306

ПОРТА
Г РА ДЕ Ж Н И Ш Т ВО
306
ЈУЛИ 2021
Ин мемориам: Радован Раѓеновиќ
Скопје меѓу очајот и надежта

А РХИ Т Е К Т УР А
Е КОЛО Г И Ј А Од земјотресот наваму
90 ДЕНАРИ
ПОРТА
СОДРЖИНА
16
ИНФО 6
ПО СУГЕСТИИТЕ НА ПРЕТСЕДАТЕЛОТ НА
КОМИСЈАТА НА КОНКУРСОТ „ТРЕСКА“,
ОПШТИНА ЦЕНТАР ГО ЗГОЛЕМИ НАГРАДНИОТ
ФОНД И ГО ПРОДОЛЖИ РОКОТ
РЕГИОНИ 8
ИН МЕМОРИАМ 10
ЗАМИНА, НО ДЕЛАТА СЕ ПАМЕТНИЦИ НА
НЕГОВОТО ПОСТЕЊЕ ВО АРХИТЕКТУРАТА 10
СТАВ 16 34
СКОПЈЕ 1963, СКОПЈЕ 2014,
СЕВЕРНА МАКЕДОНИЈА 2050
СКОПЈЕ 22
ОД ЗЕМЈОТРЕСОТ НАВАМУ
СКОПЈЕ 28
СКОПЈЕ МЕЃУ ОЧАЈОТ И НАДЕЖТА
АРХИТЕКТУРА 34
ПЛИВАЧКИОТ КОМПЛЕКС НА САМИОТ
БРЕГ НА ТОКИСКИОТ ЗАЛИВ
АРХИТЕКТУРА 38
АРХИТЕКТОНСКИ АПСТИНИЗАМ
38
ДИЗАЈН 42
ГЕОМЕТРИЈА И ПОСТОЈАНА
ИГРА СО ФОРМИ И БОИ
ЕКОЛОГИЈА 50
ЗАГАДУВАЧОТ (ТРЕБА ДА) ПЛАЌА“, НО
РАБОТИТЕ МОРА ДА СЕ ДЕФИНИРААТ
ТРАНСПАРЕНТНО И МНОГУ ПРЕЦИЗНО
ЕКОЛОГИЈА 54
КЛИМАТСКА КРИЗА:
НАЈЛОШОТО ДОПРВА СЛЕДУВА
54
ЕКОЛОГИЈА 58 61
НЕМААТ СИТЕ ИСТИ МОЖНОСТИ ДА СЕ
ПРИСПОСОБАТ НА КЛИМАТСКИТЕ ПРОМЕНИ
ХОРТИКУЛТУРА 61
ПРАВИЛНО НАВОДНУВАЊЕ НА
ГРАДИНАТА ВО ЛЕТО
ПОРТА 25 јули 2014

БРОЈ 306 ПЕТОК 30.7.2021 ГОДИНА XVII
Редакција:
ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ,
главен и одговорен уредник:
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ
Нов месец и се разбира нов број на служат на инвеститори и алчни профитери.
Порта 3. А, во него секако застапени се Во рубриката Архитектура може да се соработници:
Ангел СИТНОВСКИ
редовните содржини и може да се прочитаат прочита за тоа дека архитектот е целосно Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
интересни четива од областите архитектура, неслободен и заглавен во интересите Бошко ВИДОЕСКИ
урбанизам, екологија, дизајн, хортикултура. на инвеститорите. Нашиот соработник Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија)
Горан МАРКОВСКИ
Како и секој број, така и овој го почнуваме говори за архитектонски апстинизам. Даниела МЛАДЕНОВСКА
со најактуелните информации. Овој пат го Овој период, на спортско поле, актуелни Драган РИСТОВ
пренесуваме дописот кој претседателот се Олимписките игри во Токио, а пливачките Душанка ШУЛОВИЌ
Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА)
на Жири комисијата за оценување на спортови се можеби најпопуларните Јулија ВЕЛКОВСКА (САД)
трудовите кои се очекуваат да пристигнат настани. Во овој број може да се прочита Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА
на распишаниот Конкурс за идејно решение за објектите каде се одигруваат овие Љупчо АТАНАСОВСКИ
Љупка ДУКОВСКА
на локалитетот на фабрика „Треска“ го има спортови, а кои се дело на Paul Noritaka Натка ЌОСЕВА
испратено до Општина Центар со кој се Tange, син на „нашиот“ Кензо Танге. Невена ГЕОРГИЕВСКА
бараше продолжување на рокот за достава Во рубриката Дизајн го претставуваме графички уредник:
на трудовите и зголемување на наградниот „Студио анго“ кое дизајнира и рачно изработува Гоце ЦВЕТАНОСКИ
фонд, за што одговорот од надлежните е ѕидни скулптури од дрвен материјал.
фоторепортер:
позитивен и предлозите се прифатени. Рубриката Екологија ја почнуваме со Kиро ПОПОВ
Понатаму следуваат информациите тема која е доста актуелна изминатиоте
лектор:
за активностите на дел од локалните период, а тоа е воведувањето на еколошка Дијана РИСТОВА
самоуправи. Може да се прочита за чистењето такса за горивата која е во согласност со
Издавачки совет:
на депонијата во Штип, за градежните Зелената агенда. Нашиот експерт за ова Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА,
активности за изградба и реконструкција прашање вели дека загадувачот (треба да) дипл.инж.арх. - претседател
на патиштата во Прилеп, за изградбата плаќа, но работите мора да се дефинираат Александра ПЕТРОВСКА
дипл.инж.арх.
на новата детска градинка во Кочани. транспарентно и многу прецизно. вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ
Во овој број Ин мемориам е за Радован Советниците за клима на ООН имаат дипл.град.инж.
Раѓеновиќ, ценет архитект кој замина, подготвено Нацрт-извештај во кој Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
дипл.шум.инж.
но делата ќе останат паметници на предупредуваат дека во климатската криза
неговото постоење во архитектурата. најлошото допрва доаѓа. Заканите стануваат се Управител:
Раде ЈАНКОВ,
Во месецот кога се одбележува 58-мата поголеми и поблиски отколку што се мислеше,
годишнина од земјотресот во Скопје од 1963 а ужасните последици што произлегуваат од Издавач:
година и поучени од искуствата од обновата деценискиот нескротлив раст на количината „Биропрес“ ДОО Скопје
Aдреса на издавачот и редакцијата:
и изградбата, како и од проектот „Скопје на стакленички гасови во атмосферата се „Биропрес“ ДОО Скопје
2014“ се поставува прашањето кој пат ќе неизбежни на краток рок. Исто така, проблем Ул. Васил Ѓоргов број 21,
го избереме на крстопатот меѓу јавните и е и тоа што не сите држави имаат можност влез 2, локал 7, 1000 Скопје
индивидуалните интереси за да ги исполниме да се прилагодат на климатските промени. Тел: 3109 311; 3151 311;
очекувањата за климатски неутрална Овој број го затвораме со рубриката Факс: 3132 924
e-mail: porta3@porta3.com.mk
економија и живот како членка на ЕУ. Хортикултура во која има совети како www.porta3.com.mk
Нашите редовни соработници, архитекти, правилно да се наводнува градината
Печати:
пишуваат за Скопје меѓу очајот и надежта и во овие летни месеци за да не дојде до ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72,
за тоа како градот се развивал од земјотресот уништување на тревата и растенијата. 2300 Кочани
наваму. Ставот е дека градот мра да се гради
ОД РЕДАКЦИЈАТА Маркетинг:
и архитектите неможат да бидат против biroproekt@biroproekt.com.mk
тој процес, но не смеат ни понизно да им marketing@porta3.com.mk
Тел: 3243 790; 3243 797
Fax: 3243 796
ПОРТА
ГРАДЕЖНИШТВО
306
ЈУЛИ 2021
Ин мемориам: Радован Раѓеновиќ

Моб: 072 248 796
АРХИТЕКТУРА
ЕКОЛОГИЈА Од земјотресот наваму ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 1.000 ден.
за физички лица: 800 ден.
жиро сметка: 300000001995035 во
Комерцијална банка АД Скопје
ЕДБ: 4030004528485
Првиот број на списанието Порта3

Насловна страница ФОТО излезе на 29.12.2004 година
ДОКУМЕНТАРЕН ФИЛМ ВЕЉКО БУЛАЈИЌ
„СКОПЈЕ 63“ Датум на печатење: 29.7.2021
Број на примероци: 700
Редакцијата на Порта3, не
се согласува со сите ставови
објавени во списанието.
90 ДЕНАРИ
инфо
По сугестиите на претседателот на Комисјата на

конкурсот „Треска“, Општина Центар го зголеми
наградниот фонд и го продолжи рокот
пштина Центар го објави Конкурсот усогласен со ААМ и Архитектонската - Да се зголеми повеќекратно наградниот
О за изработка на идејно
архитектонско-урбанистичко
решение за локалитетот „Треска“.
академија при ААМ, кој со допис е доставен
до градоначалникот Саша Богдановиќ“.
Ви го пренесуваме дописот во целост:
фонд за наградените и обесштетени трудови.
Сметаме дека ваквите барања се во интерес
на целта на распишаниот конкурс за
Заинтересираните кандидати може да Почитуван, добивање поголем број трудови и
аплицираат во периодот од 24 јуни до 1 по известувањето дека, како делегиран член поквалитетен избор од истите, како и во
септември оваа година. Право на учество на од Архитектонската академијата при ААМ, сум интерес на подигање на нивото на стручниот и
конкурсот имаат домашни и странски физички назначен за претседател на Жири-комисијата професионален ангажман на учесниците, како
и правни лица. за оценување на трудовите кои се очекува да и на нивото на архитектонската професија.
Идејата за уредување на локацијата на пристигнат на распишаниот Конкурс за идејно Се надеваме дека ќе изнајдете можности и
фабрика „Треска“ по пат на конкурс беше решение на локалитетот на фабрика „Треска“ средства да ги реализирате нашите барања и
иницирана по предлогот на Граѓанската побарав состанок со градоначалникот кој со тоа да придонесете за поуспешна и
иницијатива со барање за распишување беше закажан на 12.7.2021 година. поквалитетна реализација на распишаниот
Архитектонско-урбанистички конкурс, а На одржаниот состанок го изложив мојот КОНКУРС.
доставен до Општина Центар на 17.1.2020 став во однос на пропозициите и условите за Со почит,
година од предлагачот Даница Павловска- изработка на конкурсните трудови. арх. Миодраг Радоњиќ-Бато
Циги, дипл. инж. арх., и поддржан од повеќе Имено, по детално разгледување на претседател на ААМ
професори, архитекти, членови на предложената проектна програма и условите арх. Мишко Ралев
Асоцијацијата на архитекти на Македонија, за учество, изготвени од избраниот стручен Скопје 15.7.2021
Академијата на архитекти, Комората на тим, дојдено е до следните сознанија: Стручно По доставениот допис одржан е состанок
овластени архитекти, како и граѓанските и професионално припремениот материјал и помеѓу градоначалникот и Миодраг Радпњиќ –
здруженија „Здравје пред профит во Центар“, проектната програма, нудат поволни услови за Бато. Општината ги послуша неговите
„О2 коалиција“ и „Транспарентност изготвување на конкурсните решенија, но сугестии и го продолжи рокот за аплицирање
Македонија“. условите и програмските барања се на Конкурсот, го зголеми наградниот фонд за
Стручен тим од Општина Центар изготви преобемни и како такви не се во согласност, најдобрите трудови и го продолжи за еден
проектна програма, услови за учество на ниту со предвидените рокови за завршување и месец, до 1 октомври 2021 година, рокот за
конкурсот и состави жири кое ќе ги оценува предавање на трудовите, ниту предвидениот предавање на трудовите. n
трудовите. награден фонд соодветствува со бараниот
Претседателот на Комисијата, архитет обем на задачата, како и на значењето на
Миодраг Радоњиќ-Бато делегиран член од предметниот простор. Согласно
Архитектонската академијата при ААМ, е горенаведените забелешки, изјавив дека,
назначен за претседател на Комисијата. Тој по доколку останат предвидените услови во
детално разгледување на предложената расписот на конкурсот, не сум спремен да
проектна програма и условите за учество, бидам ниту претседател, ниту член на Жири-
смета дека доколку останат предвидените комисијата, бидејќи сметам дека ваквите
услови, не е спремен да биде ниту пропозиции се несоодветни и деградирачки
претседател, ниту член на жири, бидејќи смета за струката. Со самото тоа и мојот
дека пропозициите на конкурсот се професионален интегритет е доведен во
несоодветни и деградирачки за струката и прашње, со оглед на мојата перманентна
вели: „Како еден од иницијаторите за заложба за подигање на нивото и зачувување
распишување конкурс за идејно на достоинството на струката.
архитектонско-урбанистичко решение за Притоа, повторно е изразено жалење во
локалитетот на фабрика „Треска“, морам да го однос на неадекватната вклученост на ААМ во
изразам моето задоволство по повод , организацијата и реализацијата на овој
одлуката на Општина Центар и објавата на значаен Конкурс за чие распишување
Конкурсот од страна на градоначалникот Асоцијацијата и нејзините членови целосно и
Саша Богдановиќ. професионално се залагаа.
Голема чест е да бидеш назначен за Од ваквиот став, усогласен со
претседател на Комисијата која ќе ги оценува претседателот на ААМ арх. Мишко Ралев и
пристигнатите трудови, но уште поголема е претседателот на АА при ААМ арх. Мартин
одговорноста пред јавноста и стручната фела Гулески произлегоа и следните барања од
како и пред самите учесници на конкурсот. страна на Асоцијацијата:
За преземање на доделената чест и - Да се продолжи рокот за предавање на
одговорност се произнесов со мој личен став, трудовите за минимум 30 дена.
6 ПОРТА 30 јули 2021
ПОРТА
региони
Исчистена депонијата во Штип

Екипи на Општина Штип заедно со ЈП од местото. функционирање на Општина Штип. Апелирам
„Исар“, како и со помош од градежни „Ова е позитивен пример како треба да до нашите граѓани да ги почитуваат законите
претпријатија, во брза акција ја исчистија биде и верувам дека токму ние, ќе покажеме и мерките, да си ја почитуваме животната
депонијата во Штип! како треба да изгледа една депонија, зашто средина. Бидејќи ако ние самите не си ги
Од Општина Штип велат дека работите не знам и уверен сум дека нашите граѓани ќе почитуваме законите тогаш нема да имаме
запираат со чистењето на депонијата, туку е покажат висока општествена одговорност и чиста околина, нема да имаме уредена
завршен тендерот за нејзино обезбедување и одложувањето на отпадот ќе го вршат на депонија и ќе живееме во загаден и хаотичен
се почнува со оградување со што ќе се место кое е плански предвидено. Ова не е град“, вели градоначалникот на Штип, Сашко
воспостави строга контрола за влез и излез седумдневна акција, ова е начин на Николов. n
Привршува изградбата на новата

детската градинка во Кочани
Градежните работи на новата детска градинка има рингишпил, јажиња, ѕидови за качување и Кочани е една од првите општини во
во населбата Драчевик во Кочани влегуваат во тактилна патека. Фасадата е фотокаталитичка, државата каде што се гради нова детска
завршна фаза. со ефект на 40 дрвца, со можност да го градинка со грант од Проект финансиран од
„Од внатрешното уредување се изведуваат прочистува воздухот во околината. Светска банка. n
активности за спуштање на таваните, во
тоалетите се поставени плочки, вградена е
инсталација за греење.
Паралелно се работи и на дворното
уредување и на фасадата“, соопштуваат од
Општина Кочани најавувајќи дека наскоро
градинката ќе биде целосно завршена.
Организирајќи го поширокиот простор,
Општина Кочани го гради и тротоарот на
улицата „Февруарски поход“, а се планира и
изградба на детско игралиште во vнепосредна
близина на новиот објект.
Новата градинка е проектирана на две
нивоа, ќе има шест занимални, дистрибутивна
кујна, две заеднички, таканаречени дневни
соби поврзани со тобоган. Во игралиштето ќе
Градежни активности за изградба и
реконструкција на патишта во Општина Прилеп
Со изградбата на целосно новата улица „Кеј 1 како и рехабилитација, односно гребење и „Тризла“, а планирано е да се изврши
Мај“, Општина Прилеп ги почна градежните асфалтирање на улици на површина од 18 нивелирање на 160 шахти низ улиците во градот.
активности за подобрување на патната илјади квадратни метри. Течат активностите за Со реализација на овие градежни активности
инфраструктура на територијата на целата поставување бекатон плочки на тротоари на за реконструкција на улици и патишта се очекува
Општина. површина од 5.500 квадратни метри. Сега се да се подобри патната инфраструктура во
„Должината на новата улица изнесува 650 работи на уредување на тротоарите на улица Општина Прилеп.. n
метра, која опфаќа и изградба на кејски ѕид во
должина од 170 метра. Истовремено, почнаа
работите и на улица „Целе Мавроски“ чија
должина е околу 320 метра, а следува
изградбата и на „Цане Илиески“ и „Трајко
Николоски“. Ова се четирите улици кои ќе бидат
комплетно изградени, со целата потребна
инфраструктура. После тоа, следува
реконструкција и рехабилитација на голем број
улици во градот и во населените места“, вели
градоначалникот Илија Јованоски, најавувајќи ги
интензивните работи на полето на патната
инфраструктура, кои континуирано ќе се
одвиваат во летниот период.
Реконструирани ќе бидат улици во вкупна
површина од 22 илјади квадратни метри, што
опфаќа нивно тампонирање и асфалтирање,
Горно Коњско во
Охрид доби нов
резервоар за вода www.liting.mk
Изграден е нов резервоар за вода во селото Горно Lexan* поликарбонатни плочи и системи; Архитектонска подготовка и изведба
Коњско со што ќе се реши деценискиот проблем со Акрилни плочи Plexy и производи од ПММА;
водоснабдувањето и недостигот од вода за пиење, со кој Звучни и сигурносни бариери; Профили, гума и трака; +389 2 3114 360
беа соочени жителите на оваа рурална населба.
Резервоарот има капацитет од 100 метри кубни и ги
задоволува сите современи стандарди за изградба на вакви
објекти. Овој проект беше предвиден во Програмата за
водоснабдување за 2020 година и за оваа намена од
опшинскиот буџет беа наменети 1,8 милиони денари.
Во рамки на овогодинешната програма за
водоснабдување, Општина Охрид веќе ја заврши
тендерската постапка за изградба на нов резервоар за вода
во селото Подмоље. Градежните активности за реализација
на овој проект се очекува да почнат наскоро. n
ПОРТА
ин мемориам
Замина, но делата се паметници на

неговото постење во архитектурата
Ни беше учител, а добрите учители вечно се помнат и на некој начин беше оној
кој нè научи да ја поимаме, сакаме и почитуваме архитектурата. Нè научи како
несебично да ѝ се даваме и што е многу важно, да бидеме доследни, да имаме
како проектантски, така и човечки интегритет, а конечно и да разбереме дека
личниот и професионалниот интегритет и архитектурата, едно без друго не одат
Владимир ПОТА, дипл. инж. арх. Како млад архитект, вработен во „Пелагонијапроект“ со некакви
предзнаења за мојата идна професија имав среќа да се сретнам со
очина Радован Раѓеновиќ. Згасна животот на архитектот мојот иден, непосреден раководител, архитектот Радован Раѓеновиќ.
П Ратко, посветеник на архитектонската наука во која се

