328

ФЕВРУАРИ/МАРТ 2024

Лесли Локо, добитник на Кралскиот

златен медал за 2024 година
Г РА ДЕ Ж Н И Ш Т ВО
Молови – бетонски уништувачи
А РХИ Т Е К Т УР А на одржливите заедници
Е КОЛО Г И Ј А
Изложбено-дистрибутивен центар со магацин
- Балканија, Скопје

120 ДЕНАРИ
ПОРТА
 СОДРЖИНА
8 24
ИНФО 6
СВЕЧЕНО ДОДЕЛЕНА НАГРАДАТА
„АНДРЕЈА ДАМЈАНОВ“ НА АРХИТЕКТ
ЗДРАВКО РАФАИЛОВСКИ

СТАВ 8
СПОРТСКО-РЕКРЕАТИВНИТЕ
ТРЕТИ МЕСТА НА СКОПЈЕ

СТАВ 12
НИШТО НЕ ТРЕБА ДА НE ИЗНЕНАДИ
КАКО ОПШТЕСТВО КОЕ ИМА НИСКО
НИВО НА УРБАНА СВЕСТ
28
AРХИТЕКТУРА 14
ДОБИТНИК НА ГОЛЕМАТА ГОДИШНА
НАГРАДА НА ААМ ЗА 2023 ГОДИНА

AРХИТЕКТУРА 20
ВИЗИОНЕРСКИ
ПРЕДИЗВИКУВАЧ НА ПРОМЕНИ

AРХИТЕКТУРА 24
ТОМИСЛАВ ГАРЕВСКИ,
УСПЕШЕН АРХИТЕКТ ВО ПАРИЗ

AРХИТЕКТУРА 28
„ЛР2“ – КУЌА ЧИЈ ВОЛУМЕН Е
ИНСПИРИРАН ОД КУТИЈА ЗА КИБРИТ 42 52
AРХИТЕКТУРА 34
БИЛТМОР: ВОЛШЕБНА ФУЗИЈА НА
ЕВРОПСКА ЕЛЕГАНЦИЈА
И АМЕРИКАНСКА ИНОВАЦИЈА

УРБАНИЗАМ 38
ВОВЕД ВО УРБАНА МОРФОЛОГИЈА

ЕНТЕРИЕР 42
УПОТРЕБА НА ШПЕРПЛОЧИ ВО
ДИЗАЈН НА МЕБЕЛ И ЕНТЕРИЕР

ЕКОЛОГИЈА 46 56
МОЛОВИ – БЕТОНСКИ
УНИШТУВАЧИ НА ОДРЖЛИВИТЕ
ЗАЕДНИЦИ

ЕКОЛОГИЈА 52
15 НАЈГОЛЕМИ ЕКОЛОШКИ
ПРОБЛЕМИ ЗА 2024 ГОДИНА

ТЕХНООЛГИИ 56
СО ВИРТУЕЛНА И АУГМЕНТИРАНА
РЕАЛНОСТ ВО ОЖИВУВАЊЕ
НА ХЕРАКЛЕЈА ЛИНКЕСТИС

ПОРТА 25 јули 2014

БРОЈ 328 СРЕДА 28.2.2024 ГОДИНА XIX
Редакција:
ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ,
главен и одговорен уредник:
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ
„Порта 3“ започнува со информација за додела на економските прилики. Претставува решение кое е
најзначајната награда во архитектурата, онаа на ААМ за контекстуално, но и концептуално и визионерско соработници:
Ангел СИТНОВСКИ
животно дело – „Андреја Дамјанов“. Наградата претставува по својата намера, ефект и привлечност. Ангела СТЕФАНОВСКА
признание за особени достигнувања и личен придонес во Специјално за Порта 3 од Вашингтон Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
развојот на архитектурата и градителството, а добитник нашата соработничка ја опишува најголемата Бојана ПАЛИФРОВСКА
Бошко ВИДОЕСКИ
за 2023 година е архитект Здравко Рафаиловски. приватна резиденција во САД. Куќата и имотот Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија)
И повторно пишуваме за Скопје, и повторно за на семејството Вандербилт во Билтмор со Даниела МЛАДЕНОВСКА
проблемите со кој се соочува градот, поради хаотичното архитектура која е волшебна фузија на европската Дамјан БАЛКОСКИ
Душанка ШУЛОВИЌ
и неконтролирано растење на урбаното ткиво се со елеганција, американската иновација и длабоката Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА)
надеж дека ќе почнат да се рашаваат. Овој пат за благодарност за околните природни убавини. Ивана ГРУПЧЕ
третите места на градот кои претставуваат простори кои После толку урбанистички проблеми мора нешто Јулија ВЕЛКОВСКА (САД)
Натка ЌОСЕВА
не се наш дом или работно место, а во кои слободно и да научиме за морфологијата на урбаните простори. Невена ГЕОРГИЕВСКА
се среќаваат жителите на една заедница. Овие трети Во урбанизмот, морфологијата на урбаните простори Никола ЃОРЃИЕВСКИ (Данска)
места во Скопје или се запоставени или ги нема. се состои од согледување и изучување на формата и графички уредник:
Продолжуваме со урбаните проблеми и во струкурата на градот, особено на неговите изградени Гоце ЦВЕТАНОСКИ
наредниот текст. Нашиот соработник аргументирано делови и отворените јавни простори како квартови,
фоторепортер:
констатира дека сме општество со ниско ниво на блокови, објекти, улици, плоштади, паркови и сл. Kиро ПОПОВ
урбана свест, но дека еден ден мора да сфатиме што Еколошки тренд во 2024 е употребата на шперплочи
лектор:
треба да направиме и како треба да се однесуваме во дизајн на мебел и ентериер. Од неодамна, светските Дијана РИСТОВА
кон просторот, а тоа да не биде на наша штета. дизајнери повторно се враќаат кон употребата
Издавачки совет:
Во овој број за уште една награда за архитектура во токму на овој материјал, придавајќи му важна улога Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА,
годината што измина. Го претставуваме објектот добитник и модерен изглед на просторот и на мебелот. дипл.инж.арх. - претседател
на Големата годишна награда на ААМ за 22023 гоодина, Затворените трговски центри (молови) стануваат Александра ПЕТРОВСКА
дипл.инж.арх.
Изложбено-дистрибутивниот центар со магацин - Балканија сеприсутна појава и клучен дел од модерното општество, вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ
ММ, Скопје, проект на бирото „Синдикат студио“. особено во Скопје. Моловите како објекти и проекти се дипл.град.инж.
Традиционално, нашиот постојан дописник карактеризираат со масивни инфраструктурни зафати Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
дипл.шум.инж.
од Англија, специјално за Порта 3 го претстави и промени на земјиштето што со себе носат значаен
добитникот на Кралскиот златен медал за 2024 еколошки отпечаток. Еколошки отпечаток е влијанието Управител:
Раде ЈАНКОВ,
година. Добитник на наградата РИБА на Кралскиот на моловите врз животната средина целокупно.
институт на британските архитекти е ганско-шкотска Во време кога климатската криза носи со себе бројни Издавач:
архитектка, едукаторка и новелистка Лесли Локо. фактори кои глобално сериозно ја загрозуваат животната „Биропрес“ ДОО Скопје
Aдреса на издавачот и редакцијата:
Зборуваме и за Томислав Гаревски, архитект кој не е средина, во рубриката екологија ви претставуваме 15 „Биропрес“ ДОО Скопје
многу познат на нашата јавност, а е еден од најуспешните најголеми еколошки проблеми со кои светот ќе се соочи Ул. Васил Ѓоргов број 21,
архитекти од регионот кој работи во светот и тоа на повеќе во 2024 година, но и во текот на нашиот животен век. влез 2, локал 7, 1000 Скопје
континенти. Гаревски кој е роден, пораснат и школуван Ве носиме на виртуелна тура низ Античкиот театар
во Белград, по потекло е Макодонец, а со децении на Хераклеја Линкестис. Автор на ова извонредно e-mail: porta3@porta3.com.mk
www.porta3.com.mk
живее и работи во Париз, каде со својот брат, исто така доживување е тимот на KAMAjMEDIA. Примарната
архитект, имаат мошне успешно биро AXE Аrchitectes дејност на оваа наша компанија е развивање Печати:
ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72,
со седиште во Париз и на Азурната ривиера во Антиб. видеоигри , но и развивање на 3D визуализации во 2300 Кочани
Нашиот соработник пишува за извонредната куќа виртуелна и дополнета реалност заради одличните
„ЛР2“ во убавата Пасадена во округот Лос Анџелес, можности што оваа технологија ги нуди. Маркетинг:
info@porta3.com.mk
проектантирана од бирото „Монталба Архитекти“. biroproekt@biroproekt.com.mk
Куќата ги почитува локациските, културните и ОД РЕДАКЦИЈАТА Тел: 071 252 641

328
ФЕВРУАРИ/МАРТ 2024
ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 1.000 ден.
ГРАДЕЖНИШТВО
Лесли Локо, добитник на Кралскиот
златен медал за 2024 година
за физички лица: 800 ден.
АРХИТЕКТУРА
ЕКОЛОГИЈА
Молови – бетонски уништувачи
на одржливите заедници жиро сметка: 300000001995035 во
Комерцијална банка АД Скопје
Изложбено-дистрибутивен центар со магацин
- Балканија, Скопје

ЕДБ: 4030004528485

Првиот број на списанието Порта3

излезе на 29.12.2004 година

Насловна страница ПРОЕКТАНТСКО БИРО: Датум на печатење: 27.2.2024

Број на примероци: 600
ИЗЛОЖБЕНО- СИНДИКАТ СТУДИО
ДИСТРИБУТИВЕН Редакцијата на Порта3, не
се согласува со сите ставови
ЦЕНТАР СО МАГАЦИН - објавени во списанието.
БАЛКАНИЈА

120 ДЕНАРИ
 инфо

Свечено доделена наградата

„Андреја Дамјанов“ на архитект
Здравко Рафаиловски

ПОРТА 3

о галеријата на МАНУ на пригодна

В свеченост претседателот на ААМ

Мишко Ралев му ја врачи
наградата за животно дело
„Андреја Дамјанов“ за 2023 година
на архитектот Здравко Рафаиловски, како
признание за особени достигнувања и личен
придонес во развојот на архитектурата и
градителството.
Комисијата за додела на наградата во
согласност со Одлука на УО на Асоцијацијата
на архитекти на Македонија, како самостојно
стручно тело работеше во петчлен состав:
пофесор Зорица Блажевска, Биљана
Филиповска, Горан Мицковски, Бекир Адеми и
Ангел Ситновски - претседател на жирито.
На свеченоста претседателот на комисијата
во своето обраќање пред присутните изјави:
„Неговите објекти ги гледам како одговор на
6 28 февруари 2024
комплексниот сет на потребите на тогашното Придонесот на Рафаиловски за активности и заложби како технички директор
општеството, не само како субјективно архитектурата, освен преку неговиот обемен на „Мавровопроект“ и „Прима инженеринг“ во
обликувана и естетизирана сценографија на проектантски опус е и преку неговите периодот од 1994. до 2015. година.. n
просторот. Посветеноста во разбирање на
архитектурата и изградбата на објектите кои се
по мерка на корисниците, по мерка на
просторот и по мерка на опкружувањето беа во
фокус на неговиот архитектонски опус, кој е
препознатлив и кој е резултат на активното и
посветено размислување за сложените
проблеми на времето во кое се создадени“.
Здравко Рафаиловски е роден 1951 година
во с. Нистрово, Гостиварско. Дипломирал во
1975. година на Архитектонско – градежниот
факултет во Скопје на тема „Собрание на
градот Гостивар“, под менторство на
професорот Борис Чипан. По дипломирањето
започнува да работи во оперативата на ГП
„Гранит“ од Неготино за по два месеца истата
година да премине во градежното претпријатие
„Маврово“ во проектантското биро
„Мавровопроект“, подоцна „Прима инженеринг“,
каде останува се до своето пензионирање. Тука
започнува неговата долгогодишна проектантска
работа, кога проектира многу објекти. Како
млад архитект Здравко Рафаиловски влегува во
тим кој го водат одговорни архитекти со
искуство и знаење, со лојални, денес
заборавени техничари – тогашни носители на
онаа цртачката работа, кои имаа огромно
искуство во изработка на техничјата проектна
документација.
Својата професионална кариера ја започнува
најпрво како проектант – соработник, а потоа
кон крајот на седумдесеттите и сè до средината
на осумдесеттите професионално многу
соработува со архитект Донка Петкова-Костиќ,
која имала особено влијание на неговото
профилирање како проектант. Напредува низ
кариерата и станува главен проектант –
раководител на творечкиот архитектонски
процес.
Проектантската активност на Здравко
Рафаиловски е богата и разновидна со фокус
на комерцијалните и деловни центри. На
листата на неговите архитектонски реализации
се објекти во Македонија, но и надвор од
границите на нашата земја. Негови објекти има
и во други земји: Србија, Црна Гора, Босна и
Херцеговина, Русија и во Либија.
 став

Спортско-рекреативните
третите места може да бидат катализатор на хаосот што на градот му се случува.
спортско-рекреативните простори се тоа што на младата популација треба да ѝ
се понуди за здрав живот, забава и дружење. ако досега не можевме да
изградиме нови капитални објекти, освен што ги срушивме постојните, барем да
се обидеме да ги зачуваме, обновиме и ставиме во функција оние што постојат

Скопско лизгалиште

Душанка ШУЛОВИЌ, дипл. инж. арх. влијае на чувството за заедништво, ја лелеци од граѓаните кои сè помалку го
смалува културната свест, ги отуѓува луѓето наоѓаат своето место во него. Трендот на
ретите места се простори кои од реалноста и ги прави подложни на иселување на младата популација

