиот век, кога е извршена
„реконструкцијата“ на познатата куќа на
Робевци, се воведува принципот на целосно
рушење на постојниот објект и нивна
реконструкција со армиранобетонска
конструкција. Во завршната обработка се
обработува фасадата со дрвените опшиви и
маскирање на бетонските еркери. Во
внатрешноста над меѓукатната бетонска
конструкција се поставува дрвен патос со
премази од лак. Истиот принцип се применува и
на дрвените прозорски рамки и на стреите. Се
задржува стариот ориентален тип на ќерамиди и
оригиналната висина. На овој начин не се врши
ниту реставрација, ниту реконструкција. Се
создаваат копии кои се спротивни на став 2 од
точка 1.3 на Повелбата на ИКОМОС - Принципи
за анализа, конзервација и структурална
реставрација на архитектонското наследство
(2003): „Доколку сите други компоненти се
заменат со други структури, а се задржи само
фасадата, тоа е спротивно на конзерваторските
критериуми“. Истиот принцип е применет и на
куќите на Уранија, Узунов, Патчеви, како и на
многу други кои се реконструирани или се во
процес на „реконструкција“.
Овој проблематичен и радикален пример на
34 ПОРТА 26 јуни 2020
реконструкција дополнително е зајакнат со
Законот за прогласување на старото градско
јадро на Охрид како културно наследство од
особено значење (2011) во кој е воведен
терминот „факсимилна реконструкција“ и
рекомпозиција - термини кои не се присутни во
ниту една меѓународна конвенција и повелба.
истражување и заштита на археолошки
локалитети
Во Венецијанската повелба стои дека
археолошките ископувања треба да се вршат во
согласност со научните стандарди, препораки и
дефинираните интернационални принципи кои
се усвоени од УНЕСКО во 1956. Ова се однесува
на остатоците на градби/рушевини во обемот во
кој се затекнати, односно до степен кој
овозможува преземање на заштитни мерки.
Бидејќи се работи за остатоци од градби и
структури како и комплекси на градби посебно е
истакнато дека секое дејствие треба да биде во
правец на истакнување на значењето на
градбата, а не негово искривување.
реконструкцијата на остатоците треба да се
отфрли „а приори!“ Дозволена е само
анастилоза, односно преуредување на
постоечките изместени парчиња. Во сите следни
документи археолошките остатоци се третираат
според принципите на конзервација на
архитектонското наследство.
какво е искуството во конзервацијата на
археолошките локалитети во охрид?
Заштитата на археолошкото наследство во
Охрид особено во изминатите 11 години
целосно отстапува од принципите дадени во
Венецијанската повелба и во Конвенцијата од
Ла Валета.
На археолошките локалитети од поодамна се
вршеле мали надѕидувања со употреба на бетон
или варов малтер, кој главно не е изработен
според рецептура на оној кој бил првобитно
употребен при градбата.
Реставрација не се врши за сметка на
реконструкцијата која во голем обем и со нов
материјал е преземена на остатоците од
ѕидините на Самуиловата тврдина која денес е
скоро непрепознатлива. Иако во одредени
делови е употребена оловна лента која треба да
упатува на новите реконструктивни зафати, тоа
не е направено соодветно кога станува збор за
употребата на скриената армиранобетонска
конструкција. Оловната лента која е поставена
треба да упатува на степенот на зачуваност на
оригиналот, а реконструкцијата само во
исклучителни случаи треба да се применува со
целосно почитување на старите материјали и
техники. Тоа во Охрид не е случај,
дополнително што во препораките на
Венецијанската повелба стои дека
реконструкцијата на остатоците треба да се
отфрли „а приори“.
Плаошник
Најголемиот злочин во современата заштита
е направен на археолошкиот локалитет
Плаошник со пренамената на локалитетот во
градежна парцела за изградба на целосно нови
градби. При реализацијата на овој зафат
направена е повреда на Законот за буџет и
Законот за спроведување буџет бидејќи во
надлежност на Управата за заштита се ставени
работи поврзани со изградба на нови објекти, а
не заштита на веќе постоечки со што во целост
се прекршени одредбите од член 5 (Основи на
заштита), член 6 (Остварување заштита), член 8
(Управни работи и работи на заштита), како и
одредбите од член 145 (Надлежност на
Управата) од Законот за заштита на културно
наследство (2004).
 Во постапката на донесување на Локална во точка 3 од членот 35. Одлука за формирање Одбор и Комисија која ја
урбанистичка планска документација направена Од увидот во вкупната документација за изработила Проектна програма.
е повреда на одредбите од член 35 став 2 изградбата на новите комплекси, градби од т.н. P.S. Текстот претставува дел од мојот исказ на
(Валоризација и ревалоризација) во кој стои: проект „Возобновување на Светиклиментовиот Надзорната расправа на собраниската
Предмет на ревалоризација во смисла на овој универзитет на Плаошник“, не е евидентирана Комисија за култура, посветена на Охридскиот
закон се заштитените добра за кои се донесува Одлука на Влада, како легализација за неговото Регион како интегрирано светско природно и
акт за промена и акт за престанок на внесување во Буџетите за 2007 – 2018, ниту културно наследство (мај 2018). n
заштитата. Во времето кога е започната
постапката за изработка на Локалната планска
документација сè уште на сила е Решението за
заштита на археолошкиот локалитет Плаошник
(бр. 02-694/1 од 26.7.2000 година, бр .02-694/1)
за утврдување својство на споменик на
културата на три катастарски парцели: КП15980
(Св. Пантелејмон), КП17378 (Поликонхална
црква) и КП 17378 (меѓузона) со режим на
заштита:
-Не се дозволува урбанизација без претходна
согласност од Завод-Музеј Охрид;
-Целосно археолошко откривање.
На изработката на Заштитно-
конзерваторските основи како услов за
изработка на Локална планска документација
(изгласана од Советот на Општината Охрид
(Одлука бр. 07-999/33 од 29.4.2010 година)
претходи ново Решение за промена на статусот
на локалитетот издадено од Управата за заштита
на културно наследство. Такво решение во
постоечката документација не постои ниту
постои Елаборат за ревалоризација на
археолошкиот локалитет Плаошник, предвиден
26 јуни 2020 ПОРТА 35
 културно наследство

Поглед на Охрид една година по Баку

Помина една година откако на седницата на комитетот за светско наследство на
унЕско беше заклучено дека сè уште нема потреба охрид и охридското Езеро да
се стават на листата на загрозено културно и природно наследство. со други збо-
рови, македонската Влада ја убеди светската организација дека може да се
справи со проблемите што го загрозуваат регионот. Досега се исполнети само дел
од долгата листа задачи. Во продолжение ви пренесуваме како на ова гледаат
експертите и засегнатите страни.

