ПОРТА

Г РА ДЕ Ж Н И Ш Т ВО
297
ОКТОМВРИ 2020

„Скопје 2014“ е архитектонскиот Армагедон

А РХИ Т Е К Т УР А Беспомошно чекање покрај тони индустриски отпад

Е КОЛО Г И Ј А Кралскиот златен медал за 2021 година
за Сер Дејвид Аџаје

90 ДЕНАРИ
Годишна награда на „Порта 3“ за
градежништво, архитектура и екологија
Т
радицијата што ја почнавме минатата
година со доделување на награда на
„Порта 3“ ја продолжуваме. Во трите
области кои ги покриваме, градежништво,
архитектура и екологија наградата ќе се
додели на поединци, тим, компанија,
институција или општествена активност и
ангажираност во доменот на проектирањето,
изведувањето, публицистичката,
истражувачката и научна дејност. Но, исто
така сметаме дека е многу важно да се
воспостават универзални критериуми за
доделување на наградата со што достојно и
стручно ќе се оддаде почит на она што
претставува вистинска вредност, вреднување
на професионален труд и благодарност до
оние кои успеаја со својата работа,
доследност и вештина да придонесат за
квалитетот на професијата.
Критериумите за доделување на наградите
се креативен, стручен и професионален
пристап на архитектурата, градежништвото и
екологијата. Квалитетни објекти кои се
значајна и впечатлива архитектура, создадени
со квалитетни функционални решенија,
урбанистички соодветно поставени кои се
вклопуваат во околината и придонесуваат за
нејзино унапредување, современо
архитектонско обликување постигнато со
првостепена пластика, комплексни градежни
и еколошки зафати и интервенции.
Достигнувања во дизајнот, технички и
технолошки достигнувања во трите области.
Социјална и општествена одговорност во
планирањето на просторот – урбанизам,
одржливост на околината, амбиентот, научни
студии и анализи, ефекти во животната
средина, културен идентитет, висок
професинален морал.
Во декември, за наградата ќе одлучува
петчлено жири во кое членуваат архитекти,
екологист и градежен инженер..
Редакција на Порта 3
ПОРТА
 СОДРЖИНА
16 22
ИНФО 6
ГРАДЕЖНИШТВОТО ИМА ПОТЕНЦИЈАЛ ДА
БИДЕ ДВИЖЕЧКА СИЛА НА ЕКОНОМИЈАТА

ИНФО 10
ПРОФ. Д-Р МИШКО РАЛЕВ
НОВ ПРЕТСЕДАТЕЛ НА ААМ

РЕГИОНИ 12
IN MEMORIAM 14
МИХАЈЛО МИКЛЕ СЕРАФИМОВСКИ: ВЕЛИКАН НА
ИНДУСТРИЈАТА ЗА БРАНИ ВО МАКЕДОНИЈА
32
ИНТЕРВЈУ 16
МИРОСЛАВ ГРЧЕВ: „СКОПЈЕ 2014“ Е
АРХИТЕКТОНСКИОТ АРМАГЕДОН

АРХИТЕКТУРА 22
ДОБИТНИК НА КРАЛСКИОТ ЗЛАТЕН
МЕДАЛ ЗА 2021 ГОДИНА

АРХИТЕКТУРА 28
СМЕЛИ И КРЕАТИВНИ КОНЦЕПТИ НА
НАГРАДАТА BRICK AWARD

АРХИТЕКТУРА 32
„ОТВОРЕНО ДЕПО“ – МУЗЕЈ ШТО ГО
КРИЕ СВЕТОТ НА УМЕТНОСТА 44
УРБАНИЗАМ 36
АРХИТЕКТОНСКИОТ
ПРОСТОР НА ТЕРИТОРИЈАТА

УРБАНИЗАМ 40
СО ТАКТИЧКИ УРБАНИЗАМ ДО ПОВЕЌЕ
ЈАВНИ ПРОСТОРИ ВО ВРЕМЕ НА ПАНДЕМИЈА

ЕНТЕРИЕР 44
УДОБНОСТ, ЕЛЕГАНЦИЈА
50
И ПРИРОДНА СВЕТЛИНА

СООБРАЌАЈ 50 58
АВТОНОМНИ ВОЗИЛА
ПО МЕРКА НА ЧОВЕКОТ

ЕКОЛОГИЈА 54
БЕСПОМОШНО ЧЕКАЊЕ ПОКРАЈ
ТОНИ ИНДУСТРИСКИ ОТПАД

ЕКОЛОГИЈА 58
ЧИСТО, КАКО ЛЕШНИЦА ПОСЛЕ НАС

ПОРТА 25 јули 2014

БРОЈ 297 ПЕТОК 30.10.2020 ГОДИНА XII
Редакција:
ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ,
главен и одговорен уредник:
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ
И во овој број на Порта 3 шареноликост од што го привлече вниманието на светската јавност
текстови. Редовните рубрики за градежништво, не само заради својот архитектонски изглед, туку и соработници:
Ангел СИТНОВСКИ
архитектура и екологија се надополнети се заради тоа што е прв музеј во светот којшто ја изложи Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
четива за урбанизам, сообраќај, ентериер. целокупната музејска колекција од 150 илјади уметнички Бошко ВИДОЕСКИ
Овој број содржински го отвораме со информацијата дела во новото мамутско складиште – Депо. Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија)
Горан МАРКОВСКИ
за изборот на претседател на Здружението на Во рубриката урбанизам нашиот соработник пишува Даниела МЛАДЕНОВСКА
градежништвото, индустријата на градежни материјали за поетско, формално и програмско истражување. Драган РИСТОВ
и неметалите при Стопанската комора на Македонија. Пејзажот се перципира како форма што е способна Душанка ШУЛОВИЌ
Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА)
Исто така, избран е и нов Управен одбор кој претставува да се справи со комплексни пресеци помеѓу јавниот Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА
спој на знаење и долгогодишно искуство во сите живот, јавните настани и урбаната инфраструктура, Љупка ДУКОВСКА
сегменти на градежништвото и оперативно тело кое и е воедно доволно флексибилен за да ја замисли Натка ЌОСЕВА
Филип ФИЛИПОСКИ
ќе се залага за реализирање на приоритетите и иднината долж непредвидливите градски сценарија.
целите на градежниот сектор во следниот период. Пандемијата на коронавирусот предизвика графички уредник:
Гоце ЦВЕТАНОСКИ
Во овој број ќе може да се прочита и за зголемена потреба од поминување време на отворено.
изборот на нов претседател на Асоцијацијата на Тактичкиот урбанизам е пристап кон урбанистички фоторепортер:
архитекти, а тоа е проф. д-р Мишко Ралев. дизајн на јавни површини преку систем на привремени Kиро ПОПОВ

Активностите на локалните самоуправи се инсталации и интервенции кои влијаат на промена или лектор:
повторно застапени. Тука ќе може да се прочита за воведување нови активности на улиците и плоштадите. Дијана РИСТОВА
имплементацијата на проектот „Прилепско Езеро – нови Во рубриката сообраќај може да се прочита Издавачки совет:
авантури, нови можности“, за реконструкцијата на за тоа кои се придобивките од автономните Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА,
дипл.инж.арх. - претседател
инфраструктурата во археолошкиот локалитет Хераклеја возила кои тангираат многу аспекти од квалитетот Александра ПЕТРОВСКА
Линкести, во завршна фаза е реконструкцијата на двата на живот и развојот на заедницата. дипл.инж.арх.
ски-лифта на Пониква, како и за изградбата на новата Ентериерот на еден луксузно опремен стан нуди вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ
дипл.град.инж.
патека до „Спомен-костурницата“ во Кавадарци. удобност, елеганција и природна светлина. Станот Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
In memoriam е за проф. Михајло Микле Серафимовски се управува и преку гласовни команди, каде со секое дипл.шум.инж.
кој е великан на индустријата за брани во Македонија. „Good Morning“, самиот систем го буди станот, ги отвора Управител:
Во рубриката интервју професорот Мирослав ролетните, ја вклучува омилената утринска музика, Љупчо АТАНАСОВСКИ,
Грчев одговара на прашања за предлог- планот Мал греењето и го подготвува станот за новиот ден. дипл.инж.арх.
ринг, за неозначувањето како дивоградби на неколку Скратеното основно и уставно загарантирано Издавач:
споменици кои се дел од проектот „Скопје 2014“, за право на живот во чиста и здрава животна средина „Биропрес“ ДОО Скопје
споменикот на Мајка Тереза и за порта Македонија. предизвикува одредени граѓани беспомошно да чекаат Aдреса на издавачот и редакцијата:
„Биропрес“ ДОО Скопје
Во рубриката архитектура нашиот дописник и да живеат покрај тони индустриски отпад. Луѓето Ул. Васил Ѓоргов број 21,
од Лондон пишува за Сер Дејвид Аџаје О.Б.Е., кој е што живеат покрај индустриските жешки точки немаат влез 2, локал 7, 1000 Скопје
добитник на Кралскиот златен медал за 2021 година. механизми да ја натераат државата да ги заштити. Тел: 3109 311; 3151 311;
Сер Дејвид Аџаје ОБЕ е ганско-британски архитект и Овој број го затвораме со една убава и Факс: 3132 924
е пример за интернационалниот опфат на ова високо успешна планинарско-еколошка акција на Шар e-mail: porta3@porta3.com.mk
www.porta3.com.mk
меѓународно признание во доменот на архитектурата. Планина. Од Планинарскиот клуб ПК „Јелак“ од
Комапнијата Wienerberger по деветти пат ја Тетово со мотото „Чисто, како Лешница после Печати:
ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72,
додели меѓународната награда Brick Award. Оваа нас“ ја исчистија од ѓубре долината на Долна 2300 Кочани
година биле пријавени рекорден број од 644 Лешница, како и потегот кон популарно наречената
проекти од 55 земји, пријавени од 520 архитекти, Кривошија, и патеките и ливадите околу неа. Маркетинг:
biroproekt@biroproekt.com.mk
а во номинација за наградата биле 50 објекти. marketing@porta3.com.mk
Во овој број може да се прочита и за објектот ОД РЕДАКЦИЈАТА Тел: 3243 790; 3243 797
Fax: 3243 796
Моб: 072 248 796
ПОРТА
ГРАДЕЖНИШТВО
297
ОКТОМВРИ 2020

„Скопје 2014“ е архитектонскиот Армагедон

ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 800 ден.
Беспомошно чекање покрај тони индустриски отпад
за физички лица: 600 ден.
АРХИТЕКТУРА
ЕКОЛОГИЈА Кралскиот златен медал за 2021 година
за Сер Аџаје
жиро сметка: 300000001995035 во
Комерцијална банка АД Скопје
ЕДБ: 4030004528485

Првиот број на списанието Порта3

излезе на 29.12.2004 година
Насловна страница АВТОР
Датум на печатење: 29.10.2020
РУБИ СИТИ, СЕР ДЕЈВИД АЏАЈЕ О.Б.Е. Број на примероци: 800
ЦЕНТАР ЗА СОВРЕМЕНА
УМЕТНОСТ, САН Редакцијата на Порта3, не
се согласува со сите ставови
АНТОНИО, САД објавени во списанието.

90 ДЕНАРИ
 инфо

Градежништвото има потенцијал да

биде движечка сила на економијата
Нов состав на Управниот одбор и амбициозна работна агенда на Здружението на
градежништвото, индустријата на градежни материјали и неметалите при Стопанската
комора на Македонија

омпаниите – членки на Чубриновски, „Масон Инженеринг“. глобалниот предизвик за справување со

К Здружението на
градежништвото, индустријата
на градежни материјали и
неметалите при Стопанската
комора на Македонија, на седницата
одржана на крајот на септември, мандатот
за претседател на Здружението повторно и
едногласно го доделија на Андреа
Серафимовски од „ГД Гранит“, а избраа и 4
потпретседатели на Здружението: Даниел
Цеков, „Адинг“, Михо Јаневски, Градежен
институт „Македонија“ (ГИМ) и Ѓуро
На седницата беше избран и нов Управен
одбор кој претставува спој на знаење и
долгогодишно искуство во сите сегменти на
градежништвото и оперативно тело кое ќе
се залага за реализирање на приоритетите
и целите на градежниот сектор во следниот
период.
Последиците предизвикани од
пандемијата на КОВИД – 19 и тековното
работење на градежните компании беа
дискутирани од релевантните претставници
на секторот, при што беше оценето дека
коронавирусот и прилагодување кон новите
услови за живот и работа не го исклучува
ниту градежништвото иако овој сектор
немаше директна забрана за вршење на
дејноста, како транспортот, угостителството
и другите сектори кои беа најпогодени од
кризата. Дополнителен проблем за
градежништвото претставуваше и тоа што
почетокот на пандемијата соодветствуваше
со почетокот на градежната сезона и
подобрувањето на временските услови, па и
покрај поволната клима, ангажираните

6 ПОРТА 30 октомври 2020

капацитети беа намалени заради доследно
почитување на мерките и препораките за
превенција од ширење на вирусот.
Покрај тоа што во првото полугодие од
2020 година градежништвото забележа раст
од 1,05 % споредено со првото полугодие
од 2019 година, состојбите до крајот на
годината се неизвесни, а очекувањата се
дека економските последици од
пандемијата врз деловните субјекти ќе се
продлабочат. Затоа, Здружението
краткорочно ќе се залага за одржување на
стабилноста на градежништвото и
справување со последиците од здравствено-
економската криза како приоритетни цели.
Долгорочно, зголемувањето на
конкурентноста на градежните компании,
унапредувањето на соработката помеѓу
научноистражувачкиот и реалниот градежен
сектор и афирмирањето на интересите на „Градежништвото има капацитет да го даде импулсот за справување со последиците од
членките на домашен и меѓународен план и здравствено-економската криза и да биде движечка сила на домашната економија. Поради
понатаму остануваат императив во тоа, планирањето и реализацијата на инвестициите во овој сектор заслужуваат посебно
работењето на Здружението. внимание. Анализирана долгорочно кризата може да отвори нови можности и простор за
решавање на горливите прашања за градежништвото од изминатиот период, за што е
- Градежниците ги испорачаа своите потребно државата во консултација со реалниот градежен сектор да создаде соодветни
барања до министерот за транспорт и услови кои ќе овозможат раст и развој на оваа значајна стопанска гранка“ – истакна Андреа
врски, Благој Бочварски - Серафимовски заблагодарувајќи им се на присутните за укажаната доверба, воедно
посочувајќи дека реизборот значи признание за досегашната работа, но и мотив да продолжи
Обезбедувањето на стабилен и поволен посветено да работи на реализацијата на заедничките приоритети и цели на Здружението.
деловен амбиент преку креирање
квалитетна правна рамка и елиминирање
на нелојалната конкуренција, како и дискутираа за состојбите во градежниот Законот за градење и измените во
искористување на потенцијалот и сектор, идните проекции за инвестициите во регулативата, министерот порача дека
враќање на улогата на домашните инфраструктурата, реализацијата на истите ќе бидат предмет на поширока
градежни компании како носители на капиталните проекти, потребата и дебата и компаниите ќе имаат можност да ги
реализацијата на големи градежни проекти динамиката за носење на новите прописи од презентираат своите предлози и коментари
се главните барања на градежните областа на градежништвото и останати со цел тие да бидат донесени по примерот
компании истакнати на работната средба прашања од интерес на компаниите членки на Законот за урбанистичко планирање кој
која Здружението на градежништвото, кои се во делокругот на надлежностите на на почетокот на годинава беше донесен по
индустријата на градежни материјали и Министерството за транспорт и врски. претходна консултација со бизнис-секторот
неметалите при Стопанската комора на Министерот за транспорт и врски, Благој и други засегнати страни. Во однос на
Македонија, ја реализираше со министерот Бочварски, изрази подготвеност во реализацијата на капиталните проекти, тој
за транспорт и врски, Благој Бочварски и консултација со бизнис-заедницата, да се посочи дека внимателно се работи на
негови соработници. решаваат клучните проблеми кои го креирање решенија кои ќе овозможат
Градежниците на средбата со министерот засегаат градежништвото. Осврнувајќи се на отстранување на застојот во реализацијата

ПОРТА

на отпочнатите проекти и ефикасна и
непречена реализација на проектите во
иднина.
Претходното дозволува да веруваме дека
експертизата во сите сегменти на
градежништвото, искуството на терен и
ПОРТА
стручноста на кадарот концентирана во
Здружението на градежништвото,
индустријата на градежни материјали и
неметалите ќе биде искористена при
креирање на законските и подзаконските
акти во следниот период со единствена цел
Членови на Управниот одбор на
градежништвото, индустријата на
градежни материјали и неметалите при
Стопанската комора на Македонија
l Андреа Серафимовски,
претседател, ГД Гранит;
l Михо Јаневски, 
потпретседател, Градежен институт
Македонија (ГИМ);
l Даниел Цеков,  потпретседател, Адинг;
l Ѓуро Чубриноски,  потпретседател,  ДГТ
Масон - Инженеринг;
l Слободан Ивановски,  БИМ Свети
Николе;
l Велимир Петровски,  Кнауф;
l Драган Димитриевски,  ГЕИНГ Кребс
унд Кифер Интернешнл и др.;
l Есфер Алији,  Турмак АД Истанбул –
Подружница Скопје (Џевахир);
l Иван Ангелов, Цементарница УСЈЕ;
l Илија Марков, ДГ Бетон;
l Стрезимир Трајковски, Усјепор;
l Тони Павлов, ДИВИ Македонија;
l Шефки Алити, Макаљб Компани.
– создавање предвидлива и извесна
бизнис-клима и услови за развој на
градежништвото. n
ПОРТА
 инфо