T не се наш дом или работно

место, а во кои слободно се
среќаваат жителите на една
заедница. Тука спаѓаат:
културните центри, библиотеките, кината,
зелените јавни површини, спортско-
рекреативните површини, кафулињата и
местата за одмор и прошетки. Социолозите
велат дека недостигот од трети места
8 28 февруари 2024
најразлични екстремистички ставови.
Нашиот најголем неуспех во изминатиот
период е во хаотичното и неконтролирано
растење на урбаното ткиво кое се излеа до
степен на фавелизација, и деградира и
уништи објекти и места кои ја играа улогата
на трети места. Градот се претвори во
продолжува. И додека урбаниот развој
денес во Скопје подразбира градење на
станбени згради и молови условени
исклучиво од диктатот на капиталот,
проблемите на градот застрашувачки се
таложат, а ефикасни решенија недостигаат.
Во САД и во западните земји се забележува
непрепознатлива верзија од себе и стана тренд на затворање на моловите и на
мачен за живеење. Секојдневно одекнуваат големите трговски центри заради тоа што
 Простори кои не се наш дом, а во кои слободно се среќаваат жителите

трети места на Скопје

луѓето сè повеќе купуваат онлајн. Наспроти
тоа, Скопје се натрупа со молови кои се на
некој начин урбан канцер кој го уништува
локалниот развој и локалната заедница. Во
недостиг на соодветни трети места, во
последно време се забележува појава на
користење на моловите како простори за
културни настани, па дури и за литии.
Состојбата во градот алармантно повикува
на мобилизација како последна шанса за
промени.
Во целиот градежен хаос сè уште ги има
оние кои не се откажуваат од љубовта кон
градот и се обидуваат да поместат некои
граници во невозможното. Надежи влеваат
напорите на градоначалникот на Општина
Кисела Вода, иницијативата на архитектот
Филип Конески за пренамена и
реконструкција на стари и напуштени
објекти, иницијативата на „Културно ехо“ за
младински хибридни центри и активностите
на многу млади архитекти и активисти кои
континуирано се борат за јавниот простор,
зеленилото, пешачкиот сообраќај. Се чини
дека работите се придвижуваат во
позитивна насока, зголемена е слободата
на делување и граѓанско обединување.
Кога зборуваме за трети места,
неизбежна тема се местата за спорт и
рекреација. Спортот и рекреацијата се
многу важни за секој град, држава и
заедницата. Но, кај нас е крајно
запоставена и недоволно експлоатирана
тема иако е често предмет на празни
изборни ветувања. Градот Скопје во
минатото и со многу помал број на жители
имаше два стадиони, пет спортски сали,
два затворени базена (спортски и
олимписки), лизгалиште, отворен базен со
скокалница, тениски терени, луна парк,
забавен парк во сајмиште, рекреативен
комплекс „Езеро Треска“. Денес,
метрополата со 800 000 жители располага
со речиси истите или помали капацитети.
Има градски стадион, стадионот на Шкупи,
спортско-рекреативен комплекс „Борис Олимписки базен, Скопје
Трајковски“ кој вклучува спортска сала,
затворен базен и забавно-рекреативен дел, популација? Не треба да се чека ГУП-от за Сајмиште таа се користи за саеми,
спортска сала „Јане Сандански“ во да се направи пресметка колкава површина концерти, конгресен центар, разни други
населба Аеродром, спортско-рекреативен и колку содржини за спортско-рекреативни собири, па дури и за вакцинација. Тоа
комплекс „Патрик“ во населбата Аеродром активности се потребни за да се задоволат значи дека градот нема соодветни објекти
неодамна отворен, спортска сала потребите на сегашната популација на за сите набројани намени, па преклопува
„Партизан“ во населба Карпош, градот. Според мое видување состојбата е сè во едно. Спортската сала „Расадник“ е
реновирана неодамна, спортска сала повеќе од незадоволителна, да не речам руинирана и не е во функција. Спортската
„Форца“, карпа за спортско качување, една катастрофална. Спортската сала Борис сала во универзитетскиот кампус е во
куглана и еден терен за скејт-борд. Дали е Трајковски служи како повеќенаменски градба и е недовршена. Рекреативниот
тоа доволно за скоро милионска објект. Откако се сруши објектот на комплекс „Езеро Треска“ веќе не постои и
28 февруари 2024 9
 доби друга намена. Детско-забавниот Луна-
парк е затворен и неизвесно е кога ќе
биде завршено градењето. Олимпискиот
базен долго време е затворен заради
реновирање. Скопје години наназад има
само еден затворен базен, а отворен
воопшто и нема. Од сите спортски објекти
најголема носталгија ми буди
лизгалиштето кое беше радост и атракција
за многу генерации во зимскиот период.
Тој простор, со детален урбанистички
план беше дефиниран како спортско-
рекреативен комплекс со следниве
содржини: лизгалиште за рекреативно,
уметничко лизгање и хокеј, отворен базен
со скокалница, сала за ракомет и кошарка,
тениски терени и терени за мали спортови.
Денес во функција се само тениските
терени и ракометната сала. Сè останато од
комплексот е претворено во руина и
препуштено на забот на времето. Не сакам
да набројувам колку од училиштата имаат
соодветни спортски сали и колку
современо уредени детски игралишта има
по населбите, но знам дека е далеку од
задоволително. Зелениот спортски кеј од
Ѓорче Петров до Долно Лисиче што беше
најавуван во предизборната кампања на
градоначалничката Данела Арсовска се
чини дека е потполно заборавен. Ова што
градот денес го нуди е повеќе од скромно.
Во меѓувреме во светот се појавија и нови
спортови, а во Скопје не можеме да
обезбедиме пристојни услови за
спортување ниту во стандардните добро
познати спортови. Покрај подобрување на
капацитетите за стандардните спортови, во
најскоро време неопходно е да се
обезбедат објекти, простори и услови кои
ќе овозможат тренирање и рекреативно
практикување на следниве спортови: хокеј,
уметничко лизгање, скејт-бордање, возење
Отворен базен, Скопје ролери, уметничка гимнастика,
велосипедизам на трака, баскет 3х3,
одбојка на песок, сквош, падел, пиклбол,
рекетбол, бадминтон, мечување итн.
Младата популација која си оди од земјата
сево ова го наоѓа и консумира во други
земји. На Олимписките игри праќаме
главно борачи, а државата има и талент и
неискористен потенцијал за да изнедри и
други спортови. За жал морам да
констатирам дека проблемот ги надминува
границите на Скопје. И она што државата
го имаше како потенцијал е крајно
запоставено: кајак на диви води, кајак и
веслање на мирни води, како и зимските
спортови и натпреварувања на Попова
Шапка и Маврово. Најубавата планина
Шара која има голем потенцијал и
можности наместо да ја претвориме во
Спортска сала Кале, Скопје модерен ски-центар, ја наполнивме со
 Спортска сала Кале, Скопје
предимензионирани куќи викендички,
згради и верски обележја. Матка, можеби
најатрактивната туристичка и спортска
дестинација во околината на Скопје,
функционира со некакви диви кајаци и
чамци со мотори кои загадуваат, додека
течението на реката е исполнето со диви
платформи.
Третите места може да бидат катализатор
на хаосот што на градот му се случува.
Спортско-рекреативните простори се тоа
што на младата популација треба да ѝ се
понуди за здрав живот, забава и дружење.
Ако досега не можевме да изградиме нови
капитални објекти, освен што ги срушивме
постојните, барем да се обидеме да ги
зачуваме, обновиме и ставиме во функција
оние што постојат. Станбената експанзија
мора да запре, а развојот мора да се
насочи кон поквалитетен живот на
граѓаните. Но, очигледно е дека политиката
продолжува да ништи, иако според сите
демократски принципи треба да биде
иницијатор и поддржувач на промени.
Скопјаните продолжуваат да живеат во
неартикулирана средина, полна со хаос и
судири. n
 став
Ништо не треба да нe изненади
како општество кое има ниско
ниво на урбана свест
политичката елита низ долгиот период на транзицијата во македонија, до денес,
значењето на просторот и поимот урбанизација за жал не ги сфати, ризикуваќи ја
на тој начин иднината на сопствената држава и на сопствениот народ
проф. д-р Мумен АБУАРКУБ, дипл. инж. арх.
ајважен општествен процес кој
Н игра и ќе одигра главна улога во
Македонија, е процесот на
урбанизација, политиката на
управување со земјиштето и
развојот на населбите. Под урбанизација се
подразбира природната средина, претежно
антропогената средина. Најважниот дел на
антропогената средина на една територија е
екосистемот (земја, вода и воздух), а населбите и
градовите како концентрација на населението и
активностите од инфраструктурен карактер
треба да го обезбедуваат функционирањето на
една територија и на мрежата на населби.
Значењето на просорот за живот на еден народ
е огромно, бидејќи тој простор обезбедува
основни услови за функционирање.
Политичката елита низ долгиот период на
транзицијата во Македонија до денес,
значењето на простор и поимот урбанизација за
жал не ги сфати, ризикуваќи ја тој начин
иднината на сопствената држава и на
сопствениот народ.
12 28 февруари 2024
Архитектонски реформи во политичкиот систем
По драматичниот распад на Југославија и
формирањето на новата македонска држава,
оптимистичкиот развој на градовите во
Македонија во согласност со деликатната
ситуација, почна да забавува, а потоа и запре.
Во годините што следуваа укинати се
станбените фондови, а домот стана потреба
која треба да се решава како индивидуален
проблем. Во однос на изградба на градови со
станбени и други јавни објекти, кои имаат
карактер на институционална инфраструктура,
потребни се промени во постоечкиот политички
систем, таканаречени архитектонски реформи
во политичкиот систем, во согласност со
потребите на новиот општествен процес.
Индивидуалното градење за индивидуални
потреби отсекогаш постои, но како последици
од тоа почна да надвладува урбан хаос.
Општините имаат и архитекти и урбанисти, но
за жал главните одлуки за урбанизација на
просторот ги носат политички функционери
наместо стручни лица. На такви важни функции
именувани се членови на политички партии, а не
квалификувани урбанисти. Во институциите на
политичкиот систем кои имаат директен или
индиректен допир со урбанизација на
просторот и управување со земјиштето,
функциите во министерствата ги извршуваат
партиски личности, кои немаат никакви
референции од областа на урбанизмот. За жал,
ниту еден професионален урбанист на бил на
чело на овие министерства.
Ниту интелектуалната елита во Македонија не
го сфати значењето на просторот и неговите
последици по урбанизацијата и деградацијата
на урбаниот простор. Научните институции, за
жал досега не издадоа соодветна монографија
за градовите и селата во Македонија која може
да се третира на стручно ниво и да се занимава
со истражувачки целини на просторот што се од
судбинско значење за државата. Експертите од
областа на урбанизмот, а такви сè помалку има,
останаа маргинализирани во тој процес,
невладиниот сектор не постои кога е во
прашање урбанизацијата, општините пливаат во
финансиски долгови, а инвестициите за станови
во малите општини се речиси нула.
Во законите за планирање на просторот треба
да се предвиди функција главен урбанист. Треба
да се формира институт за архитектура и
урбанизам, како научна институција која ќе се
занимава со планирање на просторот и
урбанизација на населбите, која ќе има
истражувачки карактер, без ограничување од
државата и да се занимава само онолку колку
што државата ќе процени дека истражувања од
оваа област ѝ се потребни. Тоа треба да биде
институт со долгорочни стратегии, кој ќе
располага со квалификуван кадар и
професионалци од различни профили од
областа на архитектурата и урбанизмот и ќе има
широка соработка со државните и со приватните
факултети за архитектура, не само на
територијата на Македононија туку и на
соседните држави, за да се развие во
регионален центар.
Исто така треба да се формира дирекција за
управување со земјиштето, урбанистичка
политика која ќе биде основната задача на
политичката елита како да се гради град и развој
на градовите и населбите, која треба да биде во
склоп со духот на европските модели.
Формирањето на таква дирекција на чело со
експерти и стручњаци од земјата, ако треба, а
очигледно треба, и од странство ќе овозможи
водење на современа урбанистичка политика.
Ова подразбира сериозни промени во правниот
и во политичкиот систем, за што политичката
елита и голем број стручњаци и архитекти и
урбанисти, за жал не се спремни на овој начин
да ја променат структурата на урбаниот простор
за од нестручен, непланиран урбанизам,
урбанизмот да стане планиран.
Кога се работи за урбаниот развој во
Македонија постојат безбројни проблеми и се
почнува од политиката. Очигледно во
последните триесетина години во Македонија
постоеле многу погрешни процеси кога е во
прашање урбанистичката политика. Еден од
најважните политички проценки, кој е апсолутно
погрешен, е уверувањето дека за занимавањето
со урбанизам се доволни планери кои слепо ги
слушаат инвеститорите и власта и заради тоа не
се потребни никакви стручни и технички знаења
и анализи и образование од областа на
урбанизмот. Тоа сфаќање е директен израз на
необразованост и примитивизам на нашата
политичка елита, она не значи само создавање
на судир помеѓу општата политика и урбанизмот
и почитување на урбанизмот како наука, струка и
пракса, туку како резултат на ваквото
однесување негативните последици се
долгорочни по изградбата и функционирањето
на градот, што ќе траат со децении.
Оттука произлегува основната урбанистичка
политика дека градот не е збир не сектори, туку
голема социјална и техничка синтеза. Градот е
сложен социјален и технички систем, потребен е
прецизен, координиран, интердисциплинарен
труд и организација во две хоризонтали: мора да
се решаваат проблемите кои се појавуват денес,
а истовремено мора да се мисли далеку во
иднината за да може градот да функционира на
одржлив начин.
Покрај сите овие проблеми и многу други,
уредувањето на просторот и на населбите е
маргинализирано. Урбанизацијата во
Македонија се наоѓа во хаос, имајќи предвид
дека земјата, особено градот Скопје, сè уште
немаат домаќин, професионален урбанист,
стручен, со богато научно истражување од
областа на урбанизмот.
Помеѓу Исток и Запад Македонија со децении
веќе е определена за Запад, а нејзината
политичка елита постојано зборува дека местото
на Македонија е во Европската Унија. Додека во
реалноста се одвиваат неконтролирани
ретроградни процеси, кои по своја суштина
значат нова ориентализација на Македонија, и
тоа како резултат на дејствувањето на правниот и
на политичкиот систем, кои се апсолутно
непросветени за уредувањето и планирањето на
просторот.
За земјите што имаат развиени урбани
општества, најважен елемент е урбаната
политика. Тоа е огромна материја по значење,
обем и по последиците што произлегуваат.
Праксата во Македонија покажува дека земјата
уште не е дорасната за важни архитектонски
промени во правниот и во политичкиот систем за
да може да тргне во Европа во доменот на
урбанизацијата, уредувањето на просторот и
развојот на населбите, каде што има малку
политика и повеќе струка.
Градската управа треба да има рационален
однос кон просторот, бидејќи во тој простор
функционира државата и живее народот, тој
простор треба да се уреди според потребата на
човекот како единка и општеството како
колектив, најрационално, со минимални трошоци
на енергија и пари. Во процесот на изградба на
населбите и урбанизација во градовите во
Македонија функционира урбан хаос.
Затоа ништо не треба да нè изненади како
општество кое има ниско ниво на урбана свест,
но ние веројатно еден ден ќе сфатиме што треба
да направиме и како треба да се однесуваме кон
просторот, а тоа да не биде на наша штета, тогаш
многу време ќе помине и многу нешта во
македонските градови, села и во главниот град
Скопје ќе бидат урбанистички деградирани и ќе
биде невозможно да се повратат долг временски
период, а веројатно и засекогаш.
Околу убанизацијата на просторот постои
уште едно крупно прашање на кое немаме
одговор. Дали денес, кога сепак се воведе
капитализам, градовите и општините во
Македонија треба да бидат капиталистички и ако
треба, како да се оствари тоа. Треба да се
изгради механизам за управување на градовите и
селата и капитализација на земјиштето.
Потребно е да се излезе од најпримитивниот
облик на урбаната организација на просторот.
Патот за Европа подразбира урбанизација и
уредување на просторот и на населбите и
образование, кои ќе имаат позитивен ефект со
совети на европски начин. За повторна
европеизација на урбанизмот во Македонија
потребна е нова политика за урбанизација. Тоа е
голема задача која може да ја оствари само
вистински европеизирана политичка елита, а не
вршители на должност. n
28 февруари 2024 13
 архитектура