Се уриваат плажите на охридската ривиера

ладата на Република Северна Македонија донесе Уредба

В плажите на охридското крајбрежје да се вратат во прво-

битна состојба поради истечените концесии на закупците.
Општина Охрид ја урна плажата во населбата „Свети Стефан“,
како и една од најатрактивните, плажата „Немо“ во „Горица 3“.
“Објектите кои се наоѓаат во опфатот на Генералниот урбани-
стички план ќе бидат решавани со изготвување на Урбанистичко-
планска документација за крајбрежје, согласно Планот за
управување со природното и културното наследство на Охрид-
скиот Регион“, информираат од Општина Охрид.
Уредбата околу плажите останува на сила сè додека Мини-
стерството за транспорт и врски не го направи урбанистичкото
планирање на сите плажи.
Министерот без ресор задолжен за дијаспора и претседател на
Националната комисија за УНЕСКО, Едмонд Адеми во емисијата
Win Win на телевизија Телма беше дециден дека рушење на пла-
проблематични се сега санирани. Но, колекторскиот систем има
жите ќе има.
уште работа, сепак важно е што овие што беа критични точки ги
Адеми исто така напомена дека минатата година почнале со
саниравме. Во 2021 година продолжуваме да го средиме целиот
средување на колекторскиот систем кој откако е изграден, пред 30
колекторски систем со пари од Европска Унија, односно преку
години, воопшто не е исчистен. “Ги вративме сите долгови и фор-
ИПА 3 проектот за 2021 година. Тој проект ќе го истераме, тој е
миравме ново Јавно претпријатие. Сите критични точки околу езе-
стратешки проект, УНЕСКО знае за тоа и го цени тоа што во овој
рото од каде што се излеваа фекалии и црни води и беа
момент го правиме во тој дел околу колекторот“, додаде Адеми.

Повеќе време и енергија се трошеа на лажирање на

драгана ВЕЛкоВскА, Охрид СОС
д Баку наваму, македонските институции не-
О споредливо повеќе време и енергија трошеа
на лажирање на спроведувањето на препораките
од Реактивната мисија на УНЕСКО од 2017 го-
дина, отколку на самото спроведување.
Мораториумот во општините Охрид и Струга
беше спроведен само на хартија - со низата ис-
клучоци, градежните активности на терен се одви-
ваа безмалку непречено, а судската практика на
Уставниот суд покажа дека локалните власти не-
маат надлежност да укинуваат плански документи.
Регистрите на дивоградби на општините Охрид и
Дебрца се изработени со две години задоцну-
вање, а непознат е регистарот на дивоградби на
Општина Струга чијшто градоначалник јавно
изјави дека Општината нема дивоградби наспроти
обемниот корпус докази со кои се докажува спро-
тивното. На терен наводно се отстрануваат град-
бите на плажите, но реалноста е дека некои од
концесионерите си ги вратија платформите и до-
градуваат парапетчиња, а Струга е препуштена на
самоволието на Мерко и на узурпаторите. Култу-
рата на неказнивост и комплетната дисфункцио-
налност на институциите прават криминалот да е
далеку поисплатлив од почитувањето на законите.
Македонската влада го излажа УНЕСКО дека
новиот Закон за управување со Охридскиот Ре-
гион е усвоен, во суштина предлог-текстот е само
усвоен на влада, а самиот закон беше повлечен од
собраниска процедура непосредно по Баку. Пла-
нот за управување со Охридскиот Регион (2020-
2029) и СОЖС на Планот беа со исклучително
супстандарден квалитет, но финалната верзија
драстично се подобри со корекциите на Охрид
ЅОЅ. Сепак, не беа сите коментари на Охрид ЅОЅ
прифатени, па во Акцискиот план има извонредно
комотни рокови за усвојување на низа документи
од кои зависи спроведувањето на самиот План за
управување со Охридскиот Регион (2020-2029), а
во самиот План сѐ уште има суштински пропусти
што може да доведат до неприменливост или зло-
употреба.
Буџетот предвиден за санација на колекторот

36 ПОРТА 26 јуни 2020

 Мора да се постапува
свесно, совесно и одговорно
Александра БуЈАроВскА, Еколошко здружение „Фронт 21/42“
о 2017 мисијата на УНЕСКО ја класифицира ситуацијата со природ-
В ното и културното наследство во Охридскиот Регион како ранлива
и критична и даде 19 препораки поделени во кластери - итни, крат-
корочни и долгорочни.
За жал од сите 19 препораки досега, суштински онака како што бараше
мисијата, е исполнета само препораката Македонија да се откаже од ски-
центар на Галичица. И ова со напомена дека во моментов се изготвува
План за управување со Галичица и сè уште не можеме со сигурност да
тврдиме дека некоја верзија на овој проект (или некој друг подеднакво ап-
сурден) нема да се појави повторно.
Понатаму, она што лажно се презентираше како успех и е завршено во
Баку од страна на Владата – дека усвоиле нов Закон за управување со
Охридскиот Регион, изработиле регистар на дивоградби, дека во тек биле
консултации со јавност за Планот за управување со Охридскиот Регион, сè
уште е далеку од некаква разрешница. Нацрт-законот за управување со
Охридскиот Регион после Баку беше изменет со цел да се девалвира екс-
пертската вредност на управувачкото тело, а по објавување и обелодену-
вање на оваа измена во јавноста, самиот закон беше повлечен. Сè уште
нема никаква разрешница.
Во отсуство на новиот закон, вистинската верзија, ненезаконски измене-
тата зад затворени врати, кој содржеше членови со кои се регулира Мора-
ториумот – што се забранува, кој го контролира неговото спроведување,
казни за негово прекршување итн. одлуките за т.н. Мораториум во пракса
не спречуваат продолжување на деструкцијата, ниту наметнуваат некаква
контрола и одговорност. Со тоа што овие одлуки се во согласност со ста-
риот закон, се обезбеди дека нема правен механизам да се спречат и/или
казнат прекршувањата, како на пример градење во строго заштитената
зона. Во стариот закон нема ниту надлежен орган кој има законска инге-
ренција да врши инспекциски надзор на спроведувањето на Мораториумот
– во новиот закон ова е јасно дефинирано. Не веруваме дека е случајно
што во одлуките за Мораториум на двете општини е избегнат токму овој
елемент – што ако не се спроведува и кој врши надзор (и казнување) за не-
спроведувањето.
Во новиот закон за Охридскиот Регион членот кој го уредува Мораториу-
мот навистина ја спроведува препораката на УНЕСКО – се однесува на сите
урбани и крајбрежни трансформации, вклучувајќи ги и оние за кои се изда-
спроведувањето на препораките од УНЕСКО
се скрати за една третина од вкупната сума и се Регионот е во очајна состојба и де факто при-
санираа само три километри од предвидените паѓа на Листата на светско наследство во опас-
вкупно 40 километри во трите општини и осумнае- ност каде што го сместија експертите од
сетте пумпни станици. Центарот за светско наследство на УНЕСКО во
До денес нема посебен закон за Охридското својот нацрт-извештај за седницата во Баку. Фи-
Езеро, а Студенчишко Блато и покрај Нацрт-сту-
дијата за ревалоризација која сѐ уште не е
усвоена, останува на удар на локалните бизнис-
интереси и корумпираноста на Министерството
за животна средина и просторно планирање кои
го опструираат прогласувањето на Езерото и Бла-
тото за Рамсар подрачје, со што регионот би
добил уште една заштитна бариера, уште една ти-
тула – статус на водно живеалиште од интерна-
ционално значење.
дени решенија за градби и усвоени планови. Во одлуките на општините т.н.
Мораториум не се однесува на проектите и плановите кои имаат решение,
како ни на серија други зафати (катни гаражи, паркиралишта, споменици,
плоштади итн.). Мораториумот на општините не споменува ни можни транс-
формации „на мала врата“ и без учество на јавноста, како оние усвоени со
општ акт (на пример планираната урбанизација на Елшани).
Истото е и со Планот за управување – со изработка според стариот
закон се избегнаа сите клучни обврски за изработката на Планот, неговата
содржина, обврските за негово спроведување, мониторинг, транспарентно
известување, казни за неспроведување итн. Носењето на Планот за управу-
вање беше дополнително проследено со серија на законски прекршувања,
за кои, меѓу другото поднесовме и кривична пријава против Министерст-
вото за култура.
Во однос на инвентарот на дивоградби, Владата презентираше дека
„Министерството за транспорт и врски, во соработка со општините кои се
наоѓаат во границите на Доброто и на Националниот парк Галичица, изра-
боти инвентар на бесправно изградени објекти во регионот.“ Поднесовме
Барање за пристап до информации за доставување на споменатиот Инвен-
тар, до Националната комисија за УНЕСКО – без никакво образложение
добивме известување дека го препратиле до Министерство за транспорт и
врски; Од Министерството за транспорт и врски нè известија дека „не се
иматели на информацијата Инвентар на бесправно изградени објекти на
територијата на Доброто“, за подоцна да нè информираат дека се иматели
на информацијата но истата не ни ја доставуваат.
До денес имаме само делумна информација од страна на Општина
Охрид дека на територија на нивната општина има 19.935 објекти за кои се
водела или сè уште се води постапка за легализација согласно Законот за
постапување за бесправно изградени објекти. Тоа се речиси 20 илјади не-
легални градби само во една општина!
Имајќи ја предвид планетарната вредност и значење на регионот за кој
се донесува планот, како еколошко здружение на граѓани и како граѓани
на оваа земја: сметаме и бараме Владата и надлежните институции да по-
чнат да постапуваат свесно, совесно и одговорно со нашето најголемо
природно и културно наследство, веднаш да го усвојат Законот за управу-
вање со Охридскиот Регион (верзијата за која се организираа консултации
со јавноста и која е единствена правно важечка верзија) и уште веднаш да
пристапат кон вистинско спроведување на сите 19 препораки од реактив-
ната мониторинг мисија од 2017.
налната одлука на Комитетот на УНЕСКО во Баку
беше политичка, а не експертска и беше доне-
сена на огромна штета на регионот. Ваквата
грешка очекуваме да се поправи на 44 седница на
Комитетот на УНЕСКО.“
ПОРТА
 технологија