Проф. д-р Мишко Ралев

нов претседател на ААМ
роф. д-р Мишко Ралев, декан на Факултетот за

П архитектура и дизајн при Универзитетот Американ Колеџ

Скопје е новиот претседател на Асоцијацијата на
архитекти на Македонија – ААМ.
Поради ситуацијата со вирусот Ковид-19, Изборното собрание на
ААМ се одвиваше во изменети услови и на отворен простор во
паркот на Архитектонскиот факултет при Универзитет „Св. Кирил и
Методиј“. На Собранието со мнозинство гласови е избран новиот
претседател, а архитект Искра Јанковска-Михајловска е избрана за
претседател на Собранието на ААМ.
Во своето обраќање пред присутните членови на ААМ,
новоизбраниот претседател се осврна на значењето на ААМ и ја
потенцираше својата заложба дека Асоцијацијата безусловно ќе ја
држи страната на струката и науката преку разни форми на
комуникација со општеството.
Новото раководство на ААМ е со старо-нови членови на
Управниот одбор: проф. д-р Александар Радевски, Мартин
Деловски, Марта Илиевска, Јана Гугуловска, Иван Арсовски и
Бесиан Мехмети.
Претседателот на ААМ, Мишко Ралев вели дека задачата и на ова
ново раководство е да продолжи со најдобрите практики на
претходните, а секако и да ги унапреди во секоја можна смисла.
Зашто ААМ како струкова асоцијација треба да ги брани и
унапредува ставовите и интересите на архитектите во нашата
држава преку заштита на нивниот производ, кој е пак во директна
врска со човекот и неговата благосостојба. Затоа комуникацијата
помеѓу архитектите и општеството треба да биде директно и чесно.
Тој смета дека токму поради тоа е потребно ангажирање на сите
во струката, од архитектонските школи, проектантските фирми, сè
до државните и локалните органи на управа.
Новото раководство ќе продолжи со работа на вмрежување на
што поголем број на членови, особено на оние помладите со што
ефикасноста на ААМ ќе се зголеми, а поврзаноста на членовите ќе
биде бенефит за сите.. n

10 ПОРТА 30 октомври 2020

ПОРТА
 региони

Завршува реконструкцијата на двата

ски-лифта на Пониква
Реконструкцијата на двата ски-лифта на
Пониква, во вкупна должина од 692 метри е
во завршна фаза. Обновени се машинските и
електричните делови на ски-лифтовите,
променети се влечните јажиња и котвите и
извршен е ремонт на моторите. Изведувачот
„Инокс сервис“ од Кочани има обврска да ги
заврши работите до крајот на овој месец и
треба да обезбеди дозвола за употреба од
надлежната институција.
Од Општина Кочани велат дека на
Пониква ќе претстои решавање на
отпадните води и на водоснабдувањето со
брана на Арамиска Чешма. Во тек е
реализацијата на проектот „Планински
велосипедски рај“, со кој се градат и
планински велосипедски патеки и
планинарски дом со 28 легла.
Проектот за реконструкција на ски-
лифтовите се имплементира преку
програмата Регионални форуми во
заедницата, реализирана од Центарот за
развој на Источниот плански регион, а
финансиски поддржана од Министерството
за локална самоуправа и Швајцарската
агенција за развој и соработка. n

Нова патека до „Спомен-костурницата“

во Кавадарци
Општина Кавадарци привршува со
реализација на комуналниот проект за
изградба на целосно нова пристапна
патека до „Спомен-костурницата“ во
градскиот парк.
Проектот содржи пробивање и
формирање нова патека од павер елементи
во вкупна должина од 300 метри која во
еден дел се спојува со стара патека од која
се отстранети руинираните гранитни коцки.
Новата патека почнува од источниот влез
на Винскиот музеј, се движи над објектот
по јужната страна, за на крајот да се
оддели од старатa патека и се упати кон
костурницата како нов пристап од север.
На патеката се поставени и осум нови
ниски канделабри кои се дел од системот
на јавното улично осветлување. Новите
високоефикасни ЛЕД светилки со јачина од
20W се поставени на метални столбови со
висина од 3,5 метри. n

12 ПОРТА 30 октомври 2020

Заврши првата
фаза од санацијата
на разладната кула
на Блок 2 во РЕК
Битола

спешно заврши првата фаза од

У санацијата на разладната кула на Блок

2 во РЕК Битола, висока 108 метри.
Саниран е армирано бетонската обвивка
на кулата со што се надминати проблемите со
нејзината дотраеност. Зафатот се реализира
за првпат откако кулата е изграден во 1984
година.
Во втората фаза од проектот, ќе биде
заменето азбест-цементното росиште на
кулата со нови еколошки материјали.
Со заокружувањето на проектот,
постројката ќе работи со енергетски
подобрени перформанси кои ќе се одразат и
врз еколошкиот аспект на кулата, односно врз
намалувањето на емисијата на штетни гасови.
Во наредниот број Порта 3 опширно ќе ја
обработи темата за санација на кулата во РЕК
Битола. n

ПОРТА
 in memoriam
Великан на индустријата за брани
во Македонија
Од 1952 до 2017 година, неверојатни 65 години,
постојано беше присутен и активен во самиот врв на
хидротехничкото градителство во Македонија и во
поширокиот регион
Љупчо Петковски, дипл. град. инж.
Бранислав ЃорЃевиќ, дипл. град. инж.
о Скопје, на 24 септември, на 93-
В
годишна возраст, почина
професор Михајло Микле
Серафимовски, најистакнатиот
хидротехнички градител и
омилениот учител на инженерите во
Македонија.
Михајло Серафимовски е роден на 3
ноември 1926 година во Тетово. Основно
училиште завршил во својот роден град, а учел
гимназија во Скопје и Тетово, каде што
матурирал. Во тек на студиите, на Градежниот
факултет на Техничката висока школа во
Белград, во 1951 година, со тимот на Српската
академија на науките и уметностите, учествувал
во својата прва истражувачка работа под
раководство на тогашните асистенти на САНУ
Бата Геза и Младен Борели, и работел на
истражување на морфологијата на
акумулацијата Матка на реката Треска.
Дипломирал во 1952 година, на Одделот за
хидротехника, како еден од најдобрите во
генерацијата, a неговиот ментор проф. Живко
Владисављевиќ му предложил да остане на
Факултетот во Белград.
Серафимовски целиот работен век го
поминал во извршување на најодговорни
инженерски задачи. Започнал со изградба на
еден од најсложените хидроенергетски
објекти, ХЕЦ Вруток во рамките на
хидросистемот Маврово - каде се калеше
веднаш по дипломирањето. Изградбата на овој
комплексен објект, еден од најголемите во
Југославија во периодот 1952 - 1955 година,
била извонредна школа за инженерот
Серафимовски. Тоа искуство, придружено со
внатрешниот порив за постојано учење,
направило Серафимовски да израсне во
одличен проектант, организатор,
брзомислечки инженер, подоцна професор,
кој при проектирањето или ревизијата на
проектите, многу јасно ги согледувал
оптималните параметри на хидротехничките
14 ПОРТА 30 октомври 2020
ПРОф. МихајлО Микле СеРафиМОвСки (1926 – 2020)
објекти и можностите за нивна реализација.
На Градежниот факултет во Скопје, бил
активен речиси од неговото основање, па сè
до пензионирањето, така што беше еден од
оние професори кој се вгради во неговиот
развој. Имено, во 1956 година, Михајло
Серафимовски се вработува на Градежниот
факултет, каде бил избран за асистент на
Катедрата за хидротехнички објекти. Воедно,
продолжува интензивно да работи во пракса,
бидејќи секогаш сметаше дека стручната и
педагошката работа на универзитетот се
неразделно поврзани, и дека наставник на
технички факултет, кој најинтензивно не е
вклучен во струката, и тоа на најкомплексните
задачи, може да даде скромен придонес во
врвното образование на инженери. Во 1964
бил избран за доцент и го продолжи делото на
неговиот учител и основоположник на
Катедрата за хидротехнички објекти -
професорот Братислав Субановиќ. Во 1970
година е избран за вонреден професор, а во
1976 за редовен професор, за предметите
„Користење на водните сили“ и
„Хидротехнички објекти“. Во одреден период,
на градежните факултети во Белград и во
Приштина, успешно ги предаваше предметите
„Брани“ и „Хидротехнички конструкции“.
Проф. Серафимовски останува на Градежниот
факултет во Скопје, сè до пензионирањето во
1987 година.
Во период 1957 - 1959 година бил главен
проектант на Хидроелектропроект од Скопје и
учествувал во изработката на: Главен проект
на ХЕЦ Равен, Идеен проект на доводните
органи на ХЕЦ Шпиље, Главен проект на лачна
брана Гратче, Идеен и Главен проект на
девијација на р. Сатеска, Идеен и Главен
проект за регулација на Црн Дрим низ Струга
на потег од 10 km. Во периодот 1960 - 1963
година бил технички раководител на
Републичката дирекција за изградба на
хидромелиоративни системи во Македонија.
Тогаш беа реализирани многу значајни
проекти за одводнување на Пелагонија,
Скопско и Струшко Поле од 61.000 ha и за
наводнување на Брегалничко, Струмичко и
Тиквешко Поле, со површина од 62.000 hа, со
насипните брани Калиманци на р. Брегалница,
Турија на р. Турија, Водоча на р. Водоча,
Мантово на р. Лакавица, и највисоката камено-
земјeна брана во Југославија - Тиквеш на Црна
Река. Во периодот 1964 - 1978 година бил
главен проектант на главни проекти на брана и
ХЕЦ Шпилје, на доводните органи и
машинската зграда ХЕЦ Калиманци и ХЕЦ
Градец на р. Вардар, Идеен проект за
наводнување на 70.000 ha на Пелагонија, на
студии за хидросистеми за бонификација на
сливот р. Вардар, во рамките на
финансирањето од UNDP, Југославија и Грција,
со соодветни истражувачки работи и студиски
решенија за 10 брани со акумулации: Св.
Прохор Пчински и Вакуф на р. Пчиња,
Разловци на р. Брегалница, Стрежево на р.
Шемница, Бучин на Црна Река, ХЕЦ Чебрен и
ХЕЦ Галиште на Црна Река, ХМС Бабуна на р.
Бабуна, ХЕ Велес на р. Вардар, ХМС Палиград
на р. Кадина. Во периодот 1982 - 1986 година,
бил главен проектант на Идеен проект ХЕЦ
Чебрен, Физибилити студија за ХС Стрежево,
проект за водоснабдување на ТЕЦ Неготино,
ХС Злетовица и браната „Кнежево“. Во
периодот 1986 - 1996 година, бил ангажиран
од Светска банка и од Организацијата за
исхрана и земјоделство на ООН (FAO) и
учествува во изработка на: Студија за
користење на водниот потенцијал на р. организиран од Македонската академија на електростопанство на Р Македонија и
Вардар; Главен проект на брана „Лисиче“; науките и уметностите, „Расположливи водни Плакета за животно дело - доделена во 2018
Иновирање на главниот проект на брана сили на територијата на Р Македонија“, година од Македонскиот комитет за големи
„Кнежево“; Реконструкција и рехабилитација „Испитување на филтрациони струјни патеки брани, по повод јубилејот „80 години на
на системите за наводнување во Р Македонија на браната Шпиље со радиоизотопни и други инженерството за брани во Република
(Брегалница и Тиквеш). Во периодот 1993 - трасери“, „Влијание на р. Сатеска на Македонија“.
2014 година бил главен проектант на Охридското Езеро“ и други. Најголемото признание на неповторливиот
компанијата РИКОМ од Скопје на повеќе Професор Михајло Серафимовски беше Великан на индустријата за брани во
хидротехнички проекти, со истакнат придонес носител на високи признанија и одликувања. Македонија, сепак се бројните генерации,
во планирањето во сите фази и изградба на За време на пуштањето во погон на ХЕЦ извонредно потковани со знаење,
брана и ХЕЦ Козјак и брана и ХЕЦ Св. Петка. Вруток во 1957 година, за неговата хидротехнички инженери, чиј омилен
Во периодот 2015 - 2017 година бил пожртвувана работа, бил одликуван со професор беше Микле Серафимовски.
консултант во фирмата ГЕИНГ од Скопје, за Орден на труд од III ред. Добитник беше на: Најголемо признание се и бројните
проекти на бројни мали хидроцентрали во Орден на труд со црвено знаме, Признание безвремени скапоцени објекти од
Македонија, и за идејни и изведбени проекти за особен придонес во основањето и водостопанската инфраструктура, во чие
за четири хидроцентрали на р. Бистрица и р. развојот на Универзитетот „Св. Кирил и проектирање и градење, Микле ги вградил
Јањина во Република Српска, БиХ. Методиј“, Признанија за соработка и своите знаења, енергија, но и својата љубов.
Професорот Серафимовски, практично од придонес во развојот на Геолошкиот завод Љубов кон создавањето, развојот, напредокот,
1952 до 2017 година, неверојатни 65 години, во Скопје и ГП Маврово од Скопје, Награда просперитетот и, пред сè, љубовта кон луѓето,
постојано беше присутен и активен во самиот „19 Ноември“ на Општина Тетово, Плакета за кон сегашните и идните поколенија кои ќе ги
врв на хидротехничкото градителство, во придонес во изградбата на ТЕЦ Неготино, ползуваат неговите објекти. Нека му е вечна
Македонија и во поширокиот регион, а во Плакета за придонес во развојот на слава! n
периодот 1978 - 1981 година, во респектирана
држава и во време кога стручноста и
моралниот интегритет на луѓето особено се
ценеа, бил ангажиран на одговорни државни
функции, како претседател на Комисијата за
водостопанство - независно тело во Владата
на Република Македонија.
Покрај импресивната продуктивност во
реалното инженерство за брани, од
публицистичката активност на проф.
Серафимовски може да се истакнат трудовите:
„Насипна брана Шпиље“ на VIII Конгрес на
Југословенскиот комитет за големи брани,
„Водостопански проблеми на крајбрежјето на
Охридското Езеро и Струшкото Поле пред и по
мелиоративните зафати“, „Енергетско решение
за користење на водите на Охридското Езеро
во услови на природни и регулирани
осцилации на нивоата“, на Симпозиум

ПОРТА
 интервју ПРОфеСОР МиРОСлав ГРЧев

„Скопје 2014“ е архитектонскиот

Армагедон
За три години се измислија и
пласираа во јавност 16
милиони причини зошто не
може да се отстранат
спомениците на злото, додека
за десетте години од нивното
градење општеството не успеа
да исцеди ниту една причина
поради која не смееле да се
градат, ниту пак еден
вистински гест на противење
на нивното градење.
сања рАЃеНовиќ-ЈовАНовиќ, дипл.инж.арх.

ошто предлог-планот за

З центарот на Скопје е само

опфатот Мал ринг 1 (од десната
страна на вардар), а не е
опфатено целото подрачје со
делот на левиот брег, според мене
функционално неделиви, а знаеме дека и
тој дел од Мал ринг има многу незаконски
упади?
n Според Законот за просторно и
паралелно изработување и донесување на за култура со кое групата беше формирана
двете половини од Малиот ринг, како две есента 2017 година, што значи дека тој –
урбанистичко планирање границите на
постапки што би се воделе синхронично и мандатот - завршува со изработката и
планските опфати на деталните
би го третирале подрачјето на центарот на предавањето на елаборатите на министерот.
урбанистички планови се уредуваат во
градот како една урбана целина, не ми е Во неколку наврати подготвивме и
генералниот урбанистички план, зашто
познато. информации за Владата, но, за жал, во ниту
деталните урбанистички планови се плански
координатор сте на Работната група еден случај не ми беше даден мандат да
документи со коишто генералниот план се
која ги изработи елаборатите за неколку координирам и со активностите на Владата
спроведува. Така што, очигледната грешка
споменици, дел од т.н. „Проект Скопје или на Општината Центар или на Градот
во планскиот опфат на предлогот на ДУП за
2014“, најголем дел сместени во Малиот Скопје што се однесуваат на постапувањето
централното градското подрачје на Скопје –
ринг. За сите нив заедничко е дека ги согласно предложените мерки во
Мал ринг што беше на јавна анкета во јуни
кршат уставните одредби, кршат повеќе елаборатите и, воопшто, во врска со
оваа година, а тоа е дека е опфатен само
закони, како Законот за меморијални активностите што и други министерства и
делот од Малиот ринг на десниот брег на
споменици и спомен-обележја, Законот за органи на државната и локалната власт
реката Вардар, а не и на левиот брег - иако
буџет, за градење, за просторно и требаше да ги преземат во справувањето со
се работи за јасна урбана целина која дури
урбанистичко планирање, за јавни набавки катастрофалните последици од т.н. „Проект
и во своето име го содржи концептот на
итн. Зошто тогаш во предлог ДУП Мал ринг Скопје 2014“.
кружна целина околу Вардар споена во
1 не се вцртани и означени како Споменикот на Мајка Тереза и Порта
едно со Камениот мост - е најверојатно
дивоградби? Македонија покрај сите прекршени закони
n Јас ја координирав работата на
грешка направена во ГУП на Град Скопје од
изградени се на градежно земјиште за
2012 година. Зошто органите на Општина
Работната група во рамки на мандатот што општа употреба, планирано за сообраќајна
Центар не ја воочија и не се обидоа да ја
ми беше даден со решението на министерот инфраструктура, т.е. насред улица. За
исправат на наједноставен начин – со

16 ПОРТА 30 октомври 2020

Мајка Тереза Министерството за култура во Но голем дел од луѓето вклучени во самосвесна и достоинствена нација – каква
февруари најави дека ќе распише конкурс процесот, сè уште се на истите места во макар по инерција бевме до 2006 - по
за пренамена на споменикот, а за Порта институциите, некои од нив и на реализацијата на „Проектот Скопје 2014“
Македонија премиерот изјави: „не раководни позиции. како тогаш да станавме нација на ретарденти, со тешки
попречува пешачки ниту моторен очекуваме дека ќе се постапува по психички нарушувања во самоспознавањето
сообраќај“. Мериторни ли се овие ставови? препораките од елаборатите? на сопствениот идентитет и историја; со кои
n Во своето Мислење за предлог ДУП-от n Во елаборатите што ги изработи во очите на развиениот свет станавме
Владата ги вгради и забелешките што Работната група се детално наведени сите егзотичен остров на ретроградни кичери,
Работната група ги даде во рамките на одлуки, решенија и постапки со кои се необразована балканска булумента што не
јавната анкета што се одржа во месец јуни, кршеа Уставот и законите и се смени знае да разликува убаво од грдо, ниту
па сметам дека Општина Центар во идентитетот на нацијата; со кои од модерна, доблесно од злосторничко. Овие злостори
процесот на разгледување на забелешките
од јавната анкета ќе ги земе предвид, и во
финалниот предлог-план ќе ги третира сите
овие објекти како криминални дивоградби и
ќе им даде планерски третман што
соодветствува со нивната природа. Конечно,
јавните и стручните анкети затоа и служат –
да ја вклучат стручната и широката јавност
во процесот на урбанистичкото планирање.
Од друга страна, мислењата и дискусиите
на Владата или на нејзини министри се
нивни лични и лаички мислења, зашто
Владата нема надлежност да одлучува за
овие прашања и, конечно, затоа што
кредибилно и мериторно мислење за
стручни прашања може да дадат само
стручњаци и експертски тела од
соодветните области.
Предлог-мерките на комисијата покрај
отстранување, рушење на спомениците и
враќање на просторот во првобитна
состојба се и отворање кривични
предистражни постапки и понесување
одговорност на сите лице вклучени во
процесот на противзаконската
реализација на т.н. „Проект Скопје 2014“.

