ПОРТА

Г РА ДЕ Ж Н И Ш Т ВО
322
ФЕВРУАРИ 2022

Интервјуа со добитниците на наградата Порта 3

Охрид - градот на светлината

А РХИ Т Е К Т УР А и на илјада осветлени крстa
Е КОЛО Г И Ј А
Интервју со добитничката на наградата
,,Андреја Дамјанов“, проф. д-р. Зорица Блажевска

120 ДЕНАРИ
ПОРТА
 СОДРЖИНА
20 32
ИНФО 6
ДГКМ: ЈАВЕН КОНКУРС ЗА НАЈДОБРО
ОСТВАРУВАЊЕ ВО ГРАДЕЖНОТО
КОНСТРУКТОРСТВО

ИН МЕМОРИАМ 8
АРХИТЕКТ ТРАЈКО ДИМИТРОВ 1930 - 2023

ИНТЕРВЈУ 12
ПРОФ. Д-Р ЗОРИЦА БЛАЖЕВСКА - ДОБИТНИК
НА НАГРАДАТА „АНДРЕА ДАМЈАНОВ“ 2022

ИНТЕРВЈУ 20
М-Р КРИСТИНКА РАДЕВСКИ, ПРЕТСЕДАТЕЛ НА
36
КОАИ - НАГРАДА ЗА АРХИТЕКТУРА ПОРТА 3 2022

ИНТЕРВЈУ 26
М-Р РОБЕРТИНА БРАЈАНОСКА: НАГРАДА
ЗА ЕКОЛОГИЈА ПОРТА 3 2022

СТАВ 32
СО ЦЕНОВНИК ДО ПОКВАЛИТЕТНИ
УСЛУГИ И ПОДОБРИ ПЛАТИ!

АРХИТЕКТУРА 36
СОВРЕМЕНАТА ИНТЕРПРЕТАЦИЈА
НА НАЈНОВИТЕ БИБЛИОТЕКИ

АРХИТЕКТУРА ОД ДРВО 40 46 52
CATALYST – ОБЈЕКТ КОЈ РУШИ БАРИЕРИ

УРБАНИЗАМ 43
АТРИБУТИ НА ГРАДСКАТА ФОРМА ИЛИ
ТИХИ УБИЈЦИ НА УРБАНИОТ ЧОВЕК

КУЛТУРНО НАСЛЕДСТВО 46
ОХРИД - ГРАДОТ НА СВЕТЛИНАТА И
НА ИЛЈАДА ОСВЕТЛЕНИ КРСТA

ЕНТЕРИЕР 52
ПОЛИКЛИНИКА КАДЕ ПАЦИЕНТИТЕ СЕ
ЧУВСТВУВААТ БЕЗБЕДНО И ДОБРЕДОЈДЕНО
58
ЕНЕРГЕТСКА ЕФИКАСНОСТ 56
ОДГОВОР НА ТЕКСТОТ НА Д-Р НИКОЛОВСКИ
„’РЕСАВСКА ШКОЛА’ НА МАКЕДОНСКИ НАЧИН“

ХОРТИКУЛТУРА 58
EL RETIRO - ЗЕЛЕНА ОАЗА
ВО СРЦЕТО НА МАДРИД

ПОРТА 25 јули 2014

БРОЈ 322 ПОНЕДЕЛНИК 27.2.2023
ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ,
Oвој број на „Порта 3“ е поразличен
од останатите. Карактеристичен е по
разговорите со добитниците на нашата
награда и со добитничката на најзначајната
награда за архитектура во земјава.
Но, за жал започнуваме со една
тажна вест, почина нашиот драг колега,
архитектот Трајко Димитров. Значаен
творец, неуморен борец за квалитетна
архитектура и сведок на случувањата на
македонската архитектонска сцена.
Наградата за архитектура Порта 3 за
2022 година се додели на архитектите од
Одделението за архитектура и од Одделението
за урбанизам при Комората на овластени
архитекти и овластени инженери – КОАИ, по
тој повод разговаравме со Претседателката
на КОАИ, М-р Кристинка Радевски, за се
она што ја засега инженерската струка, а
најмногу за Ценовникот за инженерски услуги.
Продолжуваме со уште едно интервју со
извршната директорка на МЕД (Македонско
еколошко друштво), м-р Робертина Брајаноска.
Токму МЕД е добитник на наградата Порта3
за екологија за 2022. Во интервјуто се говори
колку е важно да се цени и негува природата.
Нашиот постојан соработник повторно
со свој став. Пишува на тема која во
моментов најмногу ги засега архитектите
и инженерите, Ценовникот на инженерски
услуги и следствено на тоа очекувањата за
подобрување на стандардот на струката.
По којзнае кој пат нашата соработничка
опоменува, апелира се со цел да се разбере
значењето на културата и културните
институции и нивните потреби. Пишува за едни
од најмодерните библиотеки во светот, едната
се наоѓа во Финска, а другата во Канада.
Ве запознаваме и со објект од дрво
кој ги надминал перформансите на
конвенционалните конструктивни материјали.
Станува збор за Catalyst, првата деловна
зграда во државата Вашингтон (САД) од
ПОРТА
ГРАДЕЖНИШТВО
Интервјуа со добитниците на наградата Порта 3
АРХИТЕКТУРА
ЕКОЛОГИЈА
,,Андреја Дамјанов“, проф. д-р. Зорица Блажевска
Насловна страница
ТИПСКИ РЕШЕНИЈА НА
СЕМЕЈНИ КУЌИ
„КУЌИ БЕЗ КОРИДОРИ“,
КОНКУРСЕН ТРУД, ВТОРА
НАГРАДА (2015)
120 ДЕНАРИ
ГОДИНА XVII
Редакција:
главен и одговорен уредник:
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ
направена од вкрстено ламелирано дрво.
Професорот д-р Зоран Тунтев, од соработници:
Ангел СИТНОВСКИ
Факултетот за туризам и угостителство Ангела СТЕФАНОВСКА
во Охрид, со огромна љубов раскажува Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
за својот град. Тој трпеливо, посветено и Бојана ПАЛИФРОВСКА
Бошко ВИДОЕСКИ
со голем ентузијазам низ годините успеа Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија)
да ги реализира и оконча двата значајни Даниела МЛАДЕНОВСКА
проекти во Охрид, именувани како „Град на Душанка ШУЛОВИЌ
Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА)
светлината“ и „Град на илјада крстови“. Јулија ВЕЛКОВСКА (САД)
Мора постојано да се нагласува Koсто ГРАОРКОСКИ
значењето и важноста на урбанизмот и Натка ЌОСЕВА
Невена ГЕОРГИЕВСКА
неговото влијание на животот во градовите Никола ЃОРЃИЕВСКИ (Данска)
и влијанието што неминовно се рефлектира Огнен АРСОВ (Словенија)
на жителите, особено во период на графички уредник:
алармантен раст на човечката популација. Гоце ЦВЕТАНОСКИ
Во овој број се запознаваме со ентериерот
фоторепортер:
на поликлиниката Биотек. Имаме можност Kиро ПОПОВ
да видиме колку е значајно ентериерното
лектор:
уредување, особено во простори каде е важно Дијана РИСТОВА
да се создаде амбиент во кој пациентите ќе
Издавачки совет:
се чувствуваат безбедно и добредојдено. Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА,
Порта 3 секогаш е отворена за оние кои дипл.инж.арх. - претседател
сакаат да ги изразт своите мислења и ставови Александра ПЕТРОВСКА
дипл.инж.арх.
во областите кои ги покриваме. Не секогаш вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ
ставовите на експертите се согласуваат. дипл.град.инж.
Во минатиот број во рубриката енергетска Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
дипл.шум.инж.
ефикасност објавивме текст од д-р Петар
Николовски во кој се говореше и обвинуваше за Управител:
Раде ЈАНКОВ,
непочитување на авторство. Во овој број како
реакција на поменатиот текст го објавуваме Издавач:
ставот на проф. д-р Мери Цветковска, која „Биропрес“ ДОО Скопје
Aдреса на издавачот и редакцијата:
смета дека обвинувањата се неосновани. „Биропрес“ ДОО Скопје
На крај завршуваме со прошетла низ Ул. Васил Ѓоргов број 21,
зеланата оаза, белите дробови на Мадрид, влез 2, локал 7, 1000 Скопје
паркот Parque del Buen Retiro, (што преведено
значи „парк за пензионери“) или едноставно e-mail: porta3@porta3.com.mk
www.porta3.com.mk
El Retiro. Овој е еден од најомилените
и најпосетените паркови во градот. El Печати:
ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72,
Retiro во јули 2021 година е прогласени 2300 Кочани
за светско наследство на УНЕСКО.
Маркетинг:
info@porta3.com.mk
biroproekt@biroproekt.com.mk
ОД РЕДАКЦИЈАТА Тел: 071 252 641
ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 1.000 ден.
322
ФЕВРУАРИ 2022
Охрид - градот на светлината
за физички лица: 800 ден.
жиро сметка: 300000001995035 во
и на илјада осветлени крстa
Интервју со добитничката на наградата
Комерцијална банка АД Скопје
ЕДБ: 4030004528485
Првиот број на списанието Порта3
излезе на 29.12.2004 година
АВТОРИ:
Датум на печатење: 24.2.2023
Број на примероци: 600
ЗОРИЦА БЛАЖЕВСКА,
БЕСИАН МЕХМЕТИ
Редакцијата на Порта3, не
се согласува со сите ставови
објавени во списанието.
 инфо

ДГКМ: Јавен конкурс за најдобро остварување

во градежното конструкторство
о цел да се поттикне извонредноста претставува раководителот или

С во творештвото и да се вреднуваат
најдобрите остварувања поврзани со
градежното конструкторство, Друштвото на
градежни конструктори на Македонија
распишува Јавен конкурс за доделување на
признанија на ДГКМ за најдобро
остварување во областа на градежното
конструкторство за дела завршени во 2021 и
2022 година.
Друштвото на градежните конструктори на
Македонија, врз основа на одредбите на
Статутот на ДГКМ и Правилникот за
доделување на годишно признание за
најдобро конструкторско остварување на
ДГКМ, распишува:
координаторот на тимот (главен
истражувач, главен проектант,
главен изведувач-раководител на
објект и сл.). Признаниjата се
доделуваат на автор/група автори-
државјани на Р.С. Македонија,
односно на стручни тимови од
компании/институции со седиште во нашата
држава, за проекти и дела остварени во Р. С.
Македонија или во странство. За проекти и
дела со меѓународно учество, меродавен за
оценката е придонесот на македонските
учесници, односно на македонската
компанија/институција.
Признанијата ќе бидат доделени на
пригодна свеченост во рамки на 20.
Меѓународен Симпозиум на ДГКМ, кој ќе се
одржи на 28-29 септември, 2023 година, во
хотел DoubleTree by Hilton во Скопје. Повеќе
информации на http://mase.gf.ukim.edu.mk.
Во име на Извршниот одбор на ДГКМ,
Вонр. проф. д-р Дарко Наков
Претседател на ДГКМ

ЈАВЕН КОНКУРС
ЗА ДОДЕЛУВАЊЕ НА ПРИЗНАНИJA НА ДГКМ
ЗА НАЈДОБРО ОСТВАРУВАЊЕ ВО ОБЛАСТА
НА ГРАДЕЖНОТО КОНСТРУКТОРСТВО ВО
2021 И 2022 ГОДИНА
Признанието за најдобро остварување во
областа на градежното конструкторство се
доделува на дела завршени во 2021, односно
2022 година, за секоја од следните три
категории:
1. Теориско и/или експериментално
истражување на конструкции;
2. Проектирање на конструкции,
3. Градење на конструкции.
Комплетно подготвените предлози за
доделување на Признанието за најдобри
конструкторски остварувања во 2021 и
2022 година треба да бидат доставени
најдоцна до 31 март 2023 година на адреса:
Друштво на градежните конструктори на
Македонија, Градежен факултет – Скопје,
Партизански одреди 24, П.Фах 560, 1000
Скопје, и/или по електронски пат на email-
адресата: mase@gf.ukim.edu.mk.
Потребни документи:
- Пријава;
- Целосен труд/проект со графички
прилози/фотографии;
- Рецензија објавена во Билтен/Завршен
извештај од ревизија/Технички прием во
годината за која се пријавува.
Во пријавата задолжително се наведува
годината и категоријата за која се
пријавува.
Признанието може да биде доделено на
еден автор, група на автори или на стручен
тим. Стручниот тим може да биде составен
од учесници од една или повеќе
организации или институции, а го
6 ПОРТА 27 февруари 2023
www.konstrukta.mk

ПОРТА
 ин мемориам АРХИТЕКТ ТРАЈКО ДИМИТРОВ 1930 - 2023

Значаен архитект и сведок на

случувањата на македонската
архитектонска сцена
Беше неверојатно упорен во
одбраната на своите
архитектонски идеи, ја
истакнуваше креативноста,
и се залагаше доследно за
своите архитектонски
ставови. Беше строг
критичар на архитектонско-
урбанистичките
интервенции. Ги
критикуваше негативните
трендови во развитокот на
Скопје, таканаречената
инвеститорска архитектура,
а особено го критикуваше
контроверзниот проект
„Скопје 2014“, проект кој се
направи во текот на
неговиот живот.

Ангел СИТНОВСКИ, дипл. инж. арх. и израснат во Дебар Маало. За него со неизбришливи траги во современата
право може да се рече дека е обележан со македонска архитектура.
ашето Скопје го прават прав скопски идентитет. Беше неверојатно упорен во одбраната на

Н скопските улици и плоштади,

куќи, но пред сè го прават
луѓето кои живеат во него,
било да се родени тука или се
дојдени од некаде. Секој жител на Скопје
обележен е со некаков идентитет, одреден
со координатите на куќата во која живее или
живеел, со улицата во која куќата се наоѓа,
со делот од градот во кој растел, дали е
покрај Вардар, под Водно, во Карпош,
Аеродром или Центар....! Обележен е со
изгрејсонцата или залезите на сонцето што
ги гледа од својот прозорец или тераса или
од кои било топоними разместени во
градските урбани простори. Aрхитектот
Трајко Димитров беше стар скопјанец, роден
8 ПОРТА 27 февруари 2023
Македонската архитектонска сцена
повеќе пати добиваше свои херои. Тоа беа
легендарни, долговечни градители, кои со
својот живот и со своите дела го обележаа
повоеното градителство во Македонија и во
поранешна Југославија. Беа сведоци на
значајни случувања на македонската
архитектонска сцена, креатори на градежно-
архитектонски знаменитости во нашата
архитектура.
Нашиот колега и другар, архитектот Трајко
Димитров во текот на својот живот беше
ценет и почитуван од своите колеги, но и од
пошироката јавност. Со своите дела го
облагороди просторот во кој живееме, а
неговите идеи и неговата работа оставија
своите архитектонски идеи, ја истакнуваше
креативноста, и се залагаше доследно за
своите архитектонски ставови. Беше строг
критичар на архитектонско-урбанистичките
интервенции. Ги критикуваше негативните
трендови во развитокот на Скопје,
таканаречената инвеститорска архитектура,
а особено го критикуваше контроверзниот
проект „Скопје 2014“, проект кој се направи
во текот на неговиот живот.
Роден е во Скопје на 8 август 1930 година.
Татко му Георги бил столар, мајка му Стојна
домаќинка. Како мал со своето семејство ја
преживува Втората светска војна во Скопје,
растејќи во Дебар Маало, каде што татко му
ја има столарската работилница. Основното
училиште го започнува во 1937, а го
завршува веднаш по ослободувањето, како и
три класа протогимназија. Завршува
гимназија во „Цветан Димов“, а во 1949
година се запишува на тогашниот Технички
факултет, подоцна Архитектонско-градежен
факултет. Дел е од првата генерација
запишани студенти на овој факултет. Покрај
обврските на факултетот, атлетиката на
Трајко му станала преокупација. Тој со
љубов се определил за атлетиката и за
трчањето на долги патеки. Бил вреден и
успешен и во учењето и во спортот. Трајко
Димитров е македонски рекордер во
дисциплината 2.000 метри, првак на
Македонија во 1953 година на 3.000 метри
стипл-чес и републички првак на 5.000
метри. Учесник е на многу меѓународни и
домашни натпревари, добитник на многу
награди. Во 1954 година по кратко
боледување ја напушта атлетиката.
Го паметам како весел и комуникативен,
едноставен човек, срдечен и мошне
елоквентен. Како млад научил да свири
хармоника, секогаш беше расположен за
добро друштво, беше омилен и кај постарите
и кај помладите колеги, како и кај своите
пријатели. Ме повика да му помогнам околу
фотографиите за книгата што ја пишуваше,
книга за неговиот живот и за неговата Пристанишната зграда на аеродромот „Петровец“
работа. Ја издаде минатата година со наслов
„Траги низ времето и просторот“. Да се реши
човек да издаде книга на 90 години и да го
опише својот живот и своето творештво, и да
го илустрира со фотографии е навистина
храбар морален чин. Ми претставуваше
особено задоволство што заедно со
колегата Владимир Тодоровски работевме
на ова негово последно животно дело.
Се вработува во 1957 година во Заводот за
станбена изградба како прв инженер
архитект што дипломирал на Техничкиот
факултет во Скопје. Подоцна Заводот го
менува името во „Македонијапроект“. Во него
останува да работи сè до своето
пензионирање. Во „Македонија проект“
започнува неговата плодна проектантска
работа. Денес, кога кај многумина, особено
во архитектурата, недостасува
индивидуалноста, и творечката слобода што
ни ја наметнуваат неуки инвеститори, кај
Трајко се забележува индивидуалниот израз и Основно училиште „Гоце Делчев“ во Кавадарци
ПОРТА
Природонаучнен музеј во Скопје
Спортската сала во Куманово
ПОРТА
автентичната личност на извонреден
архитект. Неговите најуспешни дела се
создадени во шеесеттите, седумдесеттите и
осумдесеттите години од минатиот век. Автор
е на неколку култни објекти во Скопје, како
Природонаучниот музеј во Скопје,
затворениот базен „Младост“ во Карпош,
деловниот објект Палома бјанка. Тука се и
неговите проекти: Кошаркарската сала на КК
„Работнички“ во градскиот парк во Скопје со
архитект Ж. Гелевски, Домот на културата
„Кочо Рацин“ во Скопје (срушен во скопскиот
земјотрес), пристанишната зграда на
аеродромот „Петровец“ со архитект Д.
Димитров, во Скопје, Универзалната спортска
сала на Тутунскиот комбинат во Прилеп,
Спортската сала во Куманово со архитект Ж.
Гелевски, станбена зграда на аголот од
улиците „Ленинова“ и „Орце Николов“ во
Скопје, Спортската сала на ДТВ „Партизан“
во Скопје, Стадионот „Чаир“, основните
училишта „Гоце Делчев“ и „Тодор Велков –
Пепето“ во Кавадарци, ЕМРЦ „Киро Спанџов –
Брко“ во Кавадарци, зградата на автобазата
на ЖАС во Скопје, станбени згради низ многу
градови во Македонија, индивидуални куќи,
домови за физичка култура, полициска
станица во Скопје, сè се тоа дел од богатиот
творечки опус на архитектот Трајко Димитров.
Има и многу нереализирани проекти. „Во
неговото творештво, особено во
реализираните градби, сплотено е
единството на техничките, технолошките,
функционалните и морфолошко-естетските
димензии на архитектонскиот објект“, вели
 Универзалната спортска сала на Тутунскиот комбинат во Прилеп

академикот Георги Старделов во

предговорот на неговата книга „Арх. Трајко
Димитров“. Во неговите градби, формата,
структурата и функцијата не се разделени на
вредноста по себе и за себе, туку се вградени
една во друга.
Затворениот базен „Младост“ во Скопје
Учествува на многу домашни и меѓународни
конкурси и добитник е на многу награди. Во
1967 заедно со колегата Димитар Димитров
ја добива „Борбината плакета за архитектура“
значајно југословенско признание што го
доделуваше белградскиот весник „Борба“ за
пристанишната аеродромска зграда во
Скопје, во 1973 година добитник е на Златна
јубилејна плакета за универзалната спортска
сала на Тутунскиот комбинат Прилеп, а во
1981 година ја добива Големата награда на
БИМАС за универзалната спортска сала во
Куманово.
Беше претседател на Сојузот на архитекти
на Македонија, во 2003 година ААМ му ја
додели наградата „Андреја Дамјанов“ за
животно дело и достигнувања во
архитектурата и градителството со што
Деловен објект Палома бјанка во Скопје
стана член на Академијата на архитекти при
Асоцијацијата на архитекти на Македонија.
често ги канеше своите пријатели од некоја досетка. Ќе ни недостасува и оној
Во приватниот живот Трајко Димитров
различни генерации. Беше легенда на зрел, мудар и зборлест Трајко, кого ќе го
беше пожртвуван сопруг и татко, а пред сè
домашната архитектонска сцена, голем споменуваме во сите наши сегашни и идни
нежен дедо на своите внуци. Сопругата Зора
стручњак, добар колега кој секогаш беше разговори. Ми дојде за мојот роденден во
многу ја сакаше и често за неа прикажуваше
тука да пружи безрезервна поддршка секому октомври дома, заедно со колешката Биљана
со љубов. Имаат со што да се гордеат
кому му беше потребно. Филиповска, носејќи ми литар ракија, литар
неговите блиски, како и неговите пријатели
Почина на возраст од 92 години оваа вино и три килограми грозје од неговото
во идните сеќавања за Трајко Димитров.
година. На некое подобро место нашиот лозје. Се договаравме за неговиот роденден
Кога ќе се спомене неговото име веднаш
Трајко замина во тишина, без помпа, а да одиме на неговото лозје и таму да го
си помислувам на оној зборлест човек и
неговиот вечен живот го гарантираат прославиме. Но, замина Трајко во вечноста
другар, кој умееше да говори на многу теми,
неговите архитектонски дела, со кои ќе биде овој јануари.
особено за архитектурата и за спортот.
запаметен и во следните генерации. Нека му е вечна слава на нашиот Трајко
Честопати го наоѓав, кога беше убаво
Ќе ни недостасува нашиот Трајко. Како Димитров и му благодариме за сè. Не знам
времето, како седи на клупата пред неговата
некоја невидлива рака да го запре во, се дали горе на небото, некој го краде времето,
зграда во Градски ѕид и чека некој да
чини, неговиот незапирлив од. Ќе ни но неговото време на земјава ќе остане
помине за муабет. Сакаше да се дружи, се
недостасува неговата ведра, полетна, засекогаш зачувано и целовито во нашите
сеќавања. n
помнат веселбите на неговото лозје, каде
духовита природа, секогаш спремен за
27 февруари 2023 ПОРТА 11
 интервју ПРОф. Д-Р ЗОРИцА БлАжЕВСКА - ДОБИТНИК НА НАГРАДАТА „АНДРЕА ДАМЈАНОВ“ 2022

Добрата станбена архитектура ја гледам

таму каде суштината на животот
ќе биде над скапата игра
на елементите на фасадата
рхитект Зорица Блажевска, професор на

А Архитектонскиот факултет при Универзитетот „Св.