Никола Тесла – ненадминат гениј

„тесла не им
остави на другите
да направат нешто
повеќе. кога од ин-
дустријата би ги
исклучиле резулта-
тите на теслината
истражувачка ра-
бота, сите тркала
на таа индустрија
би престанале да
се движат, нашите
трамваи и возови
ќе запрат, нашите
градови би биле во
мрак, а фабриките
мртви“

даниела МЛАдЕноВскА интервјуа и насловни страници на пример за Џорџ Вашингтон и Абрахам Линколн. Не ја
New York Times), учествувал на ексклузивни разбирал многу глобалната политика, и де-
звонреден“ е млак збор за вечери со смокинг и бели ракавици и се дру- финитивно немал основни познавања за биз-

„И да се опише неговата ге-

нијалност, а епитетот „чу-
десен“ е исто така
потценување за неговиот
ненадминат креативен жар и талент. Позна-
тиот пронаоѓач и еден од најпознатите исто-
риски личности, најчесто е прикажан како
архетип на осамен визионер, неразбран од
општеството, кој се бори за подобар и по-
праведен свет. Но, помалку познато е дека
тој и тоа како се експонирал во јавноста,
сакал да биде слушнат (познати се неговите
38 ПОРТА
жел со тогашниот општествен крем. Во
голем дел, неговите пронајдоци се базираат
на неговото инстиктивно разбирање на елек-
трицитетот и електричната струја. Нему не му
биле потребни цртежи, имал фотографска
меморија, и како што самиот велел - сите на-
црти се во мојата глава. Автор е на над 700
патенти. Познато е дека имал отворени сим-
патии кон југословенската кралска династија
Караѓорѓевиќ, па по повод убиството на кра-
лот во 1934 година, Тесла објавил некролог
во New York Times во кој го споредува со
нис. Или се откажувал од одредени
хонорари во име на понатамошна соработка
и реализација на големи проекти, или пак ог-
ромни средства вложувал во неизвесни про-
екти. Токму затоа умрел сиромашен и покрај
многуте силни изуми, но затоа пак си обезбе-
дил бесмртност во историјата. Во пресрет на
неговиот роденден (10.7.), овој текст ќе се
обиде да фрли светлина на некои помалку
познати аспекти од неговиот живот и него-
вите истражувања. Некои од нив се митови и
контроверзии за кои до денес се расправа.
Со оглед дека потекнува од Балканот, во
регионот сепак најзастапени се расправите
за неговото потекло. Особено после распа-
дот на заедничката држава, Србија и Хрват-
ска постојано се убедуваат и докажуваат во
врска со неговата национална припадност.
Американците исто така го присвојуваат, би-
дејќи голем дел од својот живот и творештво
го реализирал во САД. Роден е во селото
Смиљан во Лика, Хрватска во 1856 година, а
неговиот татко бил православен свештеник.
Во тоа време, во административните обиди
за попис на населението обично се беле-