внесуваше со сиот свој креативен творечки занес,
создавајќи неизбришлива трага со трајните белези од
својот творечки опус на територијата на Македонија,
Русија, Украина.
Се наметнува прашањето дали архитектот творец, Радован Раѓеновиќ
со неговото физичко заминување од овој свет, заминал од ахритектурата
Денес можам да кажам дека сета моја професионална дејност, по
игра на судбината се преплетуваше со неговата професионална
дејност. Ратко својата хиерархиска поставеност никогаш не ја
истакнуваше во прв план. Напротив, тој успеваше ненаметливо, низ
работните задачи, нас помладите архитекти да нè упатува во тајните на
проектирањето. Ни беше учител, а добрите учители вечно се помнат и
на некој начин беше оној кој нè научи да ја поимаме, сакаме и
и архитектонското опкружување? Одговорот е: „Не е невозможно“. почитуваме архитектурата. Нè научи како несебично да ѝ се даваме и
Всушност тој само физички не е присутен. Архитектот Радован, никогаш што е многу важно, да бидеме доследни, да имаме како проектантски,
нема да замине, тој ќе биде секогаш присутен, засекогаш вграден во така и човечки интегритет, а конечно и да разбереме дека личниот и
архитектонската историја, со своите авторски дела, трајни авторски професионалниот интегритет и архитектурата, едно без друго не одат.
архитектонски паметници, кои го отргнуваат од заборавот. Ни покажа дека знаењето, проектантската вештина, никој не може да
Јас, неговиот следбеник и поборник за искреност и чесност во ни ги одземе, дека тоа е нешто свето, кое мора да го негуваме и да не
архитектурата го имав и ќе го имам како меѓник за архитектонското потпаѓаме под негативни влијанија и прифаќаме сè нешто, без разлика
разбирање и применување на архитектонската вештина. колку ни изгледа тешко и невозможно, а финансиски примамливо.
РадоваН РаѓеНовиќ (1940 - 2021)
Радован Раѓеновиќ е роден во 1940 г. во Скопје. Дипломирал на

Архитектонскиот факултет во Скопје 1964 г. Постдипломски студии завршил
на интернационалната школа „Бауцентрум“ - Ротердам, Холандија 1972 г.
ПРОФЕСИОНАЛНА ДЕЈНОСТ
„Алумина“- Скопје – проектантско биро 1965 – 1967 г.
„Пелагонијапроект“- Скопје 1968 – 1980 г.
„Мавровопроект“- Скопје 1980 – 1992 г.
„Римако“ - Москва – градежништво од 1996 – 2002 г.
„Бидимекс“ - Лавов, Украина 2007 – 2008 г.
„Студио Р“ - Скопје 2002 г.
ПРоеКТи и РеаЛиЗиРаНи оБЈеКТи
Станбени објекти
– Станбена зграда П+4 – Кисела Вода, Скопје – 85 станбени единици
– Станбен објект П+3 во Дебар Маало, Скопје
– Станбен објект П+10 во Лавов, Украина
– Станбен објект П+3 – апартмани во Будва, Црна Гора
– Повеќе индивидуални куќи, вили во Скопје, Маврово, Будва, Солун, Грција.
Споменик – 30 години од формирање на големите македонски Туризам и угостителство
партизански одреди – Митрашинци – Туристичка населба „Мрдаја“ - Дојран – бунгалови, ресторан, плажни објекти
– Автокамп – Љубаниште, Охридско Езеро
Овие денови често размислувам, дека Ратко беше пред времето, – Хотел „Скопје“- Мавровско Езеро
– Хотел „Еуротел“ - Струга
дека беше авангарден, создаден за некое време кое тек треба да – Хотелски комплекс „Запољарије“ - Сочи, Русија
дојде. Потоа си велам, дека ние творевме во некое време кое е минато, Спортски објекти
но понапредно од она што следуваше потоа. Него тоа му пречеше, – Олимписки пливачки центар – Скопје
– Ски центар Маврово – жичарница
никако не можеше да се помири со очајната состојба во професијата. деловни објекти
Невозможно е тоа и да се очекува од архитект кој творел во светски – Административна зграда „Југобанка Пелагонија“ - Струмица
рамки, проектирал објекти од неколку стотици илјади квадратни метри, – Спортска медицина – Пелагонија – Скопје
– Деловен објект – Москва
а проектната документација се плаќаше во милиони долари – во она – Деловен, повеќенаменски објект „Будимекс“ – Лавов, Украина
време. Велеше: „Градежништвото на Македонија некогаш броеше над – Деловен објект „КМК“ - Ново Кузњецк, Русија
50.000 вработени. Своето умеење го покажуваа главно надвор од – Регионален архив – Москва, реконструкција на објект изграден во XVIII век
– Деловен, сообраќаен центар – Рамади, Ирак
Македонија – 78 %. Работите ги добиваа како афирмирани проектанти индустриски објекти
и градители, а во рамки на пазарните критериуми. Проектирањето е – Автобаза на ЈП Градски сообраќај – Ѓорче Петров, Скопје
извоз на интелектуални услуги. Не се извезуваше работна рака на саат. – Нова фабрика за масло „Благој Ѓорев“ - Велес
Меморијални објекти
Се преземаше градба од проект до целосна изградба на објектот, по – Споменик – 30 години од формирање на големите македонски партизански
Европа, Азија и Африка“. одреди – Митрашинци
Како и да е, личности како Ратко се сè поретки, сè повеќе ги – Спомен-чешма, фонтана – Мавровски партизански одред – Маврово
– Меморијален комплекс „Слобода“ - Кочани
снемува, а времето кое го живееме многу тешко изнедрува луѓе и КоНКУРСи
професионалци како него. Ратко не трпеше импровизации, за да не го Југословенски конкурси
изгубиме и за да не го заборавиме она многу кое го научивме од него, – Меморијален комплекс „Слобода“ - Кочани – I награда
– Деловен објект „Радоје Дакиќ“ - Подгорица – откуп
треба да го следиме неговото дело и личност за да се избориме за Македонски конкурси
квалитет и доблест. – Деловен објект Сојуз на борци на РМ – Скопје – III награда
Низ работата ни влеваше лична самодоверба, умееше да ни укаже – Спортски сали – Скопје – откуп
дека ние знаеме, ние можеме, дека ние ќе успееме. И навистина – Деловен објект ГП Пелагонија – Скопје – откуп
– Хотел во Скопје (Ново Маало) – откуп
почнавме да градиме лична самодоверба како архитекти, но секако со – Градска куќа Скопје – Плоштад Македонија – откуп
негова сесрдна поддршка, што во блиска иднина ни овозможи да – Деловен објект „Мавровка“- откуп
ПРиЗНаНиЈа
Повелба на почесен граѓанин на Кочани
„Грамота“ (Повелба) на град Запорожје, Украина за творечко присуство во
областа Запорожје
БиМаС:
– Диплома за реализирани објекти во 1981 – 1982
– Диплома за труд од областа урбанизам, проектирање, ентериер и дизајн 1985
– Диплома за афирмација на македонската архитектура во странство 1985
оПШТеСТвеНо-ПРоФеСиоНаЛНи ФУНКЦии, аКТивНоСТи
– Во два мандата член на Претседателство на Сојуз на архитекти на Македонија
1978 – 1986 г.
– Член на Комисија за реорганизација на Сојуз на архитекти на Југославија 1984 г.
– Член на Сојузно жири на Конкурсот за проектирање објект Дом на култура во
Сремска Митровица
– Член на жири за Конкурс на проектот за изградба на населба Визбегово, Скопје
– Соработка со Македонска телевизија и Вардар филм во реализација на прилози
и емисии за афирмација на архитектонското творештво
– Соработка со Заводот за заштита на културното наследство на РМ и Катедрата
за историја на архитектура на Архитектонскиот факултет во Скопје (проф. С.
Томовски) – проектна документација на постоечки објекти во Крушево, Гари,
Тресонче и Лазарополе
ПРеЗеНТаЦиЈа На РеаЛиЗиРаНоТо во ПРоФеСиоНаЛНаТа деЈНоСТ во
аРХиТеКТоНСКа ЛиТеРаТУРа
– „Интерах“ - Биенале на светска архитектура – Софија, Бугарија 1985 г.
– „Архитектура комплекса одиха“ – Москва, Русија 1988 г.
– „55 истакнутих архитеката Југославије“ - Ивица Млаѓеновиќ, Белград, Србија
Хотелски комплекс „Запољарије“ - Сочи, Русија 1990 г.
30 јули 2021 ПОРТА 11

Хотелски комплекс „Запољарије“ - Сочи, Русија
станеме самостојни проектанти. надвор од границите на тогашна Југославија со преземање за

Во почетокот на осумдесеттите години од минатиот век, Ратко го проектирање реконструкција и изградба на санаториум Запољарје во
создаде проектантското биро на „Мавропроект“ со кадри во сите фази Сочи, СССР. Проектирање и изведување пристанишна аеродромска
на проектирање во кои веруваше, заедно со затечените кадри од зграда на аеродром Адлер во Сочи.
проектанското на ГП „Маврово“. Создаде биро кое покажа Овие текстуални фрагменти се само дел од неговиот
исклучителни резултати во проектирањето во високоградбата и професионален животен опус во кој тој беше секогаш колега,
нискоградбата. другар и коректор, кого го консултиравме за нашите проекти во кои
„Мавровопроект“ под негово директно раководење и едновремено нашата индивидуалност доаѓаше до израз во позитивната
активно проектирање, прерасна во респектибилна проектантска куќа конкуренција. Како раководител на проектантското биро на
Олимписки пливачки центар – Скопје

ПОРТА
Меморијален комплекс „Слобода“ - Кочани
„Мавровопроект“, на сите колеги (и колешки) ни се обраќаше со проектантска фирма „Студио Р“. Патиштата секогаш ни се
„види сине“. вкрстуваа, па така неминовно на крајот од нашите професионални
Подоцна, нашите патишта се разидуваат по неговото заминување кариери повторно се сретнавме како рамноправни архитекти
во Москва, Русија. Но и тоа беше само привремено раздвојување професионално да соработуваме. Во нашата соработка секогаш
поради различни професионални дејности. Ние, неговите колеги и сум имал респект и уважување кон Радован, Ратко или Рале како од
соработници избравме свои патишта на професионална дејност, но милост го викавме.
секогаш бев во директен контакт со нашиот ментор. Уште еднаш со мојот текст сочувствувам со неговото заминување, но
Подоцна тој во својата фамилија создаде двајца архитекти Сања секогаш ќе остане во моите мисли и мислите на колегите во трајно
и Ненад, со кои пак јас директно соработував во нивната сеќавање со длабок пиетет кон неговата личност и дело. n
Вила во Маврово
ПОРТА
Половина век посветен
на архитектурата
а многу краток период, за само Протомајстор“. Архитект Ивица
З 7 месеци, македонската
архитектура остана без уште
еден нејзин истакнат творец.
Замина архитект Радован
Раѓеновиќ, оставајќи трага со своето
богато и разновидно творештво. Неговото
име ќе заземе значително место во
Млаѓеновиќ (Белград, 1990 година) во
книгата „55 истакнати архитекти во
Југославија“, помеѓу другото пишува:
„Раѓеновиќ е архитект кој го исцртува
обликот, како извор на архитектонската
инспирација“. Во 1988 година академик
А.Т. Полјански од Москва пишува за Ратко
историјата на модерната архитектура во во „Архитектура на одмаралишните
нашата и во повеќе други држави. Ќе комплекси“, а во 1985 година „Интераx“ -
останат убави сеќавања за работата и Софија, Биенале на светската архитектура.
дружењето со колегите, пријателите и Раѓеновиќ ги презентираше своите
клиентите. објекти и пишуваше статии во стручните
Моето сеќавање на архитект Ратко, е списанија, „Човек и простор“ - Загреб,
поврзано со почетоците на неговата неделникот НИН - Белград и во неколку
професионалната кариера, кога во домашни.
1969/1970 година учествуваше во работата За своето богато творештво бил повеќе
на главниот проект за објектот „Театар на пати наградуван, БИМАС 1981/1982 година
народности“ на Бит-пазар во Скопје (сега за реализирани објекти, а 1985 година на
Албански театар). Архитект Ратко беше БИМАС награден е со диплома за
тогаш млад, но амбициозен архитект- афирмација на македонската архитектура член на Архитектонска академија на ААМ.
проектант, со стремеж да биде актуелен во странство. Добитник е и на Повелба од Имав чест како претседател на АА на ААМ
архитект во времето и афирмиран град Запорожје, Украина, а за да му честитам и посакам продолжување
македонски градител, што низ годините, со меморијалниот комплекс „Слобода“, стана на неговите залагања за македонската
својот трудољубив пристап кон и почесен граѓанин на Кочани. архитектура и за успех на младите
професијата и го оствари. Како резултат на обемното и успешното македонски архитекти.
За ликот и творештвото на архитект творештво на архитект Ратко Раѓеновиќ му Пет години потоа, на 10 јули годинава,
Раѓеновиќ пишувале повеќе познати е доделена во 2016 година од Асоцијација бев поканета како проектант на објектот
архитекти во поранешна Југославија. на архитекти на Македонија (ААМ) на Албански театар на свеченост по повод
Познатиот белградски архитект Богдан наградата „Андреја Дамјанов“, за животно 71 година од првата премиера на
Богдановиќ, на крајот од својот осврт за дело, особени достигнувања и личен албанскиот театар и 50 години од
меморијалниот комплекс „Слобода“ во придонес во развојот на архитектурата и повторното отпочнување со работа во
Кочани напиша: „Мајсторе сега си градителството. Со оваа награда стана и реновираниот објект. По свечениот настан,
сакав моите позитивни импресии од
успешното реновирање на објектот да ги
пренесам на колегата Ратко (учесник во
работата на оригиналниот проект), но за
жал ја немав таа можност, бидејќи само
два дена по настанот, заврши животниот
пат на истакнатиот македонски архитект
Радован Раѓеновиќ.
Неговото богато творештво ќе остане
запишано во историјата на модерната
архитектура, а ќе биде и патоказ на
младите архитекти кои ќе го следат
неговиот успешен професионален пат.
Вечен спомен на почитуваниот архитект
Радован Раѓеновиќ!
вера ќосевска,
член на архитектонската
академија на ааМ
ПОРТА
комерцијален текст
TERMOWOOD - новост
на пазарот во Македонија
овост на пазарот во Македонија е на која се обработува и понатамошната
Н ТЕРМОМОДИФИЦИРАНО ДРВО, со
трговски назив Termowood.
Термообработката е сосема нов природен
намена. На допир се добива чувство на
мекост и топлина на префинет материјал.
Производот е целосно безбеден по
технолошки пристап на создавање на нов вид здравјето на луѓето. Термомодифицираното
на дрво со изменети хемиско - механички дрво е стерилно и на него не може да
својства на материјалот. опстојат бактерии, вируси или паразити кои
При овој процес на обработка не се се опасни по здравјето на луѓето.
користат никакви хемиски средства. Целиот Термомодифицираното дрво-Termowood е
процес e природен и се изведува во средина алтернатива на тиковото и другите тропски
со заситена водена пареа, без присуство на дрва, но со пониска цена.
кислород, на висока температура од 170 до
212 целзиусови степени. Се употребува при/за изработка на:
Во вака создадените услови, се менуваат
хемиските својства на дрвото и доаѓа до l внатрешно и надворешно уредување
топење на полисахаридите и карамелизација l Мебел, маси,кујни и плотни за кујни
на материјалот. На овој начин се прави l Подови, паркет, плочки од дрво и патос
заштита на дрвото од влијание на вода, влага, l Ѕидни облоги за ентериер
гнилеж и бактерии и добиваме долговечност l Бања (ѕидни облоги, подни плочки,
на дрвото, стабилност на материјалот и мијалник и аксесоари)
материјал кој е лесен за обработка. l Сауни и парни бањи
При пожар дрвото е безбедно затоа што l Фасада и облоги на фасада
оддава мала количина на јаглероден l Мебел за двор, балкони, површини околу
диоксид. Исто така, дрвото е со подобрени базени
карактеристики дури и до 70 отсто од l Патеки и пристаништа
обичното дрво, не подлежи на деформации и
ги поседува својствата на тропските дрва
(голема отпорност на влага, вода и гниење). диСаРТ доо Гевгелија е единствена фирма
Бојата му е од светло до темно кафеава, со која произведува термомодифицирано
пријатен изглед, зависно од температурата дрво во Македонија
+389 70 363 877

disartltd@yahoo.com
www.disart.mk
facebook.com/disartmk
ПОРТА
став
Скопје 1963, Скопје 2014,

во месецот кога се одбележува 58-мата годишнина од земјотресот во Скопје од
1963-та година и поучени од искуствата од обновата и изградбата, како и од
проектот „Скопје 2014“ се поставува прашање кој пат ќе го избереме на крстопатот
помеѓу јавните и индивидуалните интереси за да ги исполниме очекувањата за
климатски неутрална економија и живот како членка на европската Унија
д-р Владимир Б. ЛАДИНСКИ, дипл. инж. арх. стеми, како и дека во март 1920 година кога од иСТоРиСКа диСТаНЦа
била основана „Секцијата Скопје“ при тогаш- Гледано од историска дистанца, во рамките
ред неколку години на меѓуна- ната Југословенска асоцијација на инженери и на научната и стручната јавност активностите
П родна истражувачка конферен-

ција во Кембриџ, Велика
Британија, беше презентиран
труд за станбената реконструк-
ција во Скопје по земјотресот од 1963 година.
Во текот на презентацијата беа прикажани
илустрации од станбени делови во Скопје из-
архитекти на целата територијата на градеж-
ната дирекција која ја покривала денешна Се-
верна Македонија имало само околу 50 или
нешто малку повеќе инженери и архитекти. Не-
сомнено, повод да бидеме горди со постигну-
вања во струката и со нашите колеги кои
твореле во тој период.
преземени по земјотесот во Скопје од 1963-та
година главно се оценуваат како позитивни и
во западните земји и покрај политичко-идео-
лошките разлики кои постоеле во тој период.
Главно, како особено позитивни се сметаат ак-
тивностите поврзани со обезбедувањето при-
времено сместување, изградбата на станбени
градени на почетокот на 20-тиот век како и од Како месец јули ја означува годишницата од единици за домување на среден рок како бара-
оние изградени по земјотресот. Во рамките на катастрофалниот земјотрес од Скопје од ките, евакуацијата на повредливото и неактив-
дискусијата, професорка од Брисел го искажа 26.7.1963 година, ова е уште една можност да ното население, одложувањето на
своето восхитување од постигнатиот напредок се потсетиме не само на оние коишто трагично реконструкцијата на централното градско под-
во градежништвото во земјата и тоа во период ги изгубија своите животи оставајќи трајно ожа- рачје за да се овозможи истата соодветно да се
од само околу 50 години. Се разбира постигну- лостени семејства, роднини и пријатели, на испланира, преземањето јавна контрола врз
вањата се позначајни кога ќе се земе дека во оние коишто останаа со трајни последици како сопственоста и управувањето со земјиштето во
тој период од околу половина век земјата поми- резултат на своите повреди, туку и на сите оние урбаната зона на градот итн.
нала низ две балкански и две светски војни, коишто помогнаа во обновата и изградбата на Од друга страна веројатно како помалку со-
промени на држави, политички и економски си- разрушениот главен град на земјата. одветни, особено во поново време, се сметаат
На КРСТоПаТоТ ПоМеѓУ иНдивидУаЛНиоТ и ЈавНиоТ иНТеРеСТ
Северна Македонија 2050