Кирил и Методиј“, Скопје е добитник на наградата за
животно дело ,,Андреја Дамјанов“ за 2022 година. Оваа
награда ја доделува Асоцијацијата на архитекти на
Македонија - ААМ, како признание за особени достигнувања и личен
придонес во равојот на архитектурата и градителството.
Дипломирала на Архитектонско-градежниот факултет, отсек
архитектура во 1973 година во Скопје. Одбранила специјалистички
труд во 1980 и магистерски труд во 1982 годинана на
Архитектонскиот факултет при Универзитетот „Св. Кирил и
Методиј“ во Скопје. На истиот факултет одбранила докторска
дисертација „Повеќедворна куќа во функција на хумано домување на
стари лица во рамки на семејствотo“, под менторство на проф.
Георги Константиновски во 1991 година.
Квалитетот на домувањето и посебно домувањето во третата
животна доба се теми, кои постојано го окупираат нејзиниот
научен и проектантски интерес. Зема учество на бројни конгреси и
научни советувања. Добитник е на повеќе награди и признанија. За
објектот Дом за нега „Сју Рајдер“, добитник е на наградата за
посебен придонес во архитектурата на град Скопје 1999 - АСК и на
Награда за реализација на архитектонско дело со особен социјален и
хуман карактер БИМАС 2000 година.
Во 2004 година како ментор на престижниот меѓународен
студентски конкурс ЕААЕ-АГ2Р за архитектура за трета животна
доба добива прва награда со што дава своевидна платформа за
просторните основи на третата животна доба.
Била раководител на Летната школа за архитектура 1996 г. во член е на Сенатот на Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“, 2009 -
манастирот „Св. Јоаким Осоговски“, била раководител на 2013.
Институтот за архитектонско проектирање 1995 -1997 и 2009 - Учесник е на многу архитектонски конкурси и добитник на повеќе
2013, член на Советот на главниот архитект на Град Скопје1999 - награди на истите.
2000, продекан за наставно-научна дејност 1999 - 2001 и 2003 - 2005, Со чинот на добивање на наградата „Андреја Дамјанов“, архитект
раководител на постдипломските студии на Архитектонскиот Зорица Блажевска станува член на Академијата на архитекти на
факултет 2001 - 2003, член на Судот на честа на ААМ 2001 - 2005, Македонија, која функционира во рамките на ААМ.

Натка ЌОСЕВА, дипл. инж. арх.
Редакцијата на ,,Порта 3“ Ви ја честита
наградата. Доделувањето на наградата
,,Андреја Дамјанов“ е круна на Вашиот
целокупен професионален ангажман. Што
Ви значи добивањето на оваа престижна
награда?
n Наградите отсекогаш имале значење за
мене, затоа што сите претставувале поттик за
нови успеси и предизвици во конкретни
области. Престижната награда „Андреја
Дамјанов“ што денес ја добивам за животно
12 ПОРТА 27 февруари 2023
дело, претставува потврда и големо признание
од архитектонската фела, за целата моја
вложеност и посветеност како во
професионалната пракса, исто така и во мојата
академска работа. Оваа награда предизвикува
кај мене длабоки лични чувства: чувство на
гордост и исполнетост, чувство на самопочит и
лична реализација. Всушност, наградата ја
разбирам и примам за целокупниот мој придонес
во педагошката, научноистражувачката и
стручно-уметничката дејност.
Вашата професионална кариера е многу
богата и разновидна. Сте биле успешни во
повеќе области на архитектонското
делување: образовен процес,
научноистражувачка дејност и
проектирање. Вашите почетоци на
професионален план се во ателјето
,,Андерграунд“ на проф. Георги
Константиновски. Може ли да ни кажете
нешто повеќе за работата на ателјето и за
искуствата.
n Првата средба и контактите со проф.
Константиновски всушност почнуваат од
моите студентски денови. Во третата година
на студии го слушавме предметот
Проектирање на станбени и угостителски
објекти кај проф. Јован Ранковиќ, извонреден
педагог и реномиран архитект, а во наставата
учествуваше и проф. Георги Константиновски.
Со веќе реализираната антологиска градба
Историскиот архив на град Скопје,
монументална скулптурална конструкција и со
стекнатата диплома, магистер по архитектура
на Јелскиот универзитет во САД, проф.
Георги Константиновски беше омилен и
популарен меѓу студентите. Како неуморен
творец и вљубеник во архитектурата,
основаше архитектонско ателје
„Андерграунд“, во коешто имаа слободен
пристап сите студенти кои сакаа да учат
архитектура низ работа. Во ателјето
пристапив и јас, со неколку колеги од мојата
генерација. Ателјето „Андерграунд“ за мене
претставуваше основно јадро на
архитектонско образование, како паралелна
континуирана форма на факултетската
настава. Ателјето беше лабораторија во која
постепено се запознававме со алатките и со
вештините на совладување на процесот на
архитектонското проектирање. Тоа беше
период на учење архитектура од прва рака, од
раката и креативниот ум, на еден голем
архитект, кој и самиот трагаше по вистинските
вредности и по уметноста на архитектурата.
„Андерграунд“ беше голема група на луѓе
собрани околу заеднички и слични идеи и
ставови за архитектурата и за нејзиното место
во општеството. Додека учествував во
работата на ателјето, на почетокот како
студент, а потоа и како вработена, учев и
соработував на низа идејни и конкурсни
проекти. Прв основен архитектонски проект
во кој учествував, беше проектот за Дом на
печатот во Приштина.
Сиот професионален работен век го
поминувате на Архитектонскиот факултет
при Универзитетот ,,Св. Кирил и Методиј“,
Скопје. На почеток како асистент на проф.
Константиновски на катедрата
Проектирање на станбени згради, а потоа
како професор. Што значеше за Вас
работењето и соработката со еден од
нашите најзначајни архитекти проф.
Константиновски?
n Соработката со проф. Константиновски
доби во интензитет со отпочнувањето на
мојата универзитетска кариера (1974).
Соработката се одвиваше еднакво во рамки
на трите дејности: наставно-педагошката,
научноистражувачката и проектантската
дејност. И сега, повторно учев. Магистерскиот
труд „Структурален концепт на домување во
современи услови“ (1982) како и докторската
дисертација“ Повеќедворната куќа во
функција на хумано домување на старите
лица во рамки на семејството“ (1991) ги
работев со негово менторство. Беше личност
со посебна харизма, неуморен истражувач, со
посебно чувство за пропорција и
воспоставување ред и хармонија во
просторната композиција. Нам, неговите
соработници ни оставаше слобода
рамноправно да учествуваме во креативното
промислување на објектите, со различни
програмски содржини и во различни
контексти. Добрата архитектура за проф.
Константиновски обилува со возбудливи
перцептуални доживувања, создадени со
променливи нивоа на подовите, со
променливи височини на просториите, со
контрасти на светло/темно, широко/тесно,
цврсто/транспарентно и со други контрасти.
Од него учевме како се станува одговорен
педагог, како се воспоставува соодветен
однос кон колегите студенти, почит кон
професорите, другите вработени...
Соработката со проф. Константиновски,
македонската архитектонска икона, со својот
пример на перманентна професионална
работа, ја поттикнуваше кај мене
одговорноста кон професијата,
самодовербата, етичноста и потребата за
сопствено докажување во создавањето
архитектура.
Со проф. Константиновски и со други
колеги сте учествувале на повеќе
конкурси за кои сте добиле и награди.
Некои од нив се изведени, некои останаа
на хартија. Кој од овие конкурси би го
издвоиле и зошто?
n Јавните анонимни конкурси беа
вистински предизвик за творештво, натпревар
и споредување со колегите како од Р
Македонија, така и од другите простори на
тогашната СФРЈ. Еден од најзначајните
конкурсни проекти како за мене, така и за
целиот тим, раководени од проф. Георги
Константиновски, беше проектот за Дом на
културата (1976) во Никшиќ. Проектот беше
експресивна просторна композиција ставена
во модуларна триаголна мрежа, читлива и во
надворешната појавност, проект награден со
прв откуп. Искуството од проектирање во
триаголна конструктивна мрежа го
применивме и во конкурсниот проект за
Собранието на град Скопје (1977/78).
Конкурсот, програмски беше обемен и
составен од повеќе групи на свечени
простории и служби на управата. За прв пат
добивме прва награда како тим од четворица Макети од изложбата на доделувањето
автори и десет студенти, за што бевме многу на наградата
горди и среќни. Објектот на Собранието ја
обликуваше западната силуета на главниот
плоштад со оригинална и динамична
просторна структура, соодветно на условите
на поширокото опкружување. Добиената прва
награда значеше и право на реализација. По
две години напорна работа на главниот
проект и на проектот за ентериер, со
ПОРТА

Проект на Собранието на град Скопје (1980-1981)
Конкурсен проект за Православната соборна црква
„Св. Богородица“ (1993) во Струмица
Проект на Здравствениот дом во Охрид (2008)
14 ПОРТА 27 февруари 2023
стапување на сила на Законот за забрана на
градење на нестопански објекти, проектот
заврши во фиока.
Меѓу првонаградените значајни проекти е и
конкурсниот проект за Православната
соборна црква „Св. Богородица“ (1993) во
Струмица. Новиот храм ги почитува каноните
на православната црква и во основа
претставува впишан крст, на кој му се
додадени уште две свети места, крстилница и
параклис. Тежиштето на црквата е во
основите на крстот над којшто се издига
главната купола. Просторната композиција на
храмот е едноставна и ја манифестира
духовната семантика и просторно-
еманативните сили на волумените на објектот.
И овој објект не е изграден. Бројни се
разочарувањата во оваа смисла. Конкурсните
проекти, други идејни проекти, па дури и
основни, како што е и проектот за
Здравствениот дом во Охрид, покрај проектот
за Собранието на град Скопје, остануваат
само хартиена архитектура. Меѓутоа, и
хартиената архитектура не е без значење.
Архитектонските цртежи ни овозможуваат и
по многу години да се загледаме во нив и да
се обидеме да го разбереме тоа, што не
настанало а имало такви можности.
Духовните вредности на хартиената
архитектура треба да ги разбереме како
меморија на нашата смисла и постоење.
Во областа на домувањето сте направиле
повеќе студии, проекти и реализирани
објекти. Денес сме сведоци на експанзија на
градење објекти за домување. Како ја
оценувате денешната архитектура за
домување, дали градиме квалитетни
домови?
n Домувањето како социокултурен
феномен претставува основен архитектонски
проблем и едновремено најобемна градска
програма. Станбената архитектура како
најзастапена доминантно влијае на
карактерот на животната средина и на
промените на градската форма. Во нашата
физичка реалност во име на урбана обнова
доминираат интерполации на повеќесемејни
станбени згради во егзистирачки урбани
острови/фрагменти, со препознатлива слика
и идентитет. Притоа, без да се води сметка за
целовитоста на просторната композиција
ваквите интервенции доведуваат до бришење
на урбаните фрагменти од новата мапа на
градот. Урбаната обнова на станбените
енвиронменти треба да продолжи, но
втемелена врз истражувања на нови
морфолошки, типолошки и програмски
можности. Едновремено, присутна е и
изградба на повеќесемејни станбени згради
како пунктуални интервенции и интерполации
и на локации, кои тешко здравиот урбанизам
и разум, би ги прифатил, загрозувајќи го

квалитетот на домување на жителите од
зградите во непосредното опкружување.
Архитектонскиот јазик на станбената
архитектура е јазикот на објектот, без да се
води сметка за градбите во непосредното
опкружување и особеностите на местото.
Со доминацијата на приватниот капитал во
станбената изградба и отсуство на
општествената изградба, изостана и
општествената контрола, а со тоа и
континуираното непочитување на усвоените
нормативи и стандарди, како за зградите исто
така и за домовите. Не мора да се биде
експерт за да се забележи падот на
квалитетот на современата станбена
архитектура.
Новите станбени згради се одликуваат со
пренагласено дизајнирање на фасадите, а
најголемиот дел од нив, во основа се
сиромашни во иновативност како во
функционалната организација на домовите,
исто така и во начинот на компонирање на
програмско-просторната конфигурација на
зградите. Повеќесемејните станбени згради и
едносемејните куќи, треба да претставуваат
високоперсонални просторни одговори на
програмските барања и на условите на
контекстот. Формата наместо дизајнирана,
треба да биде генерирана и поттикната од
авторовите импресии од контекстот. И покрај
воспоставените пазарни услови во
станбената изградба, неприфатливо е станот
да се третира исклучиво како лична
потрошувачка и проблем само на поединецот,
а да отсуствува грижата на државата во
решавањето на станбеното прашање на оние
граѓани, кои се наоѓаат во услови на потреба
од неопходна помош во обезбедувањето на
сопствен дом. Станува збор за социјалната
станбена изградба, којашто треба да биде
втемелена на јасни стратегии и на
редефинирана станбена типологија.
Конкурсниот проект „Студија за социјално
домување“ (2000) нуди одредени насоки во тој
Социјално домување. Конкурсен труд, специјална награда (2000)
поглед. Во Студијата се понудени пет
просторни приказни, со основна цел
редефинирање на есенцијалните елементи на
структурата на домовите и реформулирање
на типологијата на станбените згради во
колективната/мас-продукција. Преку
рационализацијата на градбите, развојот на
типологијата на домот со внесување на
карактеристики на семејната куќа, како и
вкупното унапредување на естетиката и
етиката на станбената архитектура, се
настојуваше станот со достоинство на дом, да
не биде привилегија само на едни а
неостварен сон на други, туку демократско
право на секој човек.
Верувам дека архитектите кои држат до
својот став кон архитектурата, нема да станат
сервис на оние коишто раководат со градот и
на оние коишто управуваат со капиталот.
Иднината на добрата станбена архитектура ја
гледам таму каде суштината на животот
секогаш ќе биде над скапата игра на
елементите на фасадата.
Дали нашето општество доволно внимава
на домувањето за лица во трета животна
доба и каква е моменталната состојба со
овие објекти во државата, наспроти
големата експанзија на објекти за
домување?
n Општествената грижа за остарените
лица е дел од општата политика за
социјалната сигурност на граѓаните и
претставува израз на хуманизмот на
општеството и на етичкиот став на сите
општествени субјекти и поединци. На
прашањата од областа на домувањето во
трета доба им припаѓа значајно место. Како
институции изградени од државата на
територијата на Р Македонија до 2004 г.,
егзистираа 4 домови за живеење на стари
лица и 37 домови за живеење на пензионери,
изградени од 1966 до 1973 година, како дел
од општата југословенска политика. По
повеќе од три децении од изградбата, овие
објекти според просторните услови,
содржината и услугите што ги пружаа не
соодветствуваа на променливите потреби на
растечкиот број на лица во трета доба. Од тој
период државната изградба на какви било
институции од областа на домувањето,
сосема згасна.
Со донесувањето на Правилник за
нормативите и стандардите за основање на
установи за социјална заштита за стари лица
(2005, 2015) во чие изготвување учествував,
изградбата на сместувачки капацитети за
повозрасните граѓани стана растечки сектор
за приватните градители и инвеститори.
Проектирањето на ваквите објекти
претставува комплексна и одговорна задача.
Комплексноста произлегува од спецификите
на проблемите и потребите, коишто стануваат
сè повеќе меѓузависни со годините. Кај
одреден број на нови приватни установи,
особено оние сместени во адаптирани
објекти, научните сознанија релевантни за
квалитетно домување во третата доба, не
најдоа соодветна примена, ниту во
архитектонската концепција, ниту во
програмската содржина ниту пак, во степенот
на грижата што ја даваат. Една од целите на
социјалната политика во однос на потребите
во домувањето, би требало да биде
обезбедување на алтернативни форми и низа
на можности, како би се одговорило на
индивидуализираните потреби и состојби на
лицата во третата доба. Оттаму, темата на
домувањето и негата на лицата во третата
доба е одговорна архитектонска, но и
општествено-политичка задача.
Добитници сте на првата награда на
престижниот меѓународен студентски
конкурс ЕААЕ-АГ2 за архитектура на трета
животна доба. Овој проект дава своевидна
платформа за просторните основи на
домувањето во оваа доба. Може ли да ни
кажете нешто повеќе за овој конкурсен
проект?
27 февруари 2023 ПОРТА 15

Редизајн и доградба на домот за пензионери „Јане Сандански“, Скопје
EAAE-AG2R (Париз) прва награда 2004. Претседател на жири проф. Марио Бота
n Идејата за просторно-програмскиот
концепт на овој студентски конкурсен проект
произлезе од истражувањето на актуелните
услови во областа на домувањето на лицата
во третата доба. Поттикнати од лошата
состојба и од несоодветното
функционирање на постоечките домови за
пензионери, како и од аналитичкиот и
критички однос кон вкупните состојби во
оваа област, одлучивме дека идејата за
реквалификација на егзистирачките домови
за пензионери, ќе биде од општествен
интерес за нашата земја. Домот за
пензионери „Јане Сандански“ во населба
Стар Аеродром беше избран за предмет на
истражување на конкурсниот проект.
Дом за нега ,,Сју Рајдер“, Ѓорче Петров - Скопје (1996-1998)
ПОРТА
Постоечкиот објект беше редизајниран,
репрограмиран и придружен со доградба на
платформа изградена со станови за
релативно здрави стари лица и станови за
ранлива категорија на лица, кои се во
потрага по социјално решавање на
станбеното прашање. Новиот проект
промовираше Центар за интегрирано
домување и нега на лица со различни
возрасти, со различни економски и
социокултурни заднини и на тој начин се
приклучи во постојаната потрага по
оптимизирање на концептот „подобар живот
за лицата во третата доба“. Овој проект се
однесува на конкретната реалност во земјата
и постави платформа за иднината на
општествениот развој на домувањето во
трета доба.
Првата награда на меѓународниот
студентски конкурс „Архитектура на трета
доба“ е добиена во конкуренција меѓу 75
проекти од 40 европски универзитети од 18
земји. Оваа награда на четирите студенти (Ана
Ѓуреска, Димитар Крстески, Калина Доневска
и Љупчо Сачкаровски) и мое менторство, ја
доживувам како најголема награда за мојата
педагошка и научноистражувачка работа.
n Објектот ,,Сју Рајдер“ е исклучителен
објект за кој сте добиле повеќе награди и
признанија. Како се случи овој објект?
Домот за нега „Сју Рајдер“ (1996 - 1998) од
мојот скромен опус на авторски реализирани
дела, е објектот којшто највеќе ми значи,
затоа што претставува рефлексија на
вкупните мои сознанија и искуства стекнати
преку научноистражувачката работа. Домот
за нега „Сју Рајдер“ е наменет за згрижување
на лица со малигни заболувања, и претставува
прв објект од ваков вид изграден во Р
Македонија. Домот „Сју Рајдер“ е претходник
на домовите за нега на лицата во трета доба.
Објектот е проектиран врз основа на
современите функционални и технолошки
програми и доминација на хуманата
компонента. Основната идеја во
концептуализацијата на објектот, претставена
е преку експресија на тензијата помеѓу
објектот како институција и индивидуалноста
на станбените единици, помеѓу јавната и
приватната сфера. Оваа цел на просторен
план е операционализирана со аксијалната
диспозиција на главниот коридор, којшто ги
раздвојува групата на станбени единици за
корисниците и групата на простори од јавен
карактер, достапни за пациенти и публика.
Коридорот симболизира улица и ја носи
целата тензија на објектот. Со благата
закривеност на покривната конструкција и
застаклениот фриз, што го следи по целата
должина, коридорот нуди симболичка
конотација и чувство на возвишеност.
Диференцирањето на станбените единици
во шест просторно-социјални групи,
пристапни од еднострано изградениот
коридор/станбена улица, и ритмичкото
повторување на изградените и отворените
простори во стационарниот дел, од една
страна овозможуваат ред, архитектонска
дисциплина и потребна густина на
изграденост, а од друга страна на
корисниците им ја обезбедуваат неопходната
приватност, со цел зачувување на
достоинството, самопочитта и интегритетот
на личноста. Иновативност во просторната и
функционална организација на Домот е
промоцијата на осветлен и проветрен
сервисен коридор ,диференциран од групата
на станбените единици. Домот „Сју Рајдер“
претставува уште еден начин на
манифестација на суштествување на човекот
на земјата.
Во вашата педагошка и професионална
работа темата на индивидуалното
домување е доминантна. Кој од
нереализираните проекти од оваа област, а
кој од реализираните објекти би го издвоиле
и зошто?
n Есенцијата на поимањето на ниската
станбена структура е во едносемејната куќа,
нејзината смисла и постоење.
Денес, кога градовите и териториите
настојуваат да се презентираат со своите
посебни карактеристики во лицето на
глобализацијата, фактот да се има нов
прототип на семејна куќа, со нов урбан
идентитет, може да биде клучен елемент во
надградувањето на урбаниот и културен
пејзаж на градовите. Студијата „Нови
типологии - куќи без коридори“ е неизведен
проект, вреден за архитектонско внимание,
поради квалитетите што ги нуди како на ниво
на куќата, така и на ниво на постигнување
идентитет на станбената целина. Проектите
во оваа студија го проблематизираат
прашањето на достојно живеалиште,
засновани на реинтерпретација на
архетипската слика на куќата. Во
просторниот концепт на куќите, како фигури
Дом за нега ,,Сју Рајдер“, Ѓорче Петров - Скопје (1996-1998)
во просторот, и концептот на домот како
флексибилна категорија, употребена е простории, минимизирање на површините, на на нивоата, органска поврзаност на
модуларна координација. Композицијата на помошните простории и комуникациите, внатрешниот со надворешниот простор.
плановите на куќите е јасна и читлива, концентрација на водени јазли, живеење во Вовлечениот двор е основна тема и
заснована на принципите: отворен план, јасно простор, а не во соба, флексибилност на препознатлив белег на сите шест куќи, којшто
зонирање на станбените и нестанбените просторот, визуелна и акустична поврзаност овозможува дискретност во пристапот и
27 февруари 2023 ПОРТА 17