жела само вероисповедта, а не и национал-
носта. Умрел на Божиќ, 1943 година, сам во
апартманот каде живеел на 33. кат во хоте-
лот „New Yorker“. На неговиот погреб, на кој
присуствувале преку 2.000 луѓе, тогашниот
градоначалник на Њујорк, Фјорело ла Гвар-
дија, изјавил дека Тесла е роден во Југосла-
вија (иако Југославија како држава не
постоела во времето на неговото раѓање).
Ковчегот бил прекриен со американско и
југословенско знаме. За крај, исполнети му
се две желби, да го погребаат со музика и
тоа со композицијата на Шуберт „Ave Marija“,
и последната „Тамо далеко“, песна од пе-
риодот на Првата светска војна, настаната
помеѓу српските војници на Крф.
Сепак, позната е изјавата која често се по-
вторува, а според која Тесла рекол дека „се
гордее со својата хрватска татковина и со
својот српски народ“. Всушност, оваа фраза
потекнува од телеграмата која му ја испра-
тил Влатко Мачек, хрватскиот политички
лидер и наследник на Стјепан Радиќ, на
25.5.1936 година. Не е познато што честита
Мачек со оваа телеграма, бидејќи Тесла
својот роденден го прославил дури на 10.7.
Одговорот од Тесла стигнал веќе утредента,
во која е содржана претходно споменатата
фраза, но и додатокот „да живеат сите Југо-
словени“. До денес, и Србите и Хрватите ја
користат оваа телеграма за докажување на
неговото потекло преку различни интерпре-
тации на неговите зборови, неретко сомне-
вајќи се дека овој документ можеби е
фалсификат.
Војната на струитЕ (The WAR Of The
CuRReNTs)
Почнувајќи во доцните 1880-ти години,
Томас Едисон и Никола Тесла започнуваат
драматично и интензивно ривалство, познато
како „војна на струите“. Едисон ја развил ед-
нонасочната струја (DC - direct current), која
во САД веќе била прифатен стандард. Но,
постоел еден огромен проблем. Преносот на
поголеми растојанија и трансформацијата
на напонот на еднонасочната струја. Тесла
верувал дека наизменичната струја (AC - al-
ternate current) е решението за овој про-
блем, бидејќи може да се претвори во
различни напонски нивоа, со користење на
трансформатор. Едисон, со цел да не ги из-
губи хонорарите кои ги заработувал од
своите патенти во областа на еднонасочната
струја, започнува кампања за дискредити-
рање на наизменичната струја. Ширел дезин-
формации дека наизменичната струја е
поопасна. Врвот на оваа „војна“ е Светскиот
саем во Чикаго во 1893 година. General Elec-
tric дава понуда за напојување на Саемот со
еднонасочна струја за 554.000 долари, но
губи од Westinghouse, кој нуди наизменична
струја за Саемот за 339.000 долари, и ја до-
бива зделката. Истата година, Niagara Falls
Power Company одлучува да му го додели на
Westinghouse (компанијата претходно го ли-
ценцира Теслиниот полифазен AC индук-
циски мотор) за изградба на постројка за
производство на енергија од Нијагарините
Во ПрЕсрЕт на 164. роДЕнДЕн
Водопади. Иако некои се сомневале дека
оваа постројка би можела да го снабдува Ба-
фало, Њујорк, Тесла ги убедувал дека има
доволно капацитет и за целиот Источен
Брег. Во 1896 година Бафало добива енер-
гија од Нијагарините Водопади, а истата го-
дина веќе и General Electric го прифаќа
концептот на наизменичната струја.
тЕсла и рЕнДгЕнскитЕ зраЦи
Германскиот физичар Wilhelm Conrad
Röntgen во 1901 година добива Нобелова
награда за физика, за своето откритие на
рендгенските зраци. Малку е познато, дека
пред неговите експерименти, бројни други
иноватори и инженери експериментирале во
оваа област. Украинецот Иван Павлович-
Пулуј случајно ги открил рендгенските зраци,
но не разбрал за што се работи. Никоа
Тесла, исто така имал успешни експерименти
со рендгенски зраци, па дури и ја снимил ра-
ката на својот пријател, писателот Марк
Твен. Експериментирал со флуоресцентна
светлосна цевка (Гајслерова цевка), која исто
така емитувала рендгенски зраци. Кога Rönt-
gen го објавил своето откритие во 1895,
Тесла му ги испратил сопствените снимки,
при што меѓусебно си честитале на достигну-
вањата. Со рендгенските зраци се занимавал
и Едисон, заедно со својот асистент Кларенс
Дели.
слобоДна ЕнЕргија за ЦЕлиот сВЕт и
кулата Во WARdeNClyffe
На Тесла му се припишува намерата да
обезбеди бесплатна електрична енергија за
целиот свет. Безжичниот пренос на елек-
трична енергија се развива веќе со децении,
но е пропратен со големи загуби со порас-
тот на растојанието, а постои сомневање и
за негативно влијание врз животната сре-
дина и здравјето на луѓето. Оваа идеја, тој
сакал да ја реализира со помош на својата
лабораторија, кулата во Wardenclyffe за која
барал околу еден милион тогашни долари
(околу 35 милиони долари денес). Единствен
инвеститор му е познатиот J. P. Morgan кој му
дал само 150.000 долари и барал удел од 51
ПОРТА 39
% во сите патенти кои Тесла би можел да ги
создаде. Иако не ги добил сите потребни
средства, Тесла во 1903 година го реализира
овој објект, односно ја завршил изградбата
на кулата која содржела трансформатор во
облик на огромна метална сфера тешка 55
тони и шеснаесет шипки стотина метри во
земјата, за да може да се емитува електрична
енергија ширум планетата. Кога побарал
уште средства, не ги добил. J. P. Morgan
инаку бил Теслин конкурент, бидејќи порано
ги финансирал проектите на Едисон, а само
неколку години претходно ја презел компа-
нијата на еден од Теслините финансиери. За
да го увери Morgan дека неговата кула е ко-
рисна, Тесла тврдел дека може да им испо-
рача енергија на сите на планетата, што
била погрешна тактика - како би се напла-
тила таа енергија? Во кулата почнал да вло-
жува сопствени пари и безуспешно да бара
инвеститори. Веќе во 1905 морал да ги от-
Поради неподмирените долгови, вклучу- блематично е што тоа FBI го негира и ука-
пушти сите работници и да ја затвори лабо-
вајќи ги и оние за неговиот апартман во хо- жува дека заплената е направена од страна
раторијата. Се свртел кон други
телите (бидејќи постојано живеел во хотели), на Канцеларијата за имот на странци при
истражувања, со цел да обезбеди средства
доверителите одлучиле да ја преземат него- Американското министерство за правосуд-
за повторно стартување на Wardenclyffe.
вата хипотека на имотот околу лаборато- ство. Тоа го сториле превентивно, според
Инженерите кои подоцна го проучувале
ријата во Wardenclyffe. Со оглед на фактот Законот за воена состојба, бидејќи само не-
овој концепт на Тесла, не можеле да разбе-
дека Теслината кула ја намалувала вредно- колку дена претходно на послугата во хоте-
рат која била неговата намера, бидејќи
ста на имотот, одлучено е да се сруши. Подо- лот им рекол дека во собата чува вредна и
имало повеќе можни насоки. Дали кулата
цна, Hugo Gernsback ја создал приказната опасна направа. Семејството на Тесла и не-
требало да емитува енергија низ воздухот, во
дека тоа го сторила Американската влада когашната Југословенска амбасада, долго се
земјата, или и на двата начина? Се чини дека
поради странските шпиони, кои кулата ја ко- бореле со американските надлежни институ-
ниту самиот Тесла не бил сигурен која е ви-
ристеле за комуникација со германски под- ции за враќање на документите и личните ра-
стинската опција, па сакал да ги покрие сите
морници. боти. Конечно, неговиот внук од сестра, Сава
можности, воден од својата интуиција. Дури
Косановиќ, успева да дојде до дел од него-
по Втората светска војна пронајдени се ефи-
тЕслиниот зрак на Мирот или сМртта вите лични работи, кои денес се сместени во
касни начини на испраќање на електромаг-
(deATh RAy) музејот на Никола Тесла во Белград. Во му-
нетната енергија околу планатата со
На Тесла му се припишува наводниот изум зејот е сместена и урната со неговата пепел,
користење на јоносферата и резонанцијата
на зраците на смртта, чија технологија би ја која во Белград е донесена од САД во 1957
(глобалниот електромагнетен резонантен
дал на сите држави и така би се елимини- година.
феномен).
рала војната. Веста за ова негово оружје се
појавила во летото 1934 година на наслов- ЕксПлозијата Во сибир и тЕсла
ната страница на The New York Times. Иако Еден од најзначајните настани кои се по-
насловот истакнувал дека, тогаш 78-годиш- врзуваат со Никола Тесла е експлозијата во
ниот пронаоѓач го изумил зракот на смртта, областа Сибир, Русија од 30 јуни 1908 го-
неговата изјава била дека тоа е всушност дина. Идејата дека оваа експлозија ја пре-
изум на мирот, бидејќи преку него секоја дизвикал Тесла преку неговата лабораторија
држава би добила „невидлив Кинески ѕид“. во Wardenclyffe се појавува во осумдесеттите
Сепак, овој проект пропаднал, a нема ниту години на минатиот век. Шума на површина
доволно докази за истиот во вид на некакви од околу 2 000 km2 во ненаселената, одда-
пресметки и нацрти. Притоа, не бил пробле- лечена област на Сибир, била покосена како
мот само во тешкотиите за негово финанси- со ласер во концентрични кругови во однос
рање, туку и поради фактот што се потпирал на епицентарот, а на местото на пресекот
на целосно непозната технологија и неодре- немало термален ефект (изгореници). Уште
дена интуиција на авторот. понеобично е тоа што корењата на дрвјата
биле јагленосани и спржени (податок кој се
тЕслинитЕ бЕлЕшки заПлЕнЕти оД аМЕ- надополнува на претходниот аргумент).
риканскитЕ агЕнти Сепак, факт е дека станува збор за ог-
Често се повторува фактот дека по него- ромна енергија која е незамисливо да се ге-
вата смрт во хотелската соба, неговите бе- нерира во разумно време и да се испрати на
лешки биле запленети од агенти на FBI кои тоа растојание. Зад овој настан и натаму
ги барале нацртите за супероружјето. Про- остануваат бројни контроверзии и шпекула-