30 октомври 2020 ПОРТА 17


се акрибично документирани во
елаборатите, заедно со документите со кои
се докажува – на болно очигледен начин –
како се крадеа буџетските пари. Меѓутоа, за
постапувањето или непостапувањето на
органите на државата согласно нивните
законски надлежности, односно согласно
нашите препораки и предлог-мерки,
Работната група не сноси никаква
одговорност.
Од друга страна, од морална тегобност и
разочарувања не можевме да се спасиме, но
ПОРТА
одамна решивме да си ја вршиме својата
експертска работа и да не ја трошиме
менталната и мотивациската енергија на
очекувања. Конечно, елаборатите и нашите
препораки се само стручен наод и мислење
и немаат – очигледно – никакво правно или
друго обврзувачко дејство, особено во земја
во која гласот на последната будалетинка е
во јавноста редовно посилен од оној на
најискусниот експерт.
во мислењето кое владата го достави до
Општина Центар за предлог ДУП Мал ринг
1, во еден дел се вели „да ги земе предвид
сите укажувања за споменатите парцели,
особено за градежна парцела ГП 1.16
(Мајка Тереза) и градежна парцела ГП 5.60
(Шпански скали)“. На јавната анкета
градоначалникот Богдановиќ изјави дека
направени се елаборати, но стојат во
фиоки, никој не презема правно дејство, а
за Шпанските скали вели дека додека се
води судски процес и додека тој трае не
може да се избрише површината за
градење од планот. кој е начинот да се
справат планерите со спорните споменици
и површини за градење?
n Судските процеси што се водат за
некои од криминалните градби, отуѓени
општи добра или споменици во никој случај
не може да претставуваат причина тие
ужаси да „не се гибаат“ во планот, и да го
одржуваат антиградскиот и
антиурбанистичкиот и секако –
криминалниот статус кво и во иднина. Тоа е
апсолутен нонсенс. Судовите не се
надлежни за планирањето на градските
простори, туку се тоа единици на локалната
самоуправа. Процесите што се водат во
судовите немаат никаква врска со
постапките, начелата и добрите практики на
урбанистичкото планирање. Така што, во
деталниот урбанистички план треба
безусловно и бескомпромисно да се уредат
планските одредби со кои се обновуваат,
уредуваат, востановуваат и заштитуваат
општите добра – а тоа се пред сè јавните
простори, реката и нејзиното корито,
земјиштето за општа употреба што служи за
пешачки и моторен сообраќај, зеленилото и
јавните простори со зелена инфраструктура
и градби во живо зеленило и сл.
Дали „Скопје 2014“ е единствениот
проблем во ДУП Мал ринг? во предлог-
планот предвидени се површина за
градење за нови државни институции.
Може ли Мал ринг да издржи нови
објекти?
n Се чини како центарот на градот да не
може „да дише“ од градби, но објективните
показатели за густината на изграденост и
интензитетот на искористеност на
земјиштето – споредени со многу други
метрополитенски параметри – се сосем
скромни. Гледајќи низ бројки, во центарот
може уште многу да се гради, доградува и
да се менува, но поголем дел од ова чувство
на заситеност доаѓа токму од чудовишното
и изопачено планирање и градење во
периодот од 2006 до 2012 – кога ДУП-от за
е ова одржливо решение? урбанистички планови на Град Скопје од
n Не сум го разгледувал и анализирал
Малиот ринг за потребите на разулавената
2002 и од 2012, па во предлог-ДУП-от на
партиска изградба на „Проектот Скопје
планот од аспект на квалитет и Мал ринг нивната разработка е веројатно
2014“ беше менуван дури десет пати! Со
физибилност на сите негови решенија.... и задолжителна... меѓутоа, како што реков, не
дијареично поставување на споменици и
тоа од едноставна причина: јас не сум правев детална анализа на планот, па не
цели градби сред улици, плоштади и кејови
одреден за стручен ревидент на планот, можам ниту мериторно да коментирам.
– на јавни површини на кои никој нормален
ниту пак ми бил доставен за мислење, а во Често се споменува дека „Скопје 2014“
не гради – практично се постигна ова
истото време бев и сум професионално е дело на еден човек, поранешниот
чувство на презаситеност и загушеност на
буквално презафатен. премиер. јас не се согласувам со ова, затоа
скопскиот центар.
Од друга страна пак, урбанистичкиот план што овој проект не можел тој да го
Инаку, како за пример, површина за
за Малиот ринг – оној што е работен од реализира сам. во целиот процес се
градење што не е искористена и што беше
1991 до 1996 и донесен во 1997 година – е вклучени планери, архитекти, останати
избришана од планот во партиските
моето најмило планерско чедо, безмалку инженери, вработени во институции,
изменувуања – а беше предвидена во ДУП-
животно дело, така што во текот на стопанството. Треба ли да се лоцира
от за Малиот ринг од 1997 – е
деценијата од неговото касапење и одговорноста поединечно? Треба ли
премостувањето на булеварот „Гоце
силување (2006 - 2016), а и овие конечно да реагира и комората и да
Делчев“, кој грубо го одделува скопското
разочарувачки три години колективна постапи во сè според сопствениот Статут и
Кале од подградието и интегрирање на
неспособност да се пристапи кон кодекс на професионална етика?
n Прашањето за поединечната
тврдината и горниот дел од чаршијата со
обновување на градот по разорната
центарот на градот и со двата плоштади и
катастрофа, развив одбранбена техника на одговорност на оние што ја злоупотребиле
Камениот мост. Овој зафат кој урбанистички
„незаинтересираност“ за планерските и власта е секако важна, но за мене е сосем
значително би го унапредил центарот е
градителските злодела, исто како што веќе ирелевантна, особено ако се земе предвид
сосем заборавен зашто беше избришан од
цела деценија го одбегнувам центарот на дека реализацијата на „Скопје 2014“ е само
планот уште во првите негови менувања,
Скопје, што првите четири децении од мојот површински симптом на една тешка и веќе
зимата 2006/2007. Значи, суштината на
живот ми служеше како средиште на мојот хронична – нема да погрешам ако речам
задушеноста на центарот е повеќе во
микрокосмос. Принципот „далеку од очите – автоимуна – болест на целото македонско
малоумност, некадарната изградба, значи
далеку од срцето“ сепак има некаква општество. Конечно, за да се реализира
до неквалитетот и разбојничкото
веродостојност, па мене ми помогна да го само овој налудничав проект, целиот
приватизирање на јавни простори, отколку
преживеам страдањето на Скопје без уставен поредок морал веќе да биде
што тоа е случај со самиот квантитет.
преголеми ментални оштетувања... или изопачен и сменет, зашто во него – заедно,
во предлог-планот Мал ринг 1
обратно, тоа што за оштетувањата не сум ни координирано, ефикасно и безгласно –
предвидено е паркирање под плоштадот
свесен, укажува дека одбраната не ми била учествуваа институциите на сите три власти,
за околу 500 возила каде се пристапува со
успешна, а оштетувањата испаднале потоа и локалната власт, агенции и
рампи од три улици (на едната на пат и е
фатални, хахахаха... дирекции, обвинителства и инспекторати,
споменикот Мајка Тереза). а за влез во
Но, мора да се каже дека решенијата за сите обединети во една извршна власт;
подземната гаража на објектот на Телеком
подземни улици и други содржини понатаму, во оваа реализација учествуваа –
сè уште се вози по „кеј 13 Ноември“. Дали
потекнуваат од претходните два генерални активно или пасивно – стручните фели,

30 октомври 2020 ПОРТА 19

 стопанството, медиумите... практично
целото општество.
Гласовите против беа ретки и нејаки, а
власта ги користеше како
псевдодемократска декорација на
авторитарниот режим. Всушност,
последниве три години – откога „се
ослободивме“ од режимот на ВМРО –
силните отпори јавно и институционално да
се осудат овие урбанистички, архитектонски
и скулпторални злостори, и да се пристапи
кон нивното отстранување и дислоцирање
се многу, многу поголеми отколку што тоа
беше отпорот – политички, стручен или
граѓански – што македонското општество го
произведе во годините на нивното градење.
Неспособноста на општеството и
институциите на државата да го направи и
првиот чекор кон културното и
цивилизациското возобновување е
очигледен доказ дека сме длабоко оболено
општество коешто веќе не може да ги
препознае ниту контурите на сопствените
темелни вредности. Конечно, за три години
се измислија и пласираа во јавност 16
милиони причини зошто не може да се
отстранат спомениците на злото, додека за
десетте години од нивното градење
општеството не успеа да исцеди ниту една
причина поради која не смееле да се градат,
ниту пак еден вистински гест на противење
на нивното градење (освен, се разбира,
протестот на студентите по архитектура во
2009).
20 ПОРТА 30 октомври 2020
Доколку се постапи во сè според
елаборатите изработени од Работната
група, го решивме ли проблемот со
„Скопје 2014“? Мене спомениците ми се
најлесниот дел од проблемот. Што
правиме со објектите, не станува збор само
за архитектонско обликување, туку и за
функцијата на објектите, оние
недовршените или објектите како што се
архивот, МНР, јавно обвинителство,
колонадата пред МОБ...?
n Како што објаснив претходно, не
мислам дека што било е решено со
елаборатите што ги изработи Работната
група, а за неприфатливата и сосем
бесмислена низа на градби што го затнаа
сиот јавен простор на левиот брег на
Вардар, особено во потегот од бетонскиот
мост (како што некогаш го викавме), кај
хотелот Холидеј ин, па до Камениот мост, за
нив не се дозволува ниту да се расправа.
Како нивна заштита, партиската мафија што
го реализираше „Скопје 2014“ не употреби
„заштитни имиња“ – како што тоа го направи
со спомениците – туку во нив „газ преку
глава“ набута меѓусебно некомпатибилни
институции, со врвно национално и државно
значење: Министерство за надворешни
работи, Јавно обвинителство, Уставен суд,
Државен архив и Археолошки музеј. Се
разбира дека сите тие градби се
дивоградби – како и другите од славниот
„проект“ – и се срам и за македонската
култура и за македонскиот урбанизам и
архитектура, и дека идеално решение е да
се исчистат од кејот како и другите
дивоградби, но очигледно овие се
„премногу големи за да пропаднат“, па за
нив не се ни зборува...
Секако, ова не ја исклучува ниту
индивидуалната вина, ниту групната вина на
струката, како впрочем и на другите струки
и поголеми социјални идентификациони
формации (општина, град, држава), со
чиешто учество, соучество, тивко
одобрување, безгласно комформистичко
неслагање и сл., ова ужасно изобличување
на скопскиот центар, и воопшто, на
престолнината, се реализираше.
Најголемиот срам и најголемата струкова
одговорност е на нашата архитектонска
струка која ги регрутира и планерите и
проектантите на овој одвратен
профашистички, евтин и неморален кич.
„Скопје 2014“ е архитектонскиот
Армагедон, буквално крајот на
македонскиот архитектонски свет, по кој
воопшто не ми е јасно како, дали воопшто
и кога ќе закрепнеме. Се разбира, за тоа
време, никој не се чувствува повикан да
мрдне со прстето и да ги санкционира
кршењата на сите стручни и струковни
етички правила.
Урбанистичкото планирање кај нас се
сведува на неколку планерски куќи, со
неколку архитекти и планови добиени на
јавна набавка, каде главен критериум е
најниската цена и задоволување на
интересите на инвеститорите, проследено
со корупција. Нели сметате дека
планирањето веќе стана државен
проблем, кој за да се разреши неопходен е
обемен, професионален тим од повеќе
планери, архитекти и останати инженери
кои под капа на државата, градот,
општината ќе планира професионално?
имаме ли ние доволно планери,
урбанисти, архитекти, кои можат да
одговорат стручно?
n Сè што правевме последните 30
години, беше да се демонтира и уништи
системот на општествени институции за
просторно и урбанистичко планирање,
републичките и градските заводи кои беа
сериозни институции со стотици искусни
стручњаци од многу различни дисциплини.
Потполната приватизација на
урбанистичкото планирање не му додаде
ниту еден бозон на квалитетот на
планирањето, но таква беше парадигмата
на неолибералистичката приватизација на
целото општество.
Додека го пишував Законот за
урбанистичко планирање, се обидов да ги
вратам градските заводи за урбанистичко
планирање, имав и предлог за државен
институт за урбанизам, но отпорите – како
политички, така и во фелата – беа огромни,
така што во законот помина една мека
опција за формирање јавна установа за
планирање што можат поголемите градови
да ја воспостават како стручна поддршка на
нивните политики на урбанистичкиот развој.
Некаква можност за институциско
зајакнување на урбанистичкото планирање
е отворена, но можеби е тоа премалку, и, се
разбира, може да се покаже и дека е
предоцна.
во мислењето кое владата го достави до
Општина Центар се вели: „Овој план е
визија за тоа како треба да изгледа
центарот на Скопје, како иден и нов
европски главен град“. Независно од
правните проблеми, постои ли став на
владата и спремност да се справи со
„Скопје 2014“? Под тоа подразбирам
рушење на спомениците, објектите кои се
нефункционални и враќање на фасадите
на објектите кои беа преобликувани?
Значи прашувам за спомнатата визија на
владата, секако во консултација со
професионалци.
n Ова прашање треба да ѝ се постави на
Владата, а не мене, па морам да потсетам
дека Мислењето на Владата беше изготвено
и испратено од техничката влада пред
изборите, а дека сега – без оглед на
политичкиот и персоналниот континуитет –
сепак имаме нова влада што ги брои своите
први сто дена. n
ПОРТА
 архитектура СеР ДејвиД аџаје О.Б.е.

Добитник на Кралскиот златен

медал за 2021 година
За него, архитектурата
отсекогаш била создавање
убавина која ќе ги издигне
сите луѓе ширум светот
подеднакво и ќе придонесе
кон еволуцијата на занаетот.
Социјалниот импакт од оваа
дисциплина бил и ќе
продолжи да биде водечката
сила за експериментирање
којашто ја информира
неговата пракса Руби Сити, центар за современа уметност, Сан Антонио
д-р владимир Б. ЛАДиНски, дипл. инж. арх.
(Специјално за Порта 3 од Англија)
ралскиот златен медал за

К архитектура се доделува од страна

на Кралскиот институт на
британските архитекти, во име на
британскиот монарх, а во традиција
отпочната во 1848 година кога првиот медал бил
доделен на британскиот архитект, археолог,
писател и професор по архитектура на
Кралската академија за уметности Чарлс Роберт
Кокерел (1788 - 1863). Оваа интернационална
награда се доделува на лице или на група на
лица коишто дале значаен придонес „или
директно или индиректно за унапредување на
архитектурата“ без оглед на тоа од каде
потекнуваат.
Овогодишниот лауреат, Сер Дејвид Аџаје ОБЕ
е ганско-британски архитект и е пример за
интернационалниот опфат на ова високо
меѓународно признание во доменот на
архитектурата. Тој е роден во 1966 година во
Дар ес Салам, Танзанија, во дипломатско
семејство, како резултат на што своето детство
го поминал во повеќе земји. Значајно влијание
во неговото оформување одиграл неговиот брат
Емануел кој како делумно парализиран
посетувал специјално училиште. Соочен со
запуштеното училиште, деградирачките услови
во коишто неговиот брат се образувал оставиле
траен белег на Сер Дејвид, кој уште како студент
почнал да размислува за проектирање објект

22 ПОРТА 30 октомври 2020

 Смитсонискиот национа-
лен музеј на афрoамери-
канската историја и
култура во Вашингтон

којшто ќе овозможи подобра грижа на лицата со

посебни потреби. Ова резултирало во неговата
определба дека архитектурата треба да биде во
служба на луѓето и да промовира егалитаризам.
За да може да се осознае специфичниот
пристап на Сер Дејвид кон архитектурата,
неопходно е да се разбере и невообичаената
комбинација на културни влијанија на којшто тој
бил изложен. Од една страна тука се широките
искуства од Африка, коишто произлегуваат од
неговиот живот како дете на дипломат од Гана,
родено во Танзанија, а коешто живеело и во
Уганада, Кенија, Египет, Либан, Гана, Саудиска
Арабија, но и од неговото истражување коешто
резултирало во проектот „Африканската
архитектура на Аџаје: Фотографски преглед на