отсуството на партиципација на граѓаните во
процесот на одлучување, нарушување на кохе-
зијата на постојните заедници преку селење на
домаќинствата во новоизградените населби,
без обиди да се сочуваат постоечките сосед-
ства, изградбата на нови населби на плодно
земјиште итн. Дополнително, се поставуваат
прашања за тоа во која мерка биле соодветни
одлуките, дел од средствата за обнова и из-
градба по земјотресот да се насочат кон про-
изводните капацитети во очекување дека
придобивките од истите ќе го поддржат за-
вршувањето на реконструкцијата на градот, или
пак со одлуката да не се ограничи населува-
њето во градот.
Првиот аспект е сврзан со согледувањата
дека инвестициите во производните капацитети
не ги реализирале очекуваните економски ре-
зултати и како резултат на тоа обновата и из-
градбата на градот останала недовршена.
Поновите согледувања во областа на еконо-
мијата укажуваат на мислења според кои поли-
тичко-економскиот систем кој преовладувал во
времето на тогашна СФРЈ бил од таков карак-
тер да можел посоодветно да функционира и
да се натпреварува во глобални рамки во усло-
вите на индустриските општества, но тие компе-
титивни предности биле надминати со
транзицијата во постиндустриски општества.
Вториот аспект најчесто се поврзува со не-
контролираниот урбан раст на градот и про-
блемот со дивоградби. Имено земјотресот во
Скопје се случил во период на економска криза
во тогашна СФРЈ и фактот дека по земјотресот
Скопје станало фокус на градежни активности,
придонело во голема мерка да се привлечат ра-
ботници не само од други места во тогашна
СРМ, туку и од цела СФРЈ, а тоа придонело за
значително зголемување на популацијата над
она што плански било предвидено за наред-
ниот период. Во одредена мера, дел од ова се
припишува на тогашните политички одлуки да
не се ограничи населувањето во Скопје, а со
кои веројатно сакало да му се покаже на светот
дека граѓаните на државата слободно може да
патуваат и да се населуваат во рамките на ис-
тата, наспроти од она што се препишува дека
се случувало во други земји на тогашна Источна
Европа. За разлика од овој пристап во други де-
лови на тогашна СФРЈ дури и неколку децении
подоцна се применувале мерки за работниците
од други средини да можат да престојуваат на
своите работни места во текот на работните де-
нови, но неработните денови да ги поминат кај
своите семејства со што ефективно била от-
ежната нивната преселба во местото на рабо-
тење. Во случајот на Скопје, неограничениот
ПОРТА
прилив на население од други средини во ком- родата, оваа промена беше предизвикана од на пазарот, како резултат на што, ваквите инве-
бинација со потребата за обезбедување стан- човек. Како резултат на овие два настани само стиции најчесто одат во инфраструктурни про-
бени единици за домаќинствата кои ги изгубиле фрагменти се останати од сеќавањата на градот екти со кои се создаваат погодности за иден
своите во рамките на земјотресот создал до- од нивната младост, а познатото скоро преку развој. Дури и во стариот политичко-економски
полнителен недостаток на станбен простор, ноќ е заменето со нешто непознато и туѓо, ве- систем во времето на СФРЈ се водело сметка
што придонело и за изградбата на нелегални ројатно како некое летало од научнофанта- каде да се инвестираат расположливите сред-
станбени објекти, проблем кој и по половина стична визија да ги испуштило кулисите за нов ства во периоди на економска стагнација. Така,
век сè уште трајно не е решен. дистопијски филм во Скопје. Дополнително, во периодот на економската криза во 1980-тите
претполагам дека оние кои се залагаат за ис- години не беше дозволена инвестиција во из-
Се СЛУЧи „СКоПЈе 2014“ крен израз во архитектурата многу потешко ги градба на непроизводствени објекти.
Приближно половина век по земјотресот од дигестираат понудените решенија преку овој Во случајот на проектот „Скопје 2014“, без да
1963-тата година на главниот град му се случи проект. се влегува во детали, веројатно грубо може да
проектот „Скопје 2014“. Со оглед дека оттогаш Настрана од политичките, партиските или лич- се сумира дека јавните средства беа насочени
досега не е помината ниту една деценија ве- ните интереси, одлуката да се инвестира во кон изградба на нови јавни објекти, промови-
ројатно емоционалниот набој кај сите заинтере- јавни работи во период на светска економска рано „разубавување“ на централното градско
сирани лица е преголем за да може навистина депресија отпочната како резултат на колапсот подрачје преку прекривање на постојните фа-
непристрасно да се разгледа оваа проблема- на пазарот на станбени кредити во САД може да сади со декоративни, како и преку изработка и
тика, а особено настрана од дневната политика. се смета како соодветна од аспект на поддршка поставување значителен број на нови споме-
Оттогаш досега прилично многу е напишано во на економската активност во земјата во услови нични обележја и склуптури.
светски размери за овој проект и претежно до- на глобална криза. На кои капитални градежни
минираат негативни оценки за истиот. активности биле насочени овие средства по- КаКва вРСКа иМа ПаНдеМиЈаТа На
Претполагам дека за оние кои сè уште се се- точно, е веќе значително поинакво прашање. Ковид -19 Со „СКоПЈе 2014“?
ќаваат на Скопје пред земјотресот од 1963-та го- Вообичаено светските трговски правила не Според трудови и текстови објавени во спи-
дина, проектот „Скопје 2014“ веројатно може да дозволуваат државите да инвестираат средства санијата Американски журнал за превентивна
се спореди со второ бришење на хард дискот на во производни капацитети со оглед дека на тоа медицина од 15.6.2020 година и ВебМД од
кој се чувале мемориите за градот во кои израс- се смета како на директна државна интервенција 22.6.2020 година просечната цена за болничко
нале и живеат. Ако првото беше резултат на при- која го нарушува нормалното функционирање лекување со четиридневен престој на респира-
тор во САД минатата година била околу 88.000
американски долари, а за некои од лицата со
„долг Ковид-19“ кои морале подолг временски
период да поминат на болничко лекување, це-
ната на лекувањето достигнала и до 1,1 милион
американски долари. Исто така во екот на про-
летниот бран на Ковид-19 и во земјата дел од
населението мораше да бара помош и леку-
вање во приватните болници во Северна Мак-
донија при што се споменуваа исклучително
високи, особено за локалните економски
услови, цени за дневно лекување во нив. Вооби-
чаената мудрост за лекување во земји со јавен
здравствен систем е дека во приватна болница
се оди главно за хируршка или слична интер-
венција за акутно заболување коешто може да
се третира. Третманот на хронични и заразни
болести главно се остварува во рамките на јав-
ното здравство, со оглед дека ваквите услуги би
биле целосно финансиски неодржливи за про-
сечниот граѓанин во приватните болници.
Каква врска има пандемијата на Ковид-19 со
проектот „Скопје 2014“? Може да се каже дека
врската е повеќе од очигледна ако се земе
предвид дека според сумите искажани во ме-
диумите вредноста на досега инвестирани
средства во проектот „Скопје 2014“ го надми-
нува најавениот износ за изградба на нов кли-
нички центар во Скопје, или е веројатно
доволна за изградба или модернизација на по-
веќе универзитетски и регионални болници низ
земјата. Ние се чини дека оваа пандемија ќе ја
поминеме со оставнината на болнички капаци-
тети од времето на СРМ и СФРЈ.
Се претполага дека светските трговски пра-
ПОРТА
вила нема да ја попречат инвестицијата во јав-
ниот здравствен систем со кои би се модерни-
зирала постојната и застарена
инфраструктура. Ова би придонело за подо-
брување на капацитетот и квалитетот на услу-
гите во рамките на јавното здравство во
земјата, а потенцијално би отворило и можно-
сти за здравствен туризам каде лица од други
земји би доаѓале на лекување во Северна Маке-
донија, заради попристапните цени на здрав-
ствените услуги од нивната матична земја, а со
тоа и можности за дополнителни економски
придобивки. Тешко е да се верува дека „раз-
убавеното“ централно градско подрачје на
Скопје придонесува повеќе за надминување на
пандемијата отколку поголеми и посовремени
капацитети за болничко лекување во јавното
здравство.
Еве дури и финансиските средства за замена
и модернизација на постојната инфраструкту-
рата на јавното здравство да можеле да се
обезбедат од други извори, не треба да се ис-
клучи и можноста дека инвестицијата во из-
градба на јавни објекти и јавни
административни објекти би можела да искаже
дополнителни развојни и економски придо-
бивки, но на еден поинаков начин.
ПРидоБивКи од диСПеРЗиЈа На
адМиНиСТРаЦиЈаТа
Пред повеќе години британскиот Би-би-си
ефективно релоцираше голем дел од своите
функции од центарот на Лондон во новоизгра-
ден комплекс во Салфорд во близина на Манче- локалното население, зголемување на економ-
стер. Дополнително со години јавните ската активност, отворање нови перспективи за
административни функции се дисперзирани низ локалното население, причина за зачувување и
земјата. На пример, службата за придонеси (да- раст на локалното население, како и намалени
ноци, социјални и пензиски) е лоцирана во Њу- трошоци на работење за јавната администра-
кастел, службата за сообраќајни и возачки ција. Со еден ваков пристап, би се создала и
дозволи во Кардиф, Велс итн. Иако министерст- можност за зачувување или создавање дополни-
вата сè уште се лоцирани во Лондон, во де- телни отворени зелени површини во центарот
нешно време на дигитални комуникации нема на Скопје, намален притисок за доселување во
никаква потреба бројната администрација на градот заради вработување, намален притисок
министерствата да се наоѓа во главниот град на врз домувањето во градот, намален притисок
државата. Како резултат на атрактивноста на врз јавниот и личниот сообраќај во градот со дека сите ние сме виделе барем на телевизија и
главниот град, оние на „периферијата“ имаат можности за подобрување на микроклимата и на филмови како се рушат статуите и симболите
тешкотии да генерираат соодветно ниво на еко- нивото на загадување. За целата земја ова ќе на владеење по промена на власта во недемо-
номска активност за да ги одржат своите гра- придонесе за порамномерен економски развој кратските и тоталитарни држави Но, во текот на
дови и да го поддржат отворањето на доволно и подобра распределба на ризикот од идни изминатите неколку години сè почесто се јаву-
нови работни места за локалното население. елементарни и други непогоди низ целата тери- ваат случаи на израз на нетрпеливост кон по-
Ова е дотолку повеќе што градовите на „пери- торија на земјата. Како што би рекле повозрас- стоечки споменици на знаменити личности дури
феријата“ од земјата имале големо значење во ните, никогаш не е добро сите јајца да се чуваат и во најразвиените земји во светот. Така на при-
времето на индустриското минато на земјата, само во една кошница. мер, неодамна во Канада беа урнати од демон-
кое во меѓувреме во голема мерка е изгубено странти спомениците на Кралицата Викторија,
како резултат на преселбата на индустријата во МУдРоСТа За ПоСТавУваЊе Кралицата Елизабета Втора и Премиерот Ви-
подалечните земји со поевтина работна сила. СПоМеНиЦи нстон Черчил, по откривањето на масовни гроб-
Замислете ги потенцијалните придобивки од Спомениците се приказна за себе. Совреме- ници на деца од домородното население на
дисперзија на административните служби на ми- ните примери од она што се случува и во најраз- Канада во рамките на верски комплекси. Исто
нистерствата и агенциите, и тоа особено на виените земји во светот кои се сметаат и за така, по убиството на Џорџ Флојд во Америка,
службите коишто работат со јавноста, во регио- најдемократски навистина ја доведуваат во пра- во Бристол, Англија, во јуни 2020 година беше
налните центри низ земјата. Градежна актив- шање мудроста за поставување споменици за срушен и споменикот на Едвард Колстон. Тој
ност, отворање нови работни места за знаменити личности од минатото. Претполагам бил трговец, филантроп и член на Британскиот
парламент како претставник на Конзерватив- искажаната помош од меѓународната заедница, промовираат определбите за децентрализација
ната партија во текот на 18-тиот век, а кој како најголемиот дел од финансискиот товар сврзан на развојот низ целата територијата на земјата
член на Кралската африканска компанија бил со обновата и изградбата бил поднесен од гра- со кој пристап, подобро би се распределил по-
вклучен во трговијата на робови од Африка. ѓаните на тогашна СФРЈ, преу дополнителни да- стојниот и идниот ризик во земјата. Дополни-
Деновиве се искажуваат видувања дека дури и ноци, придонеси и наменски обврзници. телно, треба да се размислува за пренасочување
американското знаме не ги претставува сите за- Со оглед на кусиот период од реализацијата од изградба на нов, на модернизација на по-
едници во земјата. Како резултат на глобалната на проектот „Скопје 2014“ досега веројатно по- стоечкиот градежен фонд, со оглед на тоа дека
еманципација знаменито лице во една земја од тешко е целсоно да се согледаат работите. Ве- главно доминираат постари енергетски неефи-
бројни причини може да се доживее и како не- ројатно засега може да се рече дека одлуките касни како и помалку отпорни сеизмички
соодветно лице од одредени заедници или биле донесни од претставниците на власта. објекти. На овој начин во голема мерка ќе може
групи дури и во истата земја. Прашање е во која мерка граѓаните имале мож- да се поддржат активностите за постигнување
ност да партиципираат во носењето на одлуките на определбите за климатски неутрална еконо-
идНиНаТа На СевеРНа МаКедоНиЈа сврзани со проектот. Под претпоставка дека по- мија, а и ќе се зачуваат повеќе слободни и зе-
2050 големоиот број на средства се обезбедени од лени површини за ублажување на климатските
Зошто Северна Македонија 2050? За Европс- странски кредити, бремето од оваа инвестиција проблеми и загадувањето. Со ова дополнително
ката Унија, кон чие членство земјата се стреми, ќе го поднесат сегашните и идните генерации на ќе се обезбедат и подобри услови за развој и
2050 година е годината до која Европската Унија даночни обврзници. Веројатно најголемото пра- квалитет на живот на идните генерации.
сака да стане климатско неутрална и преку тоа шање кое се поставува е каде натежнува вагата Дали навистина сакаме да ги повториме иску-
да ја реализира долгорочната визија за проспе- во однос на балансот помеѓу личниот и јавниот ствата од Шпанија од перидот на кредитната
ритетна, модерна, компетитивна и климатски не- интерес во рамките на овој проект, за што секој криза во која во земјата биле евидентирани од 3
утрална економија. Како Северна Македонија ќе индивидуално може да си изведе свој заклучок. до 4 милиони празни станбени единици. Големо
ги исполни своите обрски и ќе стане климатски Во однос на иднината и Северна Македонија прашање е во која мерка воопшто е оправдано
неутрална економија во рамките на Европската 2050 несомнено е дека треба да бидеме свесни градењето на нови станови во земја каде демо-
Унија? Дали искуствата од Скопје 1963 и Скопје дека земјата е средноразвиена и со ограничени графските податоци укажуваат на стареење на
2014 укажуваат на одредени поуки коишто ќе ни капацитети. Се разбира, тоа не треба да не населението, емиграција од земјата и депопула-
помогнат да ги исполниме очекувањата и да ста- ограничи, туку напротив да нè мотивира сите ние ција на земјата.
неме климатски неутрална економија најдоцна да го дадеме најдоброто и да достигнеме најдо- Оттука во месецот кога се одбележува 58-
во текот на наредните 29 години? бар можен развој во наредниот период, но раз- мата годишнина од земјотресот во Скопје од
Базирано на искуствата искажани од обно- вој базиран на одржливост и ублажување на 1963-та година и поучени од искуствата од обно-
вата и изградбата на Скопје по земјотресот од последиците од глобалните климатски потреби. вата и изградбата, како и од проектот „Скопје
1963 година, веројатно може да се каже дека во Тоа не ќе може да се постигне без претпочи- 2014“ се поставува прашање кој пат ќе го избе-
тоа време како да преовладувале јавните инте- тање на јавното добро во однос на индивиуал- реме на крстопатот помеѓу јавните и индивиду-
реси, но согледани од ограниченото видно поле ното, или пак без соодветна партиципација од алните интереси за да ги исполниме
на тогашниот еднопартиски систем и без со- сите субјекти во земјата. очекувањата за климатски неутрална економија
одветна партиципација на граѓаните. И покрај Оттука веројатно треба поинтензивно да се и живот како членка на Европската Унија. n
ПОРТА
ПОРТА
скопје
Од земјотресот наваму
Сите тие домашни и странски врвни архитекти, можеби токму поради утопизмот
на мастер-планот на Танге, добиле поттик и прилика да го „истурат“ своето
знаење, умешност, остроумност и квалитет токму во Скопје, и тоа во релативно
тесен временски интервал од 15-тина години. Ретко кој град, ретко кој план,
создал таков фронт за слободна работа и креација
Бошко ВИДОЕСКИ дипл. инж. арх кои ги знае човештвото, ниту пак во рангот на ден пресек, пресек на времето „пред“, и вре-
најсмртоносните, но го остави градот во мето „потоа“. За современо Скопје, земјотре-
о нашата колективна меморија, а руини. Дополнителна причина за неговото па- сот е временско мерило на начин какво што за
В особено онаа на скопјани, дату-

мот 26.7.1963 г., останува врежан
еве веќе нецели шест децении.
Извесно е дека ќе остане и кај
идните генерации во наредните векови. Са-
миот земјотрес не е во рангот на најсилните
метење ќе остане реакцијата на тогашната
држава и тогашното општество непосредно
по земјотресот, но и поради солидарноста на
тогаш длабоко поделениот свет кој се обеди-
нува во хуманата мисија за Скопје. Датумот е
капитално значаен поради тоа што е своеви-
христијанството е раѓањето на Исус Христос.
И токму затоа изразите „постземјотресно
Скопје“ и „предземјотресно Скопје“, кажуваат
доволно за значењето на тој настан.
По него, разурнатото Скопје стана обеди-
нувачко место на двата длабоко поделени
ГоЛеМа НедоРеЧНоСТ
а) План од 1914 г.; b) блоковски структури на централното градско подрачје, план