ПОРТА
ции, но фактот кој се темели на реалните на-
учни сознанија укажува дека најверојатно
станува збор за астероид.
личноста на тЕсла
Познати се бројни примери за неговото
необично однесување. Едно од најнеобич-
ните е неговата незаинтересираност за же-
ните - изјавил дека жените се инспирација за
уметниците, но исцрпување за научниците.
Имал патолошки страв од нечистотија и бо-
лести, избегнувал да се ракува, користел
голем број салфетки при оброците, а не
можел да поднесе некој да носи бисери во
негова близина. Веројатно огромниот страв
од болести и нехигиена води потекло од не-
говото рано детство, што се поклопува со
епидемијата на колера, која не го одминува и
неговото родно место.
Иако често се тврди дека тој бил повле-
чен, тоа не било сосема точно. Своето чудно
однесување го користел за одржување на
јавниот впечаток за себе како брилијантна
личност, далеку подобра од сите други.
Сакал да објавува сензационалистички
тврдења за спектакуларни изуми. На тој
начин малку се изолирал од научната за-
едница, но стекнал обожавање од јавноста.
Тесла со задоволство ги прифаќал поканите
на новинарите да коментира различни на-
стани.
Митот за нобЕлоВата награДа
Приказната е всушност гласина која се
појавила во американскиот печат. Според
неа, Нобеловата награда за физика за 1915
година, требало да ја добијат Тесла и Еди-
сон, но двајцата одбиле да ја поделат ис-
тата. Сепак, дека ова е само гласина зборува
и фактот дека добитниците за таа година
веќе биле познати - William Henry Bragg и
William Lawrence Bragg. Одборот за доделу-
вање на наградата изјавил дека некој би
можел да ја одбие наградата дури откако ќе
се прогласи за победник, а никако пред тоа.
Едисон бил меѓу номинираните истата таа
1915 година, а Тесла бил номиниран во 1937.
Иако славен како еден од научниците кои го
обележале дваесеттиот век, некои сметаат „Тесла не им остави на другите да направат
дека недобивањето на Нобеловата награда нешто повеќе. Кога од индустријата би ги ис-
се должи на фактот што Тесла никогаш не го клучиле резултатите на Теслината истражу-
комплетирал своето формално образование. вачка работа, сите тркала на таа индустрија
Тој не бил инженер. Иако студирал на Тех- би престанале да се движат, нашите трамваи
ничкиот универзитет во Грац, Австрија (TU и возови ќе запрат, нашите градови би биле
Graz), се отпишал од оваа иституција, и нико- во мрак, а фабриките мртви“. n
гаш не дипломирал.
МЕрна ЕДиниЦа Во нЕгоВа чЕст
Мерната единица за магнетна индукција,
во 1960 година е преименувана во Тesla (T).
Претходно оваа физичка големина се изра-
зувала во Wb/m2. Најуспешната светска ком-
панија која произведува електрични
автомобили е наречена Tesla Motors во 2003
година, токму по Никола Тесла. Илон Маск,
основачот на компанијата, рекол дека Тесла
му е инспирација и според физозофијата и
најВаЖнитЕ ПронајДоЦи на тЕсла
 Систем на повеќефазни струи и
според визионерството, а покрај тоа сите
нивни возила го користат Теслиниот индук-
вртливо магнетно поле (наизменични
циски мотор. Остатоците од кулата на Тесла
повеќефазни мотори и генератори)
 Наизменичен систем на пренос и ди-
во Wardenclyffe спасени се во 2013 година
преку crowdfunding кампања. Matthew Inman,
стрибуција на електрична енергија
 Теслин осцилациски трансформатор
автор на популарниот веб-стрип The Oat-
meal, активирал 1,37 милиони долари од не-
(Теслина намотка)
 Осветлување со помош на струи со
зависни донации, со цел кулата да ја
претвори во музеј посветен на Тесла.
висока фреквенција
 Систем на безжичен пренос на сиг-
И сосема за крај, за да се опише значе-
њето на Тесла за индустријата, веројатно
нали
 Телеавтоматика 9-далечинско управу-
најдобро ќе послужи цитатот од американ-
скиот професор и инженер Б. А. Беренд, кој
вање со бродови)
во 1921 година, во својата книга напишал:
ПОРТА
 екологија школа за МлаДи Планинари

Лекот е во планината
наспроти современиот начин на живеење, во урбаните и во индустриските
средини, потребно е бегство во планина и тоа од сообраќајниот метеж, гасовите
на улиците, смогот, обезвреднетиот пејзаж, секојдневниот психолошки пресинг
и на младите и на старите

косто ГрАоркоски, дипл. инж. арх.

оследниве години планинарењето

П во нашава држава станува сè

попопуларен спорт и атрактивен
дел од алтернативниот туризам,
но ни оддалеку објектите во кои
престојуваат планинарите не ги задоволуваат
потребните стандарди. Особено постојните
планинарски домови не одговараат на
потребите на младите идни планинари.
Планинарите, планинарските друштва,
Федерацијата на планинарски спортови на
Македонија, љубителите на природата и
екологистите, сите заедно се свесни дека
ситуацијата е загрижувачка. Затоа е потребна
итна проектна стратегија за изградба на нови
објекти со нови содржини и реконструкција на
постојните објекти. Само за споредба, Австрија
има околу 700 планинарски домови и

42 ПОРТА 24 април 2020

планинарски куќи со највисоки стандарди,
современи содржини и функции.
Планинарењето во Австрија е фантастично,
зашто е фантастична организацијата и затоа
планините и планинарењето ѝ носат на Австрија
една милијарда евра годишно во БДП. Во
Македонија едвај некако функционираат 30
планинарски домови, кои работат главно само
за викенд. Има уште петнаесетина, кои се
запуштени и изгорени во пожари и со нерешена
сопственост. Кога би направиле споредба со
Австрија, имајќи ги предвид бројот на жителите
и површината, следува дека треба да имаме
некаде околу 180 објекти за сместување и за
обука на планинарите.
Со жалење може да констатираме дека сме
многу далеку од тоа колку инвестира Австрија
во планинарењето и како создава услови за овој
масовен спорт. Нашите планинарски друштва
би биле задоволни ако би ја имале поддршката
на државата за масовно планинарење барем со
една третина од бројот на горната споредбена
бројка, односно 60 функционални и современи
објекти.
И во ваква состојба од каде би почнале? Без
дилеми треба да се почне со поголема
вклученост на децата во овој спорт, со
всадување љубов кон планината, природата и
изградба на објекти за младите. Ова треба да се
стори што поскоро, ако имаме предвид што се
случува околу нас.
Ако прошетаме во Скопје, во градовите низ
Македонија и општинските центри ќе видиме
дека од многуте игралишта и сали изградени од
Владата и од Агенцијата за млади и спорт,
повеќето зјаат празни. Децата и младите ги
нема. Се скриле дома и играат виртуелни
спортови на нивните телефони, таблети и
компјутери. Се отуѓиле од спортот, околината,
од родителите и блиските. И да излезат надвор,
тоа е само накратко, одма влегуваат во првите
кафулиња и шопинг-центри и потоа пак на
интернет, кој ги убива знаењето и учењето. Од
училиштето и од учењето им е преку глава, трка
за оценки, стресни тестови и контроли... Ретко
од нивните телефони имаат време да прочитаат
некоја книга, постојано седат, лежат и повеќето
добиваат прекумерна тежина. Економските
кризи постојано нè следат, тешко дека сите
родители можат од својот скромен буџет да
издвојат за одмор и за патување на море или на
езеро.
Лекот е во планината, таа нуди евтино
патување во мајката природа, нуди
љубопитност, возбуди, наместо бучава и
загаден воздух, тишина и чиста средина,