„Куќи без коридори“, конкурсен труд, втора награда (2015)
посебност во обликувањето. Можноста за
варијации во комбинирањето на куќите,
променливоста во нивната структура и
катност, променливиот дизајн на кровните
површини, изборот на материјалите и
колористичката шема, ќе придонесат за
различен обликовен карактер на куќите и нов
идентитет на урбаниот пејзаж.
Од моите реализирани проекти за
едносемејни куќи, посебно внимание ѝ
припаѓа на ЕКО КУЌАТА. Оваа куќа е од типот
на самостоечки, изградена во природен
пејзаж, на мала парцела, во село Бардовци.
Куќата претставува структура која израснува
од условите на теренот, од непосредното
опкружување и поширокиот пејзаж. Носивата
структура на куќата е изработена во современ
дрвен бондрук, а целата материјализација
како на надворешните така и на внатрешните
ѕидови е од еколошки материјали, со што се
вбројува во еколошки и енергетски одржливи
куќи.
Идејата на архитектонскиот концепт на
18 ПОРТА 27 февруари 2023
Еко куќа, с. Бардовци, Скопје (2008)
куќата претставува интерпретација на
импресиите на авторот од потенцијалите и
ограничувањата на местото. Во
компонирањето на планот читлива е
аксијалната организација на просториите и
приватноста како приоритет. Двостраната
отвореност на дневната соба по оската
север/југ, овозможува надворешноста да
стане внатрешност, збогатувајќи го
просторното доживување. Идејата на планот
всушност претставува интерпретација на
поимањето на домувањето.
Во просторната композиција на куќата
воочлива е геометриската артикулација на
волумените и нивната атропоморфност.
Човечките мерки и денес се мерило на
вистинската архитектура.
ЕКО КУЌАТА претставува мал придонес во
градењето на достоинствени домови за
човекот, преку употребливоста и
надворешната естетика, но пред сè поради
посебната енергија што ја поседува.
Што би им порачале на младите
архитекти кои треба да создаваат во
иднина?
n Младите архитекти пред сè не треба да
заборават дека за да бидат успешни во
архитектонското творештво не е доволно
само талент, неопходна е постојана напорна
и посветена работа во професијата.
Потребно е повторно и повторно учење,
сопствено надградување, критичко
прифаќање на новите интернационални
знаења, покажување љубопитност,
иновативност, истражување. Да бидат
одговорни во професијата и чесни луѓе, и да
не заборават дека градбите не се апстрактни
конструкции, туку конкретни објекти, со чие
отелотворување оживуваат просторите во кои
треба да се внедри животот.
Архитектурата секако дека не може сама
да го промени светот, но сигурно е дека има
значајно место во културата и во формите
на нашето секојдневно живеење и
однесување. n
ПОРТА
 интервју

Во Комората се оформи
Комисија за следење
на доследноста на Ценовникот
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. арх.

аградата за архитектура

Н ПОРТА 3 2022 година се

додели на архитектите од
Одделението за архитектура и
од Одделението за урбанизам
при Комората на овластени архитекти и
овластени инженери – КОАИ. За состојбите
во професијата разговараме со
Претседателката на КОАИ, М-р Кристинка
Радевски.

М-р Кристинка Радевски, родена

битолчанка, работи и живее во Скопје веќе
18 години. Архитектонскиот факултет го
завршила на Универзитетот Св. „Кирил и
Методиј“ во Скопје. Магистерските студии
ги завршува со цел стручна
доквалификација и специјализација во
струката, но на темата „Менаџирање со
човечки капитал“.
Таа е архитект со триесетгодишно
континуирано работно искуство и активен
ангажман во сите фази на професијата.
Специјалист во менаџирање на комлексни
проекти, меѓународни проекти,
инфраструктурни, јавни, станбени и
административни згради, како и во
областа на изградба на објекти од значење бројни стручни комисии, архитектонски светски настани од областа на
за државата, почнувајќи од проектирање, конкурси и други стручни тела. Покрај тоа архитектурата.
ревизија, надзор, изведба и следење на била ангажирана како советник за Во работата на Комората се вклучува од
усогласеноста на процесите во градбата со инвестициски активности на институции 2012 година со активно учество во
националната легислатива. Нејзиниот од значење за државата: Министерството работењето на нејзините одбори, комисии
долгогодишен професионален ангажман во за образование, Министерството за и тела. Во мандатниот период 2016 – 2021 е
Акционерското друштво за изградба и финансии, Министерството за култура, претседател на Надзорниот одбор на
стопанисување со станбен простор и со Министерството за одбрана и Комората. Исто така е претставник на
деловен простор од значење за Републиката Министерството за здравство. Комората во Одборот за доверба и
го заокружува како директор на Секторот Повеќе од две децении е член на соработка со јавноста при
за градба за цела Македонија. Пред Асоцијацијата на архитекти на Архитектонскиот факултет во Скопје.
стапување на функцијата претседател на Македонија, а како активен член во Архитект - творец на убавото, но не
Комората, работела како специјалист за работењето на Асоцијацијата била само по вокација, туку и по убедување,
градба во тимот за имплементација на вклучена петнаесет години не само во филантроп, спортист, вљубеник во
Проектот за локална и регионална битолскиот огранок, туку и во Управниот природата и долгогодишен поддржувач на
конкурентност, финансиска операција на одбор. Била член на Македонската бројни добротворни акции, нејзините
Европската Унија, Светската банка и делегација што учествувала во работата активности се евидентни и во областа на
Владата на РСМ за развој на туризмот во на Генералното собрание на 23th World хуманитарно-општествени случувања.
државата. Congress of Architecture, UIA 2008 Turin, Italy Активно учествува во хуманитарни
Во својот работен век имала прилика да и на 24th World Congress of Architecture, UIA спортски и други акции за помагање на лица
даде активен придонес во работата на 2011 Tokyo, Japan, најпрестижните со попреченост.
20 27 февруари 2023
 М-Р КРИСТИНКА РАДЕВСКИ, ПРЕТСЕДАТЕл НА КОАИ - НАГРАДА ЗА АРХИТЕКТУРА ПОРТА 3 2022

Како резултат на долгогодишните

напори и вложен труд на сите тела и
органи на КОАИ, како и на сите нејзини
членови на 1 декември 2022 година во
Службен весник на РСМ бр. 259 е објавен
ценовникот за инженерски услуги во
високоградбата. Како се одвиваше овој
процес, кои се најголемите предизвици
со кои се соочивте?
n Овој толку долгоочекуван документ и
покрај тоа што беше одобрен од
делегатите на претходниот состав на
Собранието на Комората уште на крај на
2018 година, сепак истиот мораше да
изоди уште долг пат пред да го добие
својот легитимитет. По неговото
усвојување, Ценовникот беше доставен во
ноември 2018 година до ресорното
министерство за согласност, но
согласност или какви било коментари на
текстот не беа повратно доставени до
Комората и покрај ургенцијата што беше
упатена во 2019 година. По долг период од
две и пол години, а веднаш по изборниот
процес за избор на нов претседател и
раководство на Комората, на почетокот на
месец јуни 2021 година, конечно
Министерството се произнесе по
материјалот. Барањата на законодавецот
беа јасни: да се направи усогласување на
класите на намени на објектите согласно
со Законот за урбанистичко планирање и
да се дополни Ценовникот за објекти од
нискоградбата и линиски инфраструктурни
објекти. Веднаш во Комората беше
оформена Централна комисија за
доработка на Ценовникот којашто имаше
за задача да го координира работењето на
вкупно 11 работни групи, по динамика
усвоена од сите и со рок за завршување на
работата до крај на ноември истата 2021
година. Делот за високоградба беше
усогласен во септември 2021 година и се
чекаше изработката на Ценовник за
нискоградба, за овој документ комплетно
да се достави до Министерството на
повторно разгледување. По неколку
ургенции од страна на надлежниот орган
за недоставување на Ценовникот, поради
различните специфики на градбите од
високоградба и нискоградба,
Министерството во април 2021 година
даде можност овој документ да се раздвои
на два ценовници. Ценовникот за
високоградба, усогласен по насоки на
Министерството беше предмет на јавна и
стручна расправа, на која претставници на
сите релевантни субјекти, стопанските
комори, компании од градежниот сектор и
локалната самоуправа ги дадоа своите
коментари. Конечната согласност од
надлежното министерство беше основа за
финална верификација на Ценовникот,
27 февруари 2023 21

свечен чин, со кој на 19 ноември оваа
година делегатите на Собранието на
Комората го легитимираа овој историски
документ.
Но прашавте и кои беа најголемите
предизвици. Несогласувањата меѓу двете
најголеми одделенија во Комората,
одделенијата на архитекти и градежни
инженери! Унитарната улога на Комората
во обединување на сите 12
професионални одделенија, од една
страна претставува огромeн товар и
создава тешкотии во комплексниот процес
на работење и раководење. Но од друга
страна, токму тоа ја потенцира позицијата
на Комората и моќта на единството,
особено кога е неопходна критична маса
за воспоставување на релации со
законодавецот и донесување на значајни
документи како овој. Праксите во регионот
се различни, но нашата комора е можеби и
единствена со ваква организациска
поставеност. Така треба и да остане –
единствена, компактна и уште поуспешна.
Несогласувањата меѓу струките се
разбирливи затоа што секоја има своја
специфика и посебни потреби. Но клучно
е прашањето: што е целта на
спротивставеноста? Прогресија на цела
струка или само интереси на мала група на
луѓе!? Градежништвото е комплексна
индустрија која ги вклучува сите
инженерски профили, а задачата на
Комората е да направи сѐ за подигнување
на дигнитетот на сите инженери учесници
во неа.
Зошто архитектите беа најголеми
поборници и најгласни во инсистирањето
конечно да се донесе ценовникот и
најактивни во неговото подготвување?
22 ПОРТА 27 февруари 2023
n Обидите за подготовка на еден таков
документ датираат одамна во Комората, но
и уште поодамна во рамки на работењето
на Асоцијацијата на архитекти на
Македонија. Во мандатниот период на
претходното раководство што траеше од
2016 до 2021 година, работната група која
напорно работеше успеа да ги усогласи
ставовите на сите одделенија само за
објекти од областа високоградба.
Одделението на архитекти, како големо
оделение и струка која е најчесто
предоминантна во координативните
процеси во високограбата беше главниот
двигател на работата на Ценовникот.
Оттука и доаѓа перцепцијата дека
архитектите беа најголеми и најгласни
поборници за донесување на Ценовникот.
Но никако не смееме да ја занемариме
партиципацијата и придонесот на
останатите струки во овој сложен
документ. Тогашното отсуство на
инженерите од областа на нискоградба во
работењето на таа работна група даде
резултат на делумно сработен ценовник.
Недоволната посветеност на објектите од
нискограба во Ценовникот, никако не би
сакала конкретно да ја адресирам, но
доколку во тој период се посветеше
доволно внимание и на тој дел, ние денес
веќе ќе зборувавме за втора или можеби за
трета генерација на ценовници,
надградени со искуства од практична
примена и подобрени во смисла на што
попрецизна и подостојна валоризација на
инженерскиот труд. Уште повеќе, денес ќе
зборувме за веќе изграден механизам и
систем за контрола на доследна примена
на ценовниците. Но не можеме да го
вратиме времето назад. Можеме само да ги
забрзаме и рационализираме започнатите
процеси во таа насока и да се фокусираме
на што поскори резултати во интерес на
цела инженерска фела.
Застапеноста на архитектурата и
процентуалната застапеност на фазите,
во зависност од намената на објектите и
сложеноста е нешто што е познато и
определено (сини таблици). Зошто
ценовникот предвидува ова да се
спроведува со меѓусебен договор на
учесниците?
n Ценовникот што беше објавен во
Службен Весник на 1 декември 2022
година, не ја откриваше зaстапеноста на
архитектурата и процентуалната
застапеност на фазите во зависност од
намената на објектите и сложеноста
заради барањето на дел од делегатите за
дополнителни усогласувања. Таа
распределба постои во ценовникот за
високоградба и истата ќе биде објавена
наскоро, затоа што на седницата на
Собранието на Комората која се одржа на
15 февруари 2023 година веќе истата беше
утврдена. Делегатите на собранието
акламативно се согласија да се тестира
ценовникот во периодот што следува, во
Комората да се прибираат сите искуства
од негова примена и наредната година да
се направат сите потребни квалитативни
измени со цел подобрување и надградба.
Дополнително, во членот 3 од ценовникот
е дадена можност во услови на
верифицирана сложеност на градбата од
било кој аспект, со меѓусебно договорање
да се направи доусогласување на уделот
на сите учесници во соодветната класа на
намена на градба.
И покрај законската обврска
ценовникот до 1.1.2025 година ќе се
применува со задолжителен попуст од 25
%. Зошто?
n Одредбата за задолжителен попуст од
25 % до почетокот на 2025 година беше
наметнат од страна на ресорното
министерство, а по барање на
инвеститорите, стопанските комори и на
останатите учесници во градбата, чие
мислење беше земено предвид по
одржаните стручни и јавни расправи, како
задолжителен чекор од времен карактер во
процесот на одобрување на Ценовникот.
Причините за ваква условеност лежат во
моменталната состојба на економска криза
и неопходноста од грижа за социјалниот
аспект.
Веројатно едно од очекувањата на
архитектите и инженерите од
ценовникот е и подобрување на нивните
примања. Според Државниот завод за
статистика, просечната месечна нето-
плата за вработен во „архитектонски
дејности и инженерство“ во октомври
2022 изнесувала 33.861 денари.
Размислува ли КОАИ да најде начин да се
пропише и минимална плата на
инженерите во зависност од стручноста?
n Веќе се работи паралелно и на таа
тема, затоа што обезбедувањето на
минимална вредност на инженерскиот
труд не значи по автоматизам
обезбедување повисока плата за
архитектите и инженерите. Токму затоа е
потребно итно изнаоѓање на механизми за
утврдување на минималната инженерска
плата. Тоа секако не спаѓа во доменот на
работа на Комората, но Комората е таа
што треба да го прогресира овој процес
во кој неминовно се вклучуваат
Министерството за труд и социјална
политика, струковите комори во рамките
на стопанските комори, преку вметнување
на одредби во гранковите колективни
договори за утврдување на минимална
плата на инженерите во зависност од
стручноста.
Исто така започнавме со подготовки за
утврдување на механизам за контрола и
санкција кој е неизоставен и нужно
неопходен за секоја регулатива да биде
функционална и одржлива. Во Комората
се оформи Комисија која има задача да
изнајде механизам за следење на доследна
примена, контрола и санкција на
Ценовникот. Во тимот ќе се вклучат лица
кои имаат сериозни познавања од
струката, од нашето законодавство и
секако од економските аспекти. Тука
неминовно е присуството на ИТ-секторот
од каде и ги очекуваме услугите за
надградба на софтверските алатки што
веќе се во употреба на системите на е-
одобрение и е-урбанизам. Во Европа во
оваа насока веќе постојат практики кои
веќе се анализираат, од каде ќе бидат
преземени сите апликативни и позитивни
искуства.
Мислите ли дека дел од помалите
проектантски бироа ќе бидат во опасност
да се затворат, бидејќи нема да можат да
ја дадат минималната плата?
n Периодот на прилагодување во услови
на драматични промени е секогаш тежок
во секоја професија особено за помалите
компании, а ризиците имаат многу аспекти.
Но сметам дека со добра организациска
поставеност и системски пристап, треба да
се направат анализи за минимизирање на
ваквите појави. Низ периодот на примена
на ценовниците треба да се утврдат сите
недостатоци кои негативно ќе влијаат
директно на работењето на инженерите
како индивидуалци, и на проектантските
бироа како субјекти. Праксата треба да
покаже во која насока треба да се
подобруваат овие комплексни документи,
од кои пред сѐ се очекува подобрување на
состојбите во струката.
ценовникот е и одговорност и обврска
да се гарантира квалитетот на проектите.
Сметате ли дека ќе придонесе за тоа, и
27 февруари 2023 ПОРТА 23