Добитник на Големата годишна

14 28 февруари 2024
 изложбено-дистрибутивен центар со магацин - балканија мм, скоПје

награда на ААМ за 2023 година

обликовно објектот е целина од разиграни волумени во повеќе правци

кои добиваат различна материјализација. иако однадвор објектот
„ветува“ чисти и едноставни простори, во внатрешноста се случува
вистинска „експлозија“ на простори кои имаат различни просторни
карактеристики, различен амбиент, начин на природно осветлување итн.,
нудејќи различен концепт на изложување

28 февруари 2024 15
Миа ШИРИЌ, дипл. инж. арх.

роектиран за еден од

П најголемите трговци со плочки

во земјата, санитарна опрема и
опрема за бањи - Балканија
ММ, изложбено-
дистрибутивниот центар со магацин е место
каде се изложуваат и претставуваат неколку
светски брендови од оваа област. Самата
зграда обезбедува преобмислување на
традиционалните физички продавници, тоа е
место каде различни трговци може да се
претстават со одредена тема или концепт.
Сместен во населбата Визбегово, Скопје,

Проект: изложбено-дистрибутивен центар

со магацин - балканија
Проектантско студио: синдикат студио
Автори: миа шириќ, дејан секуловски,
илија божиновски
Соработници: саше нешиќ и катина сутоглу
Инвеститор: балканија мм
Локација: ул. „1“, с. визбегово, скопје -
македонија
Намена на градба: б, г
Површина на урбанистичка парцела: 4 463 m²
Површина под објект: 1 732 m²
Развиена површина: 4 265 m2
на рамен терен, изложбено-дистрибутивниот
центар со магацин - Балканија претставува
волуменска композиција од повеќе призми и
од две програмски целини.
Пристапот до локацијата е обезбеден од
јужната и од западната страна. Влезот во
изложбено- дистрибутивниот центар е од
југоисточната страна, додека влезот за
магацинот е од североисточната страна.
Објектот е со мешана класа на намена Б и
Г и претставува една целина од два
функционални дела, меѓусебно поврзани –
изложбено-дистрибутивен центар и магацин
за плочки и санитарии. Зградата се развива
на повеќе нивоа, изложбено-
дистрибутивниот центар е на приземје и прв
кат, а магацинот на приземје и втор кат. И
магацинскиот дел е сместен на приземје и
претставува отворен затскриен складишен
простор.
Програмски објектот е поделен на два
дела, едниот дел е изложбениот простор кој
се развива на две нивоа, додека другиот дел
се развива на три нивоа и претставува
складишен простор во вид на отворен и
затворен магацин со работилници. Двете
програмски целини можат да
функциониораат заедно или одделно
зависно од потребата, меѓусебно се
поврзани со топла врска преку влезното
фоаје.
Обликовно објектот е целина од
разиграни волумени во повеќе насоки и на
различни висини кои добиваат различна
материјализација. Иако однадвор објектот
„ветува“ чисти и едноставни простори, во
внатрешноста се случува вистинска
„експлозија“ на простори кои имаат
различни просторни карактеристики,
различен амбиент, начин на природно
осветлување итн., нудејќи различен концепт
на изложување.
При проектирањето посветено е внимание
на комуникациите, врските помеѓу посетител
- комерцијалист, комерцијалист -
магационер, како и патеката на движење на

28 февруари 2024 17
посетителот да биде континуирана, кружна и
да го опфати целиот изложбен дел.
Обликувањето на двете скалишни јадра во
изложбениот дел е скулптурално, тие
претставуваат импресивни скулптури
поставени во двовисински простори, со
многу природна светлина каде посетителот
ги одмора очите од „поставката“.
Природната светлина која влегува преку
големата стаклена фасада и лантерната е
главен елемент во обликувањето на
амбиентите. Како дел од изложбениот
простор, кои предвидуваат поинакво
изложување од стандардното се и кровната
зелена тераса, две големи поплочени тераси
и полузатворениот двор на приземјето
заедно со металните панели на кои е
предвидено ѕидно изложување.
Во однос на екстериерната
материјализација применети се современи
материјали кои успешно ги дообликуваат
чистите волумени. Применета е стаклена
структурална, вентилирачка фасада со
алуминиумски композитен панел,
вентилирачка фасадата со плочки, сендвич-
панел и декоративни алуминиумски профили
на термичка фасада. Во ентериерот
доминира бетонот, стакалени преградни
ѕидови и белите површини, овозможувајќи
изложените производи да заблескаат и да се
истакнат.
Трите проодни тераси се со различен
систем на покривање со цел да се прикажат
неколку типа на производи, а наменети се и
за различен вид на дружење и презентации.
Едната тераса е со класичен систем на
лепење на плочки, другата со подигнат под
на дистанцери и завршна облога од
гранитни плочки и третата е зелена проодна
тераса со самоодржливо ниско зеленило.
Конструкцијата на објектот е проектирана
како армиранобетонски скелетен систем од
армиранобетонски столбови, платна и греди,
а меѓукатната конструкција е предвидена
како армиранобетонски плочи.
Објектот е добитник на Големата годишна
награда за архитектура за најуспешно
реализирано архитектонско дело во 2023
година, која ја доделува Асоцијацијата на
архитекти на Македонија – ААМ, под
покровителство на претседателот. Исто така
објектот беше номиниран за престижната
награда на Европската Унија за современа
архитектура Mies van der Rohe Award 2024. n

Текстот е поддржан од
Министерство за култура на РСМ
 архитектура
Визионерски
предизвикувач на промени
„јас дојдов во
архитектурата во потрага
по сигурни работи,
барајќи одговори.
наместо тоа, јас најдов
прашања и можности,
исклучително побогати,
поинтересни и
поемпатични начини да се
интерпретира и обликува
светот“
д-р Владимир Б. ЛАДИНСКИ, дипл. инж. арх.
(специјално за Порта 3 од Англија)
а 18 јануари 2024 година
Н Кралскиот институт на
британските архитекти го
објави овогодишниот добитник
на Кралскиот златен медал
професорката - Лесли Наа Норле Локо
(1964), Ганско-шкотска архитектка,
едукаторка и новелистка. Родена во Данди,
Шкотска, како ќерка на хирург од Гана и
мајка Шкотланѓанка со еврејско потекло, таа
израснала главно во Гана и во Шкотска.
Своето високо образование го одпочнала на
Универзитетот во Оксфорд каде студирала
Хибру и Арапски, но ги напуштила студиите
за да замине во САД. Со архитектонско
образование се стекнала на Бартлетовата
школа за архитектура при Универзитетскиот
колеџ во Лондон каде дипломирала во 1992
година и магистрирала во 1995 година, а
потоа се стекнала и со докторат на
Универзитетот во Лондон во 2007 година.
Со овогодишниот Кралски златен медал ѝ
се оддава признание на проф. Локо за
нејзината посветеност кон залагањата за
различни пристапи кон архитектонската
практика и образование. Таа повеќе од две
децении се посветила на потенцирање на
помалку застапените лица и на испитување
на комплексните односи помеѓу
архитектурата, идентитетот и нивното
20 28 февруари 2024
длабоко влијание на архитектонското
образование, дијалог и диксурс.
Во 2021 година проф. Локо го основала
Институтот африкански иднини во Акра,
Гана, со желба истиот да стане нов модел за
образование, истражување и јавен дијалог
кој ги обединува уметностите,
хуманистичките и природните науки.
Претходно таа предавала низ светот и ги
сменила рамките на студиските програми за
архитектура за тие да се демократизираат,
деколонизираат и за да се унапреди
архитектонското образование. Во оваа
смисла како нејзини најзначајни претходни
активности се сметаат дека таа била основач
и директор на Постдипломската школа за
архитектура на Универзитетот во
Јоханесбург, Јужна Африка и декан на
Бернард и Ани Спитзер школата за
архитектура при Сити колеџот на Њујорк,
САД.
Во 2023 година таа била наградена со
одликувањето Офицер на најодличниот ред
на Британската Империја (ОБЕ) за придонес
кон архитектурата и образованието, којшто
се доделува како награда за придонесот кон
уметностите и науките, работа со
добротворни и организации за подобрување
на благосостојбата и јавните служби, но
надвор од оние државните. Истата година
таа била назначена и за куратор на 18.
Венецијанско биенале на архитектурата под
наслов „Лабораторија на иднината“ кое ги
обработуваше темите на декарбонизација и
деколонизација низ призмата на Африка.
Ова било по прв пат во историјата на
биеналето лице со потекло од Африка да е
назначено за куратор на истото. Во 2020
година таа била добитник на Ани Спинк
наградата на Кралскиот институт на
британските архитекти за нејзиниот
исклучителен придонес кон архитектонското
образование.
Како писател и уредник проф. Локо
редовно пишува за списанието
Архитектонска ревија, уредува книги, главен
уредник е на ФОЛИО: Журнал за современа
африканска архитектура, член е на
 лесли локо, добитник на кралскиот златен медал за 2024 година