ПОРТА 43

здравје, дружење, другарство и знаење.
Планината е трезор на природните убавини и
екологијата. Или најдобро за планинарењето и
планината говорат мислите на Џон Мјур:
„Искачете ги планините и присвојте ги нивните
добри карактеристики… Илјадници уморни,
потресени и прецивилизирани луѓе почнуваат
да откриваат дека одењето на планини е
всушност одење дома. Дивината е
неопходност... Планините ме викаат и јас морам
да одам“.
Затоа е потребно најповиканите: Владата,
Министерството за економија, а најмногу
Агенцијата за млади и спорт конечно да сфатат
дека планинарењето може да биде клучно за
развој на младите и за растеж на
алтернативниот туризам.
Од овие причини треба да се почне со пилот-
проект, кој би можел да се вика „Имаме
преубави планини за планинарење“, и тоа
првично со изградба на нов современ објект -
школа за млади планинари, која треба да
исполнува нови вредности при обуката. Децата
одат и посетуваат разни училишта и школи, но
најинтересна, секако, ќе им биде оваа школа.
Објектот треба да биде лоциран на соодветна
локација, која ќе има автомобилски пристап во
непосредната близина на градско населено
место, како и на соодветна оддалеченост од
постојните планинарски објекти. До локацијата
треба да има потребна инфраструктура како
електрична енергија, вода и сл. Капацитетот на
објектот треба да има максимално 50 легла, 10
двокреветни и 10 трокреветни соби. Секоја
ПОРТА
соба треба да има засебна бања. Покрај делот
за спиење треба да има заедничка трпезарија и
заедничка кујна со повеќе единици електрични
апарати и друга опрема. Посебно треба да се
предвидат простор за дневен престој, простор
за игра и забава, библиотека, остава за опрема.
Простор што треба да импонира во школата е
повеќенаменска сала за обука, предавања,
проекции, тренинг и сл.
За градба на објектот е потребно да се
користат локални природни материјали, дрво,
камен, термоизолациски материјали и
современи материјали и инсталации, кои ќе го
прават објектот одржлив, како и централно
сопствено греење за целиот објект или
поединечно за одредени ламели и делови.
Исто така, во непосредна околина на
објектот треба да има полигон за слободни
активности и поголемо пространство, каде што
децата што ќе ја посетуваат школата ќе садат
шумски дрвца. Шумата што ќе се оформува со
младите фиданки би можела да се вика шума на
млади планинари.
Школата, всушност, ќе претставува
републички центар за обука на млади
планинари, а ќе работи под закрила на
Федерацијата за планинарски спортови на
Македонија и планинарските друштва. Обуката
ќе ја изведуваат лиценцирани планинарски
водичи, инструктори, екологисти и лекари.
На овој начин на младите ќе им се всади
љубов кон планината и планинарењето, ќе
заборават на модерните алатки, но
истовремено ќе научат како да ја чуваат
планината, преку пешачењето ќе научат за
географијата, историјата, културата, ќе бидат
испровоцирани да сликаат, да фотографираат
и за уште еден куп активности без да имаат
стресови. Оваа школа ќе биде пример за тоа
како преку игра може да се учи повеќе. Впрочем
и фотографиите направени од неколкучасовен
престој и обука на планина на малите деца со
нивните родители ги прикажуваат нивните
радости, среќа и импресионираност од
планинските доживувања. Така ќе биде и во
идната школа, каде што малите дечиња
единствено само тука ќе може да се дружат и да
учат со своите родители.
Оваа школа нека биде само почеток, темелен
никулец, а потоа нека следуваат други нови
планинарски домови, кои можеби еден ден ќе
имаат поголем удел во домашниот БДП како
што е во Австрија.
На крајот, може да се согласиме дека
наспроти современиот начин на живеење, во
урбаните и во индустриските средини, потребно
е бегство во планина и тоа од сообраќајниот
метеж, гасовите на улиците, смогот,
обезвреднетиот пејзаж, секојдневниот
психолошки пресинг и на младите и на старите.
Потребна ни е планината како потрага по нов
свет на радост, релаксација и слобода, како
нови вредности, како нова ориентација кон
здравата и чиста средина и алтернативниот
туризам. n
ПОРТА
 репортажа

Олицетворение на
американското наследство
сè на сè, смитсониан нуди околу 150 милиони умет-
нички дела и артефакти. институцијата, во чии
рамки е и националната зоолошка градина, годишно
ја посетуваат преку 30 милиони луѓе
Јулија ВЕЛкоВскА, Зошто одлучил да вложи во една ваква ин-
(Специјално за Порта 3 од Вашингтон) ституција, во друга земја и на друг конти-
Фото: Смитсониан нент, останува мистерија. Во 1846-та
осетата на Вашингтон едно- американскиот Сенат усвоил акт за нејзино

П ставно е невозможна без да се формирање, со претседателскиот потпис

видат барем некои од објек- станал закон, а Смитсониан станала дел од
тите во рамки на институцијата процесот на развој на американскиот нацио-
Смитсониан - најголем ком-
плекс музеи и образовни и истражувачки
центри во светот. Мисијата е едноставна,
велат оттаму, да се обликува иднината, преку
сочувување на наследството и споделување
на информациите.
За Џејмс Смитсон, британски научник,
родум од Франција, со сигурност може да се
потврди дека има огромно влијание за гра-
дот, иако никогаш немал прилика да го по-
сети.
Институцијата Смитсониан е основана
пред 147 години токму со негови средства -
нешто повеќе од 500.000 долари. Според те-
стаментот, доколку неговиот внук останел
без потомство, тогаш парите требало да се
инвестираат во САД и во, како што напишал,
„продлабочување и ширење на знаењето“.
46 ПОРТА 26 јуни 2020