постои ли механизам КОАИ тоа да го
контролира?
n Се согласувам, подобро валоризиран
труд задолжително значи и поголема
одговорност и обврска. Во програмата на
одделението на архитекти е отпочната
активност за подготовка на предлог-текст
за подобрување на Правилникот за
содржината на проектите, подзаконски акт
на Министерството за транспорт и врски.
Очекувањата се дека текстот ќе биде
комплетиран во текот на првата половина
на оваа година и ќе биде доставен до
законодавецот на разгледување. По однос
на контролата постојат неколку варијанти,
но фокусот на актуелното раководство на
Комората е дигитализација на процесите и
24 ПОРТА 27 февруари 2023
што позабрзано придвижување кон
примена на БИМ во градежништвото како
најоптималниот механизам, на што
укажуваат и сите светски практики.
Во јуни 2021 во Службен весник на РСМ
објавен е и Тарифник за урбанистичко
планирање. Какви се вашите сознанија за
неговото спроведување? Влијаеше ли тоа
на платите на планерите?
n Донесувањето на Тарифникот за
урбанистичко планирање беше многу
значаен момент во отпочнувањето на
процесите за утврдување на црвените
линии за валоризација на трудот на
архитектите и инженерите. Информациите
што доаѓаат по однос на неговата примена
се дека се применува со задоцнување и
селективно, особено не кај помалите
општини кои располагаат со помали
буџетски средства. Затоа една од клучните
програмски активности на Комората за
2023 година е спроведување на кампања за
подигање на свеста од потребата за
отпочнување со неговата примена, анализа
на прибраните искуства од терен, негова
надградба и прилагодување со актуелните
состојби во струката и државата. Секако
дека доследноста во примената е директно
поврзана со функционирањето на втората
и третата системска карика, а тоа е
контролата и санкцијата, што сметам дека
се клучот за доследна примена на секоја
регулатива. И покрај тоа што овој тарифник
обезбедува прилично добра валоризација
на трудот на урбанистите планери, мислам
дека генерално сè уште немало вистинско
подобрување на нивните плати. Тука, исто
така состојбите по однос на платите на
планерите се директно поврзани со
обезбедување на механизам во гранковите
договори и вметнување на одредбата за
минимална инженерска плата.
Планира ли КОАИ покрај овие два
ценовника да изработи ценовници и за
други инженерски објекти и услуги?
Зошто останатите инженери не работат
на ценовниците?
n Ценовникот за високоградба веќе е
издвоен од Ценовникот за нискоградба и
линиски инфарструктурни објекти. Тој е во
завршна фаза и на седницата на
Собранието на 15 февруари делегатите
веќе ја дадоа согласноста за да биде
процесиран кон ресорното министерство
во насока на прогресирање до негово
конечно усвојување. Заради спецификата
на работа, во Комората се одлучи да се
изготви посебен ценовник за геотехнички
работи во високоградбата како посебен
документ, кој исто така треба да биде
процесиран низ институционалната рамка
пред негово конечно одобрување. Во
активностите за формулирање на овие три
ценовници активно се вклучени сите
инженери, соодветно на уделот кој го
имаат за конкретниот тип на градби.
Се одржа првото полагање стручен
испит од областа на урбанистичкото
планирање, како помина? Ќе придонесе
ли неговото воведување конечно да
дојдеме до квалитетно планирање?
n Во декември минатата година се
одржа првата испитна сесија за полагање
на стручен испит од областа на
урбанистичкото планирање. Согласно со
Правилникот пропишани се три испитни
сесии во една година: во февруари, јуни и
октомври, така што наскоро ќе се одржи и
втората сесија по ред. Полагањето на
стручни испити е неминовност, не само од
областа на урбанистичкото планирање,
туку и за сите други инженерски
професии, пред сѐ заради поголем
квалитет, но и поради воспоставување на
еквиваленција во процесот на
препознавање на професионалните
квалификации на нашите инженери во
светот.
Најавено е пристапувањето на КОАИ во
Architect’s Council of Europe АСЕ –
најголемото архитектонско семејство на
Европа, преку Одделението за
архитектура во април 2023 година. Што
значи ова за нас?
n Придобивките од присуство и
партиципирање во работата на
најпрестижните стручни организации на
европско и светско ниво се несомнени.
Денес, во услови на дигиталните и
информатички технологии, не е спорна
информираноста за глобалните случувања
во инженерството, но практичното
членување носи многу поголеми можности
за конкретно вклучување во најактуелните
процеси како New European Bauhaus,
Baukultur и European Green Deal.
Архитектурата како единствената
регулирана професија во градежната
индустрија, ги има водечките позиции во
овие крупни процеси на европско тло, но и
пошироко. Затоа од огромно значење е
можноста што ја добивме со
минатогодишната покана на
претседателката на АСЕ за приклучување
на нашата комора како придружна членка,
со оглед на тоа што сè уште не сме членка
на Европска Унија. Но тоа не ги скратува
нашите можности за рамноправно учество
на сите европски проекти за пристап до
европските фондови не само од
финансиски туку и од стручен аспект. n
ПОРТА
 интервју
Граѓаните во Македонија
да ја ценат и негуваат природата
Даниела МЛАДЕНОВСКА
о категоријата екологија,
В
наградата на Порта3 за
екологија за 2022 година ја доби
МЕД (Македонско еколошко
друштво). Токму за оваа награда,
која се поклопува и со половина век постоење
на МЕД, разговаравме со извршната
директорка м-р Робертина Брајаноска.
Честитки за наградата Порта 3 која ја
добивте во годината во која прославувате
50- годишен јубилеј. Веројатно сте
најстарата невладина организација кај нас
од областа на заштитата на животната
средина, па кажете ни нешто повеќе за
организациската структура, за структурата и
бројноста на вашето членство.
n Најпрво благодарам што ја препознавте
нашата работа, нашата посветеност за заштита
на природата, која трае веќе пет децении. Имено,
Македонското еколошко друштво (МЕД) е
формирано во 1972 година и во континуитет е
доследно на својата мисија да ја заштитува
природата и животната средина преку зголемени
ПОРТА
М-Р РОБЕРТИНА БРАЈАНОСКА: НАГРАДА ЗА ЕКОлОГИЈА ПОРТА 3 2022
знаења и вклучување на јавноста. Нашите цели за
кои се залагаме се: промовирање на екологијата
како наука, заштита и унапредување на
животната средина и природата, ширење на
еколошките знаења и унапредување на
еколошкото образование, како и промовирање
на принципот на одржлив развој.
Своите цели и задачи МЕД ги остварува
преку спроведување и учество на проекти,
како и организирање научни и стручни
собири. МЕД моментално има 27 вработени
кои имаат искуство за управување со проекти,
теренска и истражувачка работа, едукација,
легислатива и градење политики за
зачувување итн., и спроведуваат различни
национални или прекугранични проекти
координирани од нашите канцеларии во
Скопје и во Ресен. Организациската
структура на МЕД е покомплексна -
седумчленото Претседателство се бира на кои придонесуваат кон исполнување на
секои 2 години од страна на Собранието на нашата мисија и визија. Во моментов МЕД има
МЕД кое вклучува 21 член, професионалци од околу 100 активни членови и над 300
областа на екологијата, заштитата на неактивни членови, секако се обидуваме да
природата и животната средина, го освежиме нашето членство и да нудиме
шумарството, земјоделството и др. Друштвото различни активности за нашите членови и
брои голем број на членови и соработници поддржувачи.
Лешница, Шар Планина
 Кои ваши проекти би ги издвоиле како
најзначајни во целото ваше 50-годишно
постоење, и во изминатата година?
n Самото педесетгодишно постоење е
достигнување за МЕД, бидејќи ние
пребродивме многу тешки периоди, многу
комплексни општествени ситуации кои не беа
поволни за научни, а уште помалку за
граѓански организации. Истовремено, во
изминатите 15-20 години, одржавме постојан
раст и целосна професионализација на
нашиот тим. Токму ваквата силна
институционална основа ни овозможи
постојано да бидеме поддршка за Осогово
воспоставување на нови заштитени подрачја
во земјава, а особено сме горди на
постигнатите големи резултати во последните
неколку години. Тука би ги истакнале
активностите за прогласување на заштитените
предели Осоговски Планини и Малешево,
поддржани од Швајцарската програма за
зачувување на природата, изготвување на
планови за управување со различни заштитени
подрачја како и директна поддршка за
воспоставување на телата за управување со
заштитените подрачја. Учествувавме повеќе од
20 години во истражувањето на Шар Планина,
а во последните години и во директно
лобирање и поддршка на процесот за
прогласување на Шар Планина за национален
парк, работејќи директно со локалното
население. Од 2006 година го истражуваме
критично загрозениот балкански рис во НП Балкански рис

Голем град, Преспа

ПОРТА

„Маврово“, така што во 2022 година успешно
детектиравме 21 рис од кои 14 во НП Маврово, а
објавивме и научни трудови во високо
рангирани научни списанија. Кога сме кај
загрозените видови, изминатите години
работевме и на статусот на египетскиот
мршојадец кој најмногу страда од илегално
труење. За таа цел ние соработуваме со сите
релевантни институции, а на Факултетот за
ветеринарна медицина поддржавме создавање
на нови капацитети за токсиколошки анализи.
Нашите дополнителни теренски истражувања
оваа година покрија водни птици, птици од
земјоделските површини, влекачи, лилјаци и
крупни ѕверови и ги завршивме истражувањата
на пет ендемски видови растенија. Работевме
на идентификација на пределите и анализа на
различните живеалишта на планината
Јабланица како подготовката за валоризација
на оваа планина и воспоставување на идно
заштитено подрачје. Завршивме со
идентификација на шумите со високи природни
вредности во Македонија и изготвивме насоки
28 ПОРТА 27 февруари 2023
Кадроглав пеликан
Планински був
за управување на две од подрачјата.
Нашата посветеност во Преспанскиот Регион
е долгогодишна. Ја формиравме мрежата
Преспа нет со уште две здруженија на граѓани
од Албанија и Грција со цел заеднички да
преземеме активности за зачувување на овој
исклучителен прекуграничен екосистем.
Последните години работиме на управување на
влажните ливади и обновување на евловите
шуми во Паркот на природа Езерани и на
поддршка на подружницата на ЈП Национални
шуми во Ресен.
По анализата на состојбата со екосистемите
и разработка на екосистемските услуги на
национално ниво, работиме и на развивање
методологија за плаќање на екосистемски
услуги за Споменикот на природа Вевчански
Извори.
Наша голема гордост е и Програмата за
поддршка на млади еколози „Д-р Љупчо
Меловски“ преку која младите имаат прва
прилика да осмислат и спроведат независно
истражување. Нашиот директен придонес кон
науката е објавувањето на македонското научно
списание за екологија и животна средина како
и организирање на Конгрес на еколозите на
Република Македонија, со меѓународно учество,
а последниот шести конгрес беше одржан
минатата година кога се прослави и
педесетгодишнината на МЕД.
МЕД е една од ретките организации кај нас
чиј главен фокус е заштита на природата и на
биодиверзитетот? За жал во медиумите оваа
област од животната средина не е доволно
третирана. Кои се според вас главните
предизвици во оваа сфера?
n Мора да потенцираме дека интересот во
медиумската сфера за третирање на теми
поврзани со зачувување на природата и
животната средина е особено подобрен во
последните десетина години. За жал, нашите
активности помалку или повеќе се резервирани
за утринските емисии, весниците и порталите, а
помалку се наоѓаат во информативни изданија.
Но ова не се должи на недостатокот на интерес
од новинарите туку на генералниот начин на
известување во информативните изданија, а тоа
е претежно држење до „лошите вести“. За жал
често пати добиваме прашања за жешките
точки низ државава на кои директно не
работиме, а се нерешени прашања и закана по
животната средина и луѓето. Секако оваа тема
ќе биде поприсутна со зголемување на
негативните ефекти од климатските промени, а
тоа веќе го чувствуваме со недостатокот на
снег, високите зимски температури како и
познатата состојба со намалување на нивото на
водата во Преспанското Езеро. Едукацијата кај
новинарите е клучна за да имаме повеќе вести
поврзани со проблематиката за зачувување на
природата и животната средина кои нема да
заплашуваат туку ќе информираат и
предупредуваат за некои појави.
Имате голем придонес во реализацијата на
идејата за прогласување на Шар Планина за
национален парк. Сепак, сериозни се заканите
врз овој регион поради масовната
урбанизација, малите хидроцентрали и сл.
Што би требало итно да се преземе за
ефикасна заштита на ова подрачје, но и
генерално на заштитените подрачја?
n Да, еден од најгласните поборници за оваа
иницијатива беше професорот д-р Љупчо
Меловски, поранешен претседател на МЕД, кој
најдобро ја познаваше Шар Планина од аспект
на природни вредности и уште од 1997/98
година речиси постојано беше вклучен во сите
активности поврзани со постапката и лобирање
за прогласување на Шара за национален парк.
Нашето друштво особено активно учествуваше
во поддршка на овој процес и подоцна од 2011
година преку спроведување на конкретни
проекти и акции. Шар Планина е нашиот
најголем планински масив, а во националниот
парк има живи села – оваа ситуација ќе налага
голема посветеност од управувачот - ЈУ
Национален парк Шар Планина во делот за
мониторинг на видови, комуникација со
локалното население и постојано делување и
информирање за тоа што е дозволена, а што
забранета активност во паркот. Се надеваме
дека оваа установа ќе расте во бројност и
стручност и ќе има едуцирани и посветени
ренџери кои ќе воспостават ред во заштитеното
подрачје. Во моментов она што може да го
кажеме е дека не само Шар Планина туку и
другите заштитени подрачја се соочуваат со
закани како што се организирање на трки со
џипови, нелегална сеча, изградба на мали
хидроцентрали, непланска/нелегална
урбанизација, освен тоа намалување на
сточниот фонд, зараснување на ливадите и
пасиштата, пренамена на ливадите во
овоштарници, како и поставување на
фотоволтаични централи на несоодветни места
итн. МЕД соработува со субјектите за
управување со заштитените подрачја во
Македонија како што се: ЗП Осоговски
Планини, ЗП Малешево, НП Маврово, НП
Галичица, НП Пелистер, СП Преспанско Езеро,
ПП Езерани и др. и нашата поддршка оди од
поддршка за подготовка на плановите за
управување, оценка на ефикасноста во нивното
спроведување, обуки на вработените за
спроведување активности за мониторинг на
видови и живеалишта, соработка со ренџерите,
едукација на кадарот за воспоставување архиви,
бази на податоци, употреба на ГИС- алатки и
генерално соработка околу засегнатите видови
и нивните живеалишта како што е балканскиот
рис.
Во Македонија веќе 13,9 % од територијата
отпаѓа на заштитени подрачја. Напредокот е
забележителен во последните две години. Но,
од друга страна во рамките на ЕУ
функционира мрежата на заштитени подрачја
Натура 2000, па земјите користат одредени
придобивки. Колку сме подготвени на овој
план со оглед на аспирациите за членство во
ЕУ, и кои би биле нашите придобивки?
n Потребата за идентификација на подрачја
од еколошката мрежа Натура 2000 е
препознаена уште во 2004 година со
донесување на Законот за заштита на
природата (во кој беше направено првично
усогласување со барањата од директивите на
ЕУ за птици и живеалишта) додека
поинтензивни активности во земјава беа
преземени во изминативе 7 години, преку
неколку проекти финансирани од ЕУ (ИПА 1,
Твининг проект, тековниот ИПА 2 проект), и
особено преку Швајцарската програма за
зачувување на природата во Македонија.
Досега се идентификуваа 24 подрачја кои се од
особена важност за зачувување на европските
живеалишта и видови односно преку овој
процес ќе бидат ставени под заштита
приоритетните живеалишта и видови (согласно
со Директивата за живеалишта) и видови птици
(согласно со Директивата за диви птици). Тоа
пак е од особена важност за заштита на
живеалиштата во нашата земја кои досега
немале формалана заштита, а преку Натура
2000 процесот ќе се овозможи нивна поволна
состојба на зачуваност. Но, Натура 2000
процесот не би бил голем доколку сето тоа не
го прави преку призма на локален
социоекономски развој каде главни корисници
се локалните чинители. Нема успешна заштита
на природата без активно учество на
чинителите. Во тој контекст Натура 2000 е
процес на заштита на природата кој се базира
на одржливо управување со природното
наследство кое е наше национално богатство.
Секако официјалното прогласување на
мрежата Натура 2000 и соодветен статус на
заштита овие подрачја би добиле со нашето
полноправно членство во ЕУ. Но од друга
страна, воспоставувањето на оваа мрежа и
спроведувањето на одредбите од директивите
за живеалишта и птици е предуслов за
станување членка на ЕУ.
Голем прогрес е евидентиран во зголемување
на националната мрежа на заштитени подрачја
во Република Северна Македонија по
прогласувањето на Заштитениот предел
„Осоговски Планини“ во 2020 година, како и
Националниот парк „Шар Планина“ и
Заштитениот предел „Малешево“ во текот на
2021 година, и истата во моментов зафаќа 13,9
% од територијата на земјата. Останува фактот
дека мрежата на заштитени подрачја е сѐ уште
во преодна фаза, неопходно е да дозаврши
процесот на репрогласување на сите заштитени
подрачја прогласени пред 2004 година и нивно
усогласување со категоризацијата
на  International Union for Conservation of
Nature (IUCN) како и воспоставување на
соодветно управување со сите заштитени
подрачја.
Дали младите се доволно заинтересирани
за заштитата на природата и колку се тие
активни во вашата организација?
n Во повеќето проекти МЕД вклучува и
едукативни активности. Различни едукативни
пакети досега се изработени во рамки на
проектите за заштита на птици, балканскиот
рис, а неодамна и за влажните живеалишта во
Преспа. Со овие содржини одржани се бројни
предавања на национално ниво, но пред сè во
подрачјата каде што се среќава рисот или пак
загрозените видови птици како египетскиот
мршојадец. МЕД спроведува различни
предавања во градинки, основни и средни
училишта. Сепак постои простор за отворање
на цело поле за соработка со средните
училишта. За жал нашето формално
образование нуди малку можност за посети во
природа и преземање акции за зачувување на
животната средина. Па така младите освен
рециклирање, енергетска ефикасност и
чистење смет, немаат пошироко сфаќање за
темите што ги работи нашата организација и
каде сè може да се вклучат. Се надеваме дека
со актуелниот проект за воспоставување
мрежа за искуствено учење и спроведување на
првата годишна програма за едукација за
животната средина и климатски промени ќе
обезбедиме повеќе можности за дополнување
на формалната настава преку кои ќе се
продлабочат познавањата поврзани со
27 февруари 2023 ПОРТА 29
 зачувување на природата и биолошката напредува токму поради споделените преку развивање, подобрување и зајакнување
разновидност. Од друга страна пак, преку вредности и вербата во подобра иднина за на клучните организациски функции како и
програмата за поддршка на младите еколози трилатералниот Преспански Регион. подобрување на поддршката на членството и
„Д-р Љупчо Меловски“ обезбедуваме не само Многу важни се партнерствата или волонтерите, подобрена комуникација со
финансиски средства (мали и средни членувањето на МЕД во меѓународни или засегнатите страни, подобрување на
грантови), туку и менторска поддршка за европски мрежи како што се BirdLife финансиската стабилност итн. За да се
спроведување на различни истражувања на International, IUCN, CEEWeb for Biodiversity и постигнат уште подобри резултати, МЕД дава
биодиверзитетот. European Green Belt Association. приоритет на воспоставувањето партнерства,
Размената на искуства со другите земји во Кои ваши долгорочни цели би ги издвоиле на формирањето мрежи од разновидни
регионот но и пошироко секако е драгоцена како приоритет за реализација можеби за општествени групи за заштита на природата и
во секоја област. Како ја оценувате вашата следниот јубилеј од 60 години? животната средина.
соработка на меѓународен план и би можеле n Следејќи ја својата визија „граѓаните во За следниот јубилеј би биле среќни
ли да посочите некои примери на добра Македонија да ја ценат и негуваат природата, доколку популацијата на балканскиот рис се
практика од нашето поблиско опкружување да ја заштитуваат животната средина и да се подобри, се зајакнат популациите на
кои би биле добар модел за нас? стремат кон економски развој кој се заснова мршојадците и да ревитализираме неколку
n Размените на искуства со нашите на принципите на одржливост“ МЕД во својот значајни живеалишта во земјата. Дотогаш зад
меѓународни партнерски организации се стратешки план до 2024 година има поставено нас ќе бидат уште два еколошки конгреси. Ќе
особено важни во развојот на нашата долгорочни цели меѓу коишто се: зачувување продолжиме да ги поддржуваме младите
организација, но и за спроведување на на видови и живеалишта; заштита на значајни еколози и да обучуваме млади кадри спремни
конкретни конзервациски мерки во значајните подрачја и унапредување на еколошки мрежи; да се носат со предизвиците во следните
прекугранични екосистеми. Денеска, заштита на животната средина и климатски години, а нова идеја е формирањето на
комуникацијата на глобално ниво е толку промени; организациски развој на МЕД и истражувачка станица за која сè уште немаме
олеснета што научните информации развој на партнерства како и напредок на конкретни насоки. Посебно би биле среќни
стигнуваат многу брзо, но начините на кои тие еколошката наука во земјава и генерално на доколку за следниот јубилеј ја видиме и
може да се применат не се изнаоѓаат свеста кај граѓаните за заштита на природата и Јабланица како дел од националната мрежа
едноставно и сите дополнителни поддршки и за чиста животна средина. на заштитени подрачја. Сакаме да го
примери се добредојдени. Сепак, најкорисни Како што растат сферата на работа и завршиме процесот на воспоставување на
за нас се соработките со партнерските проектното портфолио на МЕД, така европската еколошка мрежа Натура 2000,
организации и научни институции од организацијата треба да изгради која до следниот јубилеј се надеваме дека
соседните земји и од регионот. Од една страна дополнителни капацитети за да одговори на веќе ќе ја управуваме во заедничкото
со нив ги споделуваме проблемите со кои се промените и да оствари поголема ефективност европско семејство. n
соочуваат значајните екосистеми и заеднички
можеме поуспешно да ги решаваме, а од друга
страна, како организации имаме сличен развој
и се соочуваме со слични проблеми во растот
на нашите организации, општествените
прилики и социоекономските состојби.
Најдолгорочни резултати и постојана
соработка остваруваме со мрежите кои ги
формиравме со организации од соседните
држави како што се Преспа нет и Пријателите
на Шара. Со нив директно споделуваме
проблеми кои не би можеле поинаку да се
решат освен со заеднички пристап. Најважно
за опстојување на мрежите за соработка е
трпението и споделените вредности -
почетоците никогаш не се лесни, но доколку
имате заедничка визија и еднакво ги цените
резултатите кон кои се работи, истрајноста и
напорната работа ќе бидат рамномерни и
мрежата ќе опстои. Најубав ваков пример е
Преспа нет, мрежата која се соочи со големи
политички притисоци, но опстојува и постојано
Конгрес на еколози во организација на МЕД

30 ПОРТА 27 февруари 2023

ПОРТА
 став

Со Ценовник до поквалитетни
услуги и подобри плати!
Објавувањето на ценовникот и последователните појаснувања и толкувања би
требало да им помогне на работните организации да ги пресметаат своите трошоци
на работење и максималниот потенцијал за заработка на секој вработен, а преку кои
инфомации ќе бидат во можност да го утврдат и потенцијалот за зголемувања на
примањата за сите вработени