30 октомври 2020 ПОРТА 23

Руби Сити, метрополитанската архитектура“ во кој во
центар за период од 10 години документирал 54 значајни
современа
градови во Африка и ја прикажал нивната
уметност,
Сан кратка, урбана историја и клучните податоци
Антонио вклучително со карти и сателитски фотоградии
од кои произлегла опсежна анализа и
реконцептуализација на тоа што е африканската
архитектура и што таа може да биде. На ова се
надоврзуваат и европските искуства стекнати
преку неговото формално образование по
архитекурата во Велика Британија, каде ги
завршил додипломските студии на Лондон Саут
Банк Универзитетот во 1990 година, а
постдипломските на Кралскиот колеџ за
уметности во Лондон во 1993 година. Ова било
дополнето со пракса во проектански бироа во
Лондон, но веројатно позначајно и од студии е
работењето кај португалскиот архитект и
добитник на Прицкеровата награда за
архитектура за 2011 година, Едуарду Соту ди
Мора. Ова искуство му помогнало на Сер Дејвид
да се запознае со занаетскиот шарм на спојот на
занаетчиството и самодостаточноста на
Португалија во периодот пред влегувањето во
Европската Унија. Преку ди Мора тој се
запознал и со материјалите, но бил поттикнат и
неговиот креативен елан во доменот на
архитектурата. Следниот сегмент на неговите
културни искуства произлегува од неговиот
престој во Јапонија каде на Универзитетот во
Кјото посетувал обука по јапонски будизам, но
престој кој исто така му овозможил лично да се
запознае и со творештвото на познатите
јапонските архитекти Тојо Ито, Тадао Андо,
Кензо Танге и Јошио Танигучи. Како резултат на
ова тој дополнително имал можност да се
запознае и истражи начин на размислување и
согледување на архитектурата којшто е
поинаков од европскиот.
Првите предзнаци за блескавата кариера на
Концепт-продавницата Алара во Лагос, Нигерија Сер Дејвид потекнуваат од 1990 година, кога
како студент бил награден со Бронзен медал на
Кралскиот институт на британските архитекти.
Во 2006 година неговиот проект за
„Продавницата на идеи“ во Вајтчапел, Лондон во
која е сместена библиотека и образовни
простори за локалната заедница бил влезен во
изборот за Стирлинговата награда. Тој е и
повеќекратен добитник на Меѓународната
награда за архитектура на Кралскиот институт на
британските архитекти, и тоа во 2008 година за
Музејот за современа уметност во Денвер, САД,
а во 2013 година за библиотеките Францис
Грегори и Вилјам О Локриџ /Белвју обете во
Вашингтон, САД. Помеѓу другите награди се
истакнуваат и наградата Дизајнер на 2011
година на Дизајн Мајами, Наградата Јуџин
МекДермот за уметност на Масачусетскиот
институт за технологија во 2016 гоина,
Меморијалната награда Томас Цеферсон и
Меморијалната награда Луис И. Кан обете во
2018 година, како и Наградата Исаму Ногучи во
ПОРТА
2020 година. За својот придонес во доменот на Шугар Хил во Харлем, Њујорк,
архитектурата тој исто така е и добитник на две
признанија на британскиот монарх кога во 2007
година бил именуван за Офицер на Редот на
Британската Империја (ОБЕ), и во 2017 бил
прогласен за витез и се стекнал со титулата Сер.
Неговиот академски придонес се протега од
асистентското место на Школата за архитектура
на Архитектонската Асоцијација во Лондон, и
предавачкото место на Кралскиот колеџ за
уметности во Лондон, до местата на Луис Кан
гостин професор на Универзитетот во
Пенсилванија и Кензо Танге професор по
архитектура на Харвардската дипломска школа
за дизајн и др. Меѓу другите признанија, тој е и
Почесен член од странство на Американската
академија за уметности и литература.
Сер Дејвид го основал своето архитектонско
биро, Аџаје Асошиетс, во 2000 година во Лондон
коешто во изминатиот период прераснало во
глобално преку бироата во Акра, Гана, и во
Њујорк, преку кои покрива бројни проекти
ширум светот. При ова обсегот на неговото
делување се протега од индивидуални станбени
објекти, дизајн на мебел, дизајн на призводи,
изложби и времени павилјони, па сè до значајни
центри за уметност, јавни објекти и
урбанистички планови.

СМиТСОНиСкиОТ НаЦиОНалеН МУЗеј На

афРoаМеРикаНСкаТа иСТОРија и
кУлТУРа вО ваШиНГТОН
Како најпознат проект на неговото биро се
смета Смитсонискиот национален музеј на
афрoамериканската историја и култура во
Вашингтон, САД од 2016 година, каде Аџаје
Асошиетс биле водечките проектанти на
Групата Фрилон Аџаје/Бонд Смит. Станува збор
за еден од најпрестижните, новоизградени
национални објекти во САД, лоциран на
Уставната авенија во непосредна близина на
Националниот музеј за американската историја
и Споменикот во Вашингтон. Во рамките на
десеткатниот (со пет ката над и пет ката под
нивото на теренот) музеј на површина од околу
39 илјади метри квадратни, сместени се
изложбените и административните простори,
театар и магацини за чување на колецијата на
музејот. Решението се карактеризира на двоен
архитектонски пристап, базиран на
воспоставување соодветен однос со
исклучителната локација на објектот, но и силен
концептуален одговор на долготрајното и
длабоко афроамериканско наследство. Како
резултат на ова, решението се заснова на три
принципи искажани преку формата на објектот,
протегањето на објектот преку натстрешницата
во пејсажот, и филигранската обвивка од
бронза која историски се повикува на
светилиштата од Бенин и американското
занаетчиство. Густината на обвивката може да
се подесува за да го контролира нивото на упад
на сончева светлина и транспарентност во
рамките на ентериерот. Надворешното
обликување на објектот наликува на круна,
додека кровот на натстрешницата се издига кон
надвор, што овозможува да се прикаже
рефлексијата на водената површина поставена
во пејзажот. Комбинацијата на природниот
провев и осенчувањето на натстрешницата, во
комбинација со близината на водената
површина, создаваат своја микроклима во која
посетителите можат да се разладат во текот на
жешките лета. Внатрешноста на објектот ја
карактеризираат огромните внатрешни
простори, без столбови, природното
осветлување и разновидната палета на
материјали за завршна обработка. Вкупната
цена за проектирање, изградба и инсталација на
експонатите во времето на завршување на
објектот, според Вашинготон Пост од 2016
година била 540 милиони американски долари
(т.е. околу 13.850 американски долари по метар
квадратен).
ПОРТА 25

РУБи СиТи, ЦеНТаР За СОвРеМеНа
УМеТНОСТ, СаН аНТОНиО
„Градот на рубинот“ (Руби Сити) е центар за
современа уметност со изложбен простор од
2019 година во Сан Антонио, Тексас. Во објектот
е сместена уметничката колекција на покојната
колекционерка, филантроп и уметник Линда
Пеис, со над 800 слики, скулптури, инсталации и
видеа, а преку која ѝ се овозможува на
локалната заедница да се запознае со
творештвото на познатите локални и
меѓународни уметници. Посетителите се
запознаваат со објектот и експонатите
постепено, качувајќи се од приземјето кон
индивидуалните галерии, за потоа да се вратат
надолу кон фоајето и плоштадот. Двата
26 ПОРТА 30 октомври 2020
Аишти фондацијата во Бејрут, Либан
светларници на кровот во
комбинација со закосените
плафони во внатрешноста на
објекот, го обезбедуваат
природното советлување внатре и
го артикулираат кровот.
Надворешноста на објектот е
изработена од панели од
префабрикуван бетон, изработени
во Мексио Сити, карактеристични
по својата црвена боја. Најниските
три метри се со мазна, полирана
завршна обработка, додека
повисоките се со рапава завршна
обработка со агрегат кој вклучува
црвено стакло во два тона.
Ваквиот пристап овозможил
комбинациите на мазното и
рапавото да бидат основните
карактеристики на овој објект.
кОНЦеПТ-ПРОДавНиЦаТа
алаРа вО лаГОС, НиГеРија
Концепт-продавницата Алара од
2016 година е лоцирана во
рамките на станбено трговска
улица во Лагос, Нигерија. Станува
збор за ексклузивна продавница
за восхит и купување уметнички
предмети како мебел, ткаенини,
облека, скулптури, слики итн.
Просторно објектот е 9 метри
висок правоаголен волумен,
којшто содржи низа на висечки платформи,
скали и подести на кои се изложени
експонатите. Ваквиот пристап го поддржува
архитектонскиот концепт базиран на чествување
на таленот за дизајн, реазлиран преку
архитектонска променада која води низ
различните функции на објектот и која
кулминира со уметничка галерија со кровно
натсветло и тераса кои овозможуваат визуелно
поврзување со градот. Во задниот дел на
објектот се наоѓа кафетерија која излегува на
осенчана градина. Завршната обработка на
објектот внатре е од бетон со црн пигмент, а
надвор од бетон со црвен пигмент, што му дава
индустриски квалитет на објектот.
ШУГаР хил вО хаРлеМ, ЊУјОРк,
Комплексот „Шеќерното брдо“ (Шугар Хил) од
2015 година во Харлем, Њујорк, САД претставува
нова типолгија на економски достапно
домување, каде основната станбена функција е
дополнета со јавни функци, како музеј за деца и
детски центар во комбинација со просторни
содржини за потребите на локалната заедница.
Непрофитната организација која била
инвеститор на овој комплекс, побарала
современо архитектонско обликување на
објектот, кое резултирало во објект со завршна
обработка од префабрикувани панели со
вградена текстура од рози со различна големина
и длабочина во графитна боја, за да се создаде
орнаментален ефект, преку кој ќе се оддаде
признание на богатата култура и историја на
Харлем. На деветтиот кат објектот се повлекува
околу три метри кон внатре за да се создаде
тераса на спротивните страни од објектот.
Особено внимание е посветено на прозорците
на објектот да се ориентираат така да
овозможат поглед на знаменитостите на градот,
како на пример Централниот парк, и реките
Хадсон и Харлем.
аиШТи фОНДаЦијаТа вО БејРУТ,
лиБаН
Објектот на Аишти фондацијата од 2015
година во Бејрут, Либан, претставува уште еден
успешен обид за создавање нова типологија, а
во овој случај претставува комбинација на
центар за уметности со шопинг-центар. Објектот
излегува на брег покрај море, создаден преку
вештачко протегање на копното во морето.
Иако двете функции се дефинирани преку
своите посебни влезови, внатрешната
организација на просторот овозможува и
испреплетување на функциите, преку што е
поддржана нивната интеграција во рамките на
објектот. Продажните функции се поставени на
една страна на објектот и од три страни се
обвиткани со солидна фасада, при што се
организирани околу централниот атриум преку
кои добиваат природно осветлување. Галериите
на Аишти фондацијата се сместени на
спротивната страна и излегуваат на источната
застаклена фасада зад која се поставени
скалите преку кои посетителите се движат од
страната на објектот која визуелно се поврзува
со градот. Повеќеслојна фасада го
карактеризира објектот при што надворешниот
слој ја има функцијата на пасивен систем за
осенчување на објектот.
МОСкОвСкаТа ШкОла За МеНаџМеНТ
СкОлкОвО вО МОСква
Објектот на Московската школа за
менаџмент СКОЛКОВО од 2010 година во
Москва, Русија, претставува нов пристап кон
организација на академски кампус, кој ги
зема предвид карактеристиките на
опкружувањето на комплескот и локалните
климатски услови карактеризирани со
шестмесечен зимски период. Како резултат
на ова, различните функции на објектот се
сместени во лесно препознатливи волумени
во рамките на еден објект-комплекс.
Интегративниот дел на објектот е сместен во
„лебдечки“ диск на две нивоа со дијаметар
од 150 метри, при што наставните простори
се сместени по обемот на фасадата, додека
центарот за конференции со аудиториумот,
ресторанот и просторите за неформално
дружење се сместени во центарот на дискот.
Кровот над дискот пејзажно е обработен
како отворен простор, додека кровните
светла во рамките на истиот овозможуваат
природно осветлување на внатрешните
простори. На приземјето под дискот сместен
е заштитениот паркинг-простор и сервисните
простории. Концептот на објектот
овозможува да се намали визуелниот импакт
на големиот објект со оглед дека комплексот
различно се доживува во зависност од
точката на набљудување.
За Сер Дејвид, архитектурата е „социјален
чин“ искажан преку изградбата на објекти
кои ги потврдуваат и разбираат своите
истории, додека создаваат нешто сосема
ново, а со цел да служат на заедниците во
нивната иднина. За него, архитектурата
отсекогаш била создавање убавина која ќе ги
издигне сите луѓе ширум светот подеднакво и
ќе придонесе кон еволуцијата на занаетот.
Социјалниот импакт од оваа дисциплина бил
и ќе продолжи да биде водечката сила за
експериментирање којашто ја информира
неговата пракса.
За претседателот на Кралскиот институт
на британските архитекти, Алан Џоунс, „При
секој обем, од индивидуален објект, до
голем центар за уметности, може да се
Московската школа за менаџмент СКОЛКОВО во Москва
насети внимателното согледување на
креативната и збогатувачката моќ на
архитектура на Дејвид Аџаје. Неговото
творешто е и локано, и специфично, но
истовремено е и глобално, и вклучително.
Комбинирајќи ја историјата, уметноста и
науката, тој создава високообликувани и
анимирачки средини коишто ги
урамнотежнуваат спротвставените теми и нè
инспирираат сите нас. Јас верувам дека
комбинацијата на пракса и настава во
школите за архитектура значајно го збогатија
неговото творештво. Неговата уметничка и
социјална визија создаде јавни проекти, кои
одлично го прикажуваат потенцијалот на
архитектурата, преку промовирање емпатија,
идентитет и гордост. Придонесот на Дејвид
кон архитектурата и дизајнот глобално е веќе
исклучителен, и јас сум возбуден дека ние ќе
имаме можност да очекуваме повеќе од него
во наредниот период.“ n
ПОРТА
 архитектура
Смели и креативни концепти
на наградата Brick Award
комапнијата Wienerberger по деветти пат ја додели меѓународната награда Brick
Award. Оваа година беа пријавени рекорден број од 644 проекти од 55 земји,
пријавени од 520 архитекти, а во номинација за наградата влегоа 50 објекти.
Големата награда за објектот University of Silesia, Faculty of Radio and Television во Катовице, Полска
ПортА 3
о 2004 година Wienerberger ја
В иницираше наградата Brick
Award со цел да се стави тулата,
овој убав и природен градежен
материјал во центарот на
вниманието, демонстрирајќи колку
возбудлива, исклучителна и модерна може да
биде архитектурата користејќи тула.
Wienerberger како домаќин на
меѓународната награда Brick Award, која се
организира на секои две години, обезбедува
сцена за одличната архитектура од тули и за
нејзините архитекти.
Иако Wienerberger е домаќин на наградата,
таа е независна и употребата на производи
на Wienerberger не е пресуден фактор за
28 ПОРТА 30 октомври 2020
учество на натпреварот. Во текот на
последните години, пријавени се проекти од
целиот свет, номинациите, како и
победниците се бираат со помош на широк
спектар на производители и видови тули во
сите бои и форми.
Во 2020 година комапнијата Wienerberger
по деветти пат ја додели оваа меѓународна
награда. Рекорден број од 644 проекти од 55
земји беа пријавени од 520 архитекти оваа
година, а во номинација за наградата влегоа
50 објекти.
НаГРаДи вО СлеДНиТе каТеГОРии:
Чувствувајќи се како дома: индивидуални
куќи, двокуќи и мали станбени згради (11
номинации).
Живееме заедно: мултисемејни куќи,
иновативни станбени решенија за колективно
домување, земајќи ги предвид трендовите и
предизвиците на урбанизацијата (10
номинации).
Работиме заедно: деловни објекти,
административни и индустриски згради (9
номинации).
Споделување јавни простори: јавни згради
за образование, култура и здравствена
заштита, јавни места и инфраструктурни
проекти (11 номинации).
Нестандардни решенија: Последната
категорија е насочена кон иновативни
концепти и начини на употреба на тули, нови
градежни технологии или посебно
изработени тули (9 номинации).
Големата награда се доделува на објект кој
припаѓа во некоја од категориите и е
големиот победник на натпреварувањето.
Добитниците на Brick Award 20 го
импресионираа жирито со смели и креативни
архитектонски концепти за одржливи и
напредни решенија. Церемонијата на
доделување на наградите за прв пат се одржа
онлајн на 23.9.2020 година. Меѓународно
жири составено од реномирани архитекти,
кое се менува за секоја награда, ги избира
победниците во различните категории,
вклучувајќи ја и Големата наградата.
За Brick Award 20, жирито се состоеше од
пет меѓународно реномирани архитекти:
Helena Glantz, Urban Design (Шведска), Toni
Gironès Saderra, Estudi d’Arquitectura Toni
Gironès (Шпанија), Tina Gregoric, Dekleva
Gregoric Architects (Словенија), Mette Kynne Победник во категоријата „Чувствувајќи се како дома“ е куќата на мексиканската
Frandsen, Henning Larsen Architects A/S фотографка, Graciela Iturbide
(Данска) и Jonathan Sergison, Sergison Bates
Architects (Велика Британија).
Победник во категоријата „Чувствувајќи се
како дома“ е куќата на мексиканската
фотографка, Graciela Iturbide, позната по црно-
бели фотографии на мексикански селанки.
Куќата е проект на нејзиниот син Mauricio
Rocha, кој управува со Taller de Arquitectura
заедно со Gabriela Carrillo. Нејзиниот
единствен услов бил е да биде од тула.
Во истата категорија, доделена е и
Специјална награда за проектот на куќата
Can Jaime i n´Isabelle во Шпанија на TEd´A
arquitectes. Куќа на изолирана локација со
медитеранска клима. Тулите се употребени за
изградба на место, кое користејќи ги
сопствените ресурси, со текот на времето ќе
развие пријатна микроклима, оаза во која
може да се живее во различни периоди од
годината.
Победник во категоријата „Живееме
заедно“ е куќата Prototype Village House
проект на Rafi Segal, MIT Rwanda Workshop Специјална награда за проектот на куќата Can Jaime i n´Isabelle во Шпанија на TEd´A arquitectes
Team (US) заедно со Rwanda Housing
Authority (Rwanda). Оваа одржлива куќа е
дизајнирана како прототип за достапно Победник во категоријата „Живееме заедно“ е Proto-
домување, чија модерна и ефикасна type Village House на Rafi Segal, MIT Rwanda Workshop
архитектура е подредена на локалните Team (US) со Rwanda Housing Authority (Rwanda).
потреби во Руанда.
Победник во категоријата „Работиме
заедно“ е City Archive Delft, Холандија проект
на Office Winhov (Холандија) и Gottlieb
Paludan Architects (Данска). Жирито утврди
дека проектот е концептуално јасен и
прецизен. Преку отвореното приземје се
прикажува историјата на градот.
Победник во категоријата „Нестандардни
решенија“ е библиотеката „Maya Somaiya“ во
Индија, проект на Sameep Padora &
Associates. Проектот користи тули на
нестандарден начин, обликувајќи го покривот
на библиотеката како лебдечки пејзаж,
игралиште за училиштето, а истовремено
вршејќи ја функцијата на библиотека.
ПОРТА
 Победник во категоријата „Рабо-
тиме заедно“ е City Archive Delft,
Холандија на Office Winhov (
Холандија) и Gottlieb
Paludan Architects
(Данска
Победник во категоријата „Нестандардни решенија“ е
библиотеката „Maya Somaiya“ во Индија, на
Sameep Padora & Associates
ПОРТА
University of Silesia, Faculty of Radio and Television во Катовице
ГРаН ПРи
Победникот во категоријата
„Споделување јавни простори“ е воедно и
добитник на Големата награда за објектот
University of Silesia, Faculty of Radio and
Television во Катовице, Полска. Оваа награда
отиде во рацете на архитектите од три
проектантски бироа BAAS Arquitectura
(Шпанија), Grupa 5 architekci (Полска) и
Maleccy biuro projektowe (Полска).
Импресивната реализација на зградата на
Факултетот за радио и телевизија е
висококонцептуален предлог со можност за
реупотреба и нагласена контекстуална
чувствителност, и е колективен напор на три
европски архитектонски практики за
истакнување на уникатната атмосфера на
јавниот простор.
Историски и архитектонски гледано,
Катовице е богат, слоевит и
кинематографски град. Во 19 век бил град
на рудници за јаглен, железарии, леарници и
тулани. По различни историски турбуленции,
денес Катовице е познат по својата култура,
а не по ископувањето јаглен. Токму во
јадрото на градот се наоѓа волшебната нова
зграда, која ја поврзува историјата на
Катовице со иднината на градот. Станбена
зграда од темна тула, која ги преживеала
историските турбуленции е обновена,
завиткана со параван од тули и претворена
во засолниште на Факултетот за радио и
телевизија.
Зад параванот од темни тули, зградата на
Факултетот се отвора во нови простори,
 University of Silesia, Faculty of Radio and Television во Катовице
светли кога е потребно да бидат, некогаш
засенчени, па дури и помалку мрачни, со
училници и студија кои го опкружуваат
внатрешниот двор. Завесата од тули е
направена од истиот материјал како и старата
зграда од 19 век, па така објектот има
конзистентност на текстурата. Овие тули -
изгорени во последните европски печки на
јаглен - се нијансирани со темно синтерување
и градации на бои кои се користат во целата
зграда.
Архитектите покажуваат како зградата во
центарот на градот може да биде
иновативна и во исто време, чувар и толкувач
на минатото. Ова е дизајн кој не избива од
глава и совршена поставка за студентите по
филм.
„Темната и извалкана тула е полна со
значења што зборуваат за минатото и за
рудниците за јаглен во Шлезија“, велат
архитектите. n