нален идентитет, со корени во истражува-
њето, иновацијата и технолошкиот развој.
Секој од 19-те музеи на институцијата
има свој уникатен стил. Два од нив се на-
оѓаат во Њујорк, останатите се во Вашинг-
тон. Зградата на Смитсониан, позната како,
МузЕитЕ на сМитсониан
„Замок“ и Галеријата Ренвик, се дизајни-
рани од популарниот архитект Џејмс Рен-
вик. Двата објекта се сосема различни и
претставуваат две различни фази од него-
вата кариера.
Останатите 17 музеи се дела на различни
архитекти, градени низ годините. Еден од
нив е Националнит музеј за авијација и все-
лена, што важи за најпосетен во светот.
Тука е и Музејот за дизајн Копер Хјуит,
единствен музеј во САД посветен ексклу-
зивно на историскиот и модерниот дизајн, а
познат е и по понудата на едни од светски
најразновидните и сеопфатни колекции, со
преку 200.000 предмети кои опфаќаат пе-
риод од 30 векови.
Сè на сè, Смитсониан нуди околу 150 ми-
лиони уметнички дела и артефакти. Институ-
цијата, во чии рамки е и Националната
ПОРТА 47
 зоолошка градина, годишно ја посетуваат
преку 30 милиони луѓе. Секако, примамливо
е што влезот е бесплатен.
Поради глобалната пандемија, музеите и
галериите привремено се затворени, но
затоа, вратите на дигиталната платформа
се широко отворени. Виртуелно може да се
посети секој од објектите, на располагање
се 2,8 милиони фотографии со висока ре-
золуција, 2,2 милиони книги, а секој посети-
тел може да креира, рекреира и споделува
свои содржини. Секојдневно се додаваат
нови материјали, се организираат онлајн
изложби и курсеви - сè со цел, иако во мо-
ментов учејќи од дома, преку уметност,
наука, историја и култура, да се одржи кон-
тинуирана поврзаност и интеракција со ко-
рисниците. Притоа, помага и фактот што
Смитсониан е едно од неколкуте места
коишто може да ангажираат и инкорпори-
раат експерти од бројни области. Приста-
пот до оваа „лабораторија за учење“ во
моментов е бесплатен.
И покрај проценетите загуби од 22 ми-
лиона долари поради пандемијата, од ин-
ституцијата велат дека промоцијата на нови
идеи преку споделување на знаењето, мора
да продолжи и дека ова богатство мора да
ѝ биде достапно на јавноста. Нејзини ти-
мови сега работат на документирање и ар-
хивирање на сето она што е вредно, а
поврзано со Ковид-19, и уште поактуелно,
протестите против полициската брутал-
ност. Така, со помош на грант на Банката
на Америка (од 25 милиони долари), Смит-
сониан ќе истражува како Американците ги
разбираат, искусуваат и се справуваат со
расната припадност и расизмот во држа-
вата.
Две третини од годишниот буџет на инсти-
туцијата, во висина од 1,5 милијарди долари,
доаѓа од федералната влада, а останатите
500 милиони се од грантови, договори, дона-
ции и различни настани. n

ПОРТА
ПОРТА
 хортикултура стилоВи за урЕДуВањЕ на оМилЕното катчЕ

Добре дојде на летото

во вашиот двор
има неколку корисни совети и идеи кои ќе го направат просторот околу вашата
куќа поизразен, убав и секако попријатен

50 ПОРТА 26 јуни 2020

 ко имате среќа да имате двор
А или мала градина која е во
ваша сопственост, сигурно ќе
сакате да уживате во сонцето
и свежиот воздух во него во
наредните летни месеци.
Прашање е дали вашата градина изгледа
како место што ветува моменти на ужи-
вање. Доколку не знаете како да го органи-
зирате на вистински начин и да го
поздравите летото во него, има неколку ко-
рисни совети и идеи кои ќе го направат
просторот околу вашата куќа поизразен,
убав и секако попријатен.
Ако се сомневавте дека одреден стил
може да преовладува во вашиот двор,
знајте дека навистина може и треба, што е
уште поважно. Стилот може да се изрази
со растенија, украси, ткаенини и градинар-
ски мебел. Важно е да одлучите дали ва-
шиот двор ќе биде модерен, рустикален,
минималистички или во него ќе доминира
јапонскиот систем за градина. Кога ќе го
изберете вашиот стил, ќе можете да
најдете соодветни растителни видови.
Зелениот тревник е добра основа за
скоро сите стилови на уредување. Без раз-
лика дали ќе изберете модерен или русти-
кален стил, зелениот тревник ќе одговара
совршено. Ако претпочитате просторност
26 јуни 2020 ПОРТА 51
 и шик изглед, може да се придржувате
до вообичаеното зеленило, трева и
грмушки. Повеќето модерни градини не
се цветни, но претпочитаат зеленило.
Ако навистина уживате во шарените
цвеќиња, тоа е одраз на рустикалниот
стил. Јапонските градини вклучуваат,
покрај зеленилото, многу камења, на-
место класичните бетонски плочи.
Кога украсувате градина, клучно е да
бидете водени од работи што ве инспи-
рираат. Куќи со приказни, фенери, гра-
динарски мебел, фонтани и мали
детали се карактеристични за стилот
на бохо и слично.
Ова лето, кое поради ситуацијата со
коронавирусот ќе биде малку пораз-
лично, може да се искористи за летно
уживање во двор. А, копнеењето по не-
која од омилените летни дестинации,
нека ве натера вашиот двор да го пре-
творите во летна оаза.
На крајот на краиштата, летната за-
бава и релаксација не мора да значи
патување. Со малку инспирација, им-
провизација и правилен совет, одморот
ПОРТА
дома може да биде голема промена.
Кога ќе го претворите дворот од ва-
шиот дом во место каде што може да
готвите, вечерате, да се опуштите или
да организирате филмски маратон,
тогаш тој добива сосема нов шарм.
Дури и помалите простори лесно може
да станат совршено место за одмор и
забава ако ги збогатите со соодветни
артикли. Со малку импровизација и ма-
лиот балкон може да биде нова лока-
ција за романтична вечера или одмор.
Ако имате намера да го направите
вашиот двор вистински мал рај на
плажа, потребно ви е поставување ле-
жалка. Додека ги впивате сончевите
зраци испружени на лежалката, не за-
боравајте да додадете и неколку ша-
рени перници за дополнителна
удобност. Исто така, потребно е и
чадор со цветна шема за пријатна
сенка. Егзотичната атмосфера ќе ја на-
дополни и висечка лежалка, кој има за
цел да ве опушти додека пиете освежи-
телен пијалак или ја читате вашата оми-
лена книга. n
ПОРТА
 уметност

Една од
најзначајните
авангардни
уметници на 20 век
за неа уметноста е постојан дијалог помеѓу истокот и западот, нејзиното
творештво е спој на традицијата и на модерното

„Велосипедист“

д-р Петрула костоВскА, историчар на уметност Гончарова (1881 провинција Тула, Русија - уметница. Гончарова е плоден автор со
(Специјално за Порта 3 од Лондон) 1962 Париз, Франција) една од најзначајните раскошен репертоар кој опфаќа: сликарство,
руски уметници. Во време на отсуство на нови графика, илустрации, моден дизајн и
а 6-ти јуни се наврши една година изложби и прашањето на опстанокот или костимографија. Лондонската ретроспектива

54
НПОРТА
од отворањето на
ретроспективната лондонска
изложба на Наталија Сергеевна-
26 јуни 2020
реобмислувањето на физичкиот музејски и
галериски простор, поради пандемијата, би
сакала да се навратaм на оваа авангардна
која се одржа лани во Тејт Модерн, Лондон
од 6-ти јуни до 8-ми септември, вклучуваше
слики од сите периоди на нејзиниот творечки