Редакцискиот одбор на журналот Еи-Ар-Кју научник на Универзитетот во Кејп Таун по станува збор за „Голем шампион за
(Кембриџ) и уредник на серии во Дизајн нејзиното враќање во Јужна Африка. еднаквост и вклученост во сите апекти на
истражување во архитектурата (Универзити За претседателот на Кралскиот институт животот, прогресивниот пристап кон
колеџ Лондон Прес). Исто така таа од 2004 на британските архитекти Мујива Оки, архитектонското образование на Лесли
година досега има публикувано 13 новели, и
придонела со есеј во антологијата „Новите
ќерки на Африка“ уреден од Маргарет
Басби.
Пред да ја основа Постдипломската школа
за архитектура при Универзитетот во
Јоханесбург во Јужна Африка, проф. Локо
предавала архитектура низ светот. Така од
1997 до 1998 година била доцент по
архитектура на Државниот универзитет во
Ајова, а од 1998 до 2000 година на
Универзитетот Илиноис во Чикаго, за во 2000
година да стане Мартин Лутер Кинг
гостувачка професорка по архитектура на
Универзитетот во Мичиген. По враќањето во
Велика Британија таа предавала архитектура
на Кингстон универзитетот, на Универзитетот
Северен Лондон, а и на Универзитетот во
Вестминстер, каде ги воспоставила
магистерските студии по архитектура,
културен идентитет и глобализација пред да
е назначена за гостувачки африкански
 Локо нуди надеж за иднината – професија
која им посакува добре дојде на оние од
сите сфери на животот, ги согледува
потребите на нашата средина, и го
препознава широкиот дијапазон на култури и
перспективи. Како визионерски
предизвикувач на промени, Лесли го
посветила својот живот на застапување на
овие вредности, но не само низ академски
напори, туку и преку нејзиното творештво
како автор и куратор. Таа останува скромна
револуционерна сила, со нејзината амбиција
и оптимизам да впише трајно обележје на
глобалната архитектонска сцена.“
За добитничката, наградата: „Дојде како
изненадување за мене, не беше очекувано.
Јас сум почестена да бидам земена предвид
покрај некои од големите минати добитници
на Кралскиот златен медал. Иако ова е
лична награда, ова не е само личен триумф,
22 28 февруари 2024
ова е сведоштво за луѓето и за
организациите со коишто јас имам работено,
а кои ги споделуваат моите цели. Јас дојдов
во архитектурата во потрага по сигурни
работи, барајќи одговори. Наместо тоа, јас
најдов прашања и можности, исклучително
побогати, поинтересни и поемпатични
начини да се интерпретира и обликува
светот. Архитектурата ми го даде мојот
јазик, во сите негови форми – визуелна,
пишана, изградена, изведена – и тој јазик, за
возврат ми даде таква надеж.“
Кралскиот златен медал за архитектура
официјално ќе ѝ биде предаден на проф.
Локо на 2 мај 2024 година во Лондон. Овој
медал континуирано се доделува од 1848
година со исклучок на 1901 и 1924 година
кога медали не биле доделени. Кралскиот
златен медал се доделува како признание на
животното творештво на лице или на група
на лица коишто имале значајно влијание,
директно или индиректно за напредокот на
архитектурата.
Проф. Локо е трета жена самостоен
добитник на медалот по дамата Заха Хадид
во 2016 година и првата жена архитект во
Пакистан Јасмин Лари во 2023 година.
Истовремено, проф. Локо е првата жена
добитник на медалот со потекло од Африка.
Според резултатите од изминатите неколку
години се чини дека оваа деценија може да
биде декада на разноликост и на жената по
доделувањето на Кралскиот златен медал за
архитектура на Сер Давид Аџаје од Велика
Британија и од Гана во 2021 година, на
архитектот Балкришна Витхалдас Доши од
Индија во 2022 година, на архитектката
Јасмин Лари од Пакистан во 2023 и на
професорката Лесли Локо од Гана и од
Шкотска оваа 2024 година. n
 архитектура Томислав Гаревски, успешен архиТекТ во париз

Роден во Белград, по потекло

Македонец
„за сите големи зданија постојат многу строги
архитектонски правила. покрај тоа, мене отсекогаш ми
било важно проектите што ги работам да ги вклопам во
амбиентот и во филозофијата на околината, а ја користам
историјата и локалната архитектура“

Хотел во Таиф, Саудиска Арабија

Сања РАЃЕНОВИЌ – ЈОВАНОВИЌ, дипл. инж. арх. Роден е во Белград, пораснат во населбата Архитектонскиот факултет во Белград и
Чубура, на кои денови со задоволство и отслужување на воениот рок заминува во
омислав Гаревски е еден од носталгија се сеќава. Таткото на Тома, (како Париз да купи клавијатури. Клавијатурите му

Т најуспешните архитекти од
регионот кој работи во светот и
тоа на повеќе континенти и во
различни земји во Африка, Азија,
Европа. Тој е автор на стотина хотелски
комплекси, вили, претседателски палати,
деловни објекти, конгресни центри од Париз
до Џибути.
што го викаат пријателите), Драган е
Македонец и бил претставник на македонски
фирми во Белград, а мајката Ружица, Еврејка,
која ја преживеала Втората светска војна
благодарение на тоа што била мажена за
православец.
Завршил гимназија и музичка школа, отсек
требале за летните тезги на Јадранско Море,
но Париз има магија. Хемингвеј дошол во
Париз на 15 дена и останал деценија, а Тома
Гаревски по три месеца работа во бирото на
архитектот Жан Баладир, купил клавијатури,
но работата тргнала и била мошне
примамлива за да ја остави и така останал во
хармоника, а по дипломирањето на Париз.

24 28 февруари 2024
 Во бирото на Балдир работел пет години.
На почетокот, како што самиот вели, немал
страв, но како повеќе се запознава градот
стравот станувал поголем. Колку е тешко да
се освои Париз, говори фактот што бил дел
од тимот кој работел на проект за еден хотел
во Виши. На конкурсот за хотелот неговиот
труд влегол во потесниот избор од пет
проекта, меѓу кои биле и проекти на Жан
Нувел и на Рикардо Бофил. Нувел ја освоил
првата награда, но Бофил со кој
соработувал, му кажал на Гаревски дека
неговиот проект бил најдобар, но за еден
претседател на општина поважно било името
од квалитетот.
Тогаш сфатил дека му е поисплатливо да
работи во странство како француски
архитект, а не во Франција да биде странец.
Најпрвин морал да дипломира архитектура
во Париз, бидејќи од белградскиот факултет
му признавале само две години. Така и
формално станал француски архитект, но
тоа не му помогнало, бидејќи како што вели
„во Париз не можеш да успееш ако немаш
фамилија или влијателни релации“.
По Тома во Париз дошол и неговиот
помлад брат Борис, исто така архитект. Веќе
Хотел Шератон, Ал Хада, Саудиска Арабија
со децении имаат заедничко биро AXE
Аrchitectes со седиште во Париз и на
Азурната ривиера во Антиб.
Отпочнувањето со работа во светот за
Тома значело дека прво работел во Либан и
на Блискиот Исток. Имал пријатели Либанци
кои му помогнале да добие работа во Бејрут.
За Тома првите искуства во Бејрут биле
мошне шокантни и интересни. Додека се
школувал во Белград учел дека е голем успех
да се испроектира што подобар проект на
мал простор, на пример да се „спакува“
трособен стан во 70 квадратни метри. Во
Бејрут имал нарачки трособен или
четворособен стан да проектира на
површина од 300 до 400 квадратни метри.
Како што вели Гаревски „тоа се вика судир на
светови во архитектурата“.
Овој архитект во Саудиска Арабија
направил чудо. Му помогнал клучниот човек
за капитални инвестиции во таа земја, кому
му се допаднала работата и идеите на
Гаревски. Така на висорамнина, среде
пустина, подигнал резиденција – хотел по
нарачка на саудискиот крал Калед, кој морал
да биде готов за осум месеци и да биде
нешто најлуксузно што видел светот.
Тома имал неограничен буџет, но многу
краток временски рок. Од темелите до
кровот, хотелот Интерконтинентал во Ал
Таиф е изграден за само осум месеци, во
пустина, среде ништо. Кога по десет години,
повторно дошол во Ал Таиф, не можел да го
пронајде хотелот, околу него се изградил
голем град. По кралот Калед, и неговиот
наследник, кралот Фахад, сакал да работи со Вила Борех, Џибути
28 февруари 2024 25
 Деловен објект покрај зградата на
Политика, Белград

Деловна зграда Марко Поло во близина на Антиб, Франција

Министерство за внатрешни работи Ријад, Саудиска Арабија
„најбрзиот архитект“ во светот. Блиску до
Мека изградиле хотел Шератон и работел на
уште многу проекти: палати, хотели,
резиденции.
Следувале покани од други земји. Во
Џибути работел 15 години, каде ја
проектирал и претседателската палата, а со
претседателот на Џибути останал пријател
до денес.
Сите овие проекти му ги отворале вратите
во Париз и на Азурната ривиера. Се смета
дека Париз е врвот, а Тома соработува со
26 28 февруари 2024
многу богати институции и поединци.
Кога модната куќа Луи Витон одлучила да
изгради своја деловна палата во париската
авенија „Монтањ“, работата му припаднала
на Тома Гаревски. Локацијата на која се
наоѓа палатата Луи Витон е најексклузивниот
дел на Париз, ужасно е скапа и предизвикала
огромен интерес. На Витон им била важна
адресата на локацијата поради престиж, така
што изгледот на палатата морал да биде
врвно репрезентативен. Инвеститор бил
Марсел Буиг, кому му проектирале стан на
Хотел Амбасадор, Антиб, Франција
последниот кат од објектот, од кој бил мошне
задоволен. Денес Витон блеска со нови
богати простори и ексклузивни ентериери, но
во исто време мирно и рафинирано ја
поддржува и на модерен начин ја збогатува
атмосферата на елисејските булевари.
Тома за себе вели дека е како општ лекар,
бидејќи како архитект од него постојано
бараат да нaправи ова или она, убедени дека
може да направи болница, хотел, луксузна
палата, како и обична станбена зграда.
Еднаш во Скопје, по земјотресот, учествувал

на конкурс за проект за гробишта. Од друга
страна, имал големо задоволство да добие
можност да ја направи луксузната
монографија „Ces belles mairies de France“,
за најубавите општини во Франција во кои
луѓето сакаат да се венчаат.
Тома Гаревски сè уште не успеал ништо да
изведе во својот роден град Белград. Но
предлагал многу проекти. Најпрво неколку
деловни објекти, покрај зградата на
„Политика“, каде што и денес се наоѓа
празен простор. Предлагал деловна зграда
спроти Собранието, направил проект за
проширување на хотел на Авала. Го донел во
Белград Ерик Хилтон за да истражат
можност за изградба на хотел. Во моментов
работи на проект за хотел кој ќе се наоѓа
покрај аеродромот „Никола Тесла“ на
Сурчин, затоа што Тома има огромна желба
да остави трага во својот роден град.
„За сите големи зданија постојат многу
строги архитектонски правила. Покрај тоа,
мене отсекогаш ми било важно проектите
што ги работам да ги вклопам во амбиентот и
во филозофијата на околината, а ја користам
историјата и локалната архитектура“, вели
Гаревски.
Во бирото AXE Аrchitectes на Томa има
оддел - галерија во која се сместени сликите
на неговите пријатели сликари - од Владимир
Величковиќ, Љуба Поповиќ, Петар Омчикус,
Бата Михајловиќ до Милош Шобајиќ и
скулптурите на вајарот Никола Коља
Милуновиќ.
„Мојот прв пријател меѓу сликарите беше
Ѓоко Ивачковиќ, архитект по образование,
исто како и Величковиќ. Така, многу брзо,
создадов пријателства и со другите наши
AXE Аrchitectes, Париз
Гаревски со сликарот Владимир Величковиќ
Седиште на Луи Витон, Париз, Франција
сликари. Моето биро често беше место на
дружење. Љуба Поповиќ живееше на околу
200 метри и секогаш доаѓаше пеш.
Величковиќ практикуваше на пат кон своето
ателје, да запре со автомобилот и да дојде во
моето биро. Бата Михаиловиќ беше мојот
пријател од Чубура и имав посебен начин на
комуникација со него. Петар Омчикус многу
сакаше да го посетувам. Со Милош Шобајиќ
останав пријател до последниот ден. Сите
бевме неразделни на слави, во Центарот за
култура на Србија, на изложбите на секој од
нив. Направивме сè што можевме еден за
друг, без трошка размислување или интерес.
Како спомен на тоа време, во мојата
канцеларија остана вистинска галерија со
нивните дела, кои ги добив како пријателски
подарок. Така би можело да се каже дека и
денес се дружиме“. n
архитектура во убавата Пасадена во округот лос анџелес