ПОРТА
архитектура

„Отворено депо“ – музеј што

Објектот го привлече вниманието на светската јавност не само заради својот
архитектонски изглед, туку и заради тоа што е прв музеј во светот којшто ја
изложи целокупната музејска колекција од 150 илјади уметнички дела во
новото мамутско складиште - Депо

ПОРТА

го крие светот на уметноста
Архитекти - MVRDV
Предводник - Winy Maas
Партнер - Fokke Moerel
Тим - Winy Maas, Jacob van Rijs, Fokke
Moerel, Sanne van der Burgh, Marta Pozo,
Gerard Heerink, Elien Deceuninck, Saimon
Gomez Idiakez, Jose Ignacio Velasco Martin,
Jason Slabbynck, Mariya Gyaurova, Lukasz
Brzozowski
Проектантски тим - Sanne van der Burgh,
Arjen Ketting, Gerard Heerink, Jason
Slabbynck, Rico van de Gevel, Marjolein
Marijnissen, Remco de Haan, Fedor Bron
Визуализација - Antonio Luca Coco, Matteo
Artico, Carlo Cattó
Развој и стратегија - Jan Knikker, Irene Start
Изведба - BAM
Конструкција - IMd Raadgevend Ingenieurs
Финансиски план - BBN
Инсталација - RHDHV
Фасадни консултанти - ABT
Градежна физика - Peutz
Екологија - BREEAM Excellent (goal)
Фотографии - ossip van Duivenbode, Rob
Glastra, MVRDV
ОБјекТ БОијМаНС ваН БаУНиНГеН
Душанка ШУЛовиќ, дипл. инж. арх.
аунинген (Depot Boijmans van
Б
Beuningen) во Ротердам,
Холандија. Зградата Депо е
дизајнирана од холандската
фирма МВРДВ и целосно ќе биде
отворена при крајот на идната година.
Објектот го привлече вниманието на светската
јавност не само заради својот архитектонски
изглед, туку и заради тоа што е прв музеј во
светот којшто ја изложи целокупната музејска
колекција од 150 илјади уметнички дела во
новото мамутско складиште - Депо.
Ротердамците се навикнати на атрактивна
архитектура, но она што оваа зграда ја прави
необична е и нејзината функција и нејзиниот
изглед и тоа што е едноставно кажано
складиште. Дали овој модел на „отворено
депо“ е експеримент или иднина?
ОБјекТ СО ТРкалеЗеН вОлУМеН
Објектот со височина од 39,5 метри, П+6 ката
и површина од 15 илјади квадратни метри е
лоциран до главната зграда на музејот Боијманс
Ван Баунинген. Волуменот е тркалезен со
дијаметар на долниот базис од 40 метри кој се
шири нагоре до дијаметар од 60 метри. Во
приземјето со привлечен влезен простор со
музејска продавница и кафетерија, сместени се
и сите простории за уметничко ракување
(пакување, утовар-истовар, карантин,
климатизација). Во централниот атриум, со
височина од шест ката сместени се сите депоа,
експертски центар и кино. Вкупната височина
до стаклениот кров - купола изнесува 30 метри.
Многу од уметничките дела висат или стојат во
атриумот. Катовите се поврзани со вкрстени
скали што лебдат, што помалку потсетуваат на
вртоглавите скици на италијанскиот архитект од
осумнаесеттиот век Џовани Батиста Пиранезе.
Јавната рута поминува цик-цак низ зградата од
атриумот во приземјето до изложбениот
простор, градината со скулптури и ресторанот
Депо на кровот. На патот спрема горните катови
рутата минува низ уметничките депоа и
реставраторските работилници. Изложбата
може да се менува секојдневно со едноставно
помрднување на витрини за одлагање. Зградата
има простории за уметнички колекции кои не се
достапни за пошироката јавност и простор за
приватни уметнички колекции, што е новина во
комерцијалната услуга која музејот ја нуди.
Посетителите кои ќе тргнат во обиколка со
водич и чувар можат да ги видат просториите за
ракување со уметничките дела, недогледните
изложбени простори кои содржат од големи
инсталации до слики од старите мајстори,
модерни фотографи, од робусни скулптури до
најделикатен порцелан.
фУТУРиСТиЧки ДиЗајН
Конструкцијата и дизајнот на објектот се
футуристички. Со својот тркалезен волумен и
ПОРТА
 облога од 1.664 рефлектирачки стаклени
панели на фасадата закривени во дијаметарот
од 40 метри, фасадата ги отсликува зградите
околу музејскиот парк, околното зеленило и
сивите облаци на небото. Како фатаморгана
над огледалната чинија ѕиркаат врвовите на 75
дрвја од кровната шума на Депото. Од кровот
посетителот има поглед на паркот Ротердам
од 360 степени. На кровот има парковски дел
со уметнички дела од колекцијата на музејот,
бесплатно достапни за сите посетители. Меѓу
дрвјата се наоѓа ресторанот, со тераса на која
посетителите може да уживаат во убавиот
поглед на градот. Навечер објектот се
претвора во прекрасен светлечки фенер и
блеска во срцето на музејскиот парк. Објектот
е опремен со најсовремена техника,
материјали и економична употреба на вода и
енергија, ги исполнува сите критериуми за
името БРЕЕАМ и претставува пример за
одржливост.
Како архитект ме фасцинира
архитектурата со вакви
дострели, но не можев да
останам рамнодушна на
остатокот од приказната
за творечкиот процес од
идеја до реализација, кој
го долови новинарот на
Гардијан: „Во атриумот,
Сјарел Екс, директор на
музејот изгледа како човек
кој сѐ уште не може да
поверува дека тоа се
случило. ’Ковчег со
богатство, зарем не?‘
извикува тој, покажувајќи на
вртоглавата решетка од
стаклените скали над нашите
глави. Секој предмет што го
имаме ќе биде изложен. Зградата е
34 ПОРТА 30 октомври 2020
обид да се сврти Боијманс однатре. Наместо
затворање на кралскиот накит далеку од очите,
тој е во ’отворенo складиште‘.“ Екс и неговите
колеги сметаат дека ова е прв пат некој да
изгради отворено депо за сместување на
целата музејска колекција. „Ова е радикален
чекор и се плашам дека по малку сум
Холанѓанец“, ќе рече тој.
ОД СклаДиШТе ДО аТРакЦија
Музејот Боијманс Ван Баунинген се наоѓа
во монументална зграда чие уметничко депо
е под нивото на морето и затоа постои ризик
од поплави. Идејата почнала да се раѓа од
подрумските складишта кои се поплавиле во
2013 година. Иако штетата не била многу
голема било очигледно дека музејот треба
да се надгради особено што 90 отсто од
Ротердам е под нивото на морето, а со
климатските промени процентот се
зголемува. Екс
дојде на идеја да ги претвори складиштата
во атракција за посетители, наместо да
изгради нешто во анонимна индустриска
зона. Водејќи се од англиската изрека дека
тоа што не може да се види не е запаметено,
почна да созрева идејата за отворено депо.
Толку многу работи што музејот ги прави се
случуваат во мрак, ќе рече тој. Во овој објект
јавноста ќе може да ги гледа и експертите
кои ќе работат на чување и реставрација на
делата, а новото отворено уметничко
складиште и неговите колекции ќе
учествуваат во културниот живот на градот.
Архитектот Вин Мејс се сложи дека идејата е
особено привлечна, но тешко изводлива, а
светлоста сама по себе е проблем. Условите
на музејот се јасни и децидни: суперквалитетен
климатски уред кој ќе ја направи животната
средина без прашина, структурата поделена на
пет климатски зони за различни врсти
артефакти, некои од предметите може да
висат на подвижни носачи во 13
витрини поставени низ зградата, а
предметите осетливи на светлина ќе
се држат во запечатени ормани и ќе
се прегледуваат само по договор.
ОТвОРеНО ДеПО е БеЗБеДНО
РеШеНие
На прашањето за безбедноста
следува прашањето што е
побезбедно: ставање депо на
периферија на градот или овде во
центарот опкружено со луѓе. Малку од
музеите го обелоденуваат фактот дека
она што го гледаме во нивните галерии е
само мал дел од тоа што го поседуваат.
Вообичаено е 95 отсто од повеќето
колекции да се заклучени. Во многуте
дискусии на стручњаците од оваа област
провејува сознанието дека отворено депо
е единствено решение, но има многу
предизвици и кај многу од нив беше примено со
скепса. Се редеа прашањата: дали е тоа начин
на кој музејот работи, дали некој има апетит да
види два до три милиони чудни предмети и
книги, за што се наменети кустосите, ќе сака ли
некој да дојде во депо или на убаво уредена
изложба во музејот? На сите овие прашања Екс
клима со глава и вели: „Проекти како нашиот се
експеримент, ќе видиме.“
Депото е делумно пуштено во употреба. Во
декември уметници од разни области ќе можат
да се движат меѓу музејските збирки на
Рембрант, Бош, Магрит, Дали и околу многуте
уметнички предмети. Во потполност ќе се
отвори кон крајот на идната година. Земајќи го
предвид целиот мисловен и творечки процес,
кој вклучува тло, безбедност, климатски
промени па и храброст, излишно е прашањето
дали фасадата што крие еден цел свет на
уметноста е објект кој храбро чекори во
иновативни промени во музеолошката дејност.
Дали е само експеримент или поглед во
иднината останува да се види. n

ПОРТА
 урбанизам

Архитектонскиот
простор на територијата
Пејзажот се перципира како форма што е способна да се справи со комплексни
пресеци помеѓу јавниот живот, јавните настани и урбаната инфраструктура, и е
воедно доволно флексибилен за да ја замисли иднината долж непредвидливите
градски сценарија

Frank Lloyd Wright,

Broadacre City,
1950-1955

Никола ЃорЃиевски, м-р арх. и м-р пејз. арх. оддалечување на поимот територија од ПОеТСки ПРиСТаП
архитектонско-урбанистичката научна Поетско разбирање за просторот на
ред појавата на пејзажниот

П
рамка и затоа фокусот на овој есеј територијата, кое избегнува формална
урбанизам како гравитира кон група текстови кои (морфолошка) анализа на неодредените
дисциплинарен дискурс, интертекстутално може да ја прикажат простори е дадено во есејот „Terrain Vague“,
низа архитектонски четива и сликата на територијата преку овие во 1995 година, напишан од шпанскиот
теории го опишуваа аспекти. Главната идеја е да се извршат архитект Игнаси де Сола-Моралес. Авторот
сложениот простор на територијата како истражувања за „теренот вон градот“ од не го информира читателот за фигуративни
огромен нејасен терен долж неодредени поетска, формална и програмска или прагматични наоди, туку за метафорично
и непредвидливи трансформации. перспектива и да се спојат овие наоди и субјективно разбирање на теренот. Во
Ваквото просторно дефинирање изврши во еден сукцесивен есеј. воведот, Моралес накратко пишува за
36 ПОРТА 30 октомври 2020