д-р Владимир Б. ЛАДИНСКИ, дипл. инж. арх вработените во секторот туку и на квалитетот на официјален документ со цел да се обезбеди
услугите. неговото доследно спроведување. Гледано од
о „Службен весник на Република

В
Северна Македонија“ број 259 од
1.12.2022 година беше објавен
долгонајавуваниот Ценовник на
инженерски услуги (Ценовник за
висината на минималниот надоместок на
услугите на овластените архитекти и овластените
инженери во областа на високоградбата) на
Комората на овластени архитекти и овластени
инженери на Република Северна Македонија. И
покрај законската обврска до 1.1.2025 година
истиот да се применува со задолжителен попуст
од 25 %, очекувањата се дека донесувањето на
истиот ќе придонесе не само за подобрување на
деловното работење на бироата и примањата на
32 ПОРТА 27 февруари 2023
цЕНОВНИКОТ Е РЕЗУлТАТ НА
ДОлГОГОДИШНИ НАПОРИ НА КОМОРАТА
Со оглед дека, сега веќе законски важечкиот
Ценовник е резултат на долгогодишни напори на
Комората на овластени архитекти и овластени
инженери од објавениот текст на Ценовникот
може само да се насети кои сè параметри биле
земени предвид при оформување на предлогот.
За очекување е дека во претстојниот период ќе
дојде до појаснување и толкување на истиот за
да им се помогне и на членовите на Комората и
на пошироката јавност да се запознаат со
Ценовникот и со деталите за неговата примена.
Ова е вообичаен дел од еволуцијата на кој било
овој аспект и од запознавањето со Ценовникот,
веројатно би било пожелно во наредниот
период да се појаснат одредени сегменти на
документот.
СЕВКУПЕН ТРОШОК ЗА УСлУГИТЕ И
ОСНОВА ЗА ПРЕСМЕТУВАњЕ
Според член 1, „Ценовникот се однесува на
услугите кои ги наплаќаат физичките и
правните лица регистрирани за вршење на
дејности за архитектонски и инженерски
услуги, како севкупен трошок за услугите на
лиценцираниот правен субјект, а се пресметува
врз основа на просечна цена на изградаба за m2 и
вкупна инвестиционо градежна вредност...
 ОЧЕКУВАњАТА НА АРХИТЕКТИТЕ И НА ИНжЕНЕРИТЕ СЕ ПОДОБРУВАњЕ НА НИВНИТЕ ПРИМАњА
согласно со расположливите податоци од
Статистичкиот годишник на Државниот завод
за статистика...“
Веројатно би било пожелно да се дефинира
терминот „севкупниот трошок за услугите“.
Формулацијата на текстот сугерира дека сè е
вклучено во трошокот на услугите без разлика на
тоа дали станува збор за самата стручна услуга
или пак за дополнителните трошоци сврзани со
реализацијата на услугата, како на пример патни
трошоци и дневници, трошоци за паркирање,
телефонски трошоци и поштарина (особено кога
станува збор за работа со инвеститори од
странство), присуство на повеќе од договорениот
број на состаноци, печатење на повеќе од
договорените дополнителни примероци од цела
или делови од инвестиционо техничката
документација и сл. Праксата од други средини
покажува дека овие дополнителни трошоци или
се наплаќаат врз основа на реално направените
според претходно договорени тарифи или пак
како паушален износ базиран на дополнителен
фиксен процент од вредноста на договорот.
Претпоставката е дека дефинирањето на
„основата на пресметување“ е резултат на
ограничениот пристап до ажурирани релевантни
податоци. На пример, Статистичкиот годишник
за 2022 година е објавен на 25.10.2022 година, а
според веб-страницата на Државниот завод за
статистика Годишникот дава „јасна слика за
демографските и социоекономските состојби во
државата во 2021 година.“ Оттука произлегува
дека договорите склучени од стапувањето на
сила на Ценовникот ќе бидат базирани врз
основа на просечна цена на изградаба за m2 од
2021 година и покрај тоа што според Заводот
„индексот на трошоците на животот во
ноември 2022 година, во однос на ноември 2021
година, бележи зголемување од 19,5 %, а индексот
на цените на мало бележи зголемување од 15,2
%.“ Иако Ценовникот во рамките на член 8 има
вграден механизам за усогласување на
надоместокот за услугата со нормативните
промени, животните трошоци, и други аспекти,
понуденото решение веројатно ќе резултира во
реактивно решение, каде промените на
надоместокот ќе бидат усвоени со помало или со
поголемо задоцнување. Искуствата од други
средини укажуваат дека цените на услугите се
усогласуваат по автоматизам со очекуваната
инвестиционо градежна вредност на објектот во
кварталот во кој се предвидува да започне
изградбата на истиот, при што се користат
проекциите за очекуваното ниво на зголемување
на цените во градежништвото во наредниот
период. Дополнително, повикувањето на
„просечна цена на изградба“ остава можност
учесниците во проектите не само да добијат
надоместок кој не ја зема предвид инфлацијата
на градежните услуги туку и да не бидат
надоместени во однос на вистинската
инвестиционо градежна вредност на објектот.
МИНИМАлНА цЕНА ЗА РАБОТЕН ЧАС градење, како на пример оние сврзани со
Со член 4 од Ценовникот регулиран е анализа на стратешките програмски барања на
„надоместокот за консултантски услуги, нарачателот и нивната трансформација во
изготвување на засебни архитектонски и оперативна проектна програма, прелиминарни
инженерски мислења и анализи со студии и изработка на алтернативни решенија и
архитектонска и инженерска тематика, кои не сл. Во отсуство на детални информации во
се составен дел од Прилог 1.“ Според истиот член Ценовникот, а и во Законот за градење не е јасно
минималната нето-цена за овие услуги се дали има и која е поделбата помеѓу основните и
пресметува според работен час и изнесува дополнителните должности на архитектите и
1.200,00 денари (или приближно 19,35 евра по инженерите. Искуствата од другите средини
работен час според курсот користен во Прилог 1 укажуваат дека само основните должности се
од 62 денари за едно евро). Дополнително, во вклучени во договорената цена, додека
член 2 од Ценовникот се вели дека дополнителните должности се предмет на анекс-
„вредностите, предмет на овој ценовник се договор и на дополнителен надоместок со оглед
изразени во денари, во нето-износ и како дека не може да се очекува архитектот или
процентуална вредност од инвестиционо инженерот да преземат неограничен опсег на
градежната вредност.“ За разлика од терминот обврски. На пример, како дополнителни обврски
„инвестиционо градежна вредност“ кој е можат да се јават снимања на постојни објекти,
дефиниран во член 1 од Ценовникот, терминот изработка на проектна програма, изработка на
„нето“ не е дефиниран, така што не е јасно дали детални барања за секоја просторија во објектот,
се мисли на износот на услугата пред вклучување внатрешно уредување, изработка на макети,
на данокот за додадена вредност или пак за визуализации, внатрешно уредување итн.
нешто друго. Во рамките на Ценовникот и особено на
табелите за пресметка на цените на услугите
ПРИлОЗИ особено е забележливо отсуство на учество на
Прилозите на Ценовникот содржат две групи стручно лице за предмер и пресметка, така што
на документи. Поголемата прва група на прилози само може да се претпостави дека секоја фаза
дава примери на таблици за пресметки на поединечно ќе треба да го изработи предмерот и
минималниот надоместок за стручни услуги во пресметката во својот домен на работење.
зависност од категоријата на објектот, додека Искуствата од другите средини укажуваат на
втората помала група ги наведува просечните потреба од посебно стручно лице кое ќе се
цени по m2 за секоја категорија на објекти. грижи за предмерот, пресметките и за
Коментарите по однос на втората група на финансиската контрола на проектот во целост,
прилози веќе се искажани погоре. Во однос на особено кога станува збор за поголеми проекти.
првата група на прилози веројатно има повеќе
прашања отколку одговори. Ако определбите на
член 3 се разбирливи дека соодносот помеѓу
различните фази ќе биде предмет на меѓусебен
договор помеѓу учесниците во проектот,
прашање е кој ќе ја донесе конечната одлука за
ова доколку има одредено ниво на
недоразбирање помеѓу фазите. Ова во голема
мерка ќе зависи и од тоа кој ќе го назначи
проектантскиот тим, инвеститорот или некој друг,
со оглед дека од ова може да зависат и
меѓусебните односи и одговорноста на
учесниците во проектот.
Увидот во таблиците за пресметки укажува на
потенцијално селективен пристап во однос на
тоа кои услуги се услуги се покриени со
Ценовникот, а кои не се. На пример, не е јасно
каков надоместок следува за услугите кои не се
сврзани со изработка на идејниот или на
основниот проект, нивната ревизија или пак
надзорот на изведба или пак проектантскиот
надзор, како на пример кој раководи со
тендерот, кој го администрира договорот за
изграба или кој дава проектантска поддршка во
процесот на изградба. Исто така не е јасно како
се надоместуваат другите етапи на проектот кои
не се наведени во таблиците за пресметки или
идентифицирани во рамките на Законот за
27 февруари 2023 ПОРТА 33
 ПлАТИ
Веројатно едно од поголемите очекувања на
архитектите и на инженерите во земјата од
Ценовникот е поврзано и со подобрување на
нивните примања и на животниот стандард,
особено во овие времиња на економски
предизвици. За жал од расположливите
информации не е познaто дали при изработката
на Ценовникот е направена и анализа за
финансискиот импакт од примената на истиот не
само на нарачателите на услуги туку и за
давателите на услуги од која би можеле да се
видат и очекувани позитивни резултати на
примањата на архитектите и инженерите во
земјата. На пример, според соопштението на
Државниот завод за статистика од 22.12.2022
просечната месечна нето-плата за вработен во
„архитектонски дејности и инженерство;
техничко испитување и анализа“ во месец
октомври 2022 изнесувала 33.861 денари, што е
само незначително поголемо од просечната
исплатена нето-месечна плата во земјата од
33.104,00 денари. Големото прашање е колку ќе се
зголемат платите откога ќе започне примената на
Ценовникот, првин до 1.1.2025 година кога
Ценовникот треба да се применува со
задолжителен попуст од 25 %, и потоа кога ќе се
започне со наплата во целост според Ценовникот.
Се разбира објавувањето на Ценовникот и
последователните појаснувања и толкувања би
требало да им помогнат на работните
организации да ги пресметаат своите трошоци на
работење и максималниот потенцијал за
заработка на секој вработен, а преку кои
инфомации ќе бидат во можност да го утврдат и
потенцијалот за зголемувања на примањата за
сите вработени. Искуствата од други средини
укажуваат на променлив однос во однос на
продуктивните и непродуктивните часови од 80 %
: 20 % за продуктивно вработените до 20 % : 80%
за оние со комбинирани и продуктивни, и
организациони и раководни позиции.
Дополнително, при пресметките за цената на
работниот час на вработените на вистинскиот
трошок за нивното вработување се додава и
процент помеѓу 50 % до 300 % за покривање на
другите трошоци на работење на фирмата и
профитот на истата.
РАСПОлОжлИВИ РАБОТНИ ЧАСОВИ
Погорниве пресметки ќе овозможат исто така
на почетокот на секој проект да се алоцираат
расположливите работни часови за секоја фаза
и за секоја етапа на проектот со што ќе се
овозможи подобро следење на прогресот на
проектот, но истовремено и на самиот почеток ќе
помогне да се утврди дали алоцираните часови
се доволни, и ако не да се обиде да се најде
начин како овој фундаментален проблем би се
надминал.
Расположливи работни часови по проект
Веројатно друг аспект вреден за анализа е да
се утврди бројот на работни часови коишто
наплатата за услугите според новиот ценовник ќе
ги поддржи за одреден проект. Така како пример
може се земе оној прикажан во таблицата А2
Домување во згради за објект со површина на
градба од 3.500 m2. Од прилогот произлегува
дека минималната цена за изработка на
проектната документација би изнесувала
4.774.000,00 денари од кои 1.100.842,11 денари
за идејниот проект и 3.673.157.89 за основниот
проект. Овие би резултирале во вкупен фонд од
3.978,33 работни часови според минималната
вредност на работен час од 1.200,00 денари,
односно 917.37 работни часа за идејниот проект
и 3.063,46 работни часа за основниот проект. Со
оглед дека според таблицата потребно е да се
сработат 10 вида на проекти и елаборати, врз
основа на несоодветната, но подеднаква
поделба помеѓу учесници во проектот, за секоја
фаза и елаборат ќе бидат на располагање по
397.83 работни часа или некаде околу 12,43
недели за по еден вработен да работи на
проектот по четири дена во текот на неделата и
да го изготви и идејниот и основниот проект за
секоја фаза поединечно. Додека оваа алокација
е веројатно доволна за изработката на одредени
елаборати прашање е во колкава мерка истата е
доволна за изработка на архитектонскиот
проект. Ова е прашање за секоја работна
организација одделно.
ОСТАНАТИ СОГлЕДУВАњА
За очекување е дека Комората за овластени
архитекти и овластени инженери го направила
она што најмногу го можела во сегашните услови
во земјата. Самото воведување на Ценовникот
претставува огромен исчекор напред во доменот
на напорите да се обезбеди барем некое
минимално достоинствено вреднување на трудот
на архитектите и на инженерите во земјата, и ќе
претставува камен-темелник за надградба на
истиот во наредниот период.
Гледано пошироко, но во рамките на
просторите на бивша СФРЈ во јавниот домен
можат да се најдат ценовниците за услуги од
Словенија, Хрватска, Црна Гора и делумно за
Србија. Во оние на Словенија и Хрватска се чини
дека фокусот е на дефинирање на инвестиционо
градежната вредност на објектот, дури во
рамките на хрватскиот има и посебен калкулатор
за определување на оваа вредност, земајќи ги
предвид дијапазонот на цени по м2 за различни
видови на објекти. Паралелно со ова постојат и проект-менаџер, или пак за некој друг пристап. Ваквиот пристап на ЕУ веројатно им помага на
добри показатели за очекуваната вредност на Исто така не е јасно како се покриени инвеститорите, но не и на проектантите кои сè
работен час во зависност од образованието, можностите за забрзување на изградбата каде потешко и потешко можат да си ги покријат
искуството и улогата на учесникот во процесот. проектирањето оди паралелно со изградбата, своите животни трошоци и се принудени да
Од друга страна се чини дека во српскиот но со мала почетна предност? Овие аспекти работат голем број на неплатени прекувремени
ценовник има добра дефиниција за изгледа дека не се покриени ниту во часови, коешто сигурно не е добро ниту за
стандардните и за нестандардните услуги. За Ценовникот, ниту пак во рамките на Законот за нивното здравје ниту за нивниот живот, а уште
разлика од словенечкиот и од хрватскиот градење. помалку за продуктивноста на бирото. За жал
ценовник каде ценета на услугата се дефинира Како што е познато законодавството на засега не може да се види дека ЕУ размислува да
врз основа на инвестиционо градежната Европската Унија не дозволува примена на понуди и некое компромисно решение помеѓу
вредност на објектот, во црногорскиот ценовник, ценовници за стручни услуги туку се залага пазарното формирање на цените на услугите и
цените се дадени по две основи, по бруто- цената да ја формира пазарот. Како резултат на фер надоместок за услугите на архитектите и
површина на објектот и, невообичано, по бруто- ова пред неколку години Германската комора инженерите коишто ќе можат достоинствено да
волумен од објектот. За разлика од македонскиот беше тужена од ЕУ заради својот ценовник со живеат од својот труд.
ценовник каде учеството на разните фази во пресуда во корист на ЕУ, а пред тоа Кралскиот Само времето ќе покаже во колкава мерка ќе
проектот е оставено на меѓусебен договор, во институт на британските архитекти беше заживее примената на Ценовникот на Комората на
црногорскиот ценовник, учеството на секоја принуден да му даде статус на информативен овластени архитекти и овластени инженери и кој
фаза во рамките на еден проект процентуално е ценовник на својот оригинален ценовник. По ќе биде крајниот резултат во однос на
дефинирано. Веројатно е интересно да се Брегзит, Институтот им овозможи пристап само достоинствен надоместок на услугите на
напомене дека во црногорскиот ценовник се на овластените бироа од Институтот до онлајн архитектите и инженерите во земјата.
дефинирани и цените за рушење на објект, калкулатор за пресметка на цените на услугите, Дополнително ќе биде потребно и да се согледаат
внатрешно уредување и партерно уредување. но засега малку информации се достапни во и импликациите од започнувањето на
Гледано пошироко, процентуалните цени во јавниот домен. Во словенечкиот ценовик јасно е официјалното функционирање на иницијативата
македонскиот ценовник се значително помали од нагласен неговиот информативен карактер. за Отворен Балкан. n
оние достапните од поразвиените земји во
светот. Прелиминарните проценки укажуваат на
тоа дека процентуалната цена на проектирање за
сите фази (струки) на објект во земјата се
приближно слични на процентуалната цена на
проектирање само за фазата архитектура во
поразвиените земји. На пример, во Велика
Британија, каде титулата на архитектите е
заштитена но не и функцијата, вообичаено
постои ограничување од околу 13,5 % за цената
на проект за сите вообичаени фази од
инвестиционо градежната вредност на објектот и
тоа од запознавање со проектната програма
заклучно со истекот на едногодишната гаранција
на изведените работи.
Дополнително, не е јасно, дали и како,
пристапот кон изградбата е покриен со
ценовникот. Искуствата од другите средини
укажуваат на разлики во зависност од тоа дали
станува збор за традиционален пристап каде
целиот проект од почеток до крај го води
архитект или инженер, дали станува збор за
пристап базиран на испроектирај и изгради каде
проектот го води избраната градежна фирма,
дали станува збор за една од варијантите на
менаџерски проекти каде проектот го води
 aрхитектура СРЕДИШНИ ТОЧКИ НА ЗНАЕњА И СРЕЌАВАњА

Современата интерпретација
на најновите библиотеки

Доколку не се разбере значењето на културата и културните институции и нивните

потреби, тешко може да се добие битката за здрав живот и опстанок, за идентитет,
јазик, чувство на припадност и сè останато со што ни се полни устите во последно
време
Душанка ШУЛОВИЌ, дипл. инж. арх. книги, денес благодарение на новите просторите на библиотеките еволуираа така
технологии и на иновативниот дизајн не се што можат да ја привлечат дигиталната
бјектите на библиотеките веќе тоа или не се веќе само тоа. Во генерација. Ако ги погледнете деветте

О традиционално се средишни
точки на знаења и среќавања
во поголемите градови. Со
својата архитектура
проектирани се да инспирираат и зрачат во
културниот простор. И додека историчарите
17-тиот век го сметаат за златно доба на
најмодерните библиотеки на светот ќе
пронајдете динамични алатки и простори, од
студија за снимање поткасти до лаборатории
за развивање на игри. Благодарение на
роботските системи за наоѓање книги на
безбројните полици во библиотечните депоа,
голем дел од библиотечните простори се
најфутуристички библиотеки на светот, ќе
бидете фрапирани од глетката, содржините и
од она што тие им го овозможуваат на своите
корисници.

цЕНТРАлНА ХЕлСИНШКА БИБлИОТЕКА

библиотеките, современите проекти и
реализации најавуваат библиотекарска
ренесанса. Ако некогаш беа тихи уточишта за
36 ПОРТА 27 февруари 2023
OODI - фИНСКА
претвораат во општествени и јавни. Тие Во земјата позната по тишината,
направија место за заеднички простори отворањето на новата централна библиотека
прошарани со уметност. Услугите и беше бучно поздравено како главна тема во
градот. Објектот обложен со дрвена финска
смрека, со површина од 17 250 квадратни
метри, наречен Oodi (Ода на фински), е дело
на локалното биро ALA Architects
предводено од Juho Gronholm, Autо Nouvs
Joki и Samuеl Woolston (одбрани на анонимен
конкурс). Библиотеката ја споредуваат со
финската величествена сала на Алвар Алто,
инспирирана од санта мраз. Дизајнот на ALA
го вознемири кој било традиционален модел.
Највпечатливи се просторот за читање и
полиците за книги кои се на најгорниот кат
под брановидниот покрив (кој потсетува на
санта мраз правејќи визуелна рима со
Finllandia Hall). Другите содржини се стопуваат
една во друга преку низа закривени простори
кои се сливаат во надворешниот простор.
Проектирани за дружење на јавноста во
срцето на градот, всушност претставуваат
граѓанска дневна соба, што е доминантна
тема во проектите на библиотеките во
последно време, алудирајќи на демократска
еднаквост. Подрачјето на дневна соба
вклучува: театар, таканаречен Makers Space
опремен со 3Д принтери, простор за детска
игра, студио за снимање. За зградата на
библиотеката нарачани се уметнички дела од
финските уметници Jani Ruscice и Otto
Karvonen. Само една третина од
библиотечниот простор е посветен на книгите
(релативно скромен фонд од 100 000 книги е
на полиците во одреден момент). Oodi ја
употребува технологијата и во најосновните
сегменти на својата дејност, вклучувајќи
роботи за сортирање на книги, што создава
нови можности за пристап кон книгите.
Дополнителни 3,4 милиони примероци на
книги кои ги поседува библиотеката, се
достапни преку многу поголем дистрибуциски
систем и се сместени со километри далеку во
други библиотеки или депоа. Oodi е многу
далеку од старата идеја за библиотеките како
темни неподвижни и тивки храмови.