Наталија Гончарова и Михаил Ларионов
опус, но исто така и графички дела, постери и
костими од балетски и оперски претстави.
Родена во осиромашено аристократско
семејство, во роднински врски со Пушкин, таа
од малечка била импресионирана од животот
на село: од обработувањето на земјата,
сеењето и жнеењето. Таа исто така била
запознаена и ангажирана во сите фази на
изработувањето на текстил, од стрижењето на
овците до ткаењето, па до валањето и
декорирањето на ткаенините. Поради тоа
уште од својата рана кариера, Гончарова
обработува рурални теми и се идентификува
со луѓето и културите на земјоделска Русија.
Во текот на целиот свој живот влече
инспирација од боите и стилизираните
форми на традиционалните руски уметности
и занаети. Овие земјоделски активности се
чести теми во нејзините рани дела. Гончарова
собирала и изложувала икони, популарни
графики и сликани послужавници и активно
се залагала за зачувување на
„Автопортрет
со жолти
кринови“
наталија гончароВа (1881 - 1962)
традиционалните уметнички форми. Како
ќерка на аристократ, радикална уметница и
жена, таа секогаш отскокнувала од
средината.
Во 1901 година се запишува на
московската школа, Институт за сликарство,
скулптура и архитектура, каде учи скулптура
под покровителство на вајарот Павел
Трубецкој. Таму го среќава Михаил Ларионов,
нејзиниот животен партнер. Првите децении
на 20 век Москва е едно од најдобрите места
во светот каде може да се види и доживее
одблиску модерното европско сликарство.
Двајца индустријалци – Сергеј Шчукин и Иван
Морозов, создале и посакувале да ги покажат
во јавност своите богати уметнички колекции
кои содржеле меѓу другите и дела од Пол
Сезан, Пол Гоген, Пабло Пикасо и Анри
Матис, но и вредните збирки на
традиционалната руска уметност. Овие од
народната руска уметност повлијаени дела,
содржат многу карактеристики што ги
одликуваат раните модерни дела – јаки бои,
минимални форми, дводимензионални
сплоснати површини. Гончарова и Ларионов
не само што биле едни од првите руски
уметници присутни во салоните на овие
мецени кои одблиску се запознавале со
најновите европски уметнички правци, туку и
биле едни од првите млади руски уметници
чии дела земале рамноправно место во
колекцијата на Морозов.
Во септември 1913 во Уметничкиот салон
„Михаилова“ во Москва била отворена
ретроспективна изложба на младата
Наталија, која била исклучително плоден
„Селани берат јаболка“
творец и вклучувала повеќе од 800 дела, од
кои 350 биле слики на платно. Импресивна
бројка, која имено ја покажува амбицијата на
уметницата која имала само 32 години.
Гончарова продуцирала хетерогени дела во
повеќе стилови и влијанија. Изложбата
вклучувала слики, цртежи, костими за театар,
текстил и модни дизајни, како и тапети и
постери и графики. Овие рани дела го
покажуваат влијанието од францускиот
импресионизам, но вклучуваат и дела
инспирирани од руските икони и народната
уметност, дела инспирирани од селото и
провинцијата, но и индустријализираните,
механизирани градови. На изложбата биле
вклучени и дела од мал формат, но и
големиот полиптих од платна наречен
„Жетва“ од 1911 година.
Гончарова не само што била уметник во
студиото, туку била уметник и на улица.
Секогаш облечена во екстравагантни костими
и ишарано лице и со нејзиниот единствен
стил, имала големо влијание во боемските
уметнички кругови на предреволуционерна
Москва. Модата ќе биде нејзина животна
преокупација и преку текстилниот дизајн и
дизајните на костимите за балет Рус, но и
како емигрант во егзил во Париз кога ќе
соработува со тогашните големи модни куќи.
Во април 1914 Гончарова и Ларионов за
првпат пристигнуваат во Париз, повикани од
Дјаѓилев да изработат костими и
сценографија за балетот „Златното петле“, но
во исто време тие имаат и заедничка изложба.
Но, почетокот на Првата светска војна носи
нови предизвици и за Ларионов, кој е повикан
ПОРТА 55

на фронт и за Гончарова која ќе ја започне
серијата литографии „Мистичните слики од
војната“, каде крилати ангели се борат со
56 ПОРТА 26 јуни 2020
„Градот“
„Фабрика“
двокрилни авиони, Богородица тажи за
загинатите војници и директно преземената
религиозна иконографија е искористена во
пропагандни цели. Традиционалното руско
религиозно сликарство е централно за
развитокот на руската модерна уметност, па
така тоа не ја заобиколило ни Гончарова. Таа
ги поттикнувала останатите руски уметници да
се инспирираат од
религиозната/византиската иконографија,
што подоцна ќе најде силен одек во делата на
Казимир Маљевич. Ова влијание е видливо
уште во раното дело Евангелистите од 1910
до 1911, но и нешто подоцна во делата
инспирирани од воените страдања (циклус
литографии меѓу кои Архангел Михаил, св.
Ѓорѓи, Ангели и авиони).
Експериментот е централен за творештвото
и развојниот пат на Гончарова и таа жедно ги
впивала идеите на европските уметници, чии
дела се наоѓале во колекциите на Морозов и
Шчукин. Следејќи го развојниот пат на
Гончарова може да го забележиме
присуството на влијание на голем број
современи уметнички правци, особено на
француските постимпресионисти Сезан и
Гоген, на фовистите како Матис и Деран, на
кубистите Брак и Пикасо и футуристот Бочони.
Во првата деценија на 20 век, импресионирана
од живите бои на Гоген и Морис Денис ги
слика „Автопортрет со жолти кринови“,
„Белење на платното“ и „Селанката од Тула“.
Под влијание на Матис создава дела каде
главна улога имаат огромни фигури оградени
со темни контури како „Борачите“, „Собирачи
на сено“, „Селани берат јаболка“, „Црн акт“, но
и на „Евангелистите“ и на триптихот „Христос
спасител со ангелите“, кои се дел од нејзиниот
циклус дела творени во таканаречениот руски
примитивистички стил. Пејсажите пак на Сезан
повлијаеле и на нејзините бројни теми и
мотиви од рурална и урбана Русија
(„Овоштарник во есен“, „Пушач“, „Градот“). Од
Пикасо ја прифатила расчленетата структура и
загаситите бои, а од футуристите љубовта кон
индустрискиот прогрес и брзина. За неа
уметноста е постојан дијалог помеѓу Истокот и
Западот, нејзиното творештво е спој на
традицијата и на модерното. Но по сите
впивања на европската авангарда, Гончарова
во периодот 1911-1913 одлучува да отстапи од
постојните уметнички практики и со Ларионов
теоретски и практично го формулира
рајонизмот/лучизмот („Ткајачка“, „Фабрика“,
„Велосипедист“, „Орхидеи“). Влијанието на
рускиот футуризам е видливо во подоцнежните
слики. Почнала да меша кубистички и
футуристички елементи во своите дела, што
довело до почеток на кубо-футуризмот.
Фракталната поделба на платното, иманента
на рајонизмот и кубо-футуризмот како
дистинктивни сликарски правци произлегува
од радикалните експерименти во тогашните
кругови на предреволуционерна Русија. Како
„Пушач“
водачи на руските футуристи Гончарова и
Ларионов организирале провокативни вечери
на предавања на ист начин како нивните
италијански колеги.
Нејзината повеќедецениска активност и
вклученоста во неколку уметнички здруженија
и групи како Златното руно, Џандар Каро и
„Евангелистите“
Магарешката опашка, како и соработката со
балетскиот импресарио Дјаѓилев, но и
професионалното и приватно партнерство со
нејзиниот животен сопатник Ларионов, ја
позиционираат Наталија Гончарова на
пиедесталот на една од најзначајните
авангардни уметници на 20 век. n
„Ткајачка“, ПОРТА
ПОРТА
ПОРТА
ПОРТА