монтажа на фотографии, фрагменти од слики
кои не покажуваат вистински пејзаж или
вистински град, насочувајќи го читателот во
доменот на семиологијата. Тука се отвора
шпекулација за еден практичен концепт што
открива фундаментално морфолошко
разбирање, препознавајќи го пејзажот како
низа последователни елементи (знаци)
доколку овие фрагменти ги земеме за такви.
Понатаму во текстот ќе се надоврзам на
значењето на знаците, совпаѓајќи се со есејот
на Греготи „The Form of the Territory“. Без
разлика на недостигот од формална анализа,
поетскиот пристап е од суштинско значење,
за почеток, бидејќи, според Моралес,
смислата на теренот може да се разреди и
конечно изгуби низ процесот на урбано
верифицирање со низа крути планерски
процедури. Авторот го опишува теренот како
„празен, напуштен простор каде се случиле
низа настани што го потчинуваат окото на
урбаниот фотограф. Ваквиот урбан
простор, нејасниот терен, претставува
статус на фасцинација - најразредниот знак
што посочува кон она што е град и какво е
нашето искуство со градот“. 1
Моралес првенствено ја истражува
етимологијата на зборот „terrain“ поради
ограничената конотација на англискиот збор
„land“. За разлика од концептот на земјата,
концептот на теренот е поизразен,
вклучувајќи повеќе просторни дефиниции,
оддалечувајќи се од идејата за земјоделска
парцела. „Vague“, од друга страна,
етимолошки, има изобилство на објаснувања
и конотации. Во германскиот јазик, зборот
„woge“, се поврзува со движењето на
морињата: осцилација, нестабилност и
флуктуација. Во францускиот јазик, корените
лежат во зборот „vacuus“, давајќи конотација
на празно место, празнина и недостапност.
Друго значење произлегува од латинскиот
„vagus“, поврзан со чувство на неодреденост,
непрецизност, замагленост и несигурност.
Авторот инсистира дека во процесот на
дешифрирање на теренот, неговиот простор
мора да се означи и конотира како двоен
гешталт на неопределеност. Сепак, за
подобро разбирање на теренот како физички
конструкт, од суштинско значење е да се
пренасочи ова поетско читање на „празниот“
простор кон фигуративни и формативни
теории.
Според мене, лесно е да се опише
огромната пространост на теренот како
несигурна, недефинирана и непозната, и да
се заклучи дека современото урбано
планирање не умее да се справи со ваквиот
простор. Сукцесивно, како што Моралес го
опишува типичниот модерен граѓанин како
жител кој бара - „тежишта наместо форми,
инкорпорираност наместо далечност,
ПОеТСкО, фОРМалНО и ПРОГРаМСкО иСТРаЖУваЊе
хаптично наместо оптично, ризоматско
наместо фигуративно“ и понатаму
констатира дека архитектурата е „засекогаш
на страната на формалното, далечното,
оптичното и фигуративното„ 2 морам да
заклучам дека конотации од овој вид не нѐ
придвижуваат кон откривање нов модус-
операнди во обид за резонирање со
комплексниот простор на територијата.
Моралес го завршува својот есеј пишувајќи
дека „денес, интервенциите во постојниот
град, низ неговите резидуални форми
(остатоци) и преклопени меѓупростори, веќе
не можат да бидат ниту удобни ниту
ефективни ако се споредат со начинот на кој
се предвидува ефикасниот модел на
современото движење. Може ли
архитектурата да дејствува врз непознатиот
терен без да стане агресивен инструмент на
моќ и апстрактна причина? Несомнено, ако го
следиме континуитетот, не оној на
планираниот, ефикасен и легитимиран град,
туку континуитетот на тековите, енергиите, и
ритмите воспоставени со одот на времето и
губењето на границите, тогаш нашиот однос
кон резидуалниот град мора да стане
контрадикторен, не разбивајќи ги елементите
што го одржуваат неговиот континуитет во
времето и просторот“. 3 Основното прашање
што го наметнува Моралес е како да се
пристапи кон нејасниот и неодреден терен
кога сите правила за урбанистичко
планирање ќе станат неупотребливи?
фОРМалНа аНалиЗа На ТеРеНОТ
Понатаму, при разјаснување на теренот и
пејзажот, ќе се осврнам на текстот „The Form
of the Territory“, од 1981 година, напишан од
италијанскиот архитект Виторио Греготи. Ова
четиво ги истражува можностите за
формално-антрополошка и географска
анализа на теренот, отфрлајќи секаква
теоретска материја. За разлика од „terrain
vague“, Греготи истражува нови формални
методологии во кои географската димензија
може да се совпадне со архитектонската
формација. Греготи објаснува како слични
геофизички територии можат да се
разликуваат поради нивното
антропогеографско потекло и како нивната
историја и култура предизвикува ново
разбирање поврзано со „географската“
репродукција. Авторот сугерира дека е од
суштинско значење да се отфрлат овие
предрасуди, за да се открие ново значење .
„Ова искуство има корист од
воспоставување нови гледишта и динамики
на набљудување, од употреба на актуелните
средства за комуникација, од нови
оригинални стратегии за сфаќање на
колективните и индивидуалните цели, а
исто така и од нова разновидност на
„означувачот“ чија слика е исполнета со нови
научни хипотези за природата, материјата
и просторот, создавајќи, уметнички,
мноштво на разновидни фигуративни
техники“. 4
Авторот понатаму ја разгледува потребата
од проширување на улогата на архитектот и
дава три точки зошто ова е важно. Првата
точка открива двa коегзистирачки
(проблематични) услови: „исчезнување на
креативниот процес како линеарен процес
помеѓу формата и функцијата, анализата и
синтезата“ и „предметот на
архитектурата повеќе не се идентификува
само со зградата“. Втората точка сугерира
дека кодексот на архитектот како „креатор
на форми“ треба да се пренасочи во
контексти на дисциплини чија цел е
Ludwig Hilberseimer, The New Ciy ´-
“Bird’s-eye view of commercial area
and settlement unit,” 1944
ПОРТА
 Andrea Branzzi,
Agronica model,
1993 - 1994
дефинирање функции. Третата точка го
идентификува пејзажот како означувачка
околина и сугерира дека архитектот може да
го конструира. 5
Греготи нагласува дека изобилството и
потенцијалите за создавање пејзаж не се
поврзани исклучиво со физичкиот свет, но
дека физичкиот аспект е најоткривачки,
овозможувајќи препознавање на универзумот
како квалитет на материјата, која пак
овозможува модулација и модификација на
пејзажот доколку истиот се препознае како
ансамбл од елементи. Како што објаснува
Хашим Саркис: „Греготи применува двојност
на типо-морфологии, поле и ансамбл,
организирајќи и поврзувајќи ги низ
размерите, од архитектонски до
ПОРТА
територијален“. 6
Последователно, дефиниција за едно поле
може да се открие кога „знакот, направен од
човекот или природата, определува
формален ансамбл што може да биде
означен“. 6.1 Дополнително, едно поле може
да биде составен синџир од елементи или
макроструктура која вдомува (кохабитира)
низа полиња. Сепак, она што сметам дека е
интересно овде е зборот „знак“ во однос на
зборот „поле“ (група полиња).
Пред да се истражи значењето на знаците,
битно е да ги разгледаме четирите чекори кои
Греготи ги употребува за решавање на
проблемот со терминологијата и формалниот
опис на „in situ“ територијата: 1. Читање и
класифицирање на формални типологии и
антропогеографски структури; 2.
Спроведување картографија на
територијално формални вредности од
гледна точка на географска подлога и
интервенции; 3. Читање и претставување
знаци на формални трансформации
генерирани преку воведување плански
структури; и 4. Воспоставување на
критериуми за дефинирање на репертоар на
обрасци.“ 7
ПРеПОЗНаваЊе На вРСкиТе МеЃУ
фОРМиТе и ЗНаЦиТе
Практично, кога, просторот на територијата
е линиски обележан низ неколку целини
(предели, пејзажи, полиња или групи полиња),
секое од нив единствено и ограничено, тогаш,
нужно е овие ограничувања да ги надминат
своите фактички и геоморфолошки граници
ако имаме за цел откривање на нови,
непознати концепти и формални операции.
Ако овие геофизички димензии за момент се
префрлат во сфери на значења на знаците,
тогаш, тука се отвора врата за нови
многубројни откритија, земајќи ја предвид
можноста за нивна нова конотација.
Субјективно, човекот првенствено ќе ги
означи овие полиња со евоцирање инвентар
на веќе познати, научени или очигледни знаци
поврзани со културни и историски влијанија, и
всушност, можеби ова претставува пречка
што треба да ја надминеме. На пример, една
парцела со плодна почва употребувана за
раст и развој на житни култури веднаш ќе ја
препознаеме како аграрна, бидејќи оваа
земјоделска карактеристика претставува
нејзина „недопрена природна форма“, што е
препознатлива сама по себе. Ваквиот вид на
препознавање на врските помеѓу формите и
знаците е корисен во првите чекори на
линиското означување на теренот како
ансамбл од полиња. Сепак, мора да сме
свесни дека тоа го ограничува полето
(индивидуално или во група) на неговата
иконична функција и ја намалува можноста за
нови конотации и разбирања.
Во овој контекст, што ако го замениме
разбирањето и препознавањето на овие
добро познати и воспоставени знаци и
симболи со нешто сосема ново? Што ако
земјоделското поле повеќе не се препознава
првенствено поради своите земјено-
производителски функции, туку, на пример,
можноста за негово читање како
инфраструктура – преносен пејзажен појас
или конектор на низа полиња? Дали можеби
ваквото размислување ќе ни помогне да се
оттргнеме од добро научените поими и да
започнеме да разгледуваме можности за
пишување нов инвентар на значења? Дали
тогаш ова може да инспирира и иницира нови
концепти за приближување кон едно ново
разбирање и, конечно, проектирање на
теренот и пејзажот? На ова тема, Греготи
пишува дека „реверзибилноста на ваквата
релација подразбира идентификување на
пејзажот како автономна форма што може
да се преобликува со соодветни симболи кои
допрва треба да се дешифрираат“. 8
Еден интересен податок кој произлегува од
оваа гледна точка е всушност идејата дека
промената на знаците на елементите може да
создаде целосно нов фигуративен концепт
кој се разликува од „природата“ со која е
опкружен. Пејзажот може да се замисли како „Parc de la Villette“,Бернард Чуми
континуиран природен график – не само како
заднина која ја издвојува интервенцијата. 9 Во
текстот на Греготи исто така споменати се
„природни тотемски елементи“ или моменти
низ пејзажот на теренот што произлегуваат
како исклучителна природна формација и
истите се препознаваат како физички
референци во просторот. Вакви морфолошки
манифестации може да бидат, на пример,
вулканскиот атол, акрополата или центарот
на радијалната рамнина. „Анализата на
современите митологии и нивната врска со
семантичката форма на вредности, можеби
изнесува на виделина еден веќе постоечки,
огромен простор на слики, во кој би можело
да се впише формално структурирање на
енвиронментот“. 10
Заклучно, Греготи остава збир на Втора награда на конкурсот за „ Parc de la Villette“, Рем Колхас и ОМА
прагматични теории кои треба да ја промени“, а тоа се прво и второ наградените облакодерите во Менхетен, опишано во
ограничат или намалат двосмисленоста, трудови на конкурсот „Parc de la Villette“, во Delirious New York на Колахас. Како што е
нејасноста и неодреденоста на просторот на 1982 година, во Париз; конкурс за нов „урбан замислено од Кoлхас/ОМА,
територијата. парк на XXI век“, кој се растега на површина инфраструктурата на паркот ќе биде
од 125 хектари. Од 470-те пријавени стратешки организирана за да поддржи
ПејЗаЖОТ какО МОДел За УРБаНи конкурсни трудови, само овие два проекта неодреден и непознат опсег на идни
ПРОЦеСи сугерираат парадигматска промена во употреби низ текот на времето “. 13 -14
На крај, би сакал да се осврнам на теренот реконцепцијата на современиот урбанизам. .Конечно, ако просторот на територијата
и пејзажот, како конституирачки поими на Во двата случаја, првиот од Бернард Чуми, а односно пејзажот, е препознаен како
архитектонскиот простор на територијата, од вториот од Рем Колхас и ОМА, пејзажот се географски, социо-културен и филозофски
функционална гледна точка поврзана со перципира како форма што е способна да се конструкт преку поетски, формални и
интринзични програмски концепти. Преку справи со комплексни пресеци помеѓу програмски аспекти, тогаш низата на идни
ова гледиште, територијалниот простор јавниот живот, јавните настани и урбаната просторно-територијални трансформации
почнува да дејствува како идеологија на инфраструктура, и е воедно доволно добиваат потенцијал да станат интервенции
пејзажниот урбанизмот. Ако се согласуваме флексибилен за да ја замисли иднината долж кои ќе работат заедно со, а не против
со пишаниот збор на Стен Алeн дека непредвидливите градски сценарија; концепт теренот. n
„пејзажот, денес, не е само формален модел кој не се фокусира на репродукција на
на урбанизмот, туку можеби уште поважно, познати типологии на градски паркови или Референци:
модел за процес“ 11 , тогаш својствено се типични стратегии за регенерација на градот. 1-3. Ignasi de Solà-Morales Rubió, “Terrain Vague,”
согласуваме дека програмските Вториот проект демонстрира конструкција на 1995, 119, 121-123;
карактеристики на пејзажот треба да ја хоризонтални полиња (ленти) кои ненамерно 4-5, 7-10. Vitorio Gregotti, “The Form of the
Territory,” OASE 80–7, 1981;
следат истата таа логика, односно природата би се менувале со текот на времето;
6-6.1 Hashim Sarkis “Geo-Architecture: A prehistory
на процесот. Според Чарлс Валдхајм, просторно програмска флексибилна for an emerging aesthetic,” Harvard GSD, Design
„најраниот проект кој го открива матрица способна да вдомува непредвидени Magazine, 2014;
потенцијалот на пејзажот како модел за градски околности во иднина. 11. Stan Allen, “Mat Urbanism: Thick 2D,” in CASE: Le
урбани процеси е предложен од европски „Шема која истражува порамнување на Corbusier’s Venice Hospital, ed. Hashim Sarkis, 2001,
архитекти / урбанисти, заинтересирани за непланирани пејзажни случувања во форма 124;
„програмата и настанот“ како сурогати на на паралелни ленти, нешто како канонско 12-13. Charles Waldheim, Landscape as Urbanism,
современиот урбанизам“. 12 Валдхајм клише, со радикално спротивставени chapter two and three, 2016;
посочува два проекта кои го опишуваат содржини, повикувајќи се на пресекот на 14. Rem Koolhaas +OMA, project description, “Parc
пејзажот како „аналоген на програмските различните програми низ катовите на de la Villette”, competition entry, 1982;

30 октомври 2020 ПОРТА 39

 урбанизам
Со тактички урбанизам до
повеќе јавни простори во
време на пандемија
тактичкиот урбанизам е пристап кон урбанистички дизајн на јавни површини
преку систем на привремени инсталации и интервенции кои влијаат на промена
или воведување нови активности на улиците и плоштадите
андемијата на коронавирусот
П влијаеше на многу аспекти од
секојдневниот живот,
вклучително и на употребата на
јавни простори. Ова ги натера
градовите брзо да интервенираат преку
урбанистички дизајн.
Статистичките податоци и различните
студии спроведени од почетокот на
пандемијата покажаа дека користењето на
јавни простори е една од доминантните
активности, како и дека луѓето поминувале
повеќе време во рекреација и релаксација
на отворено отколку во „нормални“ услови.
40 ПОРТА 30 октомври 2020
Зголемена потребата од поминување време на отворено
Растот на градовите и урбанизацијата
доведоа до фактот дека има сè помалку
природни отворени простори, па затоа беше
потребно да се најде начин да се зголеми
бројот на јавни површини во градовите,
барем привремено.
Меѓународната анкета која ја има
спроведено фирмата „Gehl Architects“
покажа дека во споредба со претходните
години, луѓето поминувале над 40 отсто
повеќе време на отворено и дека 65 отсто
од луѓето го поминувале слободното време
на отворено за време на пандемија,
најчесто на јавни места во непосредна
близина од нивното соседство, од кои 72
отсто со цел за релаксација.
Врз основа на глобално утврдени
епидемиолошки мерки, уредени се
упатствата за дизајнирање урбани
простори, така што се одржува безбедно
физичко растојание и има најмалку
визуелна интеракција меѓу луѓето.
Потребата да се реагира брзо на
потребата на луѓето за јавни простори
резултираше со голем број интересни
решенија кои скоро веднаш го подобрија
квалитетот на парковите, плоштадите,
платоата и улиците.
 таКтиЧКи урбаниЗам
Тактичкиот урбанизам е пристап кон
урбанистички дизајн на јавни површини
преку систем на привремени инсталации и
интервенции кои влијаат на промена или
воведување нови активности на улиците и
плоштадите. Пред пандемијата, ваквите
интервенции беа користени за разубавување
на маалските простори, игралишта, за
разграничување велосипедски патеки на
улиците каде што недостасуваа или како
средство за активистичко дејствување. Токму
привремениот карактер на тактичкиот
урбанизам овозможува проверка на дизајнот
преку урбан експеримент, кој е лесен за
промена, дополнување или усвојување како
траен.
Примената на тактичкиот урбанизам за
време на пандемијата на коронавирусот
почна суптилно, со едноставно обележување
на безбедно растојание меѓу луѓето на
автобуските постојки, постојните клупи и
игралишта, како и пред јавните објекти.
Сепак, ваквите интервенции може да
упатуваат и на отуѓување од други луѓе,
поради што новата тенденција на урбано
дејствување беше да се создаде заедничко
просторно искуство преку индивидуално
користење на просторот.

нов диЗаЈн на улиЦите

Истражувањата покажаа дека во
градовите со позагаден воздух, ширењето на
коронавирусот и други респираторни
инфекции е побрзо, така што најбрзото
решение за овој проблем и честиот метод на
тактички урбанизам е затворање на
патиштата и нивна привремена
трансформација во пешачки зони. Како
глобален проблем на урбаните области,
беше препознаена недоволна ширина на
тротоарите за движење и одржување на
растојанието, поради што беше потребно да
се прошират активностите од тротоарите до
целата улична зона.
Во моментов има неколку натпревари за
урбан дизајн на улица на глобално ниво, од
кои повеќето се занимаваат со создавање
мултифункционални простори што ги прават
градските улици поудобни, поради што
веројатно ќе останат како постојан дизајн
дури и по пандемијата.
нова урбана опрема во парКовите
Со цел да се одржи социјалната
интеракција на јавните простори за време на
пандемијата, архитектите пронајдоа брзи
решенија што овозможуваат собирање на
корисниците на плоштадите, така што
одредени активности се одвиваат на сличен
начин како и пред пандемијата. За да биде
тоа можно, беше потребно привремено да
се замени вообичаената опрема што е
прилагодена на групирање луѓе, во опрема
што е прилагодена на една личност или
помала група и овозможува одржување на
физичката оддалеченост.
Ваквите интервенции се можеби еден од
подобрите индикатори за тоа како
епидемиолошките мерки и потребата за
социјализација може да се постигнат
истовремено. Проектот од Брно, дизајниран
од Hua Hua Architects, може да се користи
како одличен пример од пракса што ги
реализира сите квалитети на јавниот
простор, дури и го надополнува неговиот
визуелен идентитет, во времето на „нова
нормалност“.
Позиционирањето на групите за седење
околу плоштадот ви овозможува да го
поминувате времето на отворено во
непосредна близина на другите луѓе, додека
нацртаните кругови означуваат „безбедна
зона“ во која е можно да се остане без маска
за лице. Овој принцип е развиен како
модуларна структура што може да се
примени во урбанистички дизајн,
угостителски и туристички области.
Поради потребата луѓето да останат на
јавни простори без оглед на пандемијата,
бирото Architecture for Humans ги
дизајнирале клупите за едно лице, кои се
распоредени на растојание од два метри во
ортогонален систем. Планирано е да бидат
поставени на платоа и плоштади во близина
на ресторани за брза храна.
Индивидуалните клупи се дизајнирани така
што тие можат да се инсталираат во
повеќето системи за поплочување кои ги
има во светот, што ги прави погодни за
30 октомври 2020 ПОРТА 41
примена на глобално ниво. утврдено растојание од два метри меѓу тезгите, послужат како збир на практични примери
КориСтење на Зелените поврШини што, во случај кога ќе бидат поставени на кои можат да бидат локализирани со мали
Пролетниот и летниот период на патиштата, ја менува динамиката на употреба на промени насекаде во светот. Тактичкиот
пандемијата го отвори прашањето за улицата, како и нејзиниот изглед. Во случај урбанизам овозможува таквите интервенции
безбедно користење на парковите, особено таквата просторна интервенција да се одржи да се реализираат брзо, со можни промени
на оние што традиционално се користат за трајно, постои можност за формирање нов во согласност со локацијата, што може да ги
излети. Некои од светски познатите урбани маалски центар, што влијае на зајакнување на „хуманизира“ населените места и јавните
предели добија додаток во форма на социјалната заедница. простори за време на пандемијата, но и
обележани области за релаксација. Повеќето решенија што веќе се после неа. n
Домино паркот во Њујорк ги поздрави имплементирани во светот можат да
посетителите со нов дизајн по отворањето
на јавните површини за посетителите во јуни
2020 година. Бирото James Corner Field
Operations смисли привремена интервенција
на брегот на Бруклин што вклучува мрежа од
30 кругови со дијаметар од 2,5 метри
распоредени на зелена површина.
Затворањата и ограничувањата на
капацитетите на угостителските и трговските
објекти влијаеа на нивниот бизнис, па затоа
беше потребно да се изнајдат методи што ќе
овозможат трговија и интеракција во согласност
со епидемиолошките мерки. И покрај
постојаниот развој на трговски центри и други
трговски објекти, решението што е најчесто во
спроведувањето на тактичкиот урбанизам е
претставено со единици на отворено кои се
многу поблиску во форма до пазарите.
Самите пазари се реорганизираат така што е
извор: www.gradnja.rs

ПОРТА
ПОРТА
ентериер ЛУКСУЗНО ОПРЕМЕН СТАН

Удобност, елеганција
и природна светлина

Станот се управува и преку

гласовни команди, каде со
секое „Good Morning“,
самиот систем го буди
станот, ги отвора
ролетните, ја вклучува
омилената утринска
музика, греењето и го
подготвува станот за
новиот ден