Димитрије Леко, 1914 г., с) Јосиф Михаиловиќ, план 1929 г.
План на Кензо Танге

политички блока – Западниот и Источниот
блок – спонтано обединети во солидарна
идеја да помогнат во изградбата на градот.
И – градот бил изграден и релативно брзо
заживеал после катаклизмата. Се правеле
планови, проекти, времени и постојани на-
селби, се пробивале улици, се воспоставу-
вале пунктови за помош од секаков вид. И не
ми е намерата во овој текст да ги елабори-
рам плановите и проектите на Танге, Мишче-
виќ, Венцлер, Циборовски и другите, ниту
улогата на нашите Пота и Галиќ, ниту пак од- Панорама на Скопје пред земјотресот во 1963 г.
лучниот одговор во целост на тогашното оп- патот по кој тргна Скопје сметано од земјот- континуитетот на радијален тип на град на-
штество - ценам дека тие теми се веќе ресот наваму. метнат со плановите на Леко и Михаиловиќ.
широко познати на читателите, а верувам и Со таквата радијална типологија на пре-
дека повторно ќе бидат од некого кажани и НеПоСРедНо ПРед ПоТРеСоТ тходно носените планови, најлесно можело
напишани и по повод годинешниот јубилеј Тоа утро, на 26 јули 1963 г., Скопје бил во да се изведе своевидна регулација на векови
од земјотресот. Би сакал во овој текст да на- својата 15-та година од Генералниот регула- наназад неплански таложеното градско
правам обид за извесно резиме на преодот ционен план на Чехословакот Лудјек Кубеш ткиво. Кубеш решава да направи пресек на
од старата скопска ера кон новата, како и на од 1948 г., со кој практично бил завршен таквиот континуитет и да го трансформира
Скопје во линеарен тип на град, да го из-
должи по оската запад -исток со нови на-
селби, притоа пробувајќи новата линеарна
концепција да ја приспособи на старата ра-
дијална, на начин што таа го впива веќе из-
граденото централно градско јадро во
рамките на денешниот Голем ринг. Ваквиот
поствоен план на Кубеш, бил во чекор со мо-
дерните трендови во тоа време, но со него
практично почнува интензивниот раст на
Скопје, кое токму во овие 15-тина години го
дуплира населението, и на пописот од 1961
г. градското подрачје на Скопје има речиси
200 000 жители, за разлика од првиот по-
ствоен попис од 1948 г., кога градот едвај и
да ја преминува границата од 100 000 жи-
тели. Секако, ова се должи и на забрзаната
индустријализација насекаде во светот, по-
ради што се зголемуваат миграционите дви-
жења во правец село - град, со кои тогаш
растат и другите градови во Македонија за
сметка на дел од селата.
МАНУ - Скопје Архив на Град Скопје
ШаНСа За ГРадоТ дернизам, но и преиспитувани одредени пре- како не мислам да ги оспорам личните ква-
Како и да е, тоа јулско утро скопските жи- миси на функционализмот. Планот на Танге, литети на Константиновски, Чипан, полските
тели го дочекуваат земјотресот во домови футуристички каков што е, е до толку амби- „Тигри“, Биро 77, Константинов, Мушич и
претежно градени без асеизмичка пре- циозен и храбар, не само во урбанистичка, другите (кој сум јас, нели!), туку да потенци-
сметка. Резултатот е десетици илјади жители архитектонска и естетска смисла, туку и во рам дека сите тие домашни и странски врвни
без кров над глава и за жал, 1 070 починати, политичка, но и во економска смисла. По- архитекти, можеби токму поради утопизмот
како и рушење на поголемиот број од јав- следната, веројатно ќе потврди дека планот на мастер-планот на Танге, добиле поттик и
ните објекти во градот. Иако звучи неблаго- е сепак една утопистичка визија која прак- прилика да го „истурат“ своето знаење,
дарно и непристојно, ваквата катаклизма и тично и не можела да биде во целост реали- умешност, остроумност и квалитет токму во
обемот на рушените објекти, како и оние кое зирана во констелацијата во која тогаш се Скопје, и тоа во релативно тесен временски
морале да се срушат поради степенот на ош- наоѓало Скопје. За волја на вистината, ниту интервал од 15-тина години. Ретко кој град,
тетеност, му дала шанса на Скопје која ретко денес тешко дека во одреден историски ретко кој план, создава таков фронт за сло-
кој современ град ја имал добиено по за- град во светот може да се реализира таква бодна работа и креација, растоварена од би-
вршувањето на Втората светска војна. Тоа утопистичка визија. Но, самиот нејзин утопи- рократски и политички сугестии и
било шанса да се рехабилитира градот во стички карактер, практично ја подигнал „ле- опструкции каков што фронт се отворил во
секоја смисла и да се испланира речиси од ствицата“ на креативноста на сите оние кои Скопје во годините по земјотресот.
нула. Југославија, сфаќајќи го обемот на ка- во наредните деценија-две ќе ги создадат Во регионална смисла пак, фасцинантна е
тастрофата, побарала помош од Организа- белезите на постземјотресно Скопје: ГТЦ, забелешката на Циборовски лично, кој го по-
цијата на обединетите нации. Така, под МАНУ, МОБ, Телекомуникацискиот центар и сетил Скопје во 1985 г., две децении по носе-
покровителство на ООН, регионот на Скопје Главната пошта, Студентскиот дом „Гоце њето на неговиот ГРП, а две години пред
добил нов регулационен план изработен од Делчев“, Ансамблот Банки (НБРМ), МСУ, Рек- неговата смрт. Во таа прилика, ќе забележи
тим на домашни и странски експерти водени торатот на УКИМ, Архивот на град Скопје, дека е воодушевен од степенот на реализа-
од полскиот архитект Адолф Циборовски, МТВ, Зградата на управата (денес објектот ција на неговиот регионален план. Имено,
како и урбанистички план за централното на Владата), ОУ „Песталоци“ итн. Со ова се- праксата велела дека ретко кој план се
градско подрачје изработен под водство на
Кензо Танге. Градот се обновил, биле поста-
вени насоки за иден развој, и генерално била
задржана линеарната концепција на Кубеш,
но како што подоцна ќе оцени Љубе Пота,
цитирам: „со Генералниот регулационен (ГР)
план е предвидено Скопје да се шири како
ладало и да се развива во три можни насоки:
кон север, запад и кон исток“ Кубешовата ли-
неарна концепција е „појачана“ и со развој
на север, со што плански се третира и исто-
риското јадро на градот.
Скопје станал своевидна лабораторија во
која биле тестирани најновите урбанистички
и архитектонски парадигми на доцниот мо-
МСУ - Скопје
прилика градот да стекне сопствен современ простори, се до толку променети што денес,
имиџ; се градело несразмерно, нерацио- 25 години подоцна, веќе можеме да збору-
нално, несинхронизирано, сегрегирано; вре- ваме за преизграденост, пренаселеност, а
мените населби станале трајни; повеќето од основните потези, оски и градски силуети не
големите јавни пространства останале не- само што не се недооформени, туку се на-
третирани, запуштени, односно се претво- падно оформени, без некоја посебна естет-
риле во т.н. урбани празнини. ска, урбанистичка и хумана смисла.
Таканаречениот проект „Скопје 2014“ одигра
од НеЗавиСНоСТа НаваМУ голема улога во тоа, иако и без него патот по
Со такви впечатоци Скопје ја дочекува не- кој во урбанистичка смисла тргна Скопје во
зависноста на Република Македонија. Неза- новиот милениум беше далеку од среќен. По-
висноста која најпрво носи една разително е што не се почитуваат ниту без-
неизвесност во планирањето и неизвесност бедносните насоки од 1965 г., за забрането
за начинот на којшто новиот политички си- градење во појасот од 600 метри околу ре-
стем ќе се однесува кон јавниот простор ката Вардар поради сеизмичката активност,
како еден ресурс кој во социјализмот бил како и насоките за оставање на т.н. зелени
земан „за готово“ и како простор кој не може џебови издолжени по оската север - југ за да
да биде пренаменет, особено просторите за- се овозможи струење на воздухот од Вардар
цртани да останат неизградени. За жал, де- кон Водно и обратно.
ценија по независноста, таквата неизвесност
План на Кензо Танге станува јасна извесност: јавниот простор, ур- Каде е СКоПЈе деНеСКа?
(паркингот кај Холидеј Ин)
баните празнини, старите куќи во центарот и Денес на Скопје може да се гледа како на
напуштените фабрики стануваат инкубатор една голема недоречност во која ваму, таму
остварувал барем 50 %, и оттука, и тој самиот за правење профит на приватните капитали- или онаму може да се забележи дека нешто
не очекувал дека неговиот план од 1965 г. ќе сти, кои незауздани од механизмите на држа- некогаш е коректно испланирано, но оста-
биде реализиран со нешто поголем процент вата, практично стануваат главни планери на нало недореализирано. На местото на недо-
од тоа, но останал воодушевен дваесет го- урбаното ткиво, градејќи нови и нови ста- реализираното дошло нешто друго –
дини подоцна, бидејќи оценил дека процен- нови со што Скопје се пренаселува, инфра- несреќно планирано, па се налепило трето –
тот на извршување во Скопје е околу 90 %. структурата се преоптоварува, се намалува непланирано, а слетува четврто – вонземјан-
Тогаш потенцирал дека Скопје е единствен зеленилото, дистанците, се зголемува загаду- ско. Затоа Скопје стана една мачна меша-
случај, случај што треба да се проучува во вањето и просечната температура на возду- вина од стилови, правци, окупирани јавни
корист на сите теории за физичкото плани- хот, а неповратно се наштетува на простори, автоцентрични сообраќајни реше-
рање, во корист на науката. Сепак, посочува регионалниот рамномерен развој на држа- нија, исечени дрвореди, бекатонирани или
дека 20-тина години по земјотресот, Скопје вата. асфалтирани некогашни зелени појаси и за
пораснало на повеќе од половина милион Парадоксално, аномалиите детектирани со жал, стана град на деградирани градски сим-
жители, во споредба со планираните 390 анализите работени за потребите на (од се- боли кои го носеа идентитетот (каков-таков)
000, што секако не било добро од аспект на гашна перспектива дискутабилниот) ДУП на градот по земјотресот, и мораа да го
рамномерниот развој на Републиката. Сето „Мал Ринг“ од 1997 г., на Мирослав Грчев, носат уште долги децении, но не успеавме да
ова е пренесено во публикацијата „50 го- Влатко П. Коробар и Мирјана Пенчиќ, кои ги зачуваме од деградација, камоли да ги
дини од земјотресот во Скопје“, а како извор зборувале дека во средината на 90-тите цен- надградиме.
е посочено списанието „А“ за култура на тарот на градот изобилувал со неповолни ур- Фасцинантна е и леснотијата со која се
просторот, јуни 1985 г. Лично ме интересира банистички параметри какви што биле дозволи градот во последните три децении
што би рекол Циборовски денес, 2021 г., за недоволниот процент на изграденост, малиот да порасне до таа мера што постоечката
концентрацијата на население во Скопје на индекс на искористеност на земјиштето, не- мрежа од сообраќајници не би функциони-
сметка на остатокот од Македонија? Меѓу- рамномерната изграденост на центарот, не- рала ни со половина од сегашното населе-
тоа, мора да се забележи дека констата- дооформеноста на основните потези, оски и ние. За волја на вистината, се пробиваа и
цијата на Циборовски веројатно се однесува
за физичката реализација на инфраструктур-
ните аспекти од Планот како регулацијата на
коритото на Вардар, пробивањето на дел од
булеварите, изградбата на водоводот од
Рашче, изградбата на топлификационен и
разводен електросистем и друго. Години по-
доцна, општата констатација на дел од кри-
тичарите, особено во годините околу
осамостојувањето е дека Планот сепак не се
реализирал во неговите стратешки цели кои
меѓу другото би подразбирале и градење
или надградба на градскиот идентитет.
Силно е присутен впечатокот дека со некон-
тролираното доселување во Скопје во кра-
ток временски период, не се оставило
ПОРТА
инфо
прошируваа одредени булевари последниве
15-тина години, но таквите инфраструктурни
зафати се правеа, или се прават од крајна
нужда, доцнат добри 40-тина години, кога во
светот било „ин“ да се пробиваат и шират
улици и булевари за автомобили и секако, не
се дел од некоја сеопфатна визија за идни-
ната на градот. Таква сеопфатна издржана
визија, за жал не гледаме. Градот се развива
по инерција: плановите, вклучително и гене-
ралните, се носат колку за да се донесат, и
не носат развој на градот. Носат исклучиво
раст на население, профит за нарачателите
на плановите, а нуспојава од таквото плани-
рање на Скопје и преголемата негова отво-
реност за нови жители е умирање на
остатокот од државата. Борис Чипан, во ин-
тервју за Порта 3 во 2008 г., зборувајќи за
концентрацијата на население во Скопје, ќе
рече дека „само во примитивните средини сè
се концентрира во еден град.“
КаКо ПоНаТаМУ?
Ако еден Живко Поповски, во 2004 г., за
весникот „Дневник“ ќе изјави дека Скопје е
промашен град, што да речеме сега, откако
во меѓувреме се изгради „Скопје 2014“; от-
како во меѓувреме Стар Аеродром, Кисела
Вода, Панорама, Ново Лисиче, Аеродром,
Расадник, Чаир итн., од населби школски ур-
банизирани, или населби со едносемејни
куќи, или со подрачја на обични голи
полјани, прераснаа во населби со повеќекат-
ници; откако се исекоа дрворедите на „Илин-
денска“, „Климент Охридски“, „Гологанов“;
откако се запуши Карпош со изградбата на
„Сити Мол“; откако се гради кај Старата же-
лезничка, некогашната „Алумина“, а има
најави за градење кај поранешната „Треска“,
паркингот пред „Холидеј Ин“? Ако тогаш, во
2004 г., без сите промашувања последниве
17 години, Поповски ќе рече дека на Скопје
му е потребен голем напор за да заздрави,
што да се рече сега?
Седумнаесет години старата констатација
дека Скопје е промашен град сега е посилна
од кога било. Лично ценам дека Скопје веќе
и да нема шанси за радикални промени на
подобро во блиска иднина. Мали, бебешки
чекори кон подобро гледам во менување на
навиките за возење автомобил, промовирање
на велосипедскиот сообраќај, зачувување на
постоечкото зеленило, стопирање на град-
бите кои се најавени, но сè уште не се изгра-
дени. И нормално, без ослободување
окупирани простори, или непопуларното „ру-
шење“, не гледам друго чаре. Потребен би
бил светски тим од планери, воден од ООН,
за да му го најде чарето на градот без ру-
шење. Но, лично не сум оптимист и по тоа
прашање – сепак би се работело за тим од
урбанисти, а не за тим од магионичари. n

ПОРТА
скопје Каде БевМе и Каде СМе СеГа?

Градот мора да се гради и архитектите не може да бидат против тој процес, но не
смеат ни понизно да им служат на инвеститори и алчни профитери. и на претходните
заблуди и креативни лудости им служеа архитекти и урбанисти
Душанка ШУЛОВИЌ, дипл. инж. арх периоди имал континуиран развиток, но и Братислав Димитров. Тоа е вечната и
големи пресврти во постојната урбана најавтентична разгледница на овој град.
а се пишува за градот кој ти го
Д
матрица. Историски, драматично се менувал, Денес кога стоиме пред секојдневната
одбележал долгогодишниот луѓето и природата не го оставиле на мира, го материјализација на архитектурата и урбаниот
живот, те обликувал и навлегол палеле, го рушеле, го граделе. Во него се простор на нашето опкружување, збунети или
во сите пори на твоето вкрстувале обележјата на западните и восхитени, неопходно е да погледнеме
живеење, е чест и предизвик. источните царства, бил крстопат на народи и наназад како градители, сведоци и
Да се набљудува градот низ сите падови и цивилизации, со еден збор еден чудесен град. современици. Во секојдневните разговори
подеми, премрежиња и сè што му се случувало Денес мојот град е скоро милионски, градот најчесто го именуваме како
и му се случува можеби е света должност на метропола како што многумина милуваат да го предземјотресно и постземјотресно Скопје. Со
еден архитект. Секој град има своја приказна нарекуваат. Мене ми е поблиско неговото првиот урбанистички план на Димитрије Леко
ваква или онаква, но приказната на мојот град поетично име Скопје - градот на Вардар. „Во во 1914-та година врз постојната урбана
за мене е особена и посебна. Растеше и се него тече една река, матна и не така брза - матрица на спонтан урбанизам почнува да се
обликуваше врз база на различни урбани нашата река. Над реката, како впрочем, и над оформува градот на десниот брег на реката.
модели од првата и втората половина на 20- сите реки во светот се протегаше мост стар Подоцна се оформувал и развивал во неколку
тиот век. Поминувајќи низ разни временски направен од камен пред многу векови“, ќе рече фази, предводен од еден од најзначајните
негови градоначалници, архитект Јосиф
Михаиловиќ. Во 1944-та година на десниот
брег на реката, Скопје наследи: плоштад пред
Камениот мост опкружен со објектите на
Офицерскиот дом, Народна банка, Ристиќева
палата, хотел Магор. Покрај денешната улица
„Македонија“ во плоштадот се влевале и
неколку радијални улици со веќе оформени
блокови.
Периодот 1950 - 1960 година го одбележа
првата генерација архитекти школувани на
универзитетите во Белград и Загреб, која го
претпочиташе интернационалниот стил,
барајќи потпора во делата на Корбизие,
Гропиус, Мис, Нимајер. Според нивните
проекти се изградија: Стоковната куќа - НАМА, Скопје, Народна банка и Офицерски Дом
хотел „Метропол“, станбено-деловниот објект
„Пелистер“, зградата на Електростопанство. По
тогашната улица „Маршал Тито“ (денешна ул.
„Македонија“) изградени се неколку станбени
објекти и зградата на Инвалидски дом. Се
градат станбените населби Карпош 1 и 2 и
трасиран е булеварот „Партизански одреди“
според сите пропозиции на модерниот
урбанизам.
Постземјотресниот период е следната фаза
што најсилно и најобемно ќе го одбележи
прoсторот. По земјотресот во 1963 година
разрушениот град Скопје ќе се најде во
средиштето на урбанистичко-архитектонски
активности. Под покровителство на ООН се
изработува ГУП. Скопје се урбанизира по сите
правила на модерниот урбанизам и е
поприште на светската архитектонска елита.
Расте градот на солидарноста. Високиот
степен на разрушување ќе ја овозможи
изградбата на Градскиот ѕид, Градскиот Скопје, Градска болница
трговски центар, просторната организација на
плоштадот, Камениот мост со кејските
површини и Паркот „Жена борец“. Особен
печат ќе остави генерацијата архитекти од
периодот 1970 - 1980 година школувани на
Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“. Некои од
нив по својот престој во Америка ќе го донесат
брутализмот во архитектурата. Ќе се изградат:
Телекомуникацискиот центар, Државниот
архив, Транспортниот центар, зградата на
Вардар увоз-извоз, Домот на ЈНА, Културниот
центар, Народна банка, станбените населби
Карпош 3 и 4 и населбата Аеродром. Мора да
се констатира дека е тоа блескавиот период на
македонската архитектура.
По осамостојувањето на државата, од 1991
година почна нова градителска ера.
Постсоцијалистичкиот период во кој се
понадевавме и видовме нови можности за
градот и градењето, донесе нови
разочарувања. Архитектурата на градот се
најде во длабока криза и екстремни визии со
поништувачки тенденции на постојното.
Последните дваесет и пет години Скопје
доживува деградација и маргинализација во Скопје, Стоковна куќа НАМА
ПОРТА
секоја смисла. Бетонска џунгла демне од
скопските ДУП-ови. Алчноста за максимум
градежна површина и профит ги помина сите
граници на возможното. Се изгради „Скопје
2014“ како политички конструкт за нов
идентитетски репер. Започна градба на целиот
централен простор кој беше до несфатливи
размери злоупотребен од проектот „Скопје
2014“. Денешниот главен Градски плоштад
„Македонија“ со повеќевековна историја
наликува на сценографија за холивудски
филм. Улицата „Македонија“ претрпе
комплетна метаморфоза. Задушена од објекти
со недефиниран архитектонски јазик, пулсира
со својот живот на главна пешачка улица, но
изобилува со кич, какафонија од стилови,
исфрлени платформи од кафетерии и
ресторани со дополнителен декор. Запуштени
Скопје, Телекомуникациски центар се и неодржувани и многу од капиталните
објекти со значајна архитектура (шалтер-
салата на Поштата, библиотеката „Климент
Охридски“, Студентскиот дом „Гоце Делчев“ и
др.) Срушени се објектите на Сајмиште и Беко,
а сомнителна е и градбата Стара железничка
станица во сообраќајна смисла. И како
резултат на сите интервенции деградиран е
просторот на градот по едновековен слоевит
развој во кој својата љубов и креативност ја
вградија повеќе генерации. Се затворија
струењата на воздух по главната оска Водно -
Стара чаршија, се уништија сите зелени оази и
парковски катчиња, деградирани се многу
објекти кои беа историски маркери на градот,
од одредени историски периоди, културното и
историско наследство е во очајна состојба.
Станбената изградба ги окупира сите населби
и слободни простори и старите индивидуални
куќи ги замени со блокови и висококатници.
Денес кога е евидентно дека има околу
6.000 невселени новоизградени станови и
вишок слободен деловен простор, се
актуализираат нови локалитети за градба со по
6.000 до 15.000 жители (Расадник, Ф-ка
„Треска“, Холидеј Ин ).
Дел од јавноста ги поставува прашањата
„Каде бевме и каде сме сега?“, „Да се биде или
да се има?“
По сите заложби на стручната фела,
Асоцијацијата на архитекти, граѓанските
организации и здруженија (Здравје пред
пррофит, За одбрана на Дебар Маало и др.) за
уредување на градскиот простор во служба на
граѓаните, се чини дека достигнувањата
наликуваат на лет во место. Гласот на разумот
се губи меѓу агресивниот крик на
сопствениците на парцелите и нивното право
на градење и правните лавиринти на
законската регулатива. Ако Скопје не успеа да
сочува објекти кои симболично го означуваа
статусот на градот и го впишаа во современите
европски метрополи, ако не успеа низ целиот
овој период на градежен бум да реконструира
ПОРТА
и реинтерпретира ниедна улица од старото Центар која ја има привилегијата и на Ново Маало и Маџир Маало, која носи
историско јадро, крајно време е и последна одговорноста да управува со центарот на квалитети и остатоци од град што треба да се
шанса за спас на последните три локалитети. државата и градот треба да опстои во меморираат или реинтерпретираат. Освен тоа
Локацијата Расадник е последното слободно напорите за изнаоѓање решение. Не сакам да пејзажот и слободните простори се неизбежен
неизградено парче со сочувано постојно ја минимизирам работата на градоначлниците, дел од целокупниот комплекс. Градот мора да
зеленило во една населба заситена со градби. ме радува секој обновен булевар, се гради и архитектите не може да бидат против
Локацијата фабриката „Треска“ сместена е во сообраќајница, велосипедска патека, тој процес, но не смеат ни понизно да им служат
централното подрачје на градот во радиус на закрпена дупка, исчистена депонија, нова на инвеститори и алчни профитери. И на
голем број јавни и културни дејности. На парковска оаза и зелен покрив, ново претходните заблуди и креативни лудости им
локацијата постојат напуштените објекти од сообраќајно решение кое го олеснува служеа архитекти и урбанисти. Оние кои
фабриката и зеленило кое е плански сообраќајот и го намалува загадувањето. Ми помагаат при нанесување трајни просторни и
засадено, но и самоизраснато. Фабриката има се допаѓаат и многу од новоизградените културолошки последици треба да бидат
култно значење и е последна трага од објекти кои ги следат трендовите во бојкотирани од струката и од граѓаните, а МПЦ
индустриското наследство, со евидентно висок архитектурата и служат на својата намена во како духовен водач треба да докаже дека го
јавен интерес. Затоа од посебна важност е што позитивна смисла, но сите алармни светла живее тоа што го проповеда.
Општина Центар распиша јавен анонимен светкаат дека градот ги губи шансите за Ми одѕвонува рефренот „Градот убав пак ќе
конкурс за урбанистичко решение. санација и поправка на изгубените вредности. никне“ и се прашувам ќе остане ли тој само
Локалитетот Холидеј Ин е урбан простор Без постоење визија за развој на градот се детска песничка.
многу значаен за градот и за потесното оди во фрагментации кои водат во ќор-сокак. Мојот град, нашиот град заслужува шанса.
централно подрачје, опкружен со фрагменти На централното подрачје му е потребна Здрав и квалитетен живот на граѓаните може
од културното и природно наследство на длабока анализа во поширок контекст. Тоа да им овозможи само квалитетна и одговорна
градот. Неговото решавање и реализација не впрочем го покажа и активирањето на градска власт во соработка со некорумпирана
треба да биде препуштено на тековната локалитетот Холидеј Ин кој не може да биде стручна фела со кредибилитет, интегритет,
урбанистичка пракса. Тоа место има набљудуван фрагментарно без територијата стручност и чесност. n
доминантна репрезентативна положба како
зглоб што ги поврзува сите значајни точки на
центарот источно и западно и од двете
страни на реката. Затоа и има доминантна
положба особено во концептот на Кензо
Танге. Но за жал во случајот битката
повторно ја извојуваа парите и профитот на
сметка на јавниот интерес. По долгата
административна бурлеска меѓу институциите,
Општина Центар издаде градежна дозвола на
фирмата Фешн-груп и МПЦ-ОА за почеток на
градба на една од трите кули на локацијата
Холидеј Ин. Сите овие локалитети треба да
добијат шанса за покреативни решенија во
интерес на градот и граѓаните преиспитани
преку јавни и анонимни конкурси. Општината
ПОРТА
Опис на позициите на
отворите во архитектурата
есто сме сведоци на непотполни профили. Не е важно дали е тоа трокоморен, топлинска заштита на објектите и рационална
Ч и неточни описи на поедини