„ЛР2“ – Куќа чиј волумен е

инспириран од кутија за кибрит
вредното архитектонско дело ја покажува својата цел преку физички решенија.
како и секоја форма на дизајн, и во архитектурата, уметничките решенија
претставуваат цели кон кои таа треба да се стреми
Бошко ВИДОЕСКИ, дипл. инж. арх.
кутија за кибрити како инсПирација
Почитувањето на затекнатиот контекст е
половина завршена работа за архитектот
во поглед на успешноста на решението на
проектот, без разлика дали се работи за
изграден урбан контекст или за природен
контекст. Проектантската фирма
„Монталба Архитекти“ го има направено
токму тоа при проектирањето на куќата
едноставно наречена „ЛР2“, која го
почитува и се вградува во теренот со пад и
со околниот пејзаж. Куќата се наоѓа во
убавата Пасадена во округот Лос Анџелес
во Калифорнија, САД. Почитувањето на
контекстот било желба и на инвеститорите
кои сакале да се запази рамното плато
помеѓу околните ридови, но притоа да се
изгради и врска со нив преку внимателно
решавање на волуметријата на објектот.
Како што ќе истакнат и самите проектанти,
инспирацијата за да се постигне ова
дошла од начинот на функционирање на
обична кутија за кибрити, каде еден
волумен се извлекува од друг. Овој
„кибрит-принцип“ на извлекување на
волумени е надграден и проширен:
волумените освен што се извлекуваат еден
од друг, се наслонуваат и еден врз друг, но
и врз околните падини. Секоја ваква
правоаголна маса има и внатрешен и
надворешен простор.
Со страничните патеки, веранди,
дворови, затскриени шеталишта и големата
кровна палуба, се проширува дометот на
ограничените подни површини сè до
околните џбунести чапарали (вид на даб,
 карактеристичен за Калифорнија - заб. на
авт.) и погледите понатаму. Со таквото
решение куќата идеално се вклопува во
контекстот со што се овозможени
непречени визури кон околните брда и
долината на Пасадена.
30 28 февруари 2024
конструкција и функционално
решение
Конструкцијата претставува мешовит
скелетен систем, првенствено од челични
елементи во комбинација со
конвенционални дрвени елементи, кој е
обложен со префабрикувани
армиранобетонски фиброцементни панели
за поголема крутост. Дел од овие панели
намерно немаат завршна обработка со цел
како такви да бидат дел како од фасадниот,
така и од ентериерниот дизајн.
 Куќата зафаќа површина од околу 390
квадратни метри. Oсвен стандардните
простории неопходни за домување, вклучува
и апартмани за гости, работна соба,
домашна вежбална, домашно кино, како и
повеќе отворени, убаво уредени простори.
Предвидената влезна секвенца тече со
пејзажот и ги води посетителите по тротоар
кој се протега под правоаголниот волумен
од објектот. Главниот влез е преку
надворешни трокраки скали лево од оваа
секвенца, со што самото влегување во
објектот е на некој начин параден чин во кој
посетителот најпрво со рамно движење
продира под големата волуменска маса, за
веднаш потоа, штом ќе „продре“, да се извие
врз неа со „малтене“ кружно движење по
надворешните скали кои се развиваат од
левата страна и да стане „еднаков“ со таа
голема маса. Ова кружно качување нуди и
убави визури кон околината и објектот. По
влегувањето во куќата, темната аголна
фасада од фиброцементни панели
отстапува место на светол ентериер во кој
доминира дрвото и белите завршни
обработки на ѕидовите и плафоните.
Влезот е сместен на спротивната фасада
од пристапниот продор, но на едно ниво
погоре, односно на второто ниво (прв кат)
од вкупни три надземни нивоа. Сите четири
нивоа се програмирани да функционираат
независно, а поврзани се со една
внатрешна нишка по која се одвива
вертикалната комуникација. Подрумот е
наменет за домашното кино и за пропратни
простории; приземјето е зафатено од
гаражата и топлата врска кон горе; на
првиот кат е влезот во куќата, кој уште
сместува и работна соба, отворена тераса,
спална соба и бања; а на вториот, највисок
кат, е сместен најприватниот дел од куќата,
односно дневниот престој со двете
трпезарии (внатрешна и надворешна) и
кујната, две спални соби од кои едната е
master, бања и навистина голема отворена
тераса која практично го зафаќа целиот
кровен простор врз нивото подолу.
Највисокото ниво е поставено нормално
под прав агол гледано во основа во однос
на останатите нивоа.
Обликовното решение на куќата
гарантира изобилство на природна светлина
од сите можни страни и различни визури. Во
речиси сите простории стаклените отвори се
од под до плафон. Нивната големина и
ориентација ја максимизира дневната
светлина во целата куќа. Стаклените
површини се потиснати навнатре во
габаритот на куќата со цел да се редуцира
продорот кон внатре на преголема топлина
во летните месеци. Ваквото решение од
една страна ја намалува топлината, но од

друга страна визурите кон надвор се
непречени бидејќи на овој начин стреите не
се наметливи, а погледот кон надвор е
врамен од внимателно одбраниот материјал
за фасадата.
обликуваЊе, материјалност и
Проектантски ПристаП
Не е лесно куќа од ваков тип, со ваков
современ дизајн да биде вклопена во
природниот контекст на ваков среќен начин.
Играта со волуметријата на кубусите и
речиси непостоечкото интервенирање во
теренот со какви било доминантни засеци и
насипи, отсуството на преголем број на
различни материјали и бои и користењето на
темната боја за закосените панели во кои се
врамени стаклените отвори го прави
објектот ненаметлив за околината.
Доминираат два материјали во
надворешното обликување.
Фиброцементните панели во природна боја
градат врска со тлото, а темнообоените ги
врамуваат застаклените отвори. Стаклото е
вториот материјал во ваквото надворешно
обликување, кој поради неговата природа не
го оптоварува дизајнот.
Бетонскиот изглед е и завршна обработка
за пристапната автомобилска платформа
кон гаражата, како и пешачкиот пристап кон
влезот заедно со влезните скали. Газиштата
на скалите се масивни и креираат илузија
дека се лебдечки. Повлекувањето на
отворите кон внатре е овозможено и со
самиот конструктивен систем и ѕидарија,
односно не е само фасадно од имитациска
природа.
Ентериерот е елегантен, современ,
безвременски. Во него доминира иверицата
односно дрвените финиши, белата
обработка на плафоните и ѕидовите и
дизајнерските парчиња мебел. Ѕидовите и
плафоните се ослободени од секоја
непотребна орнаментика, било какви
декоративни спуштања на плафоните,
гипсени декоративни лајсни, нападни ѕидни
облоги во различни бои, како и сето она
кое на мала врата се протнува како тренд
во внатрешното уредување во Македонија
кое во суштина има елементи на кич, а има
тенденција да покаже некој статус, кој
речиси секогаш завршува евтино.
Очигледно сопствениците на оваа куќа не
страдаат од таков комплекс, а проектантите
се одлична екипа која знае што е
универзално убаво.
Во куќата се забележуваат уметнички
слики и други дела, внатрешно зеленило во
саксии и едноставни, елегантни линии во
изработката на мебелот. Осветлувањето е
генерално преку ненаметливи плафонски
форми, а онаму каде што ги има лустери,
тие се едноставни, со ненападни форми и
ненаметливи бои.
Ваквиот пристап во кое било внатрешно
уредување е сигурен рецепт за
безвременска елеганција, а ако е изведено
на ваков беспрекорен начин, со квалитетни
материјали и дизајнерски детали, не може
да не оддава чувство на доза на луксуз за
оние кои знаат да препознаат.
Куќата е енергетски ефикасен објект од
највисока класа. Нејзиниот габарит е во
целост на кота под природното ниво на
теренот, и едноставно волумените се
закачени за теренот и го следат неговиот
пад. Со ова објектот максимално ја
искористува околината во своја полза за
пасивно греење и ладење преку распоредот
на волуменските маси и продорите кои тие
ги креираат. Куќата е внимателно
термоизолирана, има вградено соларен
систем на кровот со интегрирана „Тесла“
батерија за да може да биде самоодржлива
по потреба, без да мора да биде
приклучена на енергетската мрежа во
иднина.
Проектот за оваа куќа е најнаградуван на
фирмата Montalba Architects, како и
најпубликуван во престижни магазини и
веб-сајтови за архитектура.
Инаку, оваа фирма е основана во 2004
година од швајцарско-американскиот
архитект Дејвид Монталба, со седиште во
Санта Моника, Лос Анџелес. Во меѓувреме
отвораат и втора канцеларија во Лозана,
Швајцарија, и постепено фирмата
прераснува од мало проектантско биро во
респектабилна проектантска куќа со 60-
тина вработени, која проектира насекаде
низ светот. Добитници се на многу награди
за своите проекти за архитектура и урбан
дизајн во кои низ хуманистички пристап се
земаат предвид потребите и барањата на
клиентите од една страна, а од друга страна
се почитуваат локациските, културните и
економските прилики. Ваквиот пристап
овозможува да се реализираат решенија
кои се контекстуални, но и концептуални и
визионерски по својата намера, ефект и
привлечност. Вредното архитектонско дело
ја покажува својата цел преку физички
решенија. Како и секоја форма на дизајн, и
во архитектурата, уметничките решенија
претставуваат цели кон кои таа треба да се
стреми. Тоа се клучните вредности на
Монталба кои пронаоѓаат физички израз во
начинот на кои тие се директно поврзани со
клиентот, програмата и зададената задача
која треба да се реши. n
 aрхитектура најголемата Приватна резиденција во сад

Билтмор: Волшебна фузија на

европска елеганција
и американска иновација
имотот билтмор не е само остаток од минатото, туку жив доказ за посветеноста на
семејството вандербилт за иновации и одржливост. џорџ вандербилт бил познат по
напредните идеи и имплементирал најсовремени технологии од тоа време,
вклучувајќи електрична енергија, централно греење и систем за ладење

Еве ја приказната за, до ден денес,

Јулија ВЕЛКОВСКА, најголемата приватна резиденција во
(Специјално за Порта 3 од Вашингтон) САД: Сè започнало со земјоделецот Јан
ред да го посетам Билтмор Ертсон по потекло од Де Билт, Холандија.

П (Biltmore) секако дека знаев Во 1650 година тој имигрирал во Нов

што би можела да очекувам, но
исто така знаев дека штом ќе
стигнам, ќе посакам одново да
се вратам за евентуално да доуживам во она
што го нуди. Првото нешто што паѓа во очи е
локацијата, огромната широчина насекаде,
и како во бајките, среде планински предел,
изграден е замок.
34 28 февруари 2024
Амстердам (денес Менхетен во Њујорк)
како слуга. (Зборот van na холандски
значи „од“, така што Ван де Билт станал
Вандербилт). Многу години подоцна се
јавува името на Корнелиус Вандербилт,
пра-пра-пра-правнук на Ертсон, како
магнат во железничката и поморска
индустрија. Кога починал во 1877 година,
тој бил најбогатиот човек во Америка.
Џорџ Вандербилт, сопственикот на
имотот Билтмор, бил еден од многуте
внуци на Корнелиус и еден од
најбогатите.
Планинскиот венец Блу Риџ (Blue Ridge)
се протега низ осум американски сојузни
држави, вклучувајќи ја и Северна
Каролина. Младиот Џорџ, којшто барал
погодно место да изгради нов дом, на прв
поглед се вљубил во малото гратче Ешвил
и во неговата околина. Како еден од
наследниците на богатството на
семејството Вандербилт, секој би
претпоставил дека немал проблем да ја
реализира својата долгогодишна визија и
на површина од 16.622 метри квадратни да
ја изгради куќата од неговите соништа.
И навистина, Билтмор е архитектонски
прекрасен, неверојатно романтичен и
апсурдно луксузен. Архитектурата е
волшебна фузија на европската
елеганција, американската иновација и
длабоката благодарност за околните
природни убавини. Секој елемент, од
надворешната фасада, до прецизно
дизајнираниот ентериер е совршено
интегриран со пејзажите, што пак
придонесува за статусот за безвременско
ремек-дело и културно богатство.
Од архитектонскиот стил, па до
уметничкиот аспект, замокот го отсликува
духот на француската ренесанса. Билтмор
е првенствено проектиран во шато стил,
којшто се појавил кон крајот на 19-тиот
век, карактеристичен со стрмни покриви,
кули, детално изработени резби и асиметрични фасади. Внатрешниот
аранжман наликува на селски куќи исто
така од 19-тиот век, само значително
поголеми и скапо украсени. Додека
симболизира грандиозност, архитектурата
воедно одразува рана грижа за
одржливост на животната средина. Имотот
опфаќа огромна шумска површина и
обработливо земјиште, така што
сочувувањето на природните ресурси
било приоритет при проектирањето на
куќата.
инсПирација и изградба

Обемот и дизајнот на Билтмор, уште од крајот

на 19-тиот век, па до одреден степен и денес,
придонеле да се издвојува од нормалното,
особено во време кога повеќето жители во
западниот дел на Северна Каролина живееле
мошне скромно. Било мошне необично што
токму ваква недоволно развиена и тешко
проодна област била избрана за локација,
особено што прв избор за дом на високата класа
во тоа време во Америка, биле урбаните центри
на моќ како Њујорк или Њупорт. Но, главната
причина е што локацијата наликувала на
инспирацијата на Вандербилт - долината на
реката Лоара (Loire) во Франција, која многупати

28 февруари 2024 35

ја посетувал и засакал.
Сепак, колкав и да е впечатокот дека
раскошот едноставно не припаѓал на место каде
живеела ниска или средна класа, факт е дека
бројните замоци од времето на Златната доба во
Америка, со текот на времето како да го
изгубиле сјајот и сега се само еден далечен и
недоволно разбран спомен од минатото. За
куќите коишто успеале да преживеат во 21-виот
век претежно се надлежни јавни или
непрофитни институции, додека Билтмор успеал
да остане во рацете на потомците на Џорџ В.
Вандербилт, и особено заради успехот да ја
задржи автентичноста на екстериерот и на
ентериерот, до ден денес претставува
туристичка атракција, привлекувајќи над 1,7
милиони посетители годишно. Исто така, и
покрај диспаритетот, имотот несомнено
помогнал во зајакнувањето на економијата на
Ешвил, обезбедувајќи стабилни работни места,
како за време на изградбата, така и подоцна за
неговото целосно одржување и опстојување.
Вандербилт за проектот ги ангажирал
двајцата најистакнати луѓе во нивните области:
Ричард Хант (Richard Hunt) како архитект и
Фредерик Олмстед (Frederick Olmsted) –
креаторот на Централниот парк во Њујорк, како
пејзажен архитект. Хант воедно бил првиот
Американец кој студирал архитектура на една од
престижните школи во Париз, кој подоцна
помогнал да се основа Американскиот институт
за архитекти.
Штом ја одбрал локацијата, Вандербилт
воедно знаел дека поголемиот дел од
Апалачките шуми биле оштетени и барал начин
како да го заштити околното земјиште. Во 1889-
та година, заедно со главниот архитект Хант,
патувал низ Европа, особено во Франција и
Англија за да се инспирира и да купува
артефакти и мебел. Изградбата, за којашто биле
потребни шест години и околу 1.000 работници,
официјално започнала во 1890-та година.
Во Билтмор, Хант храбро ги адаптирал,
уметнички ги обликувал и богато ги украсил
формите на раната ренесанса за свои цели.
Фасадата од варовник е асиметрично
избалансирана со испакнати странични крила
поврзани со влезна кула во центарот, којашто
заедно со главните спирални скали, ја создава
највисоката кота на замокот. Главната
инспирација - шатото Де Блоа (de Blois) во
Франција.
Додека куќата според надворешноста е
доследна на францускиот ренесансен стил,
внатрешноста дава хетерогеност којашто
иако претставува бројни традиционални
историски и меѓународни стилови, по
архитектонската разновидност е
американска. Вниманието за деталите е
видливо во секој аспект на имотот, од
прекрасната банкет сала, преку таванот на
седум нивоа, па сè до раскошната галерија
на таписерии, некои од нив датираат од 16
век, а некои се бесценети.
На јужниот крај на куќата е за мене најубавата
просторија - библиотеката. Вандербилт знаел да
чита на осум јазици, поседувал 23.000 книги, а во
библиотеката имало околу половина од нив.
Муралот на таванот „Кочиите на Аурора“ (Chariot
of Aurora) e донесен од Венеција, а е насликан
во 1720-тите години од италијанскиот уметник
Џовани Пелегрини (Giovanni Pellegrini). Деталите
не изостануваат и овде, со изобилство на
дрвенарија и железни скулптури. Спирални
скали водат кон балкони од двете страни на
просторијата, поврзани со скриен премин зад
оџакот.
И покрај сложената резба и раскошностa
однадвор, за одредени критичари куќата има
елементи на „гломазност“, помпезност, дури и на
одредена вулгарност. Иако груби, овие
забелешки за еден приватен дом во таков обем е