ПОРТА
ПОРТА 3

лезете во еден луксузно

В уреден стан, со уникатни

детали и максимална
природна светлина, кој е
сместен во нова, модерна
мала зграда во Скопје.
Целата идеја, распоред и дизајн,
инвеститорите ја извеле сами и ја
претвориле во вистинско „семејно гнездо“.
Овој елегантен и функционален стан од
130 квадратни метри, кој е замислен и
создаден за четричлено семејство,
претставува современа естетика кон која
тежнее секое семејство. Штом влезете низ
пространиот ходник, веднаш добивате
глобална слика за станот. Поглед кон
модерната дневна зона и кујна
организирани во отворен животен простор.
Во ходникот е поставен функционален и
елегантен плакар, од каде се преминува во
кујната, во која владеат едноставноста и
елеганцијата во совршен склад со бела и
боја на дрво.
Кујната е линиска, со доволен простор за
складирање и работни површини, идеален
за користење на четричлено семејство. Дел
од кујнските елементи, како фрижидерот и
машината за садови се скриени зад
панелите од медијапан, а сите елементи се
на допир, со меко затварање. Целата кујна
ПОРТА 45
е изведена со австриска иверка и боен
медијапан, како и австриски механизми за
совршено функционална и модерна кујна.
Веднаш до кујната е изведена и мини
винарија, која одлично се вклопува во
замислата за ефикасно и функционално
катче.
Веднаш по кујната ве пречекува простор
со висок тавански плафон, со големи
ПОРТА
стаклени портали кои го осветлуваат
целиот стан, простор кој е замислен за
совршен собир на едно семејство, со
прекрасен поглед кон Водно. Дневениот
простор и трпезаријата се комплетирани
со комфорен и елегантен италијански
мебел, каде заедно со минималните детали
низ просторот и ѕидовите со декоративна
техника даваат уникатен стил и топлина во
просторијата. Овој светол и простран стан
го дополнуваат модерни висечки лустери и
рефлектори кои создаваат магична и
удобна атмосфера.
Благодарение на високите плафони,
станот е поделен на две засебни единици -
нивоа, со што се постигнува чувството на
идеално домување - куќа. Двете единици се
поврзани со елегантни, минималистички
скали кои не одземаат многу простор од
дневната соба, и стаклена ограда –
спајдер, која додава прозрачност и му
дозволува на просторот уште повеќе да
дише. Посебна убавина и топлина во
станот дава и луксузниот водоотпорен под
– винил, со дрво-дезен којшто е многу
актуелен во светот и совршено се вклопува
во станот. Од дневната соба има директен
пристап на балконот, кој е одлично место
за кафе и опуштање.
На сосема другиот крај од станот е
поставена спалната соба, која е
оддалечена од главните заеднички
случувања во станот и е апсолутно мирна.
Во оваа соба преовладуваат сивата боја и
дрво-декор, како идеална комбинација која
опушта и полни со позитивна енергија,
заедно со големиот и удобен лежај за
максимална релаксација и уживање. Во
оваа соба особено привлекува внимание
ѕидот обложен со дрво, на кој е поставен
ТВ-уредот, како функционално решение за
да се скријат сите кабли. Заедно со сите
декоративни елементи, спалната соба
изгледа како вистинска „оаза на мирот“.
Во склоп на спалната соба поставен е
гардеробер, каде директно зачекорувате
во голем, простран „Walk In“ плакар, од
дрво иверка, со фиоки со стакло, полици,
закачалки и декоративни кутии –
дизајниран токму како секој гардеробер од
соништата.
За да биде уште пофункционален овој
стан, направена е и посебна, помошна
просторија – утилити, која е од огромно
значење за функционалноста на домот, и
ги задржува мирот и организираноста во
станот.
Првото ниво на овој стан завршува со
ултрамодерна и луксузна бања, изработена
со првокласни шпански плочки и
санитарија, каде комбинацијата од мермер
и дрво дава убавина и топлина на бањата.
На второто ниво во станот се наоѓа
трендовски простор создаден за млади, со
голема дневна соба – „Chill зона“, со
работен простор, два „Walk In“ плакари,
модерна бања како и широка галерија со
поглед спрема отворениот дневен простор
на долното ниво, простор кој е идеално
ПОРТА
осветлен благодарение на изобилството од
светлина што се добива од високите
алуминиумски портали. Во иднина е
предвидено второто ниво да биде
преобразено во голема детска соба - како
www.liting.mk
Lexan* поликарбонатни плочи и системи;
Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА;
Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака;
ПОРТА
вистински рај за најмалите.
Во склад со најновите технологии,
станот е целосно опремен со Smart Home
систем (паметен дом), каде секој уред се
контролира преку таблет, преку мобилен
Архитектонска подготовка и изведба
+389 2 3114 360
телефон или механички преку паметни,
стаклени прекинувачи на допир. Покрај
управувањето од дома, целиот стан може
да се контролира и надвор од домот, што
го прави овој стан уште побезбеден и
енергетски поефикасен. Почнувајќи од
светлата, системот за ладење/греење па сè
до ролетните, станот се управува и преку
гласовни команди, каде со секое „Good
Morning“, самиот систем го буди станот, ги
отвора ролетните, ја вклучува омилената
утринска музика, греењето и го подготвува
станот за новиот ден. Клучни зборови за
овој стан се удобност, елеганција и
природна светлина, каде преовладуваат
модерни и функционални парчиња мебел,
како и декоративни елементи и технологија
кои внесуваат луксуз во целиот амбиент.
Станот иако пред сè е наменет за
домување, истиот беше искористен за да
послужи како тест-проект на инвестиротот,
сè со цел да се утврдат капацитетите и
можностите на фирмите за масовно
ентериерно уредување и најважно од сè, да
се утврди точната финансиска
конструкција, како би успеал инвеститорот
да понуди лускузно опремени станови на
пазарот, нешто што е практика повеќе
години во западните европски држави и
САД, каде инвеститорите продаваат
исклучиво готови и ентериерно наместени
луксузни станови. Се надеваме дека во
брзо време и кај нас ќе биде понудено
истото.. n
ПОРТА
 сообраќај
Автономни возила
по мерка на човекот
Многу е подобро дизајнот да се приспособи на потребите на човекот, отколку
човекот да се приспособува на потребите на машината.
Даниела МЛАДЕНОВСКА
енес речиси сите зборуваат
Д
за автономното возење.
Почнувајќи од
производителите на
автомобили, гигантите во
електронската индустрија, софтвер
инженерите, универзитетските професори,
сите сметаат на автомобилите без возач во
не така далечна иднина. Автономните
возила можат да направат драматична
глобална промена, воведувајќи ново ниво
на мобилност, независност и безбедност
за сите. Кои се придобивките од
автономните возила? Како и секој друг
50 ПОРТА 30 октомври 2020
концепт и автономните возила имаат свои
предности и недостатоци. Во
продолжение се осврнуваме само на некои
од предностите кои тангираат многу
аспекти од квалитетот на живот и развојот
на заедницата.
ПРЕДНОСТИ КОИ ТАНГИРААТ
МНОГУ АСПЕКТИ
- Безбедност во сообраќајот.
Статистиките на несреќи на патиштата го
земаат својот данок во човечки жртви,
повредени, но и огромни материјални
штети. За над 90 % од несреќите виновник
е човекот (Maddox, 2012). Според тоа,
автономните возила ќе превенираат голем
број сообраќајни несреќи, но и ќе
елиминираат голем број на доцнења во
сообраќајот.
- Сообраќаен метеж. Во литературата се
адресираат три главни фактори поврзани
со автономните возила кои влијаат врз
сообраќајниот метеж: 1. намалување на
доцнењата во сообраќајот како резултат
на намалување на сообраќајните несреќи;
2. зголемување на протокот на возила; 3.
промени во вкупните изминати километри
на возилото (vehicle-kilometer-traveled -
VKT). Сето тоа ќе придонесе за
зголемување на доверливоста на
сообраќајниот систем. Фактот дека
автономните возила се меѓусебно
поврзани, може исто така да овозможи и
избегнување на сообраќајниот метеж
 БЕЗ ЧОВЕК-ВОЗАЧ
преку т.н. reservation-based system. 2. Медиуми. Сензационалистички наслови негативни ефекти ќе донесе оваа
- Сопственост на возилата. Развојот на кои ја демонизираат напредната технологија врз начинот на живот?
автономните возила оди во прилог на технологија. 7. Опасностите од вештачката
концептот на такси-услуга без возач, но и 3. Морал и етика. Дали автономните интелигенција. Дали е заштитена
кон обесхрабрување на идејата за возила треба да донесуваат одлуки кои приватноста - технички можности за
поседување сопствено возило. луѓето едноставно не можат да ги хакирање и злоупотреба?
Автономните возила ќе ги поттикнат и донесат? Компаниите кои го развиваат концептот
шемите на car sharing. 4. Доверливост и осигурување. на автономни возила треба да ги надминат
- Вредност на времето. Автономните Неизбежно, работите можат да тргнат во овие бариери. Секако, кога станува збор за
возила ги ослободуваат возачите од непосакувана насока. Кој би бил новите опции за мобилност, автономните
физичкиот и менталниот ангажман поврзан виновен? возила се на прво место. Не само
со возењето, овозможувајќи 5. Законска регулатива. Која законска производителите на автомобили, туку и
искористување на времето на други регулатива треба да се донесе за да се компаниите како Google, Bosch и Apple, ја
продуктивни активности. контролира оваа технологија на трансформираат својата експертиза во
- Користење на земјиштето. Автономните патиштата? областа на потрошувачката на електроника
возила можат да имаат силно изразено и 6. Градовите и заедниците. Какви и софтвер, во развојот на автономните
долготрајно влијание врз шемите на
користење на земјиштето. Имено,
вредноста на земјиштето се зголемува
пропорционално со близината до
центарот на градот, каде се
концентрирани можностите за работа.
Близината пак е диктирана од начинот на
транспорт, односно од сообраќајните
врски. Со развојот на автомобилите, во
почетокот на 20-тиот век, доаѓа до развој
на предградијата. Автономните возила ќе
придонесат за понатамошен развој на
предградијата, а ќе се надмине и акутниот
проблем со паркинг-просторот во
градовите. Огромен простор ќе се
ослободи за други намени. Во просек,
градовите имаат површини зафатени со
паркинзи кои учествуваат со 31 % во
вкупната површина (Shoup, 2005).

ШТО ОЧЕКУВААТ ЛУЃЕТО ОД

АВТОНОМНИТЕ ВОЗИЛА?
Автономните возила се тема која е
покриена во илјадници научни и стручни
статии низ целиот свет, и обработувана е
од различни агли - од технолошка
изводливост, па до етички и социјални
прашања. Но, постои еден аспект кој е
малку запоставен - што очекуваат луѓето од
автономните возила и како тие најдобро да
се проектираат имајќи го предвид
факторот човек? Секако, многу е подобро
дизајнот да се приспособи на потребите
на човекот, отколку човекот да се
приспособува на потребите на машината.
Точно ова барање е во фокусот на т.н.
HCD (Human Centered Design). За важноста
на HCD во контекст на автономните
возила, многу се дискутира, особено во
последно време. Следните точки кои
допираат различни области, се појавуваат
во речиси секоја дискусија, расправа или
анализа:
1. Автономни концепти. Што се всушност
роботите и зошто дизајнот изгледа како
од научнофантастичните филмови?

30 октомври 2020 ПОРТА 51

технологии. Но, за да поважно прашање е: Што всушност возило, треба да се земат предвид многу
сфатиме која е луѓето сакаат и што им е фактори, во случајов човечки фактори кои
суштината на овој потребно да добијат од играат улога во дизајнирањето на најдобро
дизајн фокусиран оваа технологија? Дури и искуство за човекот. Не помалку важно е
на човекот, на ова прашање, секако влијанието на оваа технологија врз
треба да се одговорот изгледот на градовите и нивната
вратиме на традиционално доаѓа подготовка за автономен транспорт.
основите на од перспектива на
човековата производителите на AUTONOMOS
мобилност. автомобили, а не од Но, да се вратиме малку наназад во
Како се корисниците. историјата, со цел да се потсетиме што
движат Конечно, всушност значи терминот „автономен“.
луѓето? Како корисниците се Зборот доаѓа од грчко потекло, поточно
стигнуваат од првенствено од зборовите auto, што значи „сам“ и
точката А до заинтересирани за nomos што значи „закон“, и оригинално
точката Б? Какво е самата мобилност, бил користен за луѓето, а не за машините.
искуството на односно да дојдат Првите обиди во насока на создавање
корисникот од комфорно и безбедно од точка возило без возач датираат уште од
користењето на А до точка Б, a не и за начинот како дваесеттите години на минатиот век, а
автономните возила - од тоа ќе се реализира, односно за самата добиваат вистински облик во
влегувањето во возилото, самото патување, технологија која стои зад тоа. Според тоа, осумдесеттите години, кога се развиваат
интеракцијата на возилото со другите многу е значајно да се утврдат потребите автоматизираните автопати. Со тоа се
учесници во сообраќајот и сл.? Дали на луѓето и нивните желби, со цел поплочува патот за полуавтономни и
автономното возење е технички можно? автономните возила да обезбедат автономни возила кои ќе бидат поврзани
Кога ќе стане стандард? Дали е безбедно? поддршка за нив. Исто така подеднакво со сообраќајната инфраструктура.
Ова се прашањата кои одново и одново се важно е луѓето да се адаптираат на Пионерските чекори преку првите проекти
поставуваат, особено во текот на користењето на оваа технологија. Но, пред на автономни возила се направени во
последните неколку години. Многу да се ужива во возењето со автономно периодот од 1980 до 2000 година во

ПОРТА
Германија и САД. Првото возило без возач
на компанијата Google му даде огромен
публицитет на овој концепт и привлече
многу талентирани истражувачи од
различни области. Сигурен и безбеден, за
овој автомобил се врзуваат екстремно мал
број на инциденти во сообраќајот, а
речиси кај сите нив вината била кај другата
страна. Забележан е само еден инцидент
каде виновник е возилото на Google.
Генерално, автономните возила работат на
принципот „детектирај - планирај -
делувај“, што е всушност премиса на многу
роботски системи. Притоа, комплексната и
динамичка околина е сериозен предизвик
за автономното возило кое е опремено со
различни сензори, камери и други уреди
кои ја снимаат околината. Сите овие
податоци се влез во софтверот чија задача
е да препорача соодветна акција, како
забрзување, престројување, престигнување
и сл. Еден од најголемите предизвици
останува предвидувањето на однесувањето
на пешаците и на другите луѓе учесници во
сообраќајот.
Користиме три категории за што самите велат, „способноста на попаметни и побезбедни без човек - возач.
автономноста: индивидуата, па дури и правото за Она што е најважно е како оваа
- Автономна технологија (Autonomous донесување сопствени одлуки, онака како технологија ќе ја подобри мобилноста и
Technology - AT). Технологија која најчесто што му одговара“. Сосема во втор план се автономијата на човекот. Затоа, треба да
опфаќа вештачка интелигенција (Artificial поставува прашањето за тоа колку се се земат предвид сите фактори околу
Intelligence - AI) и способност за машинско паметни возилата без возач. Индустријата возилото - од потребите на човекот до
е преокупирана со трката да ги направи социјалните импликации, а не само
возилото како такво. n
учење, односно технологија која може да
изведува задачи без потреба од своите машини колку што е можно
интервенција на човекот, а се базира, учи и
се надградува врз основа на претходните
искуства на човекот.
- Автономно возило (Autonomous Vehicle
- AV). Автономните возила се само еден од
облиците на автономна технологија. Под
автономни возила се подразбираат
автомобили, автобуси и други транспортни
средства кои овозможуваат мобилност за
луѓето, стоките и градот, без потреба од
каква било интервенција од страна на
човекот. Тука мора да се забележи дека
термините автономно возило и возило без
возач не се исти. Постојат возови без
возач, но тие не се целосно автономни,
односно сепак со нив управува човек иако
на далечина.
- Автономија на луѓето (Autonomy of
People - AP). Во своето класично значење
овој термин укажува на тоа колку една
личност е независна. Во контекст на
мобилноста, како базична човекова
потреба, токму автономните технологии
односно автономијата на човекот. Оттука
произлегува и равенката:
АТ + АV = AP:)
Одредени компании веќе се
специјализирани во областа на HCD на
автономните возила, загрижени за, како
ПОРТА
 екологија

Беспомошно чекање покрај

Луѓето што живеат покрај индустриските жешки
точки немаат механизми да ја натераат државата
да ги заштити

Фабриката ОХИС, најжешката од жешките точки

Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА

интија и Лојане немаат многу

П заеднички нешта. Првото е

планска населба (барем во
понискиот дел) на влезот на
Скопје, а второто е погранично
село во Липковскиот Регион. Во првото има
луѓе од различни професии, а во второто се
главно земјоделци и сточари.
Она што ги поврзува Пинтија и Лојане е
дека на жителите од двете места со децении
им е скратено основното и уставно
загарантирано право на живот во чиста и
здрава животна средина. Тие се изложени на
ризиците од т.н. историско загадување,
бидејќи ја имале несреќата да се наоѓаат
веднаш до напуштени објекти од тешката
индустрија, каде што, откако пропаднале
фирмите и си заминале работниците, зад
Напуштена индустриска зона
себе оставиле огромни количества опасни
во близина на Скопје
загадувачки материи.
54 ПОРТА 30 октомври 2020
СКРАТЕНО ОСНОВНОТО И УСТАВНО ЗАГАРАНТИРАНО ПРАВО НА жИВОТ ВО ЧИСТА И ЗДРАВА жИВОТНА СРЕДИНА

тони индустриски отпад

Депонијата со линдан кај ОХИС и рудникот
за хром и арсен во Лојане се две од т.н. Депонијата на рудникот во Лојане
индустриски жешки точки, односно локации
што непрекинато нанесуваат штетни
последици врз околината. На почетокот беа
идентификувани 16, а денес се помалку
бидејќи некои мораа да бидат решени од
стопанствениците што раководеа со
индустриските постројки, за да добијат
интегрирани еколошки дозволи.
ОХИС и Лојане, пак, останаа напуштени, а
со тоа жителите на населените места во
нивна близина останаа на милост на
државните органи, кои треба да најдат
решение за да се отстранат загадувачките
материјали, како и пари за да го спроведат
замисленото.