27 февруари 2023 ПОРТА 37

 цЕНТРАлНА БИБлИОТЕКА ВО КАлГАРИ –
КАНАДА
Како еден од најочекуваните објекти во
Канада во јануари 2018 година отворена е
новата централна библиотека во Калгари.
Објектот вреден 245 милиони долари, кој го
проектираше архитектонското биро
Snøhetta, црпи инспирација од формацијата
облаци во облик на лак кои се формираат за
време на таканаречените chinook ветрови кои
дуваат во Алберта. Испреплетените
шестаголници аплицирани на фасадата на
објектот зборуваат за фокусот на
колективната заедница. Во разновидните
содржини спаѓа и елегантна дигитална
лабораторија за учење преку игри и
поткастинг програми. Внатрешноста на
ентериерот е од западен црвен кедар од
локално самоодржливо производство. Со
вложување во оваа библиотека градот ја
отвори новата врата на иднината која се
потпира на култура, креативност и иновација.
Според истите принципи и програми
проектирани се и изградени уште седум
библиотеки во светот: Националната
библиотека во Доха, Катар, Austin Central
Library во Тексас, Hunt Library - библиотека
на James B. Hunt Jr. во Северна Каролина,
Tianjin Binhai Library во Кина, Scottsdale
Public Library - Arabian Library во Аризона,
библиотеката The Joe and Rika Mansueto
Library  на Универзитетот во Чикаго и
Филолошката библиотека во Берлин. Многу
ПОРТА
библиотеки во европските градови ја ако културата во градот опстојува на гол
следат библиотечната ренесанса и ги ентузијазам и ако Скопје е „метропола“ за
прилагодуваат и постојните објекти на загадување, ѓубре, заглавени улици,
барањата на новото враме. градежна мафија, со право инсистирам да
Инспирирана од ова сознание фрлив се сврти погледот кон културните
поглед на состојбата на нашите институции. Доколку не се разбере
библиотеки. Во градот Скопје како значењето на културата и културните
поголеми се издвојуваат Националната и институции и нивните потреби, тешко може
универзитетска библиотека „Св. Климент да се добие битката за здрав живот и
Охридски“, изградена во 1971 и Градската опстанок, за идентитет, јазик, чувство на
библиотека „Браќа Миладиновци“, припадност и сè останато со што ни се
изградена во 1970 г. Изградени во бившата полни устите во последно време. Кој и да е
држава долг период тие не се реновирани, да е на власт треба да ја сфати сериозноста
освен некои мали интервенции, ниту во нив на проблемите во културата, бидејќи таа е
се забележуваат некави посериозни основната движечка сила и лична карта со
вложувања и иновации. Поразителна е која се оди во Европа и во светот. n
глетката што неодамна се појави на
социјалните мрежи во НУБ „Климент
Охридски“ на која се гледаат руинирани
читални, претворени во ѓубришта.
Библиотеката е дело на еден од
најпознатите македонски архитекти - Петар
Муличковски. Со прекрасна модерна
архитектура, инспирирана од локалната
вернакуларна архитектура што го
артикулира македонскиот идентитет,
достојно стои во просторот на централното
подрачје како тивок храм на книгата. Во
поново време извршени се некои
интервенции и реновирања во просторот и
на инсталациите благодарение на донации
од странски амбасади и од неколку
домашни компании. Новиот објект до
библиотеката сè уште не заживеал, а се
чини дека нема посериозни вложувања во
насока на иновативно подобрување на
библиотеката во која било смисла, ниту во
однос на објектот и просторот, ниту во
однос на услугите.
Градската библиотека „Браќа
Миладиновци“, дело на наш плоден
архитект, Прохирија Хаџи Костова – Пешиќ,
позната како Пока, живее со полн капацитет
и бележи зголемена посетеност. Вршени се
интервенции и реновирања, но тоа не е
доволно. Мислам дека е неопходен
сериозен ангажман на државата околу
третманот на библиотеките, нивното
менаџирање и отворање кон потребите на
современите корисници. Тие треба да се
реновираат, модернизираат (не
барокизираат), бидејќи се неопходни за
културното живеење на градот, а воедно се
и дел од поновото културно наследство на
државата, кое последниве децении на
политички превирања се покажа како едно
од најранливите. Можеби ќе ми биде
забележено дека во време кога е доведен
во прашање основниот минимум за здрав
живот, јас се занимавам со култура, со
потребите од културни институции и
потребите на културните институции. Но,
ПОРТА
 архитектура од дрво СИМБОл НА ЗАлОжБИТЕ ЗА ОДРжлИВОСТ

Catalyst – објект кој руши

Амбицијата на проектниот тим беше да проектира и изгради објект од дрво кој би

ги надминал перформансите на конвенционалните конструктивни материјали,
како челик и бетон, притоа прикажувајќи ги придобивките од CLT во однос на
естетиката, ефикасноста на зградата и влијанието врз животната средина

Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ, градежни техники и дизајн. Проектната задача предвидувала

инж. по дрвна индустрија Проектирана во Спокејн, Вашингтон, 5- проектирање на објект со флексибилни
катната зграда од 15.000 метри квадратни е простори и за канцелариски и за академски
бјектот наречен Catalyst е првата

О
деловна зграда во државата
Вашингтон (САД) изградена од
вкрстено ламелирано дрво (Cross
Laminted Timber – CLT). Како дел
од универзитетскиот кампус на Универзитетот на
Источен Вашингтон (Eastern Washington
University) проектот е замислен да биде целосно
интегрирана жива лабораторија за нови
технологии за одржливост, материјали,
40 ПОРТА 27 февруари 2023
изградена на неправилна локација, која била
недоволно искористена и имала потреба од
ревитализација. Зградата е поврзана со
Универзитетскиот округ преку Gateway
Bridge - пешачки мост што ги спојува двете
основни области на Универзитетот.
Наменета на објектот е простор каде што
индустријата и академијата можат да се
вкрстат за да иновираат и да соработуваат.
мултифункционални намени. Главниот
корисник на објектот е Универзитетот, каде
има многу академски програми, вклучувајќи
бизнис-администрација, компјутерско
инженерство, дизајн, електротехника и
маркетинг. Во блиска иднина, Catalyst ќе
вдоми и корисници од приватна индустрија.
Ова ќе им овозможи на студентите и на
факултетот на EWU да работат заедно со
бариери

ПОРТА
 индустриските лидери и експерти кои ќе
обезбедат практични и мултидисциплинарни
можности за учење.
Catalyst е проектиран од Мајкл Грин
Архитекти (Michael Green Architecture),
проектантско биро кое има долгогодишно
искуство во проектирање на градби од дрво.
Амбицијата на проектниот тим беше да
проектира и изгради објект од дрво кој би ги
надминал перформансите на
конвенционалните конструктивни
материјали, како челик и бетон, притоа
прикажувајќи ги придобивките од CLT во
однос на естетиката, ефикасноста на
зградата и влијанието врз животната
средина. Оваа цел беше реализирана преку
одржлив дизајн, паметни системи за
управување со згради и употреба на преку
4.000 кубни метри производи од CLT и
ламелирани носачи, кои имаат складирано
3.713 метрички тони јаглерод диоксид.
Панелите CLT користени како конструктивен
материјал се набавени од локални шуми, со
одржлива сеча, со помош на здрави
еколошки практики и произведени на 15
милји од локацијата.
Проценката на животниот циклус (LCA) на
зградата, чиј автор е Форумот за лидерство
на јаглеродот на Универзитетот во
Вашингтон, заклучи дека складирањето на
јаглеродот за време на животот на дрвото
речиси го неутрализира влијанието на
испуштање на стакленички гасови при
производство на материјали и при градба.
Со внимателен избор на градежни
материјали кои содржат помала количина на
вграден јаглерод, разговорот околу
одржливоста во изградената средина може
да се прошири од само користење енергија
до вкупни емисии на јаглерод во текот на
животниот циклус на зградата.
Меѓународниот институт за животна иднина
од Сиетл, за деловниот објект издаде
сертификати за нулта енергија и нула
јаглерод (zero energy, zero carbon), што го
прави еден од најголемите во Северна
Америка што ги исполнува двата стандарди.
Стратегиите на пасивна градба вклучуваат
зафаќање дождовница со намалување на
употребата на вода, дизајн на фасади и
примена на издржлив материјал за да се
постигне очекуван животен век на дизајнот
од 75 години. Резултатите од тестот за
термални мостови на зградата биле
извонредни. Во некои области од
испитувањата, објектот Catalyst имаше три
пати подобри резултати од стандардот за
пасивна куќа.
Catalyst ги симболизира заложбите и на
Спокејн и на државата Вашингтон за
одржливост и служи како центар за раст во
регионот. n
ПОРТА
ГРАДСКИ МЕТЕж, НАСлОЈУВАњЕ И ГУСТИНА урбанизам

Атрибути на градската форма или

тихи убијци на урбаниот човек
Градскиот живот се карактеризира со социјално повлекување, егоистичко однесување,
одвоеност и незаинтересираност кон другите. Општо земено, учтивоста е поретка во
градовите отколку во мал провинциски град, што сугерира дека густината на
населението и нејзиното непосредно влијание врз аутпутот на луѓето ќе влијае на
однесувањето на помагањето и на учтивоста

Бојана ПАЛИФРОВСКА, дипл. инж. арх. чувство на отсуство на приватност. Во Толпата не е само толпа која се состои само од
поголемиот дел од секојдневниот живот во голем број луѓе собрани заедно на единица
ден од највознемирувачките градските ткива, корисниците и немаат баш простор. Во реалноста, секоја толпа има свој

Е аспекти на современата
општествена заедница е
алармантниот раст на човечката
популација. Односно сè почесто,
земјите во развој се соочуваат со проблемот на
управување со демографијата. Заедницата не
само што расте квантитативно, туку и во густина,
што создава посебен проблем на
приспособување во кој луѓето треба да се
справат со моментално предизвиканиот стрес
од оваа појава.
Општо земено, урбаниот метеж води до
непријатни искуства, негативни чувства и
многу избор, па така неизбежно се справуваат
со појавите на краткотраен и долготраен метеж.
Натрупаноста, исто така, се занимава со
субјективната состојба која обично има
компонента на стрес и воочен намален физички
и психолошки простор. Чувството на
непријатност, перцепцијата на губење на
контролата врз социјалната интеракција и
упадот во приватноста се сметаат за
карактеристични состојби при стрес
предизвикан од бучава. Така, бучавата е
перцептивна афективна состојба на стрес, што
доведува до последици во однесувањето.
живот. Иако некои можеби се тесно поврзани,
секоја толпа е релативно различна од другата.
Затоа, важно е да се набљудува однесувањето
на толпата, од индивидуално ниво, и како
неделив дел од колектив при што значитечно би
се спречиле сериозни загуби, како по
квалитетот на живот на урбаните луѓе, така и по
останатите расположливи ресурси.
Метежот често како термин се перципира
како „количина од луѓе на едно место во исто
време“, а резултатот од тоа е чувство на
непријатност и нервоза. Постојат повеќе
дефиниции што го опишуваат овој социјален
27 февруари 2023 ПОРТА 43

феномен и тоа:
1. Демографска состојба со висока густина
на население каде метежот е во функција на
бројот на луѓе и на површината на располагање
по лице.
2. Феноменолошка реакција на просторно
ограничување каде е поврзана со перцепцијата
на премногу луѓе или на премалку простор.
3. Општествена состојба на висока
интерперсонална стимулација, каде бучавата е
симбол на несаканите, непотребните и
потенцијални интеракции.
Првите две дефиниции споделуваат
заедничка претпоставка каде метежот е поврзан
со просторно ограничување и со територијално
наслојување, а пренатрупаноста ќе се случи во
оној момент кога побарувачката за простор во
одредена ситуација ја надминува достапната
понуда. Третата дефиниција, од друга страна, го
смета метежот за општествен феномен, каде
поединецот е директно засегнат од присуството
во толпа. Со други зборови, толпата влијае на
личноста. До одреден степен, овие општествени
дефиниции се сметаат за посоодветни бидејќи
тие го дефинираат влијанието на метежот, па
оттука соодветно, карактеристиките што се
важни при негово дефинирање,
(квантитативноста и проксимативноста заедно)
се истите димензии што се важни при неговото
искусување.
Метежот како психолошки феномен
Урбаниот метеж неретко се поистоветува и
како психолошки феномен. Според ова
гледиште, тој се перципира како субјективно
чувство на непријатност поради присуството на
други луѓе. Доколку очекувањата за користење
на просторот се нарушат со присуство на други,
се предизвикува чувството на преполнетост.
Следствено, може да се појави емоционална
вознемиреност соодветно проследена со нови
шеми во однесувањето насочени кон
зачувување на личниот простор. Со други
зборови, метежот може да се дефинира како
негативна проценка на одреден степен на
густина во дадена област. Можеме ли да
кажеме дека тогаш толпата и метежот имаат
исто значење?
Изгледа дека сепак и двата концепта не се
поврзани бидејќи анализата на колективното
44 ПОРТА 27 февруари 2023
однесување е речиси целосно исклучена од
истражувањето на ефектите при наслојување.
Тоа е затоа што, во толпа, станува збор за
емоционална реакција, олеснета со
експресивно однесување, (како што се изрази
на лицето, гестови, извици или шумови), додека
метежот е комплицирана психолошка
конструкција на луѓе на премал простор.
Метежот како индивидуална перцепција
Толпата и метежот поседуваат многу
димензии и аспекти кои бараат внимателно
истражување. Сепак, има малку информации за
тоа дали самата толпа (без разлика на нејзината
големина) би можела да предизвика значителен
товар за луѓето во неа.
Неретко, како резултат на зголемени
концентрации на метеж во внатрешноста на
градските ткива се јавуваат и здравствени
нарушувања како: туберкулоза, венерични
болести, дизентерија, хипертензија и смртност
на новороденчиња. Некои од нив се заразни
болести, јасно поврзани со нискиот животен
стандард; други пак, се делумно психолошки и
се директно поврзани со квалитетот на
живеење.
Физичкото, биолошкото и социјалното
опкружување на човекот сочинуваат систем со
интензивна интеракција, структуриран на таков
начин што промените во која било компонента
би имале значителни последици во сите
сегменти. Од огромниот број проблеми со кои
се соочува човекот и светот денес, постојат три
значајни трендови според важноста:
1) растот на населението низ светот - и сите
негови последици;
2) зголемената урбанизација; и
3) честата комуникација и социјален
контакт низ целиот свет, така што секој дел од
светот сега е свесен за секој друг дел. Сите
овие трендови предизвикуваат зголемена
концентрација и перцепција за натрупаност.
Натрупаност и густина
Натрупувањето и густината не се нужно исти.
Густина е бројот на поединци по единица
површина или единица простор. Тоа е,
производ на густината, комуникацијата,
контактот и активноста што вклучува одредена
психолошка реакција во зависност од степенот
на густината.
Замислете некој да гради куќа оддалечена
една милја. Оваа куќа, да речеме, е опкружена
со богата вегетација. Во исто време, замислете
личност која живее во повеќекатница
опкружена со многу повеќе станови и многу
повеќе луѓе. Овде густината е многу висока и
тоа предизвикува одредени внатрешни реакции
во споредба со личноста која живее една милја
подалеку, но опкружена со природата. Па
оттука, чувството на натрупаност претставува
психолошка и еколошка појава, а не само
квантитативна состојба на средината.
Психологија на натрупување
Темата на поврзаност помеѓу однесувањето
на индивидуата и околината е истражувана уште
од самиот почеток, на пример, под доминација
на бихевиористичкиот пристап, физичката
средина е замислена како сложена низа од
стимули, а однесувањето како синџир на
одговори.
Поради самиот нејзин фокус, психологијата
на животната средина беше и останува пред сè
психологија на просторот, до степен до кој ги
анализира перцепциите, ставовите и
однесувањата на поединците и заедниците во
врска со физичките и социјалните контексти во
кои постојат луѓето и заедниците.
Па така, поимите за простор и место заземаат
централна позиција. Енвироменталната
психологија работи на неколку нивоа на
просторна референца, овозможувајќи
истражување на интеракциите со околината на
луѓето на индивидуално, групно или
општествено ниво. Повикувањето на
просторната димензија овозможува да се земат
предвид различните нивоа на анализа:
Приватен простор (индивидуално ниво):
Лице и приватен простор, живеалиште,
домување, работно место, канцеларија.
Јавни/приватни средини (ниво на соседна
заедница): Полујавни простори, станбени
блокови, ниво на маалска заедница, паркови и
зелени површини.
Јавни средини (ниво на поединечна
заедница, жители): Вклучувајќи ги и
изградените простори (села, градови, градови)
како и природната средина (селата, пејзажот
итн.).
Глобална средина (социјално ниво):
Животната средина во својата целина,
изградената и природната средина, природни
ресурси.
Густина како физичко натрупување
Високата густина или пренатрупаноста
можеби не се стресни сами по себе, но како
компонента на стрес кој се состои од серија
поединечни појави (бучава, загадување, намален
личен простор, индустријализација итн.), може
да се третира како ситуација со преголеми
димензии. Се вели дека слични степени на
густина може да имаат различни ефекти врз
човековото однесување, во зависност од
различните социокултурни поставки. Според
таткото на енвиронменталната психологија,
Харолд Прошански, метежот неретко генерира
чувство на губење на идентитетот, со што се
развива чувството на неприпадност и
обезличување. Во земјите во развој, високата
густина на населението е навистина поврзана
со капацитетот на просторните ресурси.
Постојат два вида густина: социјална и
просторна густина. Просторната густина е
релативна на количината на простор доделен
на секој човек во дадената област. На пример,
ако бројот на луѓе и просторот се удвои,
просторната густина ќе остане иста.
Социјалната густина пак, од друга страна,
зависи само од бројот на луѓе во дадена област.
Ако се зголеми бројот на луѓе, социјалната
густина се зголемува, дури и ако се зголеми
количината на доделениот простор. Густината
има и други два вида во зависност од тоа каква е
природата на просторот на кој таа се однесува.
Внатрешната густина се однесува на голем број
луѓе кои живеат во мал животен простор,
додека надворешната се однесува на живеење
во помала или во поголема урбана матрица.
Ефекти од долготрајна висока густина
Ефектите од долготрајната висока густина кај
личноста може да доведат до:
а) Блокирање на целите кај индивидуата:
Несаканиот социјален придонес во ситуации на
урбано натрупување го зголемува стресот,
возбудувањето и иритацијата. Во обид да се
справи со ситуацијата, лицето може да се
повлече и да се препушти на активност
насочена кон целта која е нарушена. Оттука,
високата густина води до меѓучовечки и
внатрешни нарушувања при секојдневно
справување со дразбите од околината.
б) Ментални очекувања: Понекогаш
очекувањето на толпа може исто така да доведе
до стрес. Психолози спроведоа експерименти
во кои набљудуваа како луѓето се однесуваат
кога чекаат голема или мала група субјекти кои
никогаш не се материјализирале. Кога
очекуваат да пристигне голема група, луѓето
заземаат периферни седечки позици и се
чувствуваат помалку удобно. Студијата покажа
дека влијанието на метежот врз индивидуата е
помало доколку просторот во кој општиме е
заштитен со некои формални правила.
в) Когнитивна контрола: Двајца психолози
спроведоа студија во која субјектите примени
во супермаркетите се изложени на услови со
висока и мала густина на населението.
Субјектите на кои им биле дадени претходни
информации за ефектите од метежот се
чувствувале поудобно и имале подобри
резултати во шопинг-задачите во споредба со
оние на кои не им биле дадени такви
информации. Ова сугерира дека ако луѓето
имаат воочено когнитивна контрола, односно
ако се подготвени претходно, ефектите од
метежот може да се ублажат. Паулус и Мекејн
во 1984 година, ги проучувале ефектите од
метежот кај затворениците. Податоците
откриле дека со зголемувањето на
популацијата на затвореници, се зголемила и
стапката на смртност, а исто така имало и
зголемување на прекршителите на законот.
Според податоците, во еден затвор
популацијата на затвореници се зголемила два
пати, стапката на прекршителите на законот се
зголемила шест пати и стапката на самоубиства
се зголемила три пати.
Ефект врз однесувањето на урбаниот човек
А) Конкуренција: Кога има голема густина, таа
наметнува ограничувања на ресурсите. Ова
резултира со конкуренција при собирање на
достапни ресурси. Оттука, толеранцијата на
конкуренцијата ги ублажува лошите ефекти од
метежот. Толеранцијата на конкуренцијата се
однесува на капацитетот на поединецот
директно да се соочи со конкуренцијата, без да
користи никакви одбранбени механизми и без
да се црпи од ситуацијата со која се соочува.
Б) Негативни ефекти и благосостојба:
високата густина нема однапред дефинирана
структура, стабилност и значење. Тоа се
рефлектира во безличниот однос меѓу соседите
во урбаните средини, како и во недостатокот на
чувство на припадност во преполните градови.
Оттука, недостатокот од социјална кохезија во
урбаниот живот го намалува вниманието што им
се посветува на другите и ја намалува нашата
подготвеност да им помогнеме на другите.
Таквите бихевиорални шеми се објаснети со
нивоата на густина на населението во големите
урбани области кои предизвикуваат
индивидуализам и рамнодушност кон другите.
Градскиот живот се карактеризира со
социјално повлекување, егоистичко
однесување, одвоеност и незаинтересираност
кон другите. Општо земено, учтивоста е поретка
во градовите отколку во мал провинциски град,
што сугерира дека густината на населението и
нејзиното непосредно влијание врз аутпутот на
луѓето ќе влијае на однесувањето на
помагањето и учтивоста.
Натрупаноста не е само случај на висока
густина на населението ниту физички индекс,
всушност тоа е субјективно искуство.
Социјалните фактори како што се бројот, типот
и постапките, заедно со физичките фактори т.е.
архитектонските карактеристики, на
изградената средина го нагласуваат
дразбеното искуство при метеж. Поединците и
културите се обидуваат да се справат со тоа, но
сензорното преоптоварување и недостатокот
на лична контрола доведуваат до многу
негативни исходи. Истражувањата сепак
покажуваат дека секојдневното изложување на
средини со висока стапка на густина
значително го нарушува менталното и
физичкото здравје, извршувањето на задачите,
развојот и социјалната интеракција помеѓу
корисниците, што значитечно го детериоризира
севкупниот квалитет на животниот стандард на
урбаниот човек.. n
27 февруари 2023 ПОРТА 45
 културно наследство