невозможно да се негираат, но токму
масивноста му ја дава уникатноста - да се
почувствува хомогеност среде екстравагантност.
Секој детал е испланиран така, за да
обезбеди специфична сензација, да наликува на
фикција и да предизвика емотивна реакција.
Примери за вПечатлива архитектура на
билтмор
спирални скали
Инспирирани од скалите во шатото Де Блоа,
големото скалило на Билтмор е чудо на
физиката, изградено со помош на противтежа.
Тежината на секоја од скалите на цврстите
варовнички плочи се компензира со тежината на
ѕидот што се спушта надолу.
масивен лустер
Тежок близу 800 килограми, овој лустер е
поставен на средина на скалите. Виси од една
завртка која минува низ челични носачи под
куполниот покрив. Бакарната купола се отвора
за полесен пристап до лустерот.
ќерамиди и бакарна изолација
Секоја од ќерамидите од шкрилец била
издупчена на краевите и е последователно
поврзана со челичната инфраструктура на
таванот. На секој спој е додадена бакарна
изолација за да се спречи продирање на водата.
Стрмниот покрив посетителите денес можат
одблизу да го обиколат и да ги видат многуте
готски фигури и варовни резби. Тука се и
огромните оџаци со исто така извонредни детали.
варовник и текстура
За изградбата биле потребни пет илјади тони
варовник којшто бил ископан и донесен од
Индијана. Додека некои од исечените парчиња
останале мазни, површината на другите била
рачно издлабена, за да се добие груб и што
поприроден изглед. Вандербилт сакал
сончевата светлина да се рефлектира од куќата
на естетски пријатен и разновиден начин.
Плочки гуаставино
Шпанскиот архитект и инженер Рафаел
Гуаставино (Rafael Guastavino) кон крајот на 19
век патентирал самоносечки свод од керамички
плочки и систем за сводови. Системот од слоеви
од теракота плочки се користел и внатре и
надвор од Билтмор. Густавино лично ја
надгледувал работата на проектот.
наследство
Освен неговиот архитектонски и природен
раскош, Билтмор е ризница за уметност и
историја. Џорџ Вандербилт официјално ја
отворил куќата на Бадник, 1895 година,
пречекувајќи ги семејството и гостите и оттогаш
прославата за Божиќ во имотот Билтмор има
особено значење. Секоја година, куќата со 250
соби, е раскошно уредена за сезоната.
Гостопримството овде се практикувало како
висока уметност и тоа се чувствува и до ден денес.
Билтмор бил отворен за јавноста во 1930
година, со цел дополнително да го зголеми
туризмот во Ешвил за време на Големата
депресија. За време на Втората светска војна
бил затворен и тогаш овде биле донесени
бројни уметнички дела од Националната
галерија за уметност во Вашингтон, за да бидат
заштитени. Членови на семејството Вандербилт
живееле на имотот сè до 1956 година, кога
станал куќа музеј. Потоа следувала изградбата
на мотел, хотел и винарија, меѓу другите објекти.
Како млад, Џорџ Вандербилт развил
ненаситна жед за знаење - студирал уметност,
архитектура, музика, земјоделство, хортикултура
и литература. Како станувал сè поупатен за многу
теми, имал голем интерес за промовирање на
писменоста. За себе кажал дека богатството не
го исполнувало како човек, така што голем дел од
животот го посветил на филантропија. Заедно со
сопругата Едит се погрижиле сите вработени да
имаат натпросечни примања, им помагале на
различни начини, обезбедувајќи и натамошно
образование за многумина. Вандербилт починал
во 1914-тата, на 51-годишна возраст.
Имотот Билтмор не е само остаток од
минатото, туку жив доказ за посветеноста на
семејството Вандербилт за иновации и
одржливост. Џорџ Вандербилт бил познат по
напредните идеи и имплементирал најсовремени
технологии од тоа време, вклучувајќи електрична
енергија, централно греење и систем за ладење.
Беспрекорната интеграција на овие технологии
во архитектонскиот дизајн одразува напреден
пристап и посветеност на удобноста.
Безвременската убавина на објектот и
посветеноста на одржливост го прават овој имот
да биде дестинација што ја плени имагинацијата
зачувувајќи го наследството од едно минато
време. n
 урбанизам наука за развојот на формите (1 дел)

Вовед во урбана морфологија

Под морфолошка структура на град се подразбира просторниот распоред и
меѓусебниот однос на елементите во градскиот простор како што се улиците,
плоштадите, парцелите, јавните површини и сл. кои се одликуваат со свои
специфичности – густина на изграденост, големина, форма, положба, изглед и сл.

м-р Дамјан БАЛКОСКИ, дипл. инж. арх.

⦁ вовед
Морфологијата на урбаните простори се
согледува низ изучување на формата и
структурата на градот, положбата и
функцијата на градот, особено на неговите
изградени делови и отворените јавни
простори како блокови, објекти, улици,
плоштади, паркови и сл. Според тоа,
урбаната морфологија овозможува
согледување на многубројните аспекти и на
суштината на изградените структури и
јавните простори во градовите.
⦁ морфолошки дискурс на
истражувањето
Поимот „Морфологија“ потекнува од две
грчки збора morphe - облик и logy – наука, по
што може да се дефинира како наука за
развојот на формите. Морфологијата е дел
од многу други научни дисциплини како
биологијата, лингвистиката и географијата и
се користи како метод кој ги објаснува
појавите и процесите за настанување на
одредени форми.
Во урбанизмот, морфологијата на
урбаните простори се состои од
согледување и изучување на формата и
струкурата на градот, особено на неговите
изградени делови и отворените јавни
простори како квартови, блокови, објекти,
улици, плоштади, паркови и сл. Според тоа,
урбаната морфологија овозможува да се
согледаат многубројните аспекти и
суштината на изградените структури и
јавните простори во градот.
Иако мофролошките истражувања во
урбанизмот се прифатени од архитектите и
урбанистите, дефиницијата за урбаната
морфологија, потекнува од географите и
планерите. Според Милан Вреск, урбаната
морфологија е гранка на урбаната
географија која ја проучува морфолошката
структура на градот со неговите
тродимензионални обележја (Vresk 1986).
Под морфолошка структура на град се
подразбира просторниот распоред и
меѓусебниот однос на елементите во Сл. 1 - Град на гребен – Centuripe, Италија
38 28 февруари 2024
градскиот простор како што се улиците,
плоштадите, парцелите, јавните површини и
сл. кои се одликуваат со свои
специфичности – густина на изграденост,
големина, форма, положба, изглед и сл.
⦁ Положба на град
Положбата на градот во однос на
непосредното опкружување претставува
една од најзначајните морфолошки
карактеристики. На положбата на градот,
најголеми влијанија имаат природните,
географските и топографските
карактеристики на околината, но исто така
важни се и други карактеристики како што се
историскиот развој, економијата,
комуникациите и поврзаноста и др.
Од историски контекст, може да се
заклучи дека положбата на градот и
неговото формирање зависат од три
услови/особини на локацијата:
⦁ Привилегираност - Изборот на
локацијата за формирање на некој град, од
историски аспект отсекогаш е поврзан со
местото и со неговите природни
карактеристики кои го прават да биде
најповолно, односно привилегирано во
однос на други места.
⦁ Протективност – Низ историјата, многу
градови се подигнати со цел да бидат
физички заштитени (најчесто од војни и од
непријателски напади) (Djokic, 2004). Сл. 2 - Град на врв на рид – Amadiyah, Ирак
⦁ конституција – Можностите за
спојување и разделување на елементите се
важни фактори за избор на локацијата за
градот.
Според ова, може да се направи
класификација на градовите според нивната
местоположба во две категории:
- град во релација со топографијата на
теренот – во зависност од тоа каде се
лоцирани и поцизионирани, се појавуваат
неколку групи како: град на гребен (сл. 1),
град на врв на рид (сл. 2) и град во падина
(сл. 3).
- град во релација со водни површини
или текови – во зависност од нивната
конфигурација и односот кон водената
површина, се појавуваат неколку групи како:
град покрај река (сл. 4), град во залив, град-
полуостров, град-остров (сл. 5) и град
опкружен со канали (сл. 6).

⦁ форма на град
Формата на градот произлегува од
неколку елементи: поставеноста на градот
на теренот, распоредот и вкрстувањето на
градските улици – уличната мрежа, бројот и
формата на урбаните блокови и слободните
јавни површини.
Градските простори се условени од
изградената форма, која го одредува
нивниот карактер, различност и
специфичност. Формата на градските
Сл. 3 - Град во падина – Herrenberg, Германија
простори е клучна морфолошка
карактеристика на градот, бидејќи на
најдобар начин се доловува неговата
структурална разновидност. Во урбанизмот,
одамна е усвоена теоријата дека има два
начина на настанување на градовите:
спонтано настанати градови, кои често се
нарекуваат и органски, настанале без
учество на урбанисти и планери, и плански
настанати градови, кои се резултат на
одредени активности на урбанистите и
планерите.
За формата на градовите зборуваат многу
урбанисти, меѓу кои и Кевин Линч (Kevin
Lynch), Роберт Криер (Robert Krier), Спиро
Костоф (Spiro Kostof) и Владан Џокиќ (Vladan
Đokic).
Костоф прави класифиција на градовите
28 февруари 2024 39

Сл. 4 - Град покрај река – Белград
Сл. 5 - Град-остров - Мont saint michel, Франција
Сл. 6 - Град опкружен со канали – Амстердам, Холандија
40 28 февруари 2024
според топографијата на теренот на кој тие
настанале и се развивале во текот на
времето и смета дека е важен услов во
создавањето на градската форма. Според
тоа се разликуваат 6 типови на градови:
градови на река – најчесто со органска или
ѕвездеста форма, крајбрежни градови –
најчесто со радијална форма, одбранбени
градови – опкружени со ѕидини и порти,
линеарни градови, планински градови –
најчесто со кружна форма, органска или
ѕвездеста форма и терасести градови – на
падините на планините, најчесто со
ортогонална форма (Kostof, 1991).
Кевин Линч, во неговата последна книга
„Теорија на добра градска форма“ (A theory
of good city form), од 1981 година, смета
дека „Формата што треба да ја добие градот
е античко прашање. Под нормативна теорија
се мисли на кохерентен сет на идеи за
правилната форма на градот и нејзините
причини, па затоа постојат голем број
такви теории. Секоја група на теории се
фокусира на некоја сеопфатна метафора за
тоа што е град и како тој работи“. Според
ова, тој дефинира три категории – модели на
градови:
⦁ космички модел – најчесто се нарекува
свет град (анг. holy city). Овој вид на план
на град претставувал интерпретација на
универзумот и боговите и симболизирал
моќ. Карактеристики на овој град биле
главна градска аксијала, градски ѕидини и
порти, доминантни објекти и хиерархиска
просторна организација (сл. 4, шема 1).
⦁ Практичен град, т.н. град машина -
функционален конструкт на меѓусебно
поврзани делови. Пример за овој вид на
град e планот на Ле Корбизје – „The
Radiant city“ (сл. 4, шема 2).
⦁ органски град – т.н. биолошки град –
концепт дека градот е жив организам, а не
машина. Овој вид на град има одредена
граница, оптимална големина и кохезивна,
неделива внатрешна структура која
овозможува балансиран развој. Пример за
овој вид на градови се градовите градини
(сл. 7, шема 3), (Lynch, 1981).
Според Линч, елементот што ја формира
целокупната градска форма претставува
урбана матрица. Матрицата на урбаниот
развој, поради растојанието на објектите,
положбата на активностите и
диспозициската линија на движење, многу
влијае врз функцијата и формата на градот.
Тој разликува неколку типови на матрици:
⦁ решеткаста форма – подвидови:
квадратна, правоаголна, триаголна и
шестаголна
⦁ ѕвездеста форма
⦁ прстенеста форма
⦁ сложени форми на матрици. (Lynch, 1961).
Од овие типови произлегуваат 9 форми на