позиции на отвори, кои се
изработуваат за главни, односно
за изведбени проекти. Она што
претпоставувам, најмногу придонесува за тоа
е старата болка – недостаток на време, но
можно е и игнорантскиот однос на
петкоморен или повеќекоморен систем, она
што е битно е дека ниту еден прозорец
изработен од ПЦв-профил нема ТеРМиЧКи
МоСТ, така што барањето за „профил со
прекинат термички мост“ кај ПВЦ-прозорец се
поистоветува со браварија, со метални или
алуминиумски прозорци, кој навистина треба
употреба на енергијата („Службен весник на
БиХ“ бр. 49/09), во Босна и Херцеговина во
оваа област работите се измениле од темел.
Денешните стандарди бараат
надворешните прозорци, балконските врати и
кровни прозорци да задоволуваат коефициент
на премин на топлина во вредност Uw = 1,8
проектантите. Описите на позициите се да имаат т.н. прекинат термички мост, кој не е W/m²K, каде Uw е готов прозорски елемент,
занемаруваат и се сведуваат на „копирање“ од ништо друго туку пластика, како „мост“ помеѓу каде се вклучени и крилото и штокот, и секако
разни проекти, па така нивната „примена“ два метални профила, надворешен „ладен“ и самото стакло.
станува универзална на секој нов проект. Со „внатрешен“ топол.
оглед на тоа што вредноста на работите во Исто така, она што се појавува во описите
оваа област знае да промашува и 20 % од на позициите се и барањата поврзани со
вредноста на објектот, коректни и технички термичката изолација, каде неретко се
правилни описи се од исклучителна важност. повикува на одамна надминати стандарди, за
Денес, сè уште се чести ситуации во кои во што најдобар пример е барање за одредена „к
описот на позицијата се бара на пример: - вредност“ од да речеме k = 2,4 w/m²K или
„Трокрилен прозорец од ПВЦ-трокоморен пак, друга крајност, k = 0,8 w/m²K. Во ЕУ
профил со прекинат термички мост, изведен одамна не се користи „к - вредност“ како
со сува монтажа, отворање околу вертикална релеванта и таа е заменета со „U – вредност“,
и долна хоризонтална оска...“ која според правилата е нешто повеќе од
Веројатно некои сега се прашуваат: „Што е старата „к“. Со Правилникот во Босна и
тука спорно“? Имено, проблемот е во Херцеговина за техничките својства на
суштинското непознавање на ПВЦ како прозорци и врати („Службен весник на БиХ“
материјал за изработка на прозорски бр. 6/09), Правилникот за технички барања за
Според наведеното, секој елемент треба да
ги задоволува и другите со закон, односно со
правилници пропишани вредности.
Задолжително треба да се одреди класата
на отпорност на оптоварување со ветар,
според стандардот BAS eN 12210, каде што е
пропишана класа на отпорот, во зависност од
дозволената фронтална девијација (A < 1/150;
B < 1/200; C < 300) и предвиденото
оптоварување на дадената локација.
Класа на водонепропустливост според
нормата BAS eN 12208 и класа на херметичка
отпорност според BAS eN 12207 (Со
Правилникот за технички барања за топлинска
„U-вредноста“ (коефициент на премин на 33 dB. Со ова ги игнорираме поединечните заштита на објекти и рационално користење
топлина) е прилично слична на „к-вредноста“ во вредности, бидејќи ни е важен само крајниот на енергијата пропишана е минимално Класа
тоа што претставува мерка на количеството резултат, да ја задоволиме топлинската и 2 херметичност за објекти до 2 ката и Класа 3
топлина која ќе премине низ одреден звучната изолација, а можните комбинации на за објекти над 2 ката).
квадратен метар во тек на еден час, каде профилот, стаклото, гасот итн., ги оставаме на Последни, но не и најмалку важни се
постои температурна разлика топло-ладно од волјата на производителот на прозорци. безбедносните квалификации, каде што се
1 К. Значи U-вредноста мери топлинска Бидејќи на пазарот се присутни различни пропишани часови за заштита од провали
трансмисија, односно топлински губитоци, производители каде разликата во цената и според местото на употреба и желбите на
колку е помала U-вредноста толку е подобра димензиите на истиот елемент може да биде корисниците, во термини rC1 (resistance
изолацијата. двојно поголема, важно е да се утврдат Class), rC2, rC3 итн.
Така што можеме слободно да ја потврдиме минималните барања во однос на квалитетот на Меѓутоа најчесто се користат термините
претходната констатација дека бројот на материјалите за изработка на рамката на како што се „аголен сигурносен оков“, а
комори на ПВЦ-прозорци повеќе не е прозорецот. Важно е повторно да се напомене станува збор за стандарден дел на оков, т.н.
релевантен за подобра топлинска заштита, дека дебелината на ѕидот на профилот, исто затворач, кој се наоѓа во долниот десен или
односно дека повеќе комори не мора да значат така, не игра значајна улога, едноставно затоа лев агол на рамката и кој е составен дел на
и подобра изолација, како ниту дебелината и што сите производители немаат иста рецептура секој систем на „основниот сигурносен оков“.
широчината на самиот профил, релевантна е - за ПВЦ. Она што треба да нè интересира е Комплетна безбедносна опрема е онаа која
Uf вредноста на ПВЦ- профилот, односно Uw- механичка цврстина, отпорност на има заклучување, т.е. безбедносно затворање
вредноста на комплетниот прозорец. атмосферските влијанија и на крајот на на минимум пет места на рамката.
Покрај со проектот барани U-вредности за краиштата, гаранцијата! Во случај на ПВЦ- Со цел да се избегне каква било конфузија,
ПВЦ, алуминиумски или други материјали за профили, сегашниот стандард на БиХ е BAS eN доволно е да се препише класата на отпор, на
прозорските профили, често се наведуваат и 12608, кој пропишува категории во однос на пр. rC2, со што сме ги дефинирале сите други
посебни барања за застаклување. Со оглед на дебелината на ѕидот на ПВЦ- профилите. карактеристики на оковот, покрај
тоа дека технологијата за производство на Според BAS eN 12608, ПВЦ-профилите се безбедноста, а во случајот на rC2 тоа значи
стакло значително е напредната, посебните поделени според дебелината на ѕидот на класи: низа статички и динамички проверки (на пр. за
барања за траспареција, соларен фактор итн., класа А (невидливите sидови мора да бидат ≥ rC2 удар на цилиндар обложен со гума со
секако имаат смисла. Меѓутоа, сите барања кои 2,5mm, а видливите, надворешни ≥ 2,8 mm), тежина од 50 кг, со висина од 45 cm, и за rC3
се предвидуваат за прозорците со проектот, класа B (невидливите sидови мора да бидат ≥ со висина од 70 cm) и мануелни обиди за
мора да бидат во корелација, односно треба да 2,0mm, а видливите, надворешни ≥ 2,5mm) и провала со различни алати во зависност од
се усогласат на таков начин едното да не го класа С - нема барања. класата на отпор. n
исклучува другото. Во спротивно, освен
естетските барања во однос на бојата на
стаклото и неговата технолошка обработка (на
пример; боено зелено, сатинато итн.) и
евентуално дополнително барање за сигурност,
доволно е да се постават само неколку услови
со кои ќе се сумира сè друго.
На пример, правоаголен прозорец,
двокрилен со подвижна пречка, Uw ≤ 1,8
w/m2K, rw ≥ 33 dB. Со ова се подразбира дека
комбинацијата на рамот и стаклото, без оглед
на нивните поединечни U-вредности, во однос
на готов прозорец мора да задоволи
коефициент Uw ≤ 1,8 w/m2K, односно дека
застаклувањето мора да биде такво што покрај
топлинската изолација треба да има и добра
звучна изолација, каде во корелација со рамот,
прозорецот има звучна изолација не помала од
ПОРТА
архитектура
Пливачкиот комплекс на самиот

Кога Paul Noritaka Tange ги доби правата за проектирање на Aquatics Centre, една
од првите работи кои ги направил, била посетата на гробот на неговиот татко,
големиот, „нашиот“, Кензо Танге. „Сакав да му кажам дека и јас доволно пораснав
за да го направам ова. дека канцеларијата што ја основаше сè уште се бори“, изјави
Пол (63) за неговиот татко
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. арх. спортови, а тоа се објектите Tatsumi Inter- главно станбена, додека источната во го-
national Swimming Cente и Tokyo Aquatics лема мера се состои од паркови. Името
лимписките игри му донесоа
О
Centre. Пливањето може да се смета за „Tatsumi“ значи „југоисток“ и е преземено
на Токио подарок во вид на еден од најпопуларните настани на кои од правецот на подрачјето на Царската па-
компромис. Од иновативни било Летни олимписки игри. лата во Токио.
проекти до постари спорт- Пливачкиот комплекс во Токио, сместен Натпреварувањата во водени спортови
ски објекти, најголемиот е во Tatsumi, подрачјето Кото на самиот на Летните олимписки игри 2020 година ќе
спортски настан на светот го прават Токио брег на Токискиот Залив. Област од сите се одржат во пространите тревни по-
да гледа како на минатото, така и на идни- страни опкружена со вода, но поврзана со вршини Tatsumi во југозападниот дел на
ната. копното со четири моста: Shiomi на север, паркот каде се сместени пливачките
Токму тоа е случајот со објектите каде се Shin-Kiba и Yumenoshima на исток и Shi- центри, Tatsumi International Swimming
одржуваат натпреварувањата во водени nonome на запад. Западната страна е Cente и Tokyo Aquatics Centre.
Tokyo Aquatics Centre

TATsUmi iNTerNATioNAl sWimmiNg CeNTe и ToKyo AqUATiCs CeNTre
брег на Токискиот Залив
TATsUmi iNTerNATioNAl Токио. Објектот е проект на mitsuru Senda

sWimmiNg CeNTe и environment design Institute, фирма за
Еден од постарите објекти кој ќе се ко- архитектура во Токио, и е инспириран од
ристи на Олимписките игри е Tatsumi Inter- обликот на крилјата на птицата додека се
national Swimming Cente, кој е домаќин на вивнува на небото. Нарачан е од Бирото за
натпреварите во ватерполо. Овој иконичен пристаништа, единица на токиската град-
и простран простор проектиран е во 1990 ска власт. Зградата во најголем дел е из-
година да служи како главен објект за пли- градена од армиран бетон, освен
вање и за други спортови на вода во покривот, кој е лачна решеткаста челична

конструкција. Пет лачни покривни по-
вршини се надвиснуваат и навлегуваат
една во друга. Проектот за конструкција е
на Kozo Keikaku engineering, а објектот е
пуштен во употреба во март 1993 година.
Уникатната форма и дизајн на објектот со
капацитет за 5.000 гледачи го прави да се
истакнува во областа Tatsumi. Објектот го
надминува времето кога е изграден. И по
речиси 30 години зградата е привлечна и
се чини дека е современа.
ToKyo AqUATiCs CeNTre

Tokyo Aquatics Centre, последниот од
новоизградените објекти за Олимписките
игри во Токио 2020 година, беше претста-
вен во октомври 2020 година со седум ме-
сеци задоцнување поради глобалната
пандемија - но вредеше да се чека. Про-
ектот на Yamashita Sekkei и Tange Associ-
ates е во непосредна близина на старата
„мека“ на јапонското пливање.
Кога Paul Noritaka Tange ги доби правата
за проектирање на Aquatics Centre, една
од првите работи кои ги направил, била
посетата на гробот на неговиот татко, го-
лемиот, „нашиот“, Кензо Танге. „Сакав да
му кажам дека и јас доволно пораснав за
да го направам ова. Дека канцеларијата
што ја основаше сè уште се бори“, изјави
Пол (63) за неговиот татко, кој почина во
2005 година на 91 година.
Школуван во Швајцарија и на Харвард,
помладиот Танге се приклучил на фирмата
на неговиот татко по дипломирањето во
1985 година. Тој вели: „Верувам дека сме
Tatsumi International Swimming Cente
единствени татко и син на светот, кои про-
ектирале исто олимписко место. И нави-
стина, силното чувство на почит кон мојот Кога постариот Танге ја изгради Yoyogi смел лебдечки покрив и кули - евоцирајќи
татко е дел од тоа зошто сакав ова да го National Gymnasium како арена за пли- јапонски храмови и висечки мостови -
направам.“ вање за Игрите во 1964 година, нејзиниот стана симбол за триумфалното враќање
Tokyo Aquatics Centre

на Јапонија на светската сцена по вое-
ниот пораз, помагајќи да се направи
Првите олимписки игри во Азија да бидат
прослави на воскресение и обновување.
Tatsumi International Swimming Cente
претставува високотехнолошки објект со
15.000 места за гледање за времетраење
на игрите. Изграден е од градската влада
на Токио - Tokyo metropolitan Govern-
ment (TmG). Објектот е домаќин на на-
тпреварувачите во пливање, нуркање и
уметничко пливање. Зградата е на пет
нивоа, четири ката над земја и еден под.
Се издига на висина од 37 метри со
вкупна површина од 65.500 квадратни
метри.
Вклучува главен базен со 10 пливачки
патеки, базен за обука и базен за нур-
кање. И главниот базен и базенот за за-
гревање, имаат подвижни подови и sидови
и имаат опции за приспособување на дла-
бочината со што е овозможена един-
ствена флексибилност.
Базенот може да се подели на два со-
седни базени со краток тек, со почетните
блокови способни да се приспособат
каде било во рамки на 50 метри.
Длабочината може да се менува и до
три метри.
Внимателно се разгледуваа сите де-
тали, од бањите до греењето на водата во
базените. Врз основа на Токио 2020 на-
соките, објектот е проектиран да биде
достапен за сите, вклучувајќи стари лица,
лица со инвалидитет, родители со мали Tokyo Aquatics Centre
деца и оние со кучиња водичи. Особено
внимание е посветено на рамноправ-
ното седење, овозможувајќи им на сите
гледачи јасно да ја видат акцијата во
пливалиштето, дури и ако гледачите
стојат пред луѓето во инвалидска ко-
личка.
Температурата на водата ја одржува
еколошки уред за геотермално греење,
значително намалувајќи ги емиисите на
јаглерод, а изгледот на плафонот е ин-
спириран од оригами, јапонски форми
од хартија.
Јапонската пливачка ѕвезда, rikako
Ikee, државна рекордерка во 50 метри
слободен стил и 100 метри пеперутка,
го пофали модерниот објект: „Беше
пријатно да се плива затоа што е дла-
боко 3 метри и мислам дека е одлична
арена.“
Додека не завршат игрите, објектот е
со ограничен пристап само за спортски
федерации. После игрите, плановите се
да се отвори објектот за јавноста за
сите „да се занимаваат со спорт и да го
подобруваат здравјето и благосо-
стојбата“, велат од јапонската Влада. n
ПОРТА
aрхитектура
Архитектонски апстинизам
архитектурата отсекогаш
била и политички
инструмент, давајќи форма
на догма и доктрина,
идеологија или верување.
Но, идејата дека уметникот
треба да го рефлектира
времето нужно поставува
критична врска со
актуелните политики од
страната на општествената
опресија, нееднаквоста и
слободниот дух на говорот
Никола ЃОРЃИЕВСКИ, м-р арх., м-р пејз. арх.
олжноста на еден
„ Д уметник, што се однесува