Охрид - градот на светлината

Стариот град со осветлените објекти - фото: Владо Јанески

„Охрид е мистична земја од сказните и ако го апстрахирам сè она што како зрел научник сум истражувал, останува онаа маѓепсана ат-
мосфера која се искажува со чувствата, а не со разумот.“ - така во едно свое интервју го опиша својот роден град, доајенот на македон-
ската современа архитекура, професорот Борис Чипан. Распослан на ритчињата и на рамнината до самото езеро, во величествен
природен и историски амбиент, Охрид не прекинува да го воодушевува секој свој посетител. Во тој динамичен пејзаж, Охридското Езеро ќе
ве пречека како на дланка, со околните нанижани силуети на планините и скалесто поставени покриви на куќите од стариот град зад кои
ѕирка по некоја црква или историски објект. Секое камче од старото градско јадро како да сака да проговори за древната историја. Таа ма-
гија ве обзема и ве следи непрекинато од зората до приквечерието. А тогаш, контурите на градот блеснуваат во нова, мистична димензија
во ноќта, меѓу кои посебно акцентирани со светлина се истакнуваат одредени реперни точки, културно-историски и религиозни објекти
значајни за градот. Осветлувањето на овие објекти од профаната и религиозната архитектура, се дел од визијата за својот град на уште
еден охриѓанец, проф. д-р Зоран Тунтев, редовен универзитетски професор на Факултетот за туризам и угостителство во Охрид. Со ог-
ромна љубов кон својот град и желба за истакнување на неговите древни вредности, професорот Зоран Тунтев, трпеливо, посветено и со
голем ентузијазам низ изминатите години успеа да ги реализира и оконча двата значајни проекти именувани како „Град на светлината“ и
„Град на илјада крстови“. За овие проекти, нивната реализација, предизвиците со кои се соочи, неисцрпната инспирација и мотивација, раз-
говаравме со професорот Тунтев.

Ивана ГРУПЧЕ, дипл. инж. арх. бинација на теорија и пракса, да се учи секој
ден и да се биде постојано „на терен“, ви
ако редовен професор на фТУ дава многу поинаква димензија за градот, за

К Охрид, Ваша професионална

определба станува промо-
цијата на културното наслед-
ство, што ја работите со многу
посветеност. Од каде потекнува таа љубов?
n Целиот мој процес на едукација (факул-
тет, магистратура, докторат), а и професио-
налната определба, сè е поврзано со
туризмот и со Охрид: редовен професор на
ФТУ, приватно сместување, угостителство,
професионален туристички водич. Таа ком-
46 ПОРТА 27 февруари 2023
неговите перформанси како туристичка де-
стинација, но и за луѓето кои живеат тука.
Охрид има некоја магија која ме тера да
останам овде. Да не ми беше толку убаво
овде, веројатно ќе живеев во Белград. При-
тоа, имав и стотина други шанси да избегам
многу подалеку и да работам како универзи-
тетски професор. Од каде таа љубов? И јас
се прашувам честопати. Веројатно комбина-
ција на волшебна природа и ексклузивно ми-
нато, кои ме прават локалпатриот. Но јас сум
 РАЗГОВОР СО ПРОф. Д-Р ЗОРАН ТУНТЕВ ОД фАКУлТЕТОТ ЗА ТУРИЗАМ И УГОСТИТЕлСТВО, ОХРИД
и на илјада осветлени крстa
и благословен со вонсериски пријатели, со
кои се дружам секојдневно, од кои учам по-
стојано, со кои патувам често. Сето тоа за-
едно резултира со таа моја огромна љубов
кон Охрид, претпоставувам.
Зад Вас стојат многу ентузијастички про-
екти, но мене како архитект ми го одвлекоа
вниманието двата проекти со светлината,
едниот завршен скоро „Град на илјада
крстови“ и другиот, неодамна, „Град на
светлината“. Како дојдовте на идеја за
осветлување на овие важни реперни точки
за градот?
n Идејата за проектот Охрид - град на
светлината се појави во 2016 година. Три мо-
менти беа круцијални:
(1) Во Историскиот архив сосема случајно
дојдов до податоци за првата електрична
светилка, која била поставена пред сто го-
дини на градското пристаниште. Одбележу-
вањето на тој јубилеј помина толку добро,
што решив да продолжам со осветлување на
најзначајните атракции во стариот град.
Првенствено мислев на спомениците, Му-
зејот, Античкиот театар, Тврдината, спомен-
куќите, бистите. (фотографија од Самоило-
вите тврдини од фотограф Паунче)
(2) Но, во исто време, во мојата најомилена
црква, Света Богородица Перивлепта, се
случи една многу чудна ситуација: це-
Самоиловите тврдини - фото: Паунче
лосно реставриран фрескоживопис, по
долги години конечно завршен, да остане во
тотален мрак (внатре во црквата имаше едвај
две сијалици, една бела и една жолта)!? Тоа
ме натера да размислам и да пробам, со
стручна помош, да го осветлам адекватно тој
генијален фрескозапис, кој докажува дека
проторенесансата не е начната во Италија,
Oсветлување на фрескоживописот на Богородица Перивлепта - Зоран Карапанчев
туку токму овде, во Македонија. Замислете
само, кога таква црква би била лоцирана
каде било во Европската Унија, таа би била
вистинска сензација: десет години пред
Giotto di Bонdonе и Капелата Скровењи во
Падова, вие да имате „жив сведок“ за почето-
кот на ренесансната уметност. И замислете
каков парадокс ни се случуваше овде: никој
да не може да го види тоа непроценливо бо-
гатство?
(3) Патувајќи низ светот, секогаш се прашу-
вав зошто Охрид да не е осветлен како Фи-
ренца, Прага, Виена, Будимпешта, како Рим,
Париз, Лисабон? Зошто и нашите убавини да
не бидат видливи и навечер?
Идејата за проектот Охрид - град на илјада
крстови дојде спонтано: со самото осветлу-
вање на црквите се наметна и илуминацијата
на светиот симбол, кој е сеприсутен во на-
шиот град. Досега охриѓани не беа ни свесни
колку често го гледаат крстот, на секој чекор,
на секој панорамски поглед. Некои цркви
имаат само по еден крст, горе на куполата,
Света Софија има три, Свети Никола Герако-
мија пет, но некои имаат многу повеќе (на
пример Света Богородица Каменско надвор
има дури 15 крста, кои се сега осветлени и
навечер видливи од дистанца).
Визуелното доживување на природната
и артифициелната светлина е различно ис-
куство. Што значи светлината за Вас? Каква
порака испраќа архитектурата во корела-
ција со светлината? Како светлината може
да помогне во подобра перцепција на ар-
хитектурата?
27 февруари 2023 ПОРТА 47
 Св. Софија - фото: Емил Јовановиќ (лево) и Егзонартексот на Света Софија - фото: Стојан Стојановски 2S

n Јас ја љубам онаа игра на светлото и

сенката. Тој ефект најмногу ми успеа при
осветлувањето на Света Софија. Преку ден
гледате робустна, мегало структура, прво
градена како базилика, во форма на брод
свртен наопаку, подоцна во облик на бук-
вата Т, па неколку пати менувана, дограду-
вана, на повеќе места дури и со нарушена
симетрија. Сепак, со малку инвентивност, со
светло кое ќе ги сокрие недостатоците, а ќе
ја потенцира убавината, навечер катедра-
лата добива сосема поинакво, свечено руво.
(фото бр. 4 Св. Софија на Емил Јовановиќ и
фото бр. 5 Егзонартексот на Света Софија
на Стојан Стојановски 2S)
И иконата на Богородица со малиот Исус
е детал со исклучителен ефект. Иконата е со
посвета, симбол на мојата вечна љубов.
Богородица со малиот Исус Преку ден е тотално во мрак, незабележи-
фото: Емил Јовановиќ телна. Но, навечер ситуацијата е сосема по-
инаква: светлото под иконата е суптилно,
отворот на предниот ѕид игра улога на пас-
парту. Сепак, видливоста е ограничена, би-
дејќи целата композиција ја поставив во
лажен прозорец на внатрешниот ѕид од
Света Софија, кој паѓа во очи само под од-
реден агол.
Конечно, тоа вечно танго меѓу светлото и
сенката го искористив и при осветлување на
апсидата од црквата Свети Јован Канео. Гле-
дана од дистанца, целата црква навечер сега
изгледа како голем, велелепен крст. За мене
тоа е спектакуларен ефект: навечер имате
поглед кон Канео што никого не остава рам-
нодушен. Затоа проектот „Охрид - град на
илјада крстови“ го заокружив токму тука.
За да ги добијам посакуваните ефекти, јас
морав да се едуцирам многу долго и те-
мелно, притоа морав да барам и стручно
мислење од архитект, експерт за светло,
Св. Јован Канео - електроинженер. Вера Аголи е мојот ангел
фото: Оливер Петкоски заштитник, мојот советник и коректор. Млада
ПОРТА
дама, вонсериски архитект, живее и работи
во Белград, Србија; Климент Гиновски, живее
и работи како светло-мајстор во Мелбурн,
Австралија; Ѓорѓи Метулев, врвен електро-
инженер на релација Охрид - Скопје, без
чија помош и совет не би се осмелил да чеп-
кам жици со висок напон.
Охрид како град носи многу епитети, низ
различни историски епохи, вкрстувајќи
различни култури, лихнид - град на светли-
ната, важна точка на римската магистрала
Виа Егнација, балкански Ерусалим, лулка
на сесловенската писменост, природен
уникатен бисер со најстарото езеро во Ев-
ропа. Што за Вас значи Охрид, како го до-
живувате?
n Во 2009 година списанието The Parlia-
ment (официјално списание на Европскиот
парламент во Брисел) ја објави мојата ста-
тија под наслов: „Седумте чуда на Охрид“.
Во текстот ги потенцирам најголемите ант-
ропогени достигнувања, што го прават на-
шиот град уникатен:
1. Најстарa населба на светот, со конти-
нуиран цивилизациски развој;
2. Град со два светски признати светители:
Свети Климент и Свети Наум Охридски;
3. Балканскиот Ерусалим и митот за 365
цркви;
4. Првиот универзитет во Европа;
5. Град на кирилицата;
6. Првиот карантин во Европа; и
7. Првата проторенесанса.
На овие седум теми до денес сум имал
безброј преписки со експерти од најраз-
лични области, особено со историчари од
нашите соседни земји. Но, дијалогот секо-
гаш имал позитивен исход, никој досега не
оспорил ниедно од овие тврдења. А јас си
добив многу поддржувачи и добри пријатели
- интелектуалци од цел свет.
Во Вашиот ТВ-прилог го спомнувате по-
имот „религиозен туризам“. Како да се уна-
преди, посебно во моменти на градежна
експанзија на градот, кога се чини дека
градот е во страшен предизвик да го со-
чува својот лик и дух? Колку странските ту-
ристи се заинтересирани?
n Охрид има три силни адути да биде ре-
лигиозна дестинација пар екселанс: митот за
365 цркви, двата патрони - светители и кири-
лицата. Со осветлување на црквите и крсто-
вите јас се обидувам да ги потенцирам токму
овие атрибути, кои ретко кој друг град во
светот ги поседува. А во тој наш хаотичен
приод, во тој галиматијас наречен „промо-
ција на Охрид“ тие се најмалку застапени?
Во најмала рака, парадоксално.
Странските туристи сакаат да ја откриваат
историјата, да се соживеат со традицијата,
да откријат уникатни места кои сè уште
имаат оригинален шмек. За наша среќа, све-
тот во XXI век сè повеќе изгледа како комби-
нација на Мек Доналдс и Дизниленд. И токму
затоа Охрид има шанса. Но, за наша не-
среќа, ние самите не знаеме да го чуваме
ова богатство. Ниту природното, а особено
не антропогеното.
Дали постои свест за културното наслед-
ство? Дали е препознаено од институциите
кои се задолжени за негова грижа, има ли
соработка при реализација на овие зна-
чајни проекти?
n (1)Свест? Морам да бидам груб, но
таква категорија во Охрид и во Македонија
не постои. Ниту за културното, ниту пак за
природното наследство. Многу повеќе
странците го ценат ова што ние го имаме, от-
колку ние самите.
Приказната со УНЕСКО е најдобар при-
мер: само 39 точки на планетата Земја се за-
штитени како светско природно и културно
наследство, а Охрид е една од нив (од 1979
езерото, а од следната, 1980 година, стариот
град). Условот езерото да биде под заштита
на УНЕСКО бил да се изгради колекторски
систем. А стариот дел од градот да остане
автентичен (притоа, границите на заштите-
ната зона да зависат од нас самите, колку од
урбаното јадро ќе остане со истиот изглед
од 1980 година).
По 40 (и повеќе) години, состојба на езе-
рото: колекторот не функционира, немаме
изградено нови, модерни и економични ми-
нисистеми за чистење на отпадните води.
Сатеска и другите реки и потоци само носат
ново ѓубре. Секој јужен ветер исфрла тони и
тони цврст отпад. Сè уште возиме прастари
бродови, илјадници чамци и катамарани со
многу бучни мотори на нафта, масло и бен-
зин, кои немилосрдно го загадуваат езерото.
По 40 (и повеќе) години, состојба на гра-
дот: ништо веќе не е исто, освен можеби две
или три улици во Варош и оној фенер, за-
штитниот симбол по терк на куќата на Крап-
Фотографија од списанието The Parliament
чета. Границата на заштитеното подрачје
никој не ја знае. Во Охрид царува бекатонот,
кичот, грдо „дентист“ бело светло, мирис на
канализација. Најголем „гробар“ на градот
веќе 20 - 30 години е главниот градски архи-
тект.
(2). Во однос на соработката, од градона-
чалниците засега нема никаков или многу
мал слух за овие проекти, бидејќи приоритет
им се горливи инфраструктурни проблеми,
па немаат време ниту средства да помогнат.
Сè морам сам, па затоа ми оди многу бавно и
затоа овие два проекти траат толку долго.
Купувам евтини рефлектори, ги молам
пријателите за помош, притоа се молам
разни „хуманитарни“ ликови да не ми одма-
гаат со користење на рефлекторите на не-
колку ударни локации без прашање и
дозвола, при што со несовесно ракување и
лепење на фолии на нив, честопати ги раси-
пуваат за што не сносат никаква одговор-
ност.
Заводот и музеј – Охрид веќе долго време
го водат дилетанти. За жал, таа институција
има голем потенцијал, но очигледно е ста-
вена во погрешни раце: куќата на Робевци,
оној генијален архитектонски израз, е всуш-
ност најдосадниот музеј на светот, гале-
ријата на икони не ја посетува никој,
локалитетот кај Манчевци пропаѓа. Тотално
се незаинтересирани за осветлувањето на
Самуиловата тврдина, која треба да биде
круна на градот, бренд. Во краток период
таа институција успеа да го уништи прекрас-
ното осветлување на Античкиот театар, да ја
извади (и скрши) мермерната спомен-плоча
посветена на Горан Стефановски, да доз-
воли охридскиот чун целосно да се рас-
падне. Тажно. Тие луѓе не се од Охрид, или
не си го сакаат својот град.
Дали има некој објект од силуетата на
Охрид, што би го издвоиле како посебно
значаен за Вас?
27 февруари 2023 ПОРТА 49
 n Од профаните објекти, Гимназијата.
Сакав да поставам и повеќе суптилно светло,
не само амбиентално, од дистанца, туку и
посебно да ги потенцирам столбовите над
влезот и на терасите. Ќе биде и тоа, еден ден
ќе им дојде редот.
Од сакралните, Свети Врачи. Секој би ти-
пувал на Света Софија, Канео, Плаошник,
Богородица Каменско. Велелепни цркви, ко-
нечно осветлени како што им доликува.
Многу сум горд на секоја од овие изведби.
Но, за мене посебна е Свети Врачи.
Црквичка која просто изникна на хоризон-
тот, едноставно се наметна на „вечерната
градска сцена“. Посебно што, куќна слава ми
е токму таа, докторската, на Светите бес-
сребреници Кузман и Дамјан.
И архитектурата на модерната има
важен белег во Охрид. Сведоци сме на не-
милосрдно рушење на ресторанот Парк на
архитект Павел Балабан, за кого архитек-
тонската фела задоцнето реагираше. Тука
се и: Хотел Палас, со неизвесна судбина на
привремено заштитен објект на културата,
Историски архив како убава скулптурална
бруталистичка архитектура, Стоковна куќа
Чинар, со променет изглед, училиште „Св.
Климент Охридски“ (исто така на Балабан,
ПОРТА
со две награди во 1980 година, Репуб-
личка награда и Сојузна награда за архи-
тектура на Југославија „Борба“), Комплекс
летница, Бензинска станица Макпетрол и
др. Како да се препознаат вредностите на
овие објекти и да се заштитат?
n Мислам дека е предоцна за оваа битка
да се сочуваат симболите на модерната ар-
хитектура. А архитектите ќе одат во заборав.
Освен старото училиште „Свети Климент“
(денес седиште на Митрополијата) и Гимна-
зијата, ниеден друг објект од јавен интерес
не е автентично сочуван или реновиран. Јас
одамна изгубив надеж, уште кога се сруши
хотелот Парк. Се сеќавате каков генијален
објект постоеше таму (во Горица прва)? Сега
на негово место имаме грдотија од бетон и
стакло. Можам да се обложам дека и на ме-
стото на ресторанот Парк ќе никне уште
една таква грдотија.
Палас пропаѓа, ПТТ пропаѓа. Дури и да ги
реновирате, тоа се веќе изгубени случаи, би-
дејќи во меѓувреме други високи станбени
згради и хотели го затвориле погледот на
овие објекти кон стариот град. Кејот е пре-
творен во панаѓур, со лунапарк, рингишпил,
лесковачки скари... санитарни јазли, ХАССП-
системи, ИСО-стандарди? Невкус на секој
чекор. Наместо целата прва линија да биде
ексклузивна (како на пример, денешен Хар-
бур или старото музичко училиште), по кејот
доминираат полусрушени куќи, градежен
шут и многу (архитектонски) несоодветни де-
ловни објекти. Сомнителни и по изведба, но
и по избор на бои, материјали, осветлување.
Кој ги давал тие дозволи за градба? Имаат
ли тие архитекти елементарна смисла за
добар вкус?
Свети Сава е руина. Двете градски приста-
ништа и мостот кон Канео се руина. Исто
како и Пензионерското, Социјалното, Мала-
ричната, зградата на МРТВ, основните учи-
лишта, градинките, малиот полигон, Радио
Охрид, уште којзнае колку други. Историс-
киот архив се поплавува на секој посилен
дожд.
Чаршијата е посебна приказна. Како за
подлогата, така и за бројот на различни бе-
катон елементи околу чинарот. Летница е не-
препознатлива, амамот зјае со празни
дуќани (и двата мегаобјекти немаат сопствен
паркинг), насекаде неонско светло, шаре-
нило на бои и материјали. Секој дуќан си
тера по свое, не остана ништо оригинално.
Каде е оној стар, добар шмек на чаршијата,
онаа фина мешавина на Европа и Ориентот?
Св. Богородица Перивлепта,
фото: Паунче
 n Како што реков, да не ми беше во n Ако читателската публика на ова списа-
Охрид толку убаво, јас ќе живеев во Белград. ние се Ваши колеги архитекти, тогаш моите
Знам дека има метеж, дека нема подземна желби би им биле многу јасни:
железница, дека има големи урбани предиз- Би сакал да го видам Охрид целосно освет-
вици, му ги знам бездруго сите недостатоци. лен, со топла бела светлина од 3.000 келвини.
Но, во истиот тој хаос имате 50 активни теа- Би сакал да биде сообраќајно поврзан со ав-
тарски сцени и над стотина книжарници! топат кон Скопје, Ќафасан и Меџитлија. Би
Како голем љубител на театарот и на пишу- сакал Охрид да биде град со катни гаражи, со
ваниот збор, тоа за мене е пресудно. При- решен паркинг за автобуси, со марина за
тоа, во Белград можете да гледате и врвна чамци, а особено за едрилици, со изградени
европска кошарка (моето срце вечно чука за колекторски системи за отпадните води. Да
Црвена Ѕвезда). биде град со затворен пливачки базен, со
Плочата за Михајло Пупин
Инаку, ако патувањата Ви се поврзани со топла театарска сала, со 3Д кино.
од фотоархивата на проф. д-р Зоран Тунтев
посета на музеи, концерти, или со откри- Зарем тоа не се основни елементи на ур-
вање на богата (и добро осветлена) исто- баното живеење? Штом ги нема овие атри-
Пазарот? Никна и таму нова мегазграда рија, тогаш претпоставувате дека постојат бути, дали воопшто можеме да кажеме дека
(без паркинг?!?), со дуќани без санитарни многу градови кои би ме одушевиле. Сепак, Охрид е град? n
јазли!? Да не одиме подалеку: сте ги виделе ако морам да направам листа од топ 5, (Посебна благодарност до проф. д-р Зоран
ли пазарот и чаршијата во Корча? тогаш: Фиренца, Виена, Мадрид, Лисабон, Тунтев за неговата фотоархива и до фото-
Овде треба да прекинам, веројатно сето Њујорк. графите Владо Јанески, Оливер Петкоски,
ова звучи многу нихилистички. Но, секој што За крај, што би им порачале на читате- Емил Јовановиќ, Петар Паунче, Стојан
искрено го љуби овој град, ќе Ви го каже ис- лите на Порта 3? Стојановски 2S, Зоран Карапанчев.)
тото.
Охрид е град на многу видни личности
Поглед кон Св. Богородица Каменско, Саат кулата и Самоиловите тврдини (фото Стојан
кои оставиле свој печат. Дали некој по-
Стојановски 2S, од фото-архива на Проф.Д-р Зоран Тунтев
себно Ве инспирира?
n Пред сите, Михајло Пупин. Убедливо
најголемиот мецена на Охрид. Никогаш не
заборавил од каде потекнува неговата мајка,
па затоа донирал пари за изградба на
згради, цркви и училишта. Генијален лик. Из-
двојувал огромни средства и за помош на
голем број талентирани, но сиромашни деца
од Охрид. Едноставно, добротвор без пресе-
дан во историјата на нашиот град.
Во 2016 година самоиницијативно поста-
вив малечка спомен-плоча пред камбана-
ријата на Света Богородица Перивлепта (и
објектот и ѕвоното се негова донација од да-
лечната 1928 година). Организирав и пре-
красна изложба „Охрид во времето на
Пупин“, ги повикав неговите роднини од Бел-
град и Вевчани, повикав претставници на
Здружението „Михало Пупин“ од Белград,
направивме одлична „фешта“. Отидов во
возвратна посета, запознав прекрасни луѓе,
стекнав добри пријатели. Војводина е полна
со Македонци и со луѓе кои ја сакаат Маке-
донија. (фото бр. 10 Св. Богородица Пери-
влепта, фото на Паунче)
Истата година побарав од нашите градски
власти да се збратимат со Идвор (Општина
Ковачица). Одговор не добив. Побарав
Охрид некаде и некако да му оддаде почит
на овој великан, да му поставиме биста, да
направиме што било, за да не оди и тој во за-
борав.
Пупин го задолжил овој град и заслужува
многу. А ние немаме ниту една улица, ни
установа која го носи неговото име.
Град што Ве воодушевил, што сте се по-
врзале духовно со него, инспирација...
ПОРТА
 eнтериер БИОТЕК ВО НАСЕлБА КАПИШТЕц