Слика 7 - Шема 1 – космички модел, шема 2 – практичен град, шема 3 – органски град
градови: ѕвездеста (А), линеарна (Б),
ортогонална (В), мрежеста (Г и Д), барокна
аксијална (Ѓ), чипка (Е), затворена (Ж),
световна (З) и имагинативна форма (Ѕ), (сл.
8).
Сумирајќи ги класификациите на сите
гореспоменати автори, просторната
организација на градот, согледана врз база
на сите овие карактеристики, може да се
категоризира во една од следните 9 форми:
Компактна форма - се забележува кај
градовите кои имаат помала површина,
поголема густина; Линеарна форма -
погоднa за континуирано ширење и етапно
растење и развој на градското ткиво, има
рамноправен однос на сите територии, нема
центар и периферија; Ортогонална форма -
овој тип овозможува правилна
парцелизација на земјиште, лесна
ориентација во просторот и е погоден за
ширење на градот во сите правци;
Радијална форма - погодна за мали и
средни градови по површина и нуди одлична
поврзаност на центарот и периферијата на
Слика 8 – Форми на градови според типови на урбани матрици по Линч
градот; Прстенеста форма - поволна за
организација на транспортот и
комуникациите и овозможува формирање на
повеќе центри распоредени по прстенот;
Аксијална форма – се состои од симболички
важни и визуелно доминантни точки во
градот. Погодна за монументални градови и
градови престолнини; Кружна форма -
погодна за градови со мала површина, ретко
се појавува во градовите и има многу
недостатоци како неовозможување на
правилна парцелизација и ширење на
градот, а дава чувство на губење на
ориентација во просторот; Комбинирана
форма - претставува спој на 2 или повеќе
различни форми. Најчесто се комбинираат
ортогоналната, радијалната и аксијалната
форма.
Бидејќи формата на градот произлегува и
од географската положба и од просторната
конфигурација на теренот на кои се наоѓа
градот, во РСМ, се појавува уште еден вид на
урбана матрица во малите градови, најчесто
во планинските и во ридско-планинските
области: Органска форма – град кој се
развива и проширува во зависност од
теренот. Овие градови настанале со
пробивање на улици и сокаци во зависност
од теренот, со што се добива мрежа од
многу кривулести и негеометриски форми на
урбаните блокови. Голем број од градовите
во РСМ до денес ја задржале првичната
форма, но има и случаи каде одреден град
настанал спонано, а во новото време
започнува постепено да се развива плански
со што се добиваат две варијанти:
соединување на две различни форми и
зачувување на органската матрица во
старото градско јадро со појава на нова
планска организација на просторот во
новите делови од градот. n
Крај на 1 дел.
Во следниот број на списанието следува
анализа на урбаната морфологија на
пограничните градови во источниот регион
на РСМ.
⦁ Библиографија
Kostof S. (1991), “The city shaped: urban patterns
and meanings through history”, Bulfinch press, New
York, pp. 35-39
Lynch K. (1961), “The pattern of the metropolis” во:
Banerjee T, Southworth M. (1990) “City Sense and City
Design: Writings and projects of Kevin Lynch”, MIT
Press, London
Lynch K. (1981), “A theory of good city form”, MIT
Press, USA, pp. 373-386
Vresk M. (1986), “Osnove urbane geografije”
Školjska knjiga, Zagreb 23.
Đokić V. (2004), “Urbana morfologija: grad i gradski
trg”, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu,
Beograd, pp. 11-64
28 февруари 2024 41
 ентериер
Употреба на шперплочи во дизајн
Оваа нова перцепција на шперплочата не само што придонесува на нејзината
популарност и прифатливост, туку и ја преобразува во објект на културно искуство
и визија, стимулирајќи креативност и инспирација во дизајнерската заедница денес
Ангела СТЕФАНОВСКА, дипл. инж. арх.
ри изборот на материјали за
П изработка на мебел во нашиот
дом, меѓу првите што ни паѓаат
на ум се добро познатите
плочести материјали - иверица и
МДФ-плоча, или народски познато како
медијапан. Тие се избираат поради
достапноста, прифатливите цени, лесната
обработка и привлечниот изглед. Но, дали би
дале шанса на „сировата“ шперплоча?
Кога ќе го слушнеме зборот „шперка“ или
„шперплоча“, сè уште постои стереотип дека
се работи за евтин градежен материјал со
квалитет од пониска класа. Најчесто се
42 28 февруари 2024
Wood Ribbon Apartment, France, by Toledano + Architects
користи „зад сцената“, без доволно
софистициран, чист и обработен изглед, што
го спречува да се прикаже во преден план.
Но, сепак треба да ја разгледаме „шперката“
и од еден друг еколошки аспект кој има голем
потенцијал. Токму со своите природни
квалитети и топлина, шперплочата може да
придонесе во создавањето на естетски
привлечен и удобен дом. Од неодамна,
светските дизајнери повторно се враќаат кон
употребата токму на овој материјал,
придавајќи му важна улога и модерен изглед
на просторот и на мебелот.
Шперплочата, иако се смета за „сирова“,
претставува материјал со извонредни
својства, што ја прави посебно фасцинантна
и исклучителна. Технички и структурно,
шперплочата е составена од повеќе слоеви
на фурнир, импрегниран со фенолна смола и
пресуван под висок притисок. Оваа
технологија гарантира издржливост и
цврстина на материјалот. Пресувањето при
висока температура го зголемува
противтежниот капацитет и димензионалната
стабилност, што го прави материјалот не
само поцврст, туку и отпорен на деформации.
Првично, шперплочата се истакнува како
лесна и погодна за обработка, што
овозможува обликување на различни форми
и дизајни. Освен тоа, шперплочата е
еколошки прифатлива опција, бидејќи се
изработува од природни дрвени влакна, што
 ЕКОЛОшКи тРЕнд вО 2024

на мебел и ентериер

Coopworth house од ФМД Архитекти, Тасманија


го намалува отпадот и влијанието врз
животната средина. Таа има и висока
стабилност и отпорност на деформации, што
значи дека мебелот изработен од овој
материјал има долготрајна употреба.
Технологијата и примената на шперплочите
има древни корени кои датираат уште од
времето на Старите Египќани и Римјани. Во
Египет, од овој материјал се изработувале
сандаци за мумифицирање, столови и други
секојдневни предмети кои биле детално
обработени со најразлична профилација и
орнаментика. Во Стариот Рим пак,
шперплочите биле користени за
изработување мебел, но и како декоративни
облоги на ѕидови и плафони во вилите и
палатите. Ова докажува дека техниката на
изработка на шперплочи има богата историја
зад себе и традиција низ светот.
Технологијата на шперплочите како патент-
производ е официјално добиена во 1865
година, а индустриски масовно почнала да се
произведува околу 1910 година. Својот пик во
дизајнот и во архитектурата, го достигнува во
поствоениот период, односно во
револуционерните 1940-те и 1950-те години
на минатиот век, каде големи имиња во
дизајнот, како Аалвар Аалто, Чарлс и Реј Имс,
Марсел Броер и Доналд Џад ја користеле
токму шперплочата во своите иновативни
концепти и иконични парчиња мебел,
подигнувајќи го материјалот на едно
повисоко ниво. Препознавајќи го неговиот
скулптурален потенцијал, а истовремено и
неговата јакост, леснотија и флексибилност
како својства, тие свесно избираат
шперплочата да го обликува и симболизира
дизајнот на мебел во тогашниот нов модерен
свет - модерната.
44 28 февруари 2024
Vikki's Place од студио Curious Practice
Еден од првите вистински модерни дизајни
на мебел од шперплоча е „Паимио“ столот
креиран од финските архитекти и дизајнери
Аалвар и Аино Аалто. Тој е тенок, лесен и
извиен стол, впрегнат меѓу две тесни рамки,
што дава впечаток на седло што лебди во
воздухот. Извајаниот органски облик на
седиштето и наслонот, е истовремено израз
на слободната волја на Аалто и мајсторската
манипулација на еластичноста која ја
поседува материјалот. Тој иконичен дизајн
покажа исклучително понатамошно влијание
во индустријата, давајќи престиж на овој
занемарен и потценет материјал. Ист таков
принцип на иконичен и лесен израз има Имс
LCW столот, дизајниран од Чарлс Имс во 1945
година.
Нешто подоцна во 1989 година,
американскиот уметник Доланд Џад на
својата изложба во Лос Анџелес, го претстави
својот функционален мебел изработен
исклучиво од шперплоча. Во едно интервју,
тој изјави: „Голем број на материјали беа
Eames LCW Lounge Chair, 1945
разгледани при изборот - метал,
галванизирано железо, меѓу кои и
шперплочата, која ја избрав пред
галванизираното железо поради својата
леснотија и способност да дефинира обем
без да биде масивна. Така, можев да креирам
големо парче мебел што и покрај големите
димензии остануваше лесно, бидејќи мојата
намера беше да се откажам од идејата за
тежина и маса. Ме фасцинираше можноста за
креирање на волумен.“ Џад ги користел
димензиите на оваа работа во делата кои
датираат од раните 70-ти години.
Воспоставувајќи силни темели, овие
дизајнери ја истакнуваат сировоста,
леснотијата и скромноста на овој материјал
на едно повисоко ниво, кое денес игра
голема улога. Со интеграцијата на
шперплочата во нивните иновативни дела, тие
го пренесуваат на концептуално и естетско
ниво, претставувајќи го како витален елемент
во современиот дизајн. Оваа нова перцепција
на шперплочата не само што придонесува на
нејзината популарност и прифатливост, туку и
ја преобразува во објект на културно искуство
и визија, стимулирајќи креативност и
инспирација во дизајнерската заедница
денес.
ХиПнОтизиРАчКи фуРниР
Следејќи ги будно трендовите и она што е
актуелно во годината која ни претстои,
издвојуваме една храбра новина која зема
голем замав во светското ентериерно
уредување, отворајќи врати кон безброј
можности - станува збор за таканаречениот
„хипнотизирачки фурнир“.
Што всушност претставува овој трендовски
фурнир? Еден од најпрепознатливите
примери е Sottsass од брендот ALPI. Тој
претставува смело истакнување и
акцентирање на годовите и шарите на дрвото,
и го забележуваме како тренд во новите
проекти, од резиденцијални до комерцијални
(вклучувајќи ја и флагшпип-продавницата на
модниот бренд Off-White во Париз), во разни
шарени и неутрални варијанти и големини.
Овој дизајн оригинално бил креиран во
1985 година од познатиот дизајнер Еторе
Сотсас, пионер на Мемфис движењето, но
денес се појавува како свеж и возбудлив
материјал. Сотсас има големо влијание на
современиот дизајн преку неговиот уникатен
и иновативен пристап. Неговиот заштитен
знак се карактеризира со јаки бои, необични
облици и нетипични материјали. Преку
Мемфис движењето, Сотсас го предизвикува
традиционалниот дизајн, воведувајќи смели
елементи на хумор, разиграност и експресија.
Она што го прави автентичен е паттернот
кој е хипнотизирачки, повторен низ секции,
истакнувајќи ги змиските годови на дрвото.
Брендот ALPI го произведува од Ayous,
Oni Studios. Дизајн: Давид Кониечни L’ottocento – Atlante Кујна

Off-White Продавница во Париз – АМО

Ettore Sottsass
одговорно управувани и контролирани шуми
во согласност со строги стандарди за
животна средина. Преку технолошки процес
на расклопување и размонтирање на дрвото
се добива нов облик и изглед. Овој процес
постои веќе повеќе од 100 години, но веќе е
претворен во индустриски процес. Крајниот
материјал изгледа како 2Д принт и тапет, но
тоа е само природната автентична форма на
дрвото добиена со мала човечка помош.
И треба да се има предвид дека многу од
таквите фурнири и шперплочи не се само
еколошки прифатливи материјали, туку и
одржливи во употребата. Честопати се
изработени од дрвени отпадоци, што ги прави
производи погодни за рециклирање. Дали е
тоа доволна причина за вметнување на ваквите
Meisen cabinets материјали и шперплочите во домот?. n
28 февруари 2024 45
 екологија

Молови – бетонски
уништувачи на одржливите
заедници
Појавата на рекреативно шетање низ моловите и присутноста на клиенти не е
директно поврзано со заработувачката зошто докажано е дека, прошетка низ мол
е активност често користена во заедница каде жителите имаат недостаток на
културен, социјален и креативен живот. Ова не води до потребите за идните
планови на новите молови. за сега, консензусот е дека изградба на нови, големи,
стандардни молови во рамки на централните урбани подрачја претставува
неразумен и неодржлив проект