до мене, е да го
рефлектира времето.
Сметам дека тоа е
вистинито за сликари, скулптори, поети и
музичари. Сепак, тоа e личен избор. Но, јас,
одлучно го рефлектирам времето и
ситуациите во кои се наоѓам. Тоа е моја
должност, и во овие критични времиња во
нашите животи, кога сè изгледа очајно, кога
секојдневието е прашање на преживување,
мислам е невозможно, а да не си вмешан.
Младите луѓе, црни и бели, го знаат тоа и
затоа се толку вклучени во политиките. Ние,
или ќе ја оформиме нашата држава, или
нема да биде оформена воопшто! Па така,
сметам дека немаме избор; како може да се
наречеш себеси уметник ако не го
рефлектираш времето во кое живееш. Тоа,
според мене, e дефиницијата за еден
уметник.“ – Нина Симон, интервју во
Монтреал, Канада, 1980
Ако архитектурата е форма на уметност,
тогаш, архитектот, како уметник, ја сноси
должноста и одговорноста што ја
препишува Нина. Практично, историјата на
човештвото пресликана низ инвентар од
архитектонски објекти, од атинскиот
Партенон, 447 година пр. н. е до данскиот
Копенхил/Амагер Баке, 2017 година, го
рефлектираат времето на нашата
аРХиТеКТоТ ЦеЛоСНо НеСЛоБодеН и ЗаГЛавеН во иНТеРеСиТе На иНвеСТиТоРиТе
цивилизација долж различните општествени избор.“ Архитектот во пракса, се чини, како
ситуации и амбиции. Архитектурата секогаш да е на спротивната страна од
отсекогаш била и политички инструмент, критичните општествени случувања, иако
давајќи форма на догма и доктрина, архитектурата, парадоксално, секогаш го
идеологија или верување. Но, идејата дека изучува и зема предвид општествениот
уметникот треба да го рефлектира времето социополитички контекст. Дали
нужно поставува критична врска со облакодерот во Чикаго може да го сметаме
актуелните политики од страната на како директен одраз и одговор на
општествената опресија, нееднаквоста и вистинските проблеми во доцната половина
слободниот дух на говорот. Овој став е на 19-тиот век во Америка? Дали
главната премиса на текстот, и првиот облакодерот е став на архитектот, и воедно,
проблем со кој се среќава архитектот. Сетот одбив да се занимава со актуелните
на експресивни алатки кои ги користи се проблеми во општеството?
длабоко инфилтрирани низ општествените
процеси, процедури, бирократии и даЛи аРХиТеКТоТ е ХиПоКРиТ?
истовремено заклучени и условени од Сепак, како што напоменав, агенсот на
страна на управителите, инвеститорите или архитектот не е ист како тој на сликарот или
политичарите. Всушност, архитектот твори пејачот. Алатот на архитектот е многу
под одредени услови, за туѓи цели и тивко посложен и поскап во споредба со спреј за
се обидува да вреже дел од своите верувања графити или снимен испеан збор. Меѓутоа,
и принципи во проектот. Објектите кои архитектурата, во својата финална форма,
архитектурата ги издвојува како ремек-дела еднакво испраќа порака како и секоја друга
се најчесто исклучок од правилата, форма на уметност. Прашањето е, дали
создадени во ретки и спорадични периоди, архитектот го има револуционерниот
кога архитектот доживува ослободување – слободен дух на пејачот или сликарот
изолирана естетика, атмосфера и чувство; судејќи според архитектонските творби во
истакнување на човековиот интелектуален слика на прогресивна земја, со научна времиња на морална криза. Дали архитектот
етос. агилност и спремност. Облакодерот го е секогаш неутрален?
Ваквите згради заземаат зрно од рефлектира човековиот идеал додека, Овој текст нема за цел да го дискредитира
изградениот свет, а истовремено, нивната истовремено, маргинизираните групи во трудот на архитектот, туку да ја запраша
документација илустрира сценирана општеството се ослободуваат од ропство. неговата вистинска улога, како уметник, во
општествена онтологија, иако тие не ја Нормално, архитектот, фасциниран од општеството, земајќи ги предвид филтрите
рефлектираат вистинската критична слика новите материјали и мирисот на низ кои минува архитектонската идеја пред
на времето, туку таа посакуваната или индустриската револуција го канализира да добие формална манифестација во
нарачаната. На пример, првиот облакодер отскокот на дисциплината, додека поети, физичкиот свет.
во Чикаго, 1885 година – „ Home Insurance текстописци и музичари ја истураат својата Ако политиката има за цел да го развива,
Building“ е изграден две децении по мисла низ стих, што ја изразува човековата трансформира и води општеството и
потпишување на тринаесеттиот амандман на состојба на секојдневието. Меѓутоа, двете околината, ставајќи приоритет на одредени
Уставот на Соединетите Американски секојдневија постојат паралелно, и ниту идеологии, политички креации,
Држави во 1865 година, по Американската еден не е грешен во своите намери, но, како редистрибуција на ресурси и моќ, тогаш
граѓанска војна. Америка во тој период бои што вели Нина Симон, „сепак, тоа е личен архитектурата, или пак, политичката
архитектура, мора да започне како критичен
соучесник на таквите нови процеси,
преземајќи ризик од можноста да стане
алиби на непосакувани случувања, и
истовремено еднакво виновна.
Исклучително е битно да се сфати улогата
на архитектурата, и нејзината значајност вон
политичките намери, но и неизбежната
врска која мора да постои ако архитектот
реши да има критична општествена
позиција. Всушност, тука архитектот
доживува дилема и диференцијација од
другите уметници, бидејќи еден текстописец
или сликар кој ги рефлектира проблемите
во општеството, нема потреба, и некогаш
нужно не треба да биде асоциран со
актуелните политики, додека архитектот
мора да биде медијана за неговите дела да
доживеат финална форма, односно,
физичка манифестација. Можеби, ако
средишната позицијата на архитектот почне

аРХиТеКТоТ МоРа да вНиМава и да манифестот на архитектурата, неградењето
Биде СвеСеН Зад ЧиЈа ЛиНиЈа СТои е можеби став на архитектот кој критично го
Архитектонската едукација сè уште се рефлектира времето и ситуациите во кои се
фокусира на естетика, детали и создавање наоѓа, односно архитектонска апстинација.
атмосфери, и притоа, го дифузира осетот за
реалноста. Наместо да ја употребува аРХиТеКТоТ ЦеЛоСНо НеСЛоБодеН и
својата единствена и специфична моќ – ЗаГЛавеН во иНТеРеСиТе На
давање форма на инвентар од информации, иНвеСТиТоРиТе
архитектот излегува надвор од школото и Погледнете го Скопје, натрупано,
слепо ги нуди своите услуги за естетика, небезбедно и загадено. Архитектот целосно
детаљ и атмосфера на разноразни неслободен и заглавен во интересите на
институции, кои не секогаш се на страната инвеститорите, политичарите и
на подобрување на општествената состојба. управителните организации. Уметност
Секако, архитектурата може да биде сведена на административна логика, а
елитистичка, и нема потреба да биде архитектот заробен во маргините на РЛ и ГЛ.
да се менува, тогаш архитектот ќе се критична и да се занимава со актуелните Нема крај, нема крик, нема слобода, нема
занимава со вистинските проблеми над проблеми, но тогаш архитектот мора да бунт, нема протест, нема спротивставен став,
нечии владејачки каприци и потреби, внимава и да биде свесен зад чија линија нема глас. Во еден ваков критичен момент,
користејќи ги нивните агенси за стои, за да не се најде, непосакувано, таму моќта на архитектот е да каже „не“, и да
остварување на вистинските потенцијали на каде труло ќе твори. почне да ги гледа вистинските проблеми во
архитектурата. Но, како може да зборуваме Токму идејата за давање форма на општеството, и да нуди архитектонски
за вистински вредности и потенцијали на секојдневните проблеми и околности, ме решенија таму каде има потреба. Зошто
архитектурата, кога архитектонската наведува да размислувам за отворање на архитектот мора исклучително да биде
едукација сè уште нема исчекорено инвентарот на архитектот вон триото поврзан со глаголот гради? Зошто
доволно напред во процесот на наречено „естетика – детаљ – атмосфера.“ архитектот да не руши, трансформира и
архитектонско освестување токму за Оттука и мислата за квалификација на други апстинира? На пример, во Скопје има
ваквата критична позиција на архитектот, елементи како исконско архитектонски, потреба од рушење, а не од градење.
акцентирајќи ја опасноста од завршување како на пример неупотребен простор, парче
под нечија диригентска палка. Дали пејзаж, или вода и воздух. Ако треба и аРХиТеКТУРаТа Се СведУва На
архитектот бил отсекогаш злоупотребен, и нужна дисоцијација на зградата како ТеХНиЧКи ЧиН Зад ТУѓи и НеиСКРеНи
дали таквата пракса овозможува перфидна единствената физичка појава на веРУваЊа
комоција која го занемува и задоволува архитектурата. Но, во денешно време, кога Конечно, архитектот, во време на
архитектот? зградата е толку длабоко поврзана со морална, градска и климатска криза, мора
внимателно да одбира каде работи и што
работи, и истовремено да разбере дека
неговата архитектонска едукација нема
потреба секогаш да заврши со зграда. Тој
креативен процес на давање форма од
мноштво информации, физичка или
метафорична, може да биде искористен во
други мултидисциплинарни проекти кои
немаат амбиција да изградат зграда.
Архитектот може да работи многу
посложени задачи од градење зграда и ова
мора да ни стане јасно, што побрзо, бидејќи
неодржливата пракса на бетон што го гриза
природниот предел само побрзо ќе ја
влоши човековата состојба на планетата
Земја. Градењето уште една зграда треба да
биде одговор на некаков општествен
проблем во момент кога ниедно друго
решение нема да даде резултат, и ако веќе
се донесе таква одлука, од исклучително
значење ќе биде начинот и материјалите кои
ќе се употребат за да се изгради таа зграда.
Последно, архитектот, како научник,
истражувач и градител, но и како уметник,
може да доживее слобода кога сам ќе ги
детектира проблемите во околината, градот
и општеството, и ќе интервенира без туѓи
влијанија, желби и идеологии. Тогаш,
архитектонската интервенција искрено би
го рефлектирала времето и ситуациите во
кои се наоѓаме. Во спротивно, улогата на
архитектот доаѓа до можна злоупотреба, а
архитектурата се сведува на технички чин
зад туѓи и архитектонско неискрени
верувања. n
ПОРТА
дизајн
Геометрија и постојана
игра со форми и бои
инспирацијата за брендот и уметничките дела е насекаде и во секое време, од
секојдневни предмети и случувања до најпознати уметнички дела. Но, главно,
како архитект и дизајнер, инспирацијата е црпена од модерната како уметнички
правец, и од некои од најголемите уметници од претходниот век
ПОРТА 3 слика и пренесува силна субјективна порака начин создавајќи секогаш впечатлив
преку која ние се издвојуваме како уметници минималистички дизајн. Бидејќи ваквиот
и дизајнери со нашиот стил. Па така пристап нуди голем број на комбинации со
Општо за студиото: првичната идеја за брендот произлегува од геометриски форми и бои, креативниот
„Студио аннго“ е креативно студио од континуираниот интерес за геометријата и процес на работа е секогаш интересен,
Скопје кое дизајнира и рачно изработува постојаната игра со форми и бои, на тој различен и динамичен, и овозможува секое
ѕидни скулптури од дрвен материјал.
Студиото е основано во јуни 2020 година од
архитектот Ангела Стефановска.
Архитектурата, уметноста и дизајнот се
сфери испреплетени и меѓусебно поврзани,
па преку скулптурите авторот ги интегрира,
каде како главен и препознатлив елемент се
појавува геометрискиот шаблон или
„pattern“. Она што ги прави дизајните
впечатливи и единствени, е токму тој
геометриски шаблон или „pattern“ кој е
главен мотив во сите уметнички дела.
Шаблонот, кој воедно претставува идентитет
на самиот бренд, ги содржи основните
форми во геометријата - круг, триаголник и
квадрат, како и нивните модификации.
„Водејќи се по познатата мисла дека она
што е најлично за уметникот е креативната
енергија која ја носи во себе и која искрено
доаѓа од внатрешноста, како и начинот на
кој избираме да ја пренесеме на светот
околу нас. Тоа ја опишува нашата ментална
СКУЛПТУРи од дРвеН МаТеРиЈаЛ
дело да е уникатно и единствено“, вели

Ангела за својата идеја за брендот и додава
како ја наоѓа својата инспирација
„Инспирацијата за брендот и уметничките
дела е насекаде и во секое време, од
секојдневни предмети и случувања до
најпознати уметнички дела. Но, главно, како
архитект и дизајнер, инспирацијата е црпена
од модерната како уметнички правец, и од
некои од најголемите уметници од
претходниот век, од Василиј Кандински до
Казимир Малевич, па сè до големите
пионери на модерното движење, како што
се Реј Имс, Пјет Мондријан и многу други
уметници во чии дела се препознава
имплементирање и изразување со
геометриски форми“.
Начин на изработка:
Скулптурите имаат свој систем на
составување по модули и слоеви. Тие се
составени од исечени парчиња дрво,
подредени во неколку слоеви, во разни бои
и геометриски форми, создавајќи на тој
начин истовремено тродимензионален и
дводимензионален ефект. Ваквото
моделирање во неколку слоеви и спојување
на парчињата нуди голем број варијации и
комбинации со форми, бои и димензии,
правејќи ги скулптурите уникатни и
достапни за секој простор.
Креативниот процес во студиото најчесто лепењето и спојувањето на парчињата едно серија. Секоја серија го содржи
започнува со работни скици-цртежи, преку врз друго по слоеви, кои на крајот ја градат геометрискиот аннго шаблон, но е различна
кои идеите и дизајните се пренесуваат на финалната уметничка композиција. и препознатлива на свој сопствен начин.
лист хартија. Потоа се изготвуваат технички Серии и продкути: Обидот за имплементирање и
цртежи со прецизни димензии според кои Уметничките дела во студиото се експриментирање во дизајнот, наспроти
дрвениот материјал ласерски се сече. Важна поделени на неколку серии: Puzzle ѕидните скулптури, со мебел и секојдневни
улога игра изборот на палета на бои со кои (Сложувалка) серија, shape (Форма) серија, предмети потекнува од љубопитноста и
рачно се фарбаат сите исечени парчиња. As part of the furniture (дел од мебел) желбата уметноста да се изрази и преточи
Завршен и финален дел во целиот процес е серија и најновата Accessories (додатоци) на различни начини и во различни функции.
ПОРТА 43
30 јули 2021
Puzzle (Сложувалка) серија Скулптурите може истовремено да
Серијата Сложувалка е првата бидат поставени хоризонтално или
серија која е лансирана во студиото. вертикално во просторот.
Концептот на повеќе колоритни Тотем скулптура (Totem sculpture)
парчиња дрво и начинот на нивното од серија Сложувалка (Puzzle series)
составување и подредување во една Стариот свет објект наречен Тотем,
финална целина наликува на кој претставува духовен и симболичен
сложувалка, од каде што потекнува и амблем, изменет и прикажан со
самото име на серијата. Дрвените модерен геометриски изглед. Со
парчиња имаат слободен редослед на нагласен вертикален изглед и во
составување, но некогаш и претходно кубистички стил, Тотем скулптурата се
подготвен цртеж-скица за усогласено издвојува како најдобро оценето
распоредување на геометриските уметничко дело од страна на
форми, големината и боите по слоеви. публиката во студиото досега.

Триптих скулптура (Triptych sculpture)
од серија Сложувалка (Puzzle series)
Триптих скулптурата претставува сет од
три поединечни дела кои со заедничка
поставеност градат една геометриска
целина.
Серија Форма (shape series)
Серијата Форма претставува
послободна експресија на формите кај
скулптурите. Во оваа серија е
занемарено она шаблонско подредување
како кај останатите серии од аннго и се
става акцент на асиметричен,
минималистички и разигран
композициски ритам, изработен низ
препознатливиот слоевит модул. Секое
парче е единствено и уникатно.
Серија дел од мебел (A s part of
furniture series)
Дел од мебел серијата претставува
серија преку која се имплементира
препознатливиот шаблон на аннго на
парчиња стар или нов мебел, чијашто дека секое парче мебел што изгледа модерен и разигран изглед преку
главна цел е уникатна и динамична старо, обично или дури здодевно да геометрискиот шаблон. Од оваа серија
трансформација на истиот. Идејата е добие втора шанса во ентериерит со досега се издадени странични маси за
ПОРТА
Ангела Стефановска има 26 години,
живее и работи во Скопје.
Магистрира на Архитектонскиот
факултет во 2019 година, и
моментално работи внатрешен
дизајн и апликативна уметност или
дизајн
кафе и комоди за телевизор. специфичен уметнички изглед.

Accessories (Додатоци) серија Она што доаѓа следно од студиото е
Најновото од студиото е серијата Додатоци стремеж кон создавање целосен уметнички
која го имплементира геометрискиот шаблон на или дизајнерски правец кој ќе биде
предмети кои ги среќаваме и користиме низ препознатлив на овие простори и
секојдневието. Првиот продукт е табла за интернационално, односно препознатлива
играње, рачно изработена – една од најстарите и аннго геометриска и апликативна уметност,
најпознатите друштвени игри добива со фокус кон постојано развивање и
геометриски аннго израз и поинаков трансформација на идеите. n
ПОРТА
ПОРТА
СОНЦЕТО НЕ МОЖЕ ДА СЕ КОНТРОЛИРА,

НО МОЖЕ ДА СЕ УПРАВУВА!
ФЛеКСиБиЛНа и СТиЛСКа ЗаШТиТа од СоНЦе Со
НадвоРеШНиТе веНеЦиЈаНеРи На WAremA
Целта на елементите за заштита од сонце не е целосно да се изборот на форма на ламелите се одредува од индивидуалните
избегне дневната светлина, туку интелигентно и флексибилно да се желби и потреби- класичен изглед со заоблен профил; речиси целосно
искористи истата. Заштитата од сонце може да го промени изгледот на затемнување со помош на извиткани профили или минимален пакет
фасадата, но и квалитетот на престој внатре во просториите. ламели во собрана положба со сплесканиот рамен профил.
Надворешните венецијанери на германскиот бренд Warema се
одликуваат со чист и јасен дизајн, многубројни варијанти за easy Clean
секој вид и естетика на фасада, како и можности за хидрофилна
покривање на големи површини (до 5m широчина површина за
на самостоен елемент). разградување на
органска
нечистотија и
честички од смог.
Фотосензитивната
облога од титаниум
диоксид при контакт
со вода ги
ослабнува
честичките на
нечистотија и истите
се елиминираат без
задржување на
капки вода по
површината.
ПОРТА
опција за отворена глетка однатре нанадвор, истовремено
чувајќи ја приватноста блокирајќи погледи однадвор- со Warema Pro
Visio.
Со помош на нерамномерна ротација на ламелите- отворен агол на
ниво на очите и постепено намалување (затворање) на аголот во
долната зона, се постигнува блокирање на погледи однадвор, додека
внатре се искористува дневната светлина и се задржува беспрекорна
глетка нанадвор.
Заштита од сонце на целосно застаклен агол- конечно без која фасада, во комбинација со заштита од сонце или како
конструкција која го попречува транспарентниот изглед! самостоен елемент.
Со помош на иновативни аголни споеви на ламелите, се постигнува Warema системи за интелигентно управување со заштитата од сонце.
непречен изглед на модерниот целосно застаклен агол. Можност за различни видови централно или далечинско управување.
Во состојба на собрани венецијанери не останува видлива Моторите на заштитните елементи може да бидат поврзани со
конструкција во зоната на аголот. далечински управувачи, контролни панели, како и со сензори за
автоматско придвижување при одредени временски услови. n
Visio Neo- заштита од

пад, интегрирана во
профилот на
елементот за заштита
од сонце.
Комбинација на
елеганција,
минималис-тички
изглед и
сертифицирана
безбедност. Тенката
стаклена површина
може да биде
интегрирана во било
екологија
Загадувачот (треба да) плаќа“, но

работите мора да се дефинираат
транспарентно и многу прецизно
иако оправданоста од воведувањето на ваква такса генерално не е спорно,

владата не се потруди конкретно и детално, да ги изрази екстерните трошоци од
употребата на фосилните горива кај нас, пред да испроектира дополнителен
годишен прилив од над 50 милиони евра во буџетот собрани од
новопредложената „еколошка“ такса.
Aна М. ЛАЗАРЕВСКА, редовен професор лената агенда“ (I. Клима, енергија и мобилност; постапно укинување на фосилните горива, како
II. Циркуларна економија; III. Деполуција на воз- сериозни загадувачи, и нивна замена со обнов-
о Софиската декларација од
С
дух, вода, почва; IV. Одржливо земјоделие и про- ливи и/или алтернативни извори на енергија, од
ноември 2020 година, земјите од изводство на храна; V. Биодиверзитет),,,. Во една страна, и намалување на потребата за
т.н. Западен Балкан се обврзаа на рамки на првиот столб, во фокус се енергет- енергија преку примена на мерки за енергетска
имплементација на активностите ската ефикасност, транзицијата кон обновливи ефикасност (во согласност со Европската ди-
вградени во петте столба од „Зе- извори на енергија на сметка на класичните, т.е. ректива за енергетска ефикасност), од друга.
„еКоЛоШКа“ ТаКСа На ГоРиваТа во СоГЛаСНоСТ Со „ЗеЛеНаТа аГеНда“
Ваквиот пат, се разбира, е неминовност.