Поликлиника каде пациентите

се чувствуваат безбедно
и добредојдено

Слободата на проектирање и вербата на инвеститорот во нашата креативност и

посветеност, оставија позитивен и единствен белег во опремувањето и дизајнирањето.
Концептот е воден од идејата дека здравствената установа треба да биде место каде се
чувствуваме безбедно и место каде се регенерираме

52 ПОРТА 27 февруари 2023

БИРО ПРОЕКТ
толб обложен во форма на стилизирано дрво,
С централен пулт, акцентирани бои на опрема, се само
некои од централните моменти од овој атрактивен
простор.
Потребата од проширување на дејноста на лабораториите
Биотек Скопје, ја создаде новата формација - поликлиника, која
функционира во рамките на истоимената групација.
Имено, новата поликлиника Биотек се наоѓа во населбата
Капиштец на површина од 130 квадратни метри во целосно
адаптиран и реконструиран деловен простор, сместен во
приземје на станбена зграда.
Новите барања донесоа повеќе ординации и нов концепт во
уредувањето, а воедно и простор во кој пациентите ќе се
чувствуваат пријатно и добредојдено.
Функционално просторот го сочинува приемен дел веднаш до
главниот влез, каде се наоѓа чекалницата во чиј склоп е сместен
27 февруари 2023 ПОРТА 53
 санитарен јазол за лица со посебни потреби
и инфо пулт со современ израз. Потоа се
надоврзуваат ординации со различни
намени: интернистичка, педијатриска,
гинеколошка, трудова медицина, соба за
интервенции и тука се и два санитарни јазли
од кој еден е за детски потреби.
Слободата на проектирање и вербата на
инвеститорот во нашата креативност и
посветеност, оставија позитивен и
единствен белег во опремувањето и
дизајнирањето. Концептот е воден од
идејата дека здравствената установа треба
да биде место каде се чувствуваме
безбедно и место каде се регенерираме.
Амбиентот е замислен да одишува со
хигиена и свежина, со светлина, и да
преовладува белина на која се истакнуваат
сегменти и елементи и во интензивни бои,
но и природни бои на дрво што смируваат,

ПОРТА
а тука е и црната браварија, еден вид
патоказ што ги означува просториите.
Различните парчиња мебел во различни
бои креираат точки во просторот и
додаваат бои на монохроматскиот декор.
Дополнително просторот е облагороден
со зеленило, со различни видови
растенија, но и со зелени облоги на
одредени сегменти на ѕидовите.
Користени се материјали како
оплеменета иверка во повеќе дезени и
медијапан фурниран и боен во согласност
со бренд-идентитетот на компанијата.
Комплетниот изглед кој го направи
проектантскиот тим на БИРОПРОЕКТ (од
функционалност до дизајн), даде
неповторлив впечаток кој веќе е
препознатлив и во нивните други објекти
особено во новата и најсовремена
генетска лабораторија во населбата
Аеродром, која исто така беше наша
креација и наше авторско дело.
При реализацијата на проектите, во
целост беа почитувани нашите идеи и
замисли, а воедно и барањата и потребите
на инвеститорот. n

Биоптек во населба Аеродром

ПОРТА
 енергетска ефикасност

Одговор на текстот на д-р Николовски

„’Ресавска школа’ на македонски начин“
проф. д-р Мери ЦВЕТКОВСКА
о однос на текстот објавен во
Што се однесува до слајдовите од
предавањата по предметот „Енергетска
ефикасност на објекти“, а се однесуваат
на „Топлинските мостови“, истите се
преземени од спорната книга на авторот
на текстот, за која дополнително ќе
објаснам зошто е спорна. Пред сè да му
објаснам на д-р Николовски дека
предавање на слајдови не е труд, иако тој
така го нарекува, но не е за замерка,
очигледно не е информиран. Како
професори имаме право на предавања да
користиме податоци од литература од
соодветната област. Од нас не се очекува
сите преземени податоци да ги цитираме
во предавањата на час, сè додека истите
не се објавени во книга, или во научен
труд или сл. Во конкретниот случај
илустрациите (повторно велам илустрации
затоа што се излез од софтвер кој не е
авторско право на д-р Николовски, и во
нив не се изнесени никакви научни
сознанија кои се резултат на истражување
влијанија, а резултатите од истражувањата
се презентирани во меѓународни
списанија и на меѓународни конференции.
Му благодарам на д-р Николовски што ме
освести и конечно ќе најдам време да се
повикам на свои многу повредни
истражувања.
Уште би сакала да прашам дали
Зенкиевич и Секуловиќ, да беа меѓу нас, ќе
нè обвинеа за плагијат затоа што Методот
на конечни елементи сите го предаваме
користејќи ги нивните книги, а истите се
наведени во список на користена
литература, но не се цитирани на
слајдовите презентирани за време на
часот? Ама тие се светски имиња во
науката и знаат што е наука!!!! Очигледно
авторот на текстот треба јавно да се
извини за злонамерната и неоснована
клевета.
Што се однесува на познавањето на
проблематиката, му благодарам на д-р
Николовски што ме просветли и ми посочи

П „Порта 3“ (печатено издание број

321, декември 2022 и на сајт на
23.1.2023 г.) „’Ресавска школа’ на
на авторот) се употребени само на
слајдовите, а спорната книга им е
препорачана на студентите да ја користат
при учење, односно е наведена во
дека во слајдовите има грешка. Изгледа по
толку години занимавање со оваа
проблематика, сè уште „не знам“ што е
точкаст, а што линиски топлински мост.
македонски начин“, чиј автор е д-р Петар
списокот на литература. По овој Дали тој слушнал за анимации во слајдови?
НИКОЛОВСКИ, дипл. инж. арх., не можам, а
неакадемски испад на д-р Николовски, Спорниот текст е од претходниот слајд на
да не реагирам, од причина што авторот на
истите ќе бидат повлечени (и илустрациите кој се прикажани точкасти топлински
текстот само од свои лични причини се
и книгата како литература за совладување мостови, а при печатење на слајдовите
обидува да ѝ наштети на академската
на проблематиката), и ќе бидат заменети текстот се појавил и на следните делови од
заедница и неосновано ја обвинува.
со дијаграми од мои лични истражувања со ист слајд. Кој досега спремал презентации
Очигледно ги измешал „лончињата“, затоа
софтвер кој сама го имам креирано, и кој ќе разбере што сакам да кажам.
што плагијаризам е некому да преземеш
дава многу поголеми можности за анализа А што се однесува до академска
резултати од истражување, од авторски
на временски променливи топлински чесност, тука д-р Николовски се надмина
текст, или графички дизајн, и да ги
претставиш како свои. Во книгата која ја
споменува во неговиот текст, преземени се
две слики од книгата на авторот на
спорниот коментар, на кои не се дадени
никакви авторски согледувања или
заклучоци, туку се претставени
општопознати факти, односно сликовито
се презентирани општопознати дефиниции
за коефициентот на топлинска
проводливост и за поимот за нагорен и
надолен топлински проток, за кои дури и
на интернет има мал милион илустрации.
Ако авторот во нив гледа лични авторски
истражувања и резултати, длабоко му се
извинувам. Изгледа и јас сум ги измешала
„лончињата“ и не знам што е наука. Во
новото издание на Прирачникот истите ќе
бидат повлечени и заменети со многу
подобри илустрации.
56 ПОРТА 27 февруари 2023

себеси. Како рецензент на неговата книга
„Каталог на линеарни топлински мостови
во згради во сеизмички региони“, му
сугерирав од насловот да го повлече
текстот сеизмички региони, затоа што
армиранобетонска конструкција не значи и
сеизмички отпорна конструкција.
Очигледно авторот не ги разликува овие
два поима, иако е архитект. Авторот вети
дека пред печатење насловот ќе биде
коригиран, но очигледно за да ја задржи
звучноста, свесно ме измами и ме замоли
во интерес на времето да ја потпишам
рецензијата, а јас тоа наивно го сторив. Кој
е овде нечесен? Настрана што насловот на
книгата не кореспондира со содржината и
води кон погрешни заклучоци. Истата
треба да се повлече.
Уште еднаш ќе истакнам дека лесно е
некој јавно да се обвини, но тоа треба да
РЕАКцИЈА НА ОБЈАВЕН ТЕКСТ
биде аргументирано со исправно изнесени
податоци. Во спротивно следува
извинување.
Јас нема да го кријам својот идентитет, а
впрочем тоа не го стори ни д-р Николовски,
затоа што на слајдовите се гледа знакот на
УКИМ и на факултетите во негов состав кои
учествуваа во обуката. За мене е многу
позначајно да ме цени фелата, а не д-р
Петар Николовски. n
ПОРТА
 хортикултура PArquE DEL BuEn rETIrO

El Retiro - Зелена оаза во

срцето на Мадрид
На 25 јули 2021 година, паркот El retiro и Paseo del Prado, познати заедно како
Пејзаж на светлината, беа прогласени за светско наследство на УНЕСКО. На оваа
извонредна локација која може да се пофали со „извонредна универзална
вредност“, културата, науката и природата се споиле уште од средината на 16 век

ПОРТА 3 правци во архитектурата, почнувајќи од повеќе од 15.000 стебла. Паркот El Retiro кој
средновековни до современи. Но како и неодамна, во 2021 година, е прогласен за
адрид е фасцинантен град секој град што држи до себе, така и Мадрид светско наследство на УНЕСКО – е зелена

М во кој можат да се
откријат мноштво
прекрасни места, како во
поглед на споменици и
архитектура, така и зелени природни
простори. Кралската метропола и главен
град на Шпанија, по Лондон и Берлин е трет
најголем град во Европската Унија.
Во Мадрид живее кралот и тука се наоѓаат
најзначајните државни, образовни и
културни институции на Шпанија. Мадрид е
град каде можат да се препознаат сите
има многу зелени површини, паркови и
ботанички градини. Меѓу позначајните
четири паркови се издвојува Паркот Ретиро,
(Parque del Buen Retiro, што преведено значи
„парк за пензионери“) или едноставно El
Retiro.
EL rETIrO
El Retiro е еден од најомилените и
најпосетените паркови во Мадрид, тој е бели
дробови на градот, благодарение на својата
површина, нешто повеќе од 125 хектари и
оаза во срцето на градот. Во него ќе
пронајдете различни интересни споменици и
градини, вклучувајќи ги Jardín de Vivaces,
Jardines de Cecilio Rodríguez (класицистички
градини инспирирани од Андалузија),
Jardines del Arquitecto Herrero Palacios,
градината со рози Rosaleda и Parterre
Francés, каде се наоѓа мексиканскиот
четинар, стар скоро 400 години за кој се
верува дека е најстарото дрво во Мадрид.
Големиот број патеки ќе ве однесат до
секој агол од паркот, а тука се и неколку

58 ПОРТА 27 февруари 2023

фонтани кои се спектакуларни. Додека се
шетате можете да ги посетите Палатата
Веласкез и Кристалната палата, кои
моментално се користат како изложбени
простори на музејот Reina Sofía, или да
веслате со чамец по големо вештачко езеро.
Кристалната палата е прекрасен стаклен
павилјон изграден во 1887 година за
сместување на егзотични растенија за
изложба на Филипините. Тоа е еден од
најдобрите примери на архитектура од
леано железо во Шпанија.
Паркот ѝ припаѓал на шпанската
монархија до крајот на 19 век, кога станал
јавен парк во кој се ужива секој ден, особено
за време на викендите.
El Retiro е буквално опкружен со
денешниот град, се наоѓа на работ на
градскиот центар, многу блиску до
неокласичната порта Puerta de Alcalá, а
недалеку од музејот Прадо.

СВЕТСКО УМЕТНИЧКО ЧУДО НА ВРЕМЕТО

Кралот Филип II (1556 – 1598) го преселил
шпанскиот двор во Мадрид во 1561 година.
Филип на својот архитект Хуан Баутиста де
Толедо му дал задача да го прошири паркот
Ретиро, кога и се поставени формални
дрвореди.
Градините се проширени во 1620-тите,
кога Гаспар де Гузман, Гроф – војвода од
Оливарес, миленик на Филип IV, му подарил
на кралот неколку парцели во близина за
рекреативна употреба на дворот. Оливарес
решил да изгради, на место што му се
допаднало на кралот, кралска куќа. Оваа
втора кралска резиденција требало да биде
изградена во тогашните оддалечени области
на Мадрид, таа всушност била недалеку од
постојната резиденција Алказар, а
локацијата на ладно, пошумено подрачје се
покажала како идеална.
Војводата од Оливарес го нарачал паркот
во 1630-тите, а на него работел Козимо Лоти,
познат дизајнер на градини во тоа време.
Водата била карактеристика на градината од
самиот почеток: големото езеро Estanque,
кое служело како амбиент за лажни
поморски битки и други водни прикази,
големиот канал, тесниот канал, заобленото
езерце или езерце со ѕвончиња, го создаваат
- заедно со капелите - основниот распоред
на градините. El Retiro бил опишан како
„светското уметничко чудо на времето“,
веројатно последната голема креација на
ренесансата во Шпанија. El Retiro станал
центар на хабсбуршкиот дворски живот во
време кога Шпанија била најголемата сила
во светот. За време на владеењето на Филип
IV и Карло II во паркот биле изведени
неколку величествени претстави за
кралското семејство и дворот.
ПОРТА
 ЗООлОШКА ГРАДИНА СО лУЃЕ
Градините по смртта на Филип IV во 1665
година биле запуштени, но биле обновувани
и менувани во многу прилики, особено
откако биле отворени за јавноста во 1767
година.
За време на владеењето на кралицата
Изабела II паркот доживеал големи промени,
засадени се сенки и овоштарници, а
претходно незасадените површини исто така
се уредени. Градините конечно преминале
во јавна сопственост во 1868 година, во
време на соборувањето на кралицата
Изабела. Во 1883 година El Retiro бил
домаќин на Националната изложба на
минерали. А во 1887 година 14 хектари од
ПОРТА
паркот служеле како сајмиште на изложбата
на Филипините, која вклучувала и зоолошка
градина со луѓе.
El Retiro постепено станал зеленото срце
на градот. На почетокот на 20 век, покрај
езерото бил подигнат Споменикот на
Алфонсо XII од Шпанија, дело на архитектот
José Grases Riera. Безброј статуи, фонтани и
комеморативни споменици го исполниле
паркот и го претвориле во музеј на скулптури
на отворено. Во 1930-тите и 1940-тите се
создаваат нови градини што му се
припишуваат на главниот градинар Сесилио
Родригез, кој ја дизајнирал и изградил
градината со рози, Rosaleda. Во близина на
градината на Rosaleda, е статуата на
паднатиот ангел, единствената скулптура во
светот посветена на ѓаволот, која се наоѓа,
случајно или намерно, на 666 метри
надморска височина.
Останати интересни места во паркот се
фонтаната Галапагос, изградена во чест на
тогашната принцеза Изабела II, Teatro de
Títeres, единствениот театар во Европа што
организира куклени претстави секој викенд.
Можат да се видат и места кои се
„каприците“ на кралот, мали згради или
споменици дизајнирани како мали места за
одмор и релаксација: Casa del Pescador,
Montaña Artificial и Casa del Contrabandista,
во која сега се наоѓа Флорида Парк,
поранешен ноќен клуб кој е претворен во
повеќенаменски простор во кој се служи
врвна храна и се одржуваат претстави и
други настани.
ПЕЈЗАж НА СВЕТлИНАТА
Денес паркот содржи простори за
вежбање, спортски терени, можете да се
возите на коњски кочии и да сретнете
секакви улични изведувачи. El Retiro е
омилено место кај локалното население и
кај туристите.
Во паркот се наоѓаат и општинскиот
спортски центар La Chopera, јавната
библиотека Eugenio Trias и културниот
центар Casa de Vacas, како и она што се
верува дека е најстарото дрво во Мадрид.
Егзотичен вид кој не ги губи лисјата секоја
година, мексиканскиот четинар познат како
Ahuehuete (или чемпрес монтезума) е таму
од околу 1630-та година. Војниците на
Наполеон го користеле да ги потпираат
своите топови, кога паркот го претвориле во
воен полигон. Тоа е едно од ретките среќни
дрвја што ја преживеале Шпанската војна за
независност против Франција.
Ако сакате да се возите низ паркот,
можете да изнајмите и велосипед, исто така,
ќе најдете голем број кафулиња на отворено
и киосци за храна распослани околу El
Retiro.
Секоја година паркот е домаќин на
популарни настани како што се Саемот на
книгата и огнометот што се одржува во чест
на Сан Исидро, светецот заштитник на
Мадрид.
На 25 јули 2021 година, паркот El Retiro и
Paseo del Prado, познати заедно како Пејзаж
на светлината, беа прогласени за светско
наследство на УНЕСКО. На оваа извонредна
локација која може да се пофали со
„извонредна универзална вредност“,
културата, науката и природата се споиле
уште од средината на 16 век. Ова подрачје е
дом на такви знаменитости како што се
музеите Прадо, Thyssen-Bornemisza и Reina
Sofía, палатата Cibeles - сегашното седиште
на Градскиот совет на Мадрид - портата
Puerta de Alcalá и ботаничките градини. n
ПОРТА
ПОРТА
ПОРТА
ПОРТА