жИВОТ ВО ИСЧЕКУВАЊЕ
Од аспект на пристапот до правда, кога
се историските жешки точки во прашање,
граѓаните имаат право пред сè да бидат
целосно и квалитетно информирани за
состојбите во кои се наоѓаат овие локации
и за ризиците што тие ги предизвикуваат.
Тие имаат право да знаат за сите мерења и
испитувања, и да бидат консултирани за
сите мерки за ремедијација и за решавање
да се дислоцира и очекуваме тоа да се шири со ветрот. Не можеме да избегаме“,
на проблемот, што ќе ги преземат
случи“, вели Стојановска. вели претседателот на месната заедница
надлежните.
Таа додава дека голем број жители на Селами Мемети.
Правата на граѓаните во оваа смисла се
Пинтија се поранешни работници во
пасивни. Тие може да добиваат
ОХИС, кои знаат како работела фабриката СТОТИЦИ ИЛЈАДИ ЛУЃЕ УШТЕ ДОЛГО ќЕ
информации, да добиваат можност за
и би можеле да помогнат при планирањето БИДАТ ВО ОПАСНОСТ
учество, но немаат механизми со кои
на расчистувањето. Се проценува дека од двете депонии во
самостојно или организирано ќе си
Луѓето во Пинтија барем се приклучени ОХИС во опасност се околу 470 илјади
обезбедат заштита од високоризичното
на градскиот водовод во Скопје, додека луѓе во главниот град. Во големата
индустриско загадување покрај коешто
тие од Лојане мораат да ја носат својата депонија има околу 40.000 тони отпад со
живеат. Им останува да чекаат државата да
вода на испитување и да се враќаат со линдан, со бетонско корито под неа. Многу
стори нешто или да го креваат гласот во
поразителни резултати – и до 22 пати поопасна е малата депонија од 13.000
јавноста. Со други зборови, беспомошни
повеќе арсен од дозволеното. Опкружени тони, која е незаштитена.
се додека државата не најде волја и пари
со 450 илјади тони јаловина и со три Рудникот во Лојане, пак, ги загрозува и
за сложените и скапи операции потребни
депонии со отпадна руда со висока Ваксинце, Табановце и другите околни
за да се расчисти опасноста од
концентрација на арсен и антимон, од кои села. Дури и Куманово со своите стотина
распаднатите индустриски објекти.
најголемата има околу 50 илјади тони илјади жители е на само десет километри
Како изгледа таа беспомошност
материјал, сè што можат да прават е да ги од ова место. Најризичното место таму е
раскажува Верица Стојановска од
учат децата да внимаваат. депонијата со арсенски концентрат – пет
урбаната заедница Пинтија. На жителите
„Жителите имаат здравствени проблеми илјади тони материјал од кои половината е
на населбата не им недостасуваат
кои веројатно се последица од рудата. чист арсен.
информации и знаење колкава е
Веќе сме уморни од оваа борба, сме се Човекот што најдобро го има испитано
опасноста, туку решенија.
обратиле секаде каде што сме можеле. влијанието на историското индустриско
„Кога излегоа првите испитувања беше
Локалните власти секогаш биле на наша загадување врз почвите и што го подготви
страшно. Тоа што е во почвата ќе си
страна, но државата е таа што треба да го првиот геохемиски атлас на земјава е
остане таму долго време. Луѓето сепак ја
реши проблемот. Рудникот е на еден професорот Трајче Стафилов. Според
работат земјата, садат. Немаме што да
километар од селото, па им кажуваме на него, ОХИС и Лојане, заедно со МХК
направиме. Ние како соседи често
децата да не се доближуваат и да ги Злетово во Велес, се трите најопасни
разговараме за проблемот. Се чувствува во
избегнуваат местата каде што има отпад од места во државата. ОХИС е посебно
почвата, а и водата не е за пиење.
него. Но тој е насекаде, прашината се ризичен затоа што е во самиот главен
Линданот е смртоносен. Сега е најавено
30 октомври 2020 ПОРТА 55

град. Речиси 50 години таму е депониран
линданот, пестицид што фабриката
порано го произведувала, но прекинала
во 1970-тите. Во 2009 година тој е ставен
на листата на опасни токсични супстанци
што тешко се разградуваат. Според
ПОРТА
професорот, дури откако ќе се
дислоцира линданот, ќе бидат потребни
уште многу години за да се санира
почвата.
Студијата на Стафилов покажала
загрижувачко загадување на почвите и
Разурнат објект во кругот на ОХИС
подземните води и во Липковскиот Регион,
во близината на Лојане. Според
испитувањата, има честички со арсен и
антимон и во воздухот.
На овие супстанци се изложени стотици
илјади граѓани на кои државата
декларативно им го гарантира правото на од кои едната предлагаше четири разговараме со заменик-министерот за
здрава животна средина, но веќе долги решенија. Еден од предлозите беше да се животна средина Јани Макрадули. Но по
години не успева и во пракса да го затрупаат депониите и фабричките повеќе недели чекање, не добивме
заштити нивното здравје. урнатини со земја и врз нив да се направи одговори на прашањата упатени до него.
голф терен. Иако тоа предизвика многу Инспекторот од Државниот инспекторат
ОД ГОЛф-ТЕРЕНИ ДО ИЗВЕЗУВАЊЕ НА медиумско внимание своевремено, беше за животна средина Дарко Блинков, вели
ОТПАДОТ одбиено од експертите затоа што на тој дека бидејќи замрените капацитети каде
Кога се дефинирани 16-те жешки начин не се решава продирањето на што се натрупал опасен индустриски отпад
индустриски точки пред деценија и пол, се линданот во почвите и во подземните не се во системот на интегрирано
направија и прелиминарни процени за тоа води. спречување и контрола на загадувањето,
колку би чинело за секоја од нив да се Фабриката сè уште не беше целосно инспекторите немаат активна улога во
санира и да не претставува опасност за затворена кога се направи студијата, па се следењето на состојбите додека ништо не
населението, стопанството и за природата правеа и обиди за да се донесат странски се случува.
наоколу. Една од процените беше дека е инвеститори што би ја рестартирале, па на „Одговорност на државата е да го
најдобро објектите да продолжат да тој начин да се решат проблемите и со решава отпадот и потоа да се решава и
стопанисуваат, бидејќи така ќе се работниците и со загадувањето. Десетина ремедијацијата на целиот простор, онака
одржуваат, ќе се надгледуваат и ќе такви обиди пропаднаа. Сега таму има како што почна ОХИС со извозот на течни
генерираат приходи за да го решат неколку помали бизниси што ги користат хемикалии, се очекува техногената
загадувањето од минатото. Таков пример, испразнетите фабрички простории, од кои минерална суровина од бивша Топилница
според професорот Стафилов, е рудникот никој нема обврска да ги исчисти Велес исто така да се извезува, треба да
Бучим, кој порано бил меѓу најризичните депониите. се решава на пример депонијата со 6-
жешки точки, но раководството успеало да Конечно државата почна таква постапка валентен хром во Јегуновце, а улогата на
го намали штетното влијание врз пред три години, а од минатата година ДИЖС е преку инспекциски надзори да се
околината. врши подготовки во соработка со УНИДО, следи целосната постапка на решавање на
За рудникот во Лојане е направена организацијата на Обединетите нации за индустрискиот отпад или ремедијацијата
студија според која неговото индустриски развој. на теренот. Тоа редовно се извршува од
расчистување би чинело околу 4,2 милиони За судбината на жешките точки и за страна на надлежните државни
евра. Пари што, според коалицијата О2 и заштитата на правата на граѓаните што инспектори за животна средина“,
според други граѓански иницијативи за живеат околу нив се обидовме да објаснува Блинков. n
заштита на животната средина, државата
може и мора да си ги дозволи за да го
реши овој горлив проблем.
Државата, пак, единственото решение
што досега го понудила е еден неуспешен
обид за рестарт. Во 2014 година
тогашниот министер за економија Ваљон
Сарачини најави турска инвестиција што
би почнала со работа во 2017 година, и
освен што би стопанисувала со рудникот,
би го решила и проблемот со депониите.
Фирмата добила концесија во 2018, но сè
уште ништо не е направено во врска со
рудникот.
„Ништо не е направено. Турците доаѓаа,
земаа мостри, најавуваа дека ќе почнат и
дека ќе вработат луѓе, но не се појавиле
одамна. Сега немаме никаква информација
што ќе се случува“, вели Селами Мемети од
Лојане.
Историјата на барање решенија за
ОХИС, пак, е малку подолга. По
идентификувањето на старата фабрика
како жешка точка се направија две студии,

Отпад од рудникот Лојане во близина на селото (фото: МЖСПП)

ПОРТА
 екологија УСПЕШНА ПЛАНИНАРСКО-ЕКОЛОШКА АКЦИЈА НА ШАР ПЛАНИНА

Чисто, како Лешница после нас

Најмалку што може да направи секој
посетител на планините и природата, е да
си го собере сопственото ѓубре во најлон,
да си го стави во ранец, и да си го врати со
себе

Сл. 1 – Мотив од Долна Лешница

Бошко ВИДОЕСКИ, дипл. инж. арх. рактивна планинарско-туристичка дестина- акција за чистење на целата долина Долна
(планинар, член на ПК „Јелак“ – Тетово) ција во Македонија, и како таква беше по- Лешница и потегот кон Кадите на Криво-
сетена од илјадници луѓе во релативно шиска Река.“
ланинарскиот клуб ПК „Јелак“

П
од Тетово со мотото „Чисто,
како Лешница после нас“, ус-
пешно организираше плани-
нарско-еколошка акција на
Шар Планина која се одржа на крајот на
септември. Целта беше да се исчисти од
ѓубре долината на Долна Лешница, како и
потегот кон популарно наречената Криво-
шија, и патеките и ливадите околу неа. Во
официјалниот настан на социјалната
мрежа Фејсбук стоеше, „летото кое штотуку
измина ја вивна Долна Лешница и Кадите
на Кривошиска Река во несомнено најат-
краток период. Таквата фреквенција и по-
ведението на некои од посетителите, доне-
соа ѓубре во поголема количина од
вообичаеното, расфрлано низ убавините
на утробата на Шар Планина. Затоа, како
вљубеници во природата, но и како тетов-
чани, чувствуваме обврска да преземеме
иницијатива за нејзино темелно чистење!
По тој повод, организираме еколошка ак-
ција за чистење на 27.9.2020. Ги повику-
ваме сите планинари, планинарски и
спортски друштва, вистински вљубеници во
природата, ентузијасти, добронамерници,
активисти, да ни се приклучат во масовната
Иницијативата спонтано и речиси истовре-
мено произлезе од неколкумина членови на
ПК „Јелак“, кои летово беа во одвоени при-
ватни посети на Долна Лешница и Криво-
шија, имајќи предвид дека не одржувавме
масовни клупски акции согласно препора-
ките од матичната Федерација на планинар-
ски спортови поради светската пандемија со
Ковид-19.
НЕСОВЕСНИ ПОСЕТИТЕЛИ
Вџашени од тоа што летово во неколку на-
врати го видовме во срцето на Шар Планина,
решивме да преземеме обврска за чистење

58 ПОРТА 30 октомври 2020

на овие преубави предели. За среќа, нашиот
емотивен апел и повик наиде на широк инте-
рес од јавноста кој беше неопходен за реа-
лизација на акцијата, имајќи предвид дека
теренот е специфичен и прилично голем. Во
оваа прилика, од името на ПК „Јелак“ сакам
уште еднаш да им се заблагодарам на сите
присутни кои несебично се вложија себеси
во собирање на секој еден оставен отпадок
од несовесни посетители. А таквите несо-
весни луѓе за жал ова лето беа во зголемен
број. Делумно и поради настанатата ситуа-
ција, поради пандемијата со Ковид-19 и не-
можноста да се патува и шета надвор од
границите на Македонија, а делумно и по-
ради масовното рекламирање на социјал-
ните мрежи на најатрактивната када на
Кривошија.
Кога пишувам за неа, како мала дигресија Сл. 2 – Средна Кривошиска Када [фото: Марјан Скрижевски]
од темата за екологија, а во насока на едука-
ција на читателите, би сакал да потенцирам Овој водопад се наоѓа на речиси час и СОБРАНИ ОКОЛУ 50 ВРЕќИ ПОЛНИ
дека често оваа када беше именувана на со- половина пешачање од долниот слап на во- СО ЃУБРЕ
цијалните мрежи под името „Кривошиски Во- допади (сместени помеѓу 1.550 и 1.650 м. н. Што се однесува за еколошката акција,
допад“. Иако во суштина се работи за в.), кои со едно име се наречени „Кади на вредно е да се напомене дека беше поми-
водопад - да, сепак таквото именување во Кривошиска Река“. Вкупно се шест такви ната и исчистена површина од околу 13 хек-
овој случај би довело до заблуда кај помалку „кади“ на број; од нив три се покарактери- тари. Околу десет хектари од оваа површина
упатените, имајќи предвид дека веќе постои стични, подостапни, и како такви најатрак- претставува долината на Долна Лешница,
таков топоним за водопад: се работи за то- тивни и привлечни за посетителите. Освен која учесниците на акцијата (околу сто на
поним кој го има горниот, големиот Криво- средната Када, претставена на слика 2, број), темелно ја поминаа и исчистија. Во
шиски Водопад кој се наоѓа на 1.880 м. н. в. доста атрактивна е и најдолната од кадите. овој дел се наоѓаше и најголемата количина
(слика 3). (слика 4). на ѓубре поради лесната пристапност до

Сл. 3 – Кривошиски Водопад Сл. 4 – Долна Кривошиска Кадa [фото: Зоран Гичевски]

ПОРТА

Сл. 5 – Организација по сектори за чистење на Долна Лешница
Сл. 6 – Организациона
карта на целата акција
оваа месност преку патишта за теренски во-
зила и од село Бозовце и од Попова Шапка.
Со цел поефикасно работење, а во интерес
на времето, организациски ја поделивме це-
лата долина на четири сектори, а учесниците
на четири групи, секоја со свој координатор,
и така симултано го чистевме овој дел.
Останатиот дел - потегот кон Кривошис-
ките Кади, како и трите пристапи до нив, ги
чистевме „штафетно“, односно секоја група
како што завршуваше во својот првичен сек-
тор на Долна Лешница, почнуваше да се
ПОРТА
движи кон Кривошија и да чисти одреден
сегмент таму. На враќање повторно беа про-
верувани сите пристапи околу Кадите и це-
лиот потег од Лешница до нив, како би биле
сигурни дека не сме оставиле ѓубре зад нас.
Вкупно беа собрани 50-тина големи вреќи
со ѓубре од целата акција со најразличен вид
на отпад: претежно амбалажи од прехран-
бени продукти, конзерви, шишиња, најлони,
отпушоци и кутии од цигари итн. Собраното
ѓубре од Долна Лешница, по претходен дого-
вор со нас, го подигнаа и спроведоа до Те-
тово претставници од ЈП Национални шуми,
на што сме им благодарни.
На дел од учесниците ова им беше прва
посета на Лешница и Кривошија, па и на Шар
Планина воопшто. Независно од тоа, и тие со
задоволство се вложија себеси во чистење,
вџашени од постапките на дел од посетите-
лите пред нив. Нè радува што оваа планинар-
ско-еколошка акција силно одекна во
локалните медиуми и на социјалните мрежи,
и беше поздравена од искрените љубители
на природата. Се надеваме дека со оваа ак-
ција, а и со евентуални идни акции, ќе придо-
несеме кон подигнување на свеста за
зачувување на природата, а во контекст на
тоа, најмалку што може да направи секој по-
сетител на планините и природата, е да си го
собере сопственото ѓубре во најлонче, да си
го стави во ранец, и да си го врати со себе.
Еколошка акција
НЕНАДОМЕСТЛИВА ШТЕТА ОД МАЛИТЕ
ХИДРОЦЕНТРАЛИ
На темата за зачувување на природата, не-
избежно е да го споменам и проблемот со
малите хидроцентрали на Шар Планина.
Како чест посетител на планините знам дека
планинските реки, освен буквално неколку
дена во годината кои се бројат на прсти, не-
маат доволна издашност за да ги направат
малите хидроцентрали економски исплат-
ливи и енергетско ефикасни, или да ги на-
прават некој значаен фактор во
енергетскиот систем во државата. Дури и
кога би било така, неспоредлива и ненадо-
местлива е штетата која се прави врз приро-
дата со нивното градење. Токму на истиот
ден со нашата акција, беше организиран
протестен собир на неформалната ини-
цијатива „Зелен фронт против мали хидро-
централи“ кои протестираа против
изградбата на малите хидроцентрали на
Лешница, но и насекаде низ државата. Како
учесници во еколошката акција, дадовме
поддршка и на овој протестен собир.
Особено нè боли тоа што Лешница е прак-
тично девастирана од изградбата на неколку
мали хидроцентрали. Сведоци сме на уништени
тревни површини, разбиени патишта од механи-
зација, исечена шума, градежен шут, и секако –
чудовишни бетонски зданија и реки вметнати во
цевки. Освен тоа, нарушени се и природните ха-
битати на многу животински видови.
ЛЕШНИЦА
Инаку, геоморфолошки, Лешница е лока-
литет на Шар Планина, кој е поделен на
Горна и Долна Лешница. Горна Лешница
претставува кањон во горното течение на
Лешничка Река, сместен помеѓу врвовите
Плат (2.398 м. н. в.) и Среден Камен (2.465 м.
н. в.). Од друга страна пак, Кривошија или
Кривошиски Дол е кањон во горното течение
на Кривошиска Река, сместен помеѓу врво-
вите Среден Камен и еден официјално без-
имен врв (2.511 м. н. в.) за кој се користат не-
колку имиња: Кривошиски Врв, Безимен Врв,
Tрет Камен или Трета Карпа (а изворно, на
тетовски, е „Треќа Карпа“).
Лешничка Река и Кривошиска Река се
десни притоки на реката Пена која во дол-
ниот тек поминува и низ Тетово. Долна Леш-
ница претставува долина за која генерално
може да речеме дека е во северозападните
подножја на Плат и Среден Камен, а која на-
горе низводно следејќи го течението на
Пена, преоѓа во Кривошија. Плат, Среден
Камен и Треќа Карпа со едно име ги нареку- Девастација на Лешница [из-
ваат и „Трите Лешнички карпи“ - оттаму е и ворhttpswww.facebook.comilov
ehikingmacedonia]
етимологијата за вториот и третиот врв.
Како тетовчани, навистина нè радува што
последниве години, а оваа особено, за овој
фантастичен шарски предел дознаа многу-
мина. Но, за да остане неговиот сјај,
најмалку што можеме да направиме како по-
единци е да го собираме сопственото ѓубре
при посетите на Лешница и Кривошија. Се
надевам дека и овој текст ќе придонесе кон
тоа поголем број на идни посетители да на-
учат и сфатат дека се работи за планинско
подрачје, а при посети на таквите места не
смее да оставаме ѓубре. Лешница не е излет-
ничко место во кое има комунални служби за
одржување на хигиената. n Карта на целата месност

Горна Лешница [фото Марјан Скрижевски]

ПОРТА
ПОРТА
ПОРТА
ПОРТА