Сепак, во центарот на овие промени треба да
биде благосостојбата на граѓанинот, бидејќи
само на тој начин транзицијата кон „позелен“ и
поодговорен кон животната средина начин на
битисување, ќе биде одржлива, прифатлива и
праведна. Во спротивно, зборот „транзиција“
ќе се поврзува со истата горчина и непопулар-
ност, стекната на преминот од еднопартискиот
во повеќепартискиот систем на нашиве про-
стори во текот на неправедната приватизација
на општественото добро.
На крајот на јуни 2021, јавноста се разбра-
нува од потегот на Владата на Република Ма-
кедонија за воведување т.н. „еколошка“ такса
на горивата. Според предлогот, „еколошката“
такса нема да биде еднаква за сите горива. За
дизелот, екстра лесното масло и мазутот таа ќе
изнесува 3,5 денари/литар (или кг соодветно),
односно 4,13 денари со пресметан ДДВ. До-
дека пак за безоловниот бензин, „еколошката“
такса ќе изнесува 3,1 денари за литар без пре-
сметан ДДВ. Пресметките се дека, годишно, по
овој основ, во буџетот ќе се обезбедат допол-
нителни приливи од над 50 милиони евра.
Оправдано или не, Законот во Собранието ќе
добие и европско знаменце,,, поради што, опо-
зицијата најави и блокади на донесувањето на
законот.
Според Законот за животна средина, член
184 (Висина на надоместоци за нафтени дери-
вати) и во моментов се пресметува „симбо-
лична“ „еколошка“ давачка за горива, која се
движи од 0,03 денари/литар кај дизелот до
0,08 денари/литар кај бензините. Определува-
њето на оваа такса на постоечкото ниво,
долго време е еден од клучните фиксни фак-
тори, цените на горивата кај нас да се држат
на пониско ниво споредено со други држави
од регионот, а особено со Европската Унија.
Но, веднаш се поставува прашањето дали со
оваа такса се опфатени сите фосилни горива
кои се увезуваат во земјата? За жал, одговорот
е не!
Загрижувачки, но еден од најголемите зага-
дувачи – нафтениот кокс (рус. нефтяной кокс, споредба, во согласност со законите во еден Клучните прашања на кои овој осврт се оби-
анг. petroleum coke, разг. петрол-кокс, пет- од нашите соседи, член на Европската Унија дува да даде одговор, се:
кокс и сл.) не е опфатен со предлогот. Според (ЕУ), Р Грција17, дозволените типови горива за l дали со ваквиот предлог од Владата, товарот
јавнодостапните податоци од Интегрираните индустриските инсталации се следните: дизел, ќе биде рамномерно распореден – т.е. оној
еколошки дозволи, во земјава повеќе компа- мазут, втечнет природен гас и природен гас. што загадува повеќе, да плати повеќе – и
нии користат нафтен (петрол) кокс: УСЈЕ Це- Можноста за дозвола за користење петрол- l дали собраните средства од вака дефинира-
ментарница Скопје, Нова Слога 2007, Ресен, кокс од страна на некои инсталации е регули- ните „еколошки такси“ ќе се трошат намен-
АД ИГМ Еленица Струмица, ТД ИГМ Џумајлија, рана т.е. тие може да побараат дозвола за ски и под кои критериуми ќе биде тоа
Лозово и др. користење, но притоа, мора да понудат де- трошење?
Петрол-коксот,, е високозагадувачка мате- тално објаснување (како пример може да се Одговорот на првото прашање веќе се наго-
рија (повеќе од мазутот) со високи концентра- посочат компании за производство на тули во вестува со фактот дека согласно предлогот од
ции на сулфур во опсег од 4,5 до 8 % (горната Лариса). Искуството покажало дека, и покрај Владата, со „еколошката“ такса не е предви-
пепел: 0,9 ‐ 1,53 % (горната дозволена граница

дозволена граница за мазут е 1 %), летечка оваа пракса за добивање дозвола од надлеж- дено опфаќање на петрол-коксот. Значи, при-
за мазут 0,1 %), ванадиум: 500 ‐ 2.000 ppm (за

ните за користење на наведените видови го- марното начело кај „ еколошките“ даноци – т.е.
рива, граѓаните имале голема реакција против тие да бидат насочени кон загадувачот или кон
мазут 120 ppm), содржина на тешки метали: дозволата на инсталацијата да користи пет- неговото однесување/работење/менаџирање
никел (токсичен) 510 ppm, манган 40 ppm. За рол-кокс. со постројката која загадува (а во согласност
лив на свежи пари во буџетот и сл. На пример,
некои компании од преработувачката инду-
стрија (металургија, цементна индустрија) добија
повластен статус во врска со акцизата на нафтен
кокс, по што следува период на драматичен по-
раст на увозот и потрошувачката на овој енер-
гент. Според податоците од Државниот завод за
статистика, потрошувачката на нафтен кокс
била 36.226 t во 2018 година, 57.079 t во 2019 го-
дина и 135.110 t во 2020 година. Друг пример за
недоследност во политиките се однесува на им-
плементацијата на стратешките документи, а е
поврзан со концептот на создавање т.н. „Зелени
индустриски зони“. Иако во 2018 година, е доне-
сена Стратегијата за индустриски развој која ја
потенцира важноста од катализирање на зеле-
ната индустрија како прв приоритет, соодвет-
ниот акциски план, за жал, не се имплементира
согласно предвидената динамика. Постои и
со начелата за заштита на животната средина од гулирање на емисиите од големите постројки за Закон за зелени индустриски зони од 2013 го-
Законот за животна средина, член 9, т.е. „загаду- согорување (вкупно осум – термоелектраните во дина, но до денес во земјата нема ниту една зе-
вачот плаќа“ ), не е исполнето. Во Законот за жи- РМ и скопските топлани), Македонија има лена индустриска зона. Значи, од една страна,
вотна средина, овој член предвидува дека усвоено т.н. Национален план за намалување на се доцни со трансформацијата на индустријата
„загадувачот е должен да ги надомести трошо- емисиите (анг. National emissions reduction Plan во насока на почисто производство и намалу-
ците за отстранување на опасноста од загаду- – NerP). Сепак, во последниот годишен извештај вање на загадувањето, а од друга страна загаду-
вање на животната средина, да ги поднесе на Енергетската заедница (ЕЗ) за напредокот на вачите се толерираат, и дури се
трошоците за санација и да плати правичен на- договорните страни,, нотирано е дека согласно субвенционираат (директно или индиректно,
домест за штетата причинета врз животната сре- NerP, во однос на емисиите од сулфур диоксид јавно или прикриено).
дина, како и да ја доведе животната средина, во (So2) и прашина, Македонија неколкукратно гo Во ЕУ и во светот, ваквите давачки не се но-
најголема можна мера, во состојба како пред надминала т.н. плафон. Како позитивна забе- вост. Но, средствата собрани по овој основ, се
оштетувањето“. лешка е фактот дека во однос на емисиите нa трошат плански, наменски, транспарентно и ра-
Одговорот на второто прашање е испрепле- азотни оксиди (Nox), таа е во рамките на дозво- ционално. На пример, во 2019 година, државите
тено со второто клучно начело кај „еколошките“ леното и предвиденото. Дополнително, во Из- членки на ЕУ оствариле приходи од „еколошки“
даноци, а тоа е, предвидената даночна стапка да вештајот се нотира дека земјата платила даноци во висина од 330,6 милијарди евра, одно-
биде сразмерна со штетата нанесена врз живот- директни субвенции во вредност од 1,6 милиони сно 2,4 % од БДП на ЕУ и 5,9 % од нивниот вку-
ната средина и врз здравјето на луѓето, односно евра за поддршка на производството на елек- пен приход од даноци и социјални придонеси.
даноците мора да бидат веродостојни, целис- трична енергија базирано на јаглен. 77,9 % од овие приходи доаѓаат од даноци на
ходни, а собраните средства да се користат на- Ваквите ставови искажани во Извештајот од енергија во кои се вклучени такси на моторни го-
менски, односно стапката на „еколошките“ ЕЗ, но и реалната ситуација на терен, укажуваат рива. За споредба, екоданоците за транспорт
даноци мора да биде оправдана, јасно образло- дека всушност Владата нема изградено конзи- учествуваат со 18,9 %.
жена и резултат на јавна дебата со сите засег- стентност во однос на политиките поврзани со Според законите за животна средина, за упра-
нати страни. превенција и намалување на загадувањето, туку вување со отпад, за води и за заштита на при-
Јасно е дека брзањето во донесувањето на реагира некако хаотично и кампањски или како рода, во Македонија, на име „еколошки“ такси,
овој закон, надополнето со скратување на по- резултат на санкции, ургентни потреби од при- се наплатуваат надоместоци по различни ос-
стапките за негово донесување во Собранието
на РМ преку примената на т.н. европско зна-
менце, никако не помага во насока на образло-
жувањето и отворањето јавна дискусија околу
содржината и оправданоста на еден ваков
закон, особено не во услови на светска панде-
мија од CoVid-19, економска криза која е резул-
тат на пандемијата, и помалку од 6 месеци од
следните локални избори. Имено, иако оправда-
носта од воведувањето на ваква такса генерално
не е спорно, Владата не се потруди конкретно и
детално, да ги изрази екстерните трошоци од
употребата на фосилните горива кај нас, пред
да испроектира дополнителен годишен прилив
од над 50 милиони евра во буџетот собрани од
новопредложената „еколошка“ такса.
Наместо усогласување со граничните вредно-
сти на емисиите на индивидуална основа, за ре-
нови. Најголемиот дел од нив завршуваат во
централиот буџет на државата, а многу помал
дел се прибира на сметката во mинистерството
за животна средина, на пр. надоместоците на-
платени при регистрацијата на возилата и так-
сите од интегрираните еколошки дозволи. Тоа
се целосно наменски средства за кои, секоја го-
дина, се објавува Програма за инвестирање во
животна средина, при што се спроведува кон-
курс за распределување на средствата за фи-
нансирање и реализирање програми, проекти и
други активности кои се од областа на живот-
ната средина. Од друга страна, во државниот
буџет од „еколошки“ такси се влеваат над 280
милиони денари или околу 4,6 милиони евра, за
кои, јавноста нема транспарентна информација
дали тие се трошат наменски (за проекти за уна-
предување и заштита на животната средина) или
се влеваат во морето давачки собрани по основ
на секакви буџетски приливи. „Еколошката“ рот Зоран Заев. Но, тука се поставува уште едно нивната распределба во согласност со испреп-
такса платена минатата година за производство прашање, зошто прво не е формиран Фондот за летеноста на секторите кои загадуваат и оние
на енергија од фосилни горива била над 20 ми- заштита на животната средина (кој патем е дел кои се погодени од тоа загадување, т.е. земање
лиони денари, од кои, најголемиот дел се уплату- од изборните програми на сите поголеми поли- предвид на интегрираната рамка на Целите на
ваат на сметката на Општина Новаци (РЕК тички партии во државава), па потоа да се вове- одржлив развој, наспроти едностраниот и сегре-
Битола е лоцирана на територијата на оваа оп- дуваат разни еколошки такси? Владата уште во гиран пристап презентиран и во партиските про-
штина). Неодамна, оваа општина се прослави по својата Програма за работа за периодот 2017 – грами предизборно, но и во владините програми
фактот дека на национално ниво, е рекордер по 2020 година (т.е. претходната влада, но со ис- постизборно, без оглед за која политичка опција
потрошени средства за јавни набавки по жител,, тите коалициски партнери) на стр. 49, во делот станува збор? Впрочем, парадигмата на одржли-
но на сајтот на Општината, нема јавна информа- од Програмата наменет за заштита и унапреду- виот развој е проткаена во сите пет столба врз
ција колку средства се собрани од споменатата вање на животната средина и природата, најави кои е заснована „Зелената агенда“ на која се по-
еколошка такса и за какви проекти, односно ин- дека ќе се формира Фонд за животна средина: викуваат политичките претставници.
вестиции, се потрошени собраните средства по „Владата ќе формира Фонд за животна средина, Според претходно изложеното, се наметнува
овој основ. како гаранција дека средствата добиени од заклучокот дека, ако конечно се сака да се стави
Владата се повикува на „Зелената агенда“: такси за животна средина, ќе бидат наменети за ред во оваа сфера, која треба да резултира од
„Еколошката такса е наш одговор за грижата за проекти за подобрување на квалитетот на медиу- принципот „загадувачот (треба да) плаќа“, рабо-
животната средина и на повикот на граѓаните да мите во животната средина, а нема да се кори- тите мора да се дефинираат транспарентно и
преземеме мерки во однос на ова важно пра- стат за комодитет на администрацијата“. Но, тука многу прецизно, т.е. да се знае кој, како и колку
шање, и затоа сите пари прибрани од оваа такса се поставува прашањето, зошто со Законот за загадува (инвентаризација на загадувачите), со-
ќе одат во Еколошкиот фонд кој ќе ја помогне животна средина од 2005, Фондот за заштита и одветно на тоа, кој и колку треба да плаќа, чини-
праведната транзиција од фосилните кон енер- унапредување на животната средина престана телите (загадувачите и корисниците) да знаат
генсите од обновливи извори на енергија. Оваа со работа, а неговите вработени, прераспреде- зошто мора да плаќаат, и притоа, да се импле-
мерка никој не би ја донел во време на изборна лени соодветно по администрацијата (член 220) ментира транспарентност и во собирањето и во
година и треба граѓаните да знаат дека за во следните изборни циклуси, без оглед на трошењето на собраните средства по основ на
влијанието на оваа мерка нема да биде пого- политичките провениенции, претендентите за т.н. „еколошки такси“? Во спротивно, јавноста
лемо од 0,07 %. Со падот на цената на нафтата државната власт „со големи фанфари“, да оправдано ќе се сомнева дека вистинскиот
на светските берзи се анулира висината на акци- најавуваат формирање на строго наменски „еко- мотив за секоја нова буџетска давачка, па макар
зата од 3 денари која ја воведовме заради убла- лошки фонд“. тоа било под превезот на „Зелената агенда“,
жување на последиците од Ковид-19 и со тоа Кога се отвора прашањето на фондови, дали всушност не е заштитата на животната средина,
можеби не треба да се примени современиот туку едноставно станува збор за проширување
на „комодитетот на администрацијата“. n
навистина не се очекува поголемо влијание на
цената заради еколошката такса“, вели премие- интегриран пристап кон собирањето средства и
ПОРТА
екологија НаЦРТ-иЗвеШТаЈ На СовеТНиЦиТе За КЛиМа На ооН
Климатска криза:
Најлошото допрва следува
Заканите стануваат сè поголеми и поблиски отколку што се мислеше, а ужасните

последици што произлегуваат од деценискиот нескротлив раст на количината на
стакленички гасови во атмосферата се неизбежни на краток рок
Катерина СПАСОВСКА-ТРПКОВСКА
лиматските промени
К фундаментално ќе го
преобликуваат животот на
Земјата во следните децении,
дури и ако успееме да ги
спречиме емисиите на стакленички гасови
што ја загреваат нашата планета, се вели во
Нацрт-извештајот на советниците за клима
на ООН, објавен од АФП.
Исчезнување на видовите, ширење
болести и инфекции, неподнослива
топлина и недостиг на вода, колапс на
екосистемите, покачување на нивото на
морето и многу други разорни климатски
влијанија се забрзуваат и ќе станат болно
очигледни дури и пред 2050 година кога
децата родени во 2021 година ќе немаат
ниту 30 години предупредува ООН во
извештај подготвен од стотици научници на
Меѓувладиниот панел за климатски промени
(IPCC).
Одлуките што ќе ги донесеме сега ќе
утврдат дали нашиот вид ќе успее или ќе
мора да се бори за опстанок во текот на 21-
виот век, велат експертите од IPCC во
Нацрт-извештајот. Заканите стануваат сè
поголеми и поблиски отколку што се
мислеше, а ужасните последици што глобалното затоплување на најмалку два надмине прагот од 1,5 Целзиусов степен во
произлегуваат од деценискиот нескротлив степени Целзиусови над прединдустриското најмалку една година до 2026 година. За
раст на количината на стакленички гасови ниво е доволно за да се заштити нашата некои растителни и животински видови,
во атмосферата се неизбежни на краток иднина. Оваа цел е содржана во Парискиот можеби е предоцна бидејќи „дури и со
рок. договор од 2015 година, кој беше усвоен од затоплување од 1,5 Целзиусов степен,
„Најлошото допрва следува и тоа ќе скоро 200 држави кои се обврзаа условите ќе се променат над можноста на
влијае на животот на нашите деца и внуци, колективно да го ограничат затоплувањето многу организми да се приспособат“, се
далеку повеќе отколку на нашите животи“, на „далеку под“ 2 Целзиусови степени вели во Извештајот. Коралните гребени -
гласи досега најсеопфатниот извештај на односно - 1,5 Целзиусов степен ако е екосистеми од кои зависат половина
4.000 страници, многу поалармантен од можно. милијарда луѓе - се еден пример.
претходниот во 2014 година. Сепак, овој Сепак, според сегашните трендови, во Населението на Арктикот се соочува со
клучен документ официјално треба да биде најдобар случај одиме кон затоплување за културно истребување бидејќи околината врз
објавен дури во февруари 2022 година, три степени Целзиусови. Поранешните која се изградени нивните егзистенцијални
откако беше одобрен со консензус од 195 модели предвидуваа дека климатските услови и историја се топи под нивните нозе.
земји членки. Според некои научници, за промени веројатно нема значително да ја Глобалното затоплување ги продолжи
жал, доцна е за претстојната Централна променат климата на Земјата пред 2100 сезоните на пожари, двојно ги зголеми
конференција на ОН за клима CoP26, што година. Но, во Нацрт-извештајот на ООН се потенцијално ранливите области и влијаеше
ќе се одржи во ноември годинава во вели дека продолженото затоплување дури на големи загуби во системите за храна.
Глазгов. и над 1,5 Целзиусов степен може да донесе
„постепено сериозни, вековни и, во некои ЗГоЛеМУваЊеТо На НивоТо На
ПРиРодНиТе СоЈУЗНиЦи Ги случаи, неповратни последици“. МоРеТо ќе ЗаГРоЗи СТоТиЦи
ПРеТвоРаМе во НеПРиЈаТеЛи Минатиот месец, Светската МиЛиоНи ЛУѓе
Нацрт-извештајот доаѓа во време на метеоролошка организација (СМО) Светот мора да се соочи со оваа
глобално „еколошко будење“. Во него се предвиде 40 отсто шанса Земјата да го реалност и да се подготви за одредено
потенцираат системските предизвици што
се вткаени во самата структура на
секојдневниот живот, а кои се исто така
длабоко неправедни затоа што најмногу ќе
страдаат оние кои се најмалку одговорни за
глобалното затоплување, се појаснува во
Извештајот.
Ова покажува дека дури и додека
испуштаме рекордни количини на
стакленички гасови во атмосферата, ние ја
поткопуваме способноста на шумите и
океаните да ги апсорбираат, со што нашите
најголеми природни сојузници во борбата
против глобалното затоплување ги
претвораме во непријатели. Извештајот
исто така предупредува дека претходните
големи климатски шокови драматично ја
сменија животната средина и ги збришаа
повеќето видови, покренувајќи го
прашањето дали човештвото е свесно
загрозено.
„Животот на Земјата може да закрепне од
драстичното поместување на климата со
развој на нови видови и создавање нови
екосистеми, но не и човечки вид“, се вели во
НеПовРаТНи ПоСЛедиЦи
Постојат најмалку четири главни
заклучоци во Нацрт-извештајот, кои
претрпеа темелна ревизија и веројатно
нема да се променат пред официјалното
објавување на документот во февруари
2022 година. Првиот заклучок е дека
климата со моменталното затоплување од
1,1 степен Целзиусов веќе се менува.
Имено, пред десет години, научниците
веруваа дека ограничувањето на
каскадни влијанија, заедно со пресвртници
без враќање во климатскиот систем, кои сè
уште се непознати за научниците. Десетина
„предизвикувачи“ за пораст на
температурата поради неповратни и
потенцијални катастрофални промени сега
се идентификувани во климатскиот систем.
Неодамнешните истражувања покажаа
дека затоплувањето од +2 Целзиусови
степени може да предизвика топење на
ледените плочи на врвот на Гренланд и
западен Антарктик, што би го подигнало
нивото на океанот за 13 метри - и по тоа
влошување на ситуацијата - втор главен стотици милиони луѓе ќе бидат изложени на нема враќање. Исто така, постои можност
заклучок на Извештајот. „Тековните нивоа ризик од поплави и почести бури, кои се сè за трансформација на сливот на Амазон од
на адаптација ќе бидат несоодветни за да повеќе смртоносни со зголемувањето на тропски шуми во област на савана, како и
одговорат на идните климатски ризици“, нивото на морето. ослободување милијарди тони СО2 од
предупредува Извештајот. Околу 350 милиони луѓе кои живеат во сибирскиот вечен мраз, што би поттикнало
Проекциите од средината на векот - дури урбани средини ќе бидат изложени на натамошно забрзано затоплување.
и со оптимистичко сценарио за недостиг на вода поради тешките суши со Во блиска иднина, одредени региони во
затоплување од +2 Целзиусови степени, пораст на температурата од 1,5 Целзиусов светот, како што се источен Бразил,
веќе не се валидни. Десетици милиони степен и 410 милиони со пораст од 2 југоисточна Азија, Медитеранот, централна
повеќе луѓе, најверојатно, ќе се соочат со Целзиусови степени. Оние дополнителни Кина и скоро сите брегови на светот, може
хроничен проблем на глад до 2050 година, половина Целзиусов степен ќе загрозат да бидат загрозени од низа климатски
а други 130 милиони би можело да дополнителни 420 милиони луѓе кои ќе бидат катастрофи: суша, топлина, циклони,
доживеат екстремна сиромаштија во рок од изложени на екстремни и потенцијално пожари и поплави.
десет години ако се дозволи смртоносни топлотни бранови. Ефектите од глобалното затоплување се
продлабочување на нееднаквоста. засилени со сите други начини со кои
Се проценува дека во 2050 година, во ПРеСвРТНа ТоЧКа БеЗ вРаќаЊе човештвото ја нарушило рамнотежата на
крајбрежните градови - на „линијата на Како трет заклучок, Извештајот ја Земјата. Овие вклучуваат „загуба на
фронтот“ против климатската криза, наведува опасноста од комплексни и живеалишта и биодиверзитет, прекумерна
ПОРТА
употреба на природни ресурси, особено
вода, загадување, инвазивни видови и
ширење штетници и болести“, се вели во
„Нема лесно решение за таквата
мешавина на проблеми“, рече Никола
Стерн, поранешен главен економист на
Светска банка и автор на „Stern review of
the economics of Climate Change“. „Светот е
соочен со комплексен сет на испреплетени
предизвици и ако не ги решите заедно,
нема да успеете во ниту еден од нив“,
додаде Стерн, кој не соработуваше во
подготовката на Извештајот на IPCC.
ТРаНСФоРМаЦиоНи ПРоМеНи
Во Извештајот има многу малку добри
вести, но IPCC нагласува дека може да се
стори многу за да се избегнат сценарија во
најлош случај, со цел да се подготват за
последиците што повеќе не може да се
избегнуваат, што е конечен заклучок на
Со зачувување и враќање на
таканаречените екосистеми на син безбедност на храна. Преминувањето на Извештајот. „Потребни ни се
јаглерод, како што се крајбрежните шуми растителна исхрана може исто така да ги трансформациски промени што влијаат на
од мангрова, ќе ги зголемиме залихите на намали емисиите поврзани со храна за дури процесите и однесувањето на сите нивоа -
јаглерод и ќе се заштитиме од невреме, но 70 отсто до 2050 година. поединци, заедници, компании, институции
исто така ќе обезбедиме живеалиште за Но, нашите емисии нема да бидат и влади. Треба да ги редефинираме нашиот
намалени со електрични возила или со начин на живот и потрошувачка“, заклучува
Извештајот на IPCC.. n
дивиот свет, ќе им помогнеме на
крајбрежните заедници и ќе обезбедиме засадување милијарди дрвја, предупредува

екологија СоЦио-еКоНоМСКи аГоЛ За ПоБоГаТиТе и За СиРоМаШНиТе ЗеМЈи
Немаат сите исти можности да се

приспособат на климатските промени
Не е исто кога топлотен бран ја погодува побогата земја каде што голем број граѓани
работат во услужниот сектор и имаат пристап до климатизирани простории, и кога
истото се случува во сиромашна земја каде што населението најмногу се занимава со
земјоделство и е изложено на сите надворешни влијанија
ПОРТА 3 зголемуваат со секој десетти степен на ПРиСПоСоБУваЊе КоН

затоплување, што е последица на КЛиМаТСКиТе ПРоМеНи
росечната глобална температура зголемувањето на концентрацијата на Приспособувањето кон климатските
П во моментов е повисока за околу

1,1 степен Целзиусов отколку
пред Индустриската револуција.
Климатските промени што ги
донесе глобалното затоплување низ целиот
свет ги менуваат животите на луѓето и нивните
заедници. Научните методи се сè понапредни
стакленички гасови.
Во согласност со тоа, јасно е дека најважната
стратегија за борба против климатските
промени е итно и драстично намалување на
употребата на фосилни горива во сите гранки
на економијата, промена на неодржливи
земјоделски практики и енергетска транзиција
промени, во зависност од географската
локација, може да вклучува монументални
проекти како што се изградба на брана и
заштита од покачување на нивото на морето,
инфраструктурни промени на единиците за
домување и производствените капацитети, така
што тие се отпорни на екстремни временски
во препознавањето на влијанието на човекот кон обновливи извори на енергија, пишува услови, проширување на системите за
врз она што инаку го нарекуваме состојба на Клима 101. наводнување во земјоделството и безброј други
природни катастрофи, како што се топлотен Сепак, брзината со која се случуваат мали интервенции. Трошоците за
удар, поплави, суши, урагани, па дури и климатските промени и несоодветноста на приспособување кон климатските промени
пожари. Со други зборови, со помош на досега преземените мерки укажуваат дека може да достигнат бројки од повеќе милиони.
статистички методи, можно е да се утврди каде спречувањето на негативните последици од Покрај финансискиот капацитет, овие проекти
завршува природниот придонес и почнува климатските промени бара одредено ниво на честопати бараат стабилни политички и
човечкиот придонес кон временските приспособување на населението и на институционални можности, човечки ресурси,
проблеми. Интензитетот и фреквенцијата на економските активности на различни и технологија, иновации, па дури и културни
природните, односно човечките катастрофи се поекстремни климатски услови. промени.
Стратегијата за адаптација е донекаде
контроверзен дел од дискурсот за климата,
заснована на загриженост дека
легитимирањето на потребата за адаптација
може да доведе до слабеење на амбициите за
неопходни интервенции за намалување на
емисиите на стакленички гасови.
Набљудувањето на интервенциите за
намалување на емисиите на стакленички гасови
и интервенциите за адаптација на климатските
промени како еднакви или комплементарни
стратегии го покренува прашањето за
правичност, бидејќи делови од светот со
најголема потреба за адаптација се
истовремено најмалку виновни за климатските
промени.
СоЦио-еКоНоМСКиоТ РаЗвоЈ вЛиЈае

На КЛиМаТСКиТе РиЗиЦи
Кога се зборува за ризиците од негативни
последици од климатските промени врз
човечките и другите екосистеми, мора да се
земат предвид три основни фактори:
1. Геофизички реакции на климатските
системи (поплави, топли бранови, суши и сл.),
2. Изложеност на временски услови (на пр.
имот и население населено во области
изложени на климатски услови).
3. Ранливост на областа или популација на
негативните последици од климатските
промени (на пр. ниво на подготвеност за
одредени временски услови и социо-економски
капацитет да се справат со последиците).
Директните последици од климатските
промени најмногу зависат од глобалното
затоплување, што е директен резултат на одговорност да ги намали емисиите на МодеЛиРаЊе На ПоТеНЦиЈаЛоТ За
зголемената концентрација на стакленички стакленички гасови, кој е најмногу изложен на ПРиСПоСоБУваЊе На КЛиМаТСКиТе
гасови во атмосферата. Сепак, другите две климатските промени и кој и колку може да се ПРоМеНи
компоненти - изложеност и ранливост на приспособи на нив. Покрај прашањата на Истражувачките групи ширум светот
климатските промени - зависат од низа социо- еднаквоста, практичните прашања како што се континуирано ја подобруваат точноста на
економски фактори кои варираат од заедница планирање на соодветни стратегии за проценките и работат на подетална
до заедница, од земја до земја, кои се управување со ризик, исто така, бараат увид во презентација на енергетските и на економските
варијабилни и меѓусебно поврзани со сложени очекуваното ниво на ризик, предизвикано од системи. Моделите, на пример, имаат многу
динамички врски. климатски промени. детални патеки за намалување на емисиите на
Затоа не е исто кога топлотниот бран ја Паралелно со дипломатските и политичките стакленички гасови и регионални процеси на
погодува побогатата земја каде што голем број поместувања кон глобалната цел за запирање карбонизација на регионално ниво. Така,
граѓани работат во услужниот сектор и имаат на климатските промени, а особено по знаеме, на пример, дека за да се постигне целта
пристап до климатизирани простории, и кога Парискиот договор во 2015 година, науката за на Парискиот договор да се запре растот на
истото се случува во сиромашна земја каде што климатските промени континуирано напредува просечната глобална температура од 1,5, а
населението е претежно ангажирано во во прогнозирање ризици и последици врз најмногу 2 °C, целиот свет ќе треба да биде
земјоделството и изложено на сите надворешни населението и економијата. Проценките на јаглерод нето-неутрален со 2050 година.
влијанија. ризиците се прават со помош на научни модели Со оглед на сега прифатената неизбежност
Бидејќи тие во голема мера зависат од и алатки кои го симулираат климатскиот систем на потребата да се приспособат на климатските
социјалните и од економските околности, од геофизички аспект и го поврзуваат со промени, овие модели исто така проценуваат
ризиците од негативни последици не се модели на раст на населението, динамика на дел од ризикот што може да се отстрани со
рамномерно распоредени низ целиот свет. енергетски и економски системи. Ваквиот адаптација.
Иако сега е широко познато дека оние кои систематски пристап кон моделирањето на Сепак, повеќето модели симулираат
најмалку придонеле за климатските промени ќе климатските промени овозможува тестирање на приспособување прилично едноставно, главно
страдаат најмногу, важно е да се имаат на различни сценарија на климатски и социо- следејќи ја бинарната логика со која одредена
располагање научни методи за да се економски услови, со цел да се утврдат гранка на економијата, заедницата или целата
идентификува кој придонесува за последиците, односно предностите од земја се прикажува како целосно или воопшто
понатамошно затоплување, кој има најголема спречување понатамошно затоплување. не е приспособена на климатските промени.
промени кои директно влијаат на
земјоделската продуктивност, па дури и на
преживувањето на некои растителни видови.
Теоретски гледано, земјоделците може да ги
променат практиките на сеење, одгледување,
наводнување, така што земјоделските добра
се отпорни или оптимално приспособени на
климатските услови. Со целосна адаптација,
земјоделскиот сектор, во принцип, нема да ги
почувствува штетите од климатските промени.
Од друга страна, целосната
некомпатибилност со климатските услови
може да резултира со, да речеме, неуспешна
жетва и сите последици што ги носи ова.
Реалноста е веројатно некаде помеѓу. Она
што сигурно го знаеме е дека секое ниво на
приспособување кон климатските промени ќе
бара финансиски, институционални, човечки
и други социо-економски ресурси. За многу
земји на фронтот во борбата против
ефектите од климатските промени, овие
ресурси не се достапни, или барем не во оној
степен колку што се потребни. Покрај тоа,
земјите во развој, како што сугерира името, се
соочуваат со различни развојни предизвици,
како што се подобрување на здравството,
социјалната заштита, образованието,
подобрувања во инфраструктурата и други
економски инвестиции. Неможноста на
приспособување на климатските промени
може дополнително да ги комплицира веќе
сложените развојни проекти и целокупниот
социјален напредок.
Со оглед на важноста на приспособувањето
кон новите климатски услови за земјите во
Земете го, на пример, земјоделството, кое е на земјите во развој. Зголемувањето на развој, постои голема потреба да се подобри
една од, барем во однос на климата, температурите, непредвидливите временски разбирањето на оваа област, така што ќе може
најчувствителните гранки на економијата и услови, промените во почвата, ширењето на да се изготват соодветни стратегии за да се
често е еден од најважните сектори во однос штетници, намалувањето на водните ресурси минимизираат негативните влијанија од
на учеството во бруто-домашниот производ се некои од последиците од климатските климатските промени.. n
ПОРТА
КоРиСНи СовеТи За виСоКиТе ТеМПеРаТУРи хортикултура
Правилно наводнување на
градината во лето
ПОРТА 3
а време на големите жештини,
З правилното наводнување на
градината е од голема важност
за опстанокот на цвеќињата и
растенијата.
Ако сакате вашата градина и цвеќињата на
терасата да бидат негувани, убави, зачувани
и свежи во текот на летните месеци, клучно е
правилно да ги наводнувате растенијата.
Колку ќе ги наводнувате растенијата
зависи од многу фактори, како што се
положбата на градината и количината на
врнежи. Колку ќе ја полеете земјата, зависи и
од тоа дали вашата градина е на отворено
или станува збор за цвеќе на терасата. Ако
ПОРТА
станува збор за тераса, ќе обрнете внимание
на која страна е поставена терасата, на
сонце или во сенка.
Еве четири правила за наводнување на
градината за време на високи температури:
НаЈдоБРо вРеМе За НаводНУваЊе

Најдобро време за наводнување е рано
наутро. Ако не успеете во тој период тогаш,
наводнете ја градината навечер, кога
сонцето ќе зајде. Тогаш земјата се лади и
водата ќе навлезе подлабоко. Нема да
испари веднаш и растенијата ќе имаат
доволно влага.
ПоТРеБНа КоЛиЧиНа На вода

Друго важно правило е дека најдобро е да
се наводнат растенијата поретко, но со
поголема количина вода. На растенијата во
саксии почесто им треба вода затоа што
околу нив нема голема количина на почва
што ќе ја држи влагата.
Пластичните саксии не се толку
привлечни, но тие не се загреваат брзо и
складираат помалку топлина. Ако немате
многу време, може да купите саксии со
вградени системи за наводнување.
Индикаторот може да биде од голема помош
при наводнување, ако постојано не сте
сигурни дали растението имало доволно
вода или му треба уште малку. Важно е сите
видови саксии да имаат дупки низ кои
вишокот вода може да се исцеди.
Може да спречите сушење на почвата со
редовно растресување на горната површина
на земјата и додавање нов слој ѓубриво.
е да се напои растението во круг, така што да ги вмрежите со систем на црева, така што
НаЧиН На НаводНУваЊе - Не Ги водата е рамномерно распоредена. ќе ја покриваат целата површина.
ПоЛеваЈТе ЛиСЈаТа Исто така, особено е важно доколку се
Без разлика дали наводнувате поголеми ПРСКаЛКи закани топол бран, градинарите да не го
површини со градинарско црево или саксии, Ако имате опција, најдобро е да косат тревникот премногу кратко и да ја
внимавајте да не ги наводнувате растенијата инсталирате прскалки за тревникот. И тоа косат тревата без да ја собираат во корпи.
одозгора, бидејќи влажните лисја се најдобри се оние со подобар квалитет, што Искосената трева останува на тревникот и
идеални за развој на разни болести. Не може да го сменат аголот и опсегот на служи како прекривка која складира влага и
напојувајте само од едната страна. Најдобро наводнување. Може да поставите повеќе и го штити тревникот од сушење. n

ПОРТА

306

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

306

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ПОРТА

Ин мемориам: Радован Раѓеновиќ

Скопје меѓу очајот и надежта

ПОРТА 25 јули 2014

Ин мемориам: Радован Раѓеновиќ

Скопје меѓу очајот и надежта

Првиот број на списанието Порта3

По сугестиите на претседателот на Комисјата на

Исчистена депонијата во Штип

Привршува изградбата на новата

Замина, но делата се паметници на

П Ратко, посветеник на архитектонската наука во која се

Радован Раѓеновиќ е роден во 1940 г. во Скопје. Дипломирал на

30 јули 2021 ПОРТА 11

станеме самостојни проектанти. надвор од границите на тогашна Југославија со преземање за

Олимписки пливачки центар – Скопје

+389 70 363 877

Скопје 1963, Скопје 2014,

П родна истражувачка конферен-

Северна Македонија 2050

В особено онаа на скопјани, дату-

а) План од 1914 г.; b) блоковски структури на централното градско подрачје, план

План на Кензо Танге

26 ПОРТА 30 јули 2021

Скопје меѓу очајот и надежта

Ч и неточни описи на поедини

Пливачкиот комплекс на самиот

Tokyo Aquatics Centre

34 ПОРТА 30 јули 2021

брег на Токискиот Залив

TATsUmi iNTerNATioNAl Токио. Објектот е проект на mitsuru Senda

30 јули 2021 ПОРТА 35

ToKyo AqUATiCs CeNTre

Tokyo Aquatics Centre

36 ПОРТА 30 јули 2021

„ Д уметник, што се однесува

30 јули 2021 ПОРТА 39

дело да е уникатно и единствено“, вели

44 ПОРТА 30 јули 2021

кафе и комоди за телевизор. специфичен уметнички изглед.

СОНЦЕТО НЕ МОЖЕ ДА СЕ КОНТРОЛИРА,

Visio Neo- заштита од

Загадувачот (треба да) плаќа“, но

иако оправданоста од воведувањето на ваква такса генерално не е спорно,

Ваквиот пат, се разбира, е неминовност.

пепел: 0,9 ‐ 1,53 % (горната дозволена граница

за мазут 0,1 %), ванадиум: 500 ‐ 2.000 ppm (за

Заканите стануваат сè поголеми и поблиски отколку што се мислеше, а ужасните

30 јули 2021 ПОРТА 57

Немаат сите исти можности да се

ПОРТА 3 зголемуваат со секој десетти степен на ПРиСПоСоБУваЊе КоН

П во моментов е повисока за околу

СоЦио-еКоНоМСКиоТ РаЗвоЈ вЛиЈае

а време на големите жештини,

НаЈдоБРо вРеМе За НаводНУваЊе

ПоТРеБНа КоЛиЧиНа На вода

62 ПОРТА 30 јули 2021

You might also like