46 28 февруари 2024

Кирил АРСОВСКИ ПРЖО, еколог
атворените трговски центри
З (молови) стануваат сеприсутна
појава и клучен дел од
модерното општество, нудејќи
лесна пристапност,
разновидност и забава под еден ист кров.
Многумина сметаат дека моловите се
физичка претстава на човековата култура во
последниот век, односно физичка локација
каде човекот може да ги задоволи
најважните потреби: пазарување и храна.
Моловите се нераздвојно симбол за
модерниот консумеризам.
Но, зад силните светлечки реклами,
евтините ресторани за брза храна,
уредените модни бутици и центри за забава
се наоѓа скриеното и криптичко влијание на
овие бетонски мамути. Нивното влијание врз
животната средина. Овие огромни, бетонски
џинови кои го заземаат урбаниот пејзаж,
повеќе не се симбол за урбан развој,
економски просперитет и удобност, туку
центри на силна употреба на природни
ресурси, огромна енергетска потрошувачка
и раздор за локалната заедница, мали
бизниси и економија.
мОЛОвитЕ – тОвАР вРз живОтнАтА
сРЕдинА
Моловите како објекти и проекти се
карактеризираат со масивни
инфраструктурни зафати и промени на
симбОЛ зА мОдЕРниОт КОнсумЕРизАм
земјиштето што со себе носат значаен
еколошки отпечаток. Еколошки отпечаток е
влијанието на моловите врз животната
средина целокупно. Во фазата на изградба
се практикува интензивно и агресивно
чистење на земјиштето, што често води до
уништување на живеалиштата и загуба на
биолошка разновидност. За изработката и
обработката на материјалите кои се
користат за градба се испуштаат огромно
количество на јаглерод и други стакленички
гасови. Доколку се работи за изградба на
молови во интензивни и густо населени
урбани средини, гасовите од градежните
машини прават „жешка точка” на загадување
низ целата градежна фаза, што остава и
историско загадување на почвата во
околината. Оперативната фаза на моловите
има потреба од огромни количества на
енергија потребни за осветлување, греење,
ладење, вентилација што дополнително го
зголемува нивниот потрошувачкиот
енергетски буџет. Во најголем дел од светот,
моловите се уште ја добиваат оваа енергија
од необновливи фосилни горива со што
дополнително се допринесува кон
загадувачкиот индекс.
Потрошувачката природа на моловите оди
и преку основното искористување на
енергија за изградба и одржување на
градбата. Овие центри имаат и потреба од
огромна количина на свежа вода што се
користи за санитарија, пејзажно уредување и
ладење со што значајно се влијае врз
локалната потрошувачка за вода. Ова е
особено значајно и важно во региони со
суви клими и подрачја. Иако постојат
примери за цели градови и населби на
Блискиот Исток и Азија кои се фокусирани
исклучиво кон оваа форма на урбан развој,
цената која ја плаќаат за тоа се брои во
огромни количини на фосилни горива кои
само го забрзуваат уништување на животната
средина на долг рок.
Со цел моловите да се секогаш снабдени
и полни за да ги задоволат потрошувачките,
психолошки навики на клиентите, тие мора
да имаат силна развиена мрежа на
дистрибутери кои постојано ќе носат стока
за надополнување на полиците. Ова значи
дека моловите стануваат и значаен
транспортен центар, каде во различни
периоди во денот се зголемува
фреквентноста на транспортни возила што
само прави уште една „жешка точка” на
локална загаденост на издувни гасови што
директно влијае врз квалитетот на живот на
локалното население.
Моловите не се само центри на
консумеризам, туку тие се и центри на
загадување и отпад. Исклучиво поради
фреквентноста што следува со изградба и
работа на моловите, тие се произведувачи на
огромни количества на отпад и отпадни
води. Количествата на цврст отпад, остатоци
од храна како и вода употребена за
санитариите се слични како оние на мали
градови. Низ светот, со цел да ја зголемат
28 февруари 2024 47

својата маркетинг вредност, моловите се
обидуваат да внесат одржливи шеми за
рециклирање и намалување на отпад, но
сето ова е со дискутабилна успешност. Иако
во последните години, под промени на
националните закони за отпад и употреба на
пластика, полека се намалува користење на
пластична амбалажа за еднократна
употреба, сепак се уште моловите се едни од
главните произведувачи, но и дистрибутери
на пластика за еднократна употреба.
Изградба на молови не е урбан развој
Изградбата на молови може да има
значаен придонес кон економскиот развој во
локален контекст. Моловите, особено во
првите години од оперативната фаза
привлекуваат многу посетители со што имаат
брза оперативна заработувачка. Отворањето
на молови значи и отворање на нови работни
места и намалување на невработеноста на
локално ниво. Дополнително, градбата на
моловите води до локален урбанистички
развој каде што моловите заземаат
централно значење околу кои се развиваат
новите урбанистички планови и развој на
населените места. Но, исто така моловите
преставуваат и еден интезивен и инвазивен
објект во локалната заедница, кој докажано
ги уништува малите, локални и семејни
бизниси кои не може да се натпреваруваат
со конкурентноста на цените со сличните
понудувачи во рамки на моловите. Иако
работните места се отвораат, сепак и тие се
ограничени и не се работни места кои се
особено високо платени и чија природа на
работа е релативно нестабилна или
експлоатирачка. Моловите се типично
автомобилско-центрични објекти кои
промовираат употреба на автомобили преку
изградба на големи паркинг простори и
гаражи кои принудуваат употребување на
автомобили за транспорт од домовите до
моловите. Градењето на мол, никако не смее
да се разбере како урбан развој, особено не
во контекст на модерните градови чија
главна особина треба да е одржливоста.
Отворањето на молови може да има своја
предност, секако доколку тие се изградени и
функционираат на одржлив, модерен и
свесен начин. Ова особено може да
придонесе до мал развој на запуштени
делови на маргините во градовите, каде што
не постои свесно развиена економска
платформа за пазарување и социјализација,
но секако ова не смее да влијае врз
социјалното и културното ткиво на локалната
заедница.
Изградбата на молови може значајно да го
измени урбаниот пејзаж и да влијае врз
зголемен урбан развој особено на помалку
развиените заедници и делови од
населените места. Многу често изградбата
на моловите е дел од еден поголем
урбанистички опфат кој подразбира ткн.
ревитализација на неразвиени, запуштени
или опасни делови од градовите. Многу
често, плановите за нови, поголеми молови
се преставуваат како „катализатор“ на
инфраструктурен напредок и чекор кон
развој заедницата. Токму поради тоа,
нивната изградба често се користи како
политички токен кој се подава кон гласачите
за време на локалните избори, нудејќи ги
моловите како физичка претстава на
напредокот во општеството. Ова секако е
еуфеминистичкото гледање кон моловите.
Секако, преку критичен пристап ќе можеме
да видиме, дека често моловите не нудат
многу за заедниците освен целосно
разнишување на еколошкиот,
урбанистичкиот како социјалниот modus
operandi на заедницата.
Доколку се земе за пример
западнобалканскиот регион особено во
Македонија, плановите за моловите се
преставени како добро дизајнирани, зелени
и пријатни места за пазарување и рекреација,
но веднаш по отворањето се добива
вистинската слика на бетонски, кичести хали
со мала или никаква социјална вредност.

тРгОвсКи дуХОви Од минАтОтО

Иницијативи за градење на огромни
молови, трговски центри и канцелариски и
бизнис објекти во 2024 не само што се
ретардирани во смисла на застарени и
уназадени идеи туку економијата и
социологијата велат дека веќе непотребни.
По економската криза во САД (2008) и во
Западен Европа по пандемијата, масовно се
затвораат молови и големи трговски центри,
поради намален интерес наречен синдром
„Dead mall“. Ова е појава каде објектите
остануваат празни и напуштени поради
слаба рентабилност или промени во
урбаните социјални контексти. Ова само го
забрзува природното стареење на моловите
кои поради природата на нивната форма и
градба брзо се амортизираат и ја губат
вредноста. Оваа појава на девалвација на
моловите се забрзува со градење на нови.
Изградба на нови молови, каскадно го
намалува интересот за претходните, додека
оние првите стануваат нерентабилни или се
затвораат, оставајќи трајни промени врз
изгледот на средината. Но, напуштањето на
моловите доаѓа од промените на
економските и купувачките навики на
потрошувачите. Со развојот на интернет
продажбата, брзата достава до домашна
адреса како и неспоредливо поголемиот
дијапазон на продукти, моловите сосема ја
губат својата побарувачка вредност. Ова
може да се потврди со тоа што се повеќе
луѓето пазарат онлајн и работат од дома на
светско ниво. Оваа промена во
однесувањето не се смета за привремена и
ефемерелдна, тесно поврзана со COVID 19
пандемијата, туку за трајна промена која
само се забрзува и проширува на глобално
ниво. Па така, генерациите Z и Алфа повеќе
преферираат купување онлајн или пак во
мали vintage продавници доколку станува

збор за облека за разлика од големите ланци
за мода и облека чиј бизнис модел се
заснова на брза мода (fast fashion).
мОЛОвитЕ и (бЛисКАтА) иднинАтА
Пристапот кон моловите и нивната
иднина во 21-от век може да се разгледа
од три аспекти: иднината на постоечките
50 28 февруари 2024
молови, плановите за идни молови како и
модерниот пристап кон креирање на нови
форми на комерцијални центри.
Постоечките, веќе изградени молови
треба да се прилагодат кон потребите на
потрошувачите не само поради нив, туку и
поради себе со цел да ја одржат нивната
рентабилност. Појавата на рекреативно
шетање низ моловите и присутноста на
клиенти не е директно поврзано со
заработувачката зошто докажано е дека,
прошетка низ мол е активност често
користена во заедница каде жителите
имаат недостаток на културен, социјален и
креативен живот. Ова не води до
потребите за идните планови на новите
молови. За сега, консензусот е дека
изградба на нови, големи, стандардни
молови во рамки на централните урбани
подрачја претставува неразумен и
неодржлив проект, особено доколку не се
почитуваат потребите на локалните
заедници. Што значи, консултација и
кодизајн со локалната заедница на вакви,
големи простори мора да императив, но и
правило. Само така би се обезбедило
потврда дека новите молови како такви
нема да го нарушат ткивото на заедницата
или пак ќе имаат насоки за потребите на
заедницата.
Сите нови комерцијални, социјални и
економски барања на потрошувачите –
особено во годините по пандемијата носат
нови потреби, каде добробитот на човекот,
менталното и физичкото здравје се
приоритет. Ова би значело отворање и
развивање на нови, мултифункционални,
зелени простори со значаен отворен јавен
простор каде потрошувачите може да
пазарат, рекреираат и социјализираат.
Отворен или полуотворен простор,
прилагоден на локалните климатски,
културолошки и социјални потреби е
начинот на кој овие нови центри треба да
се прилагодат. Препорачано е овие центри
да се формираат во запуштени делови од
градот, поранешни индустриски центри и
историски заборавени локации.
Инвеститорите би требало да се
принудени да ги нудат просториите не
само на големи ланци и корпорации, туку и
на мали, локални, семејни бизниси и
бизниси фокусирани кон социјалното
претприемаштво. Секако, овие центри не
може да се применат секаде, низ сите
географии и заедници – но бар поголемите
градови и регионални центри би можеле
да размислат за одржлив развој на
заедницата на одржлив и разумен начин.
Градовите и заедниците треба да се
развиваат и градат, но тоа не значи дека
тој развој не може да биде одржлив. Целта
на одржливиот развој е да се задоволат
потребите на човекот без да се влијае на
идните генерации, што не значи откажување
на модерниот урбан жител од сите
задоволства и можности на технологијата и
науката. Но, големите, грди и бетонски
молови треба да останат во минатото, каде и
припаѓаат. n
 екологија
15 Најголеми еколошки проблеми
за 2024 година
Потребен е сеопфатен и системски
пристап во решавањето на овие
проблеми во кои подеднакво
посветено и искрено ќе влезат и
развиениот свет и сиромашните
земји, и активистите за заштита за
животна средина и големите
корпорации. Сè друго би било само
празна реторика
Даниела МЛАДЕНОВСКА
о време кога климатската криза носи со себе бројни
В
фактори кои глобално сериозно ја загрозуваат
животната средина, сепак некои од нив бараат
поголемо внимание. Во продолжение Ви претставуваме
15 најголеми еколошки проблеми со кои светот ќе се
соочи во 2024 година, но и во текот на нашиот животен век.
Дијапазонот е прилично широк – од дефорестацијата и фрлањето
храна, па до брзата мода.
1. Глобално затоплување од фосилни горива
Минатата 2023 година, беше рекордно најтоплата откако се мерат
температурите. Забележан е глобален просечен пораст од 1,46 °C
над прединдустриското ниво, како и пораст од 0,13 °C споредено со
единаесетмесечниот просек од 2016 година, како дотогаш најтопла
година. Во исто време нивото на емисии на CO2 никогаш не било
толку високо. Откако овие емисиии констатно биле на ниво од околу
280 ppm, во текот на речиси 6.000 години цивилизација на
човештвото, сега овие нивоа достигнуваат 420 ppm, односно повеќе
од двојно повисока вредност во однос на нивоата од 19-ти век пред
52 28 февруари 2024
стартот на индустриската револуција. Според National Oceanic and
Atmospheric Administration (NOAA), постојаното годишно
зголемување на овие вредности е директен резултат од активностите
на човекот – главно согорувањето на фосилни горива, како и
производството на цемент, дефорестацијата и земјоделството.
Зголемените емисии на гасови со ефект на стаклена градина, освен
пораст на глобалните температури, предизвикуваат и низа екстремни
временски настани низ светот – тропски бури, топлотни бранови,
поплави, урагани и сл., чија фреквенција и интензитет се многу
поизразени од порано.
2. Слабо управување и владеење
Според економистот Nicholas Stern, климатската криза е резултат
на повеќекратни лоши одлуки во сферата на економијата и
пазарите. Економистите и екологистите со години вршат притисок
врз креаторите на политики, да ги зголемат цените на активностите
кои генерираат емисии на стакленички гасови. Неуспехот тоа да се
направи, резултира во сериозни проблеми да се стимулира развојот
на нови технологии преку на пример јаглеродни такси и слични
механизми. Со цел емисиите да се намалат брзо и ефективно,
владите мора не само сериозно да го зголемат финансирањето на
иновациите за нови – зелени технологии, туку мора да донесат сет
од мерки со кои ќе ги решаваат сите потенцијални пазарни
неуспеси.
Во моментот, 27 земји низ светот имаат имплементирано
национални системи за данок на јаглеродните емисии, но OECD
вели дека сегашната структура на овој данок главно не
кореспондира со загадувачкиот профил на одреден енергент,
појаснувајќи дека тој не е доволно ригорозен кон јагленот. Како
пример на ефективна имплементација на овој данок се посочува
Шведска. Во оваа земја, јаглеродниот данок кој изнесува 127
долари/tCO2 овозможил намалување на емисиите за 25 %
споредено со 1995 година, но и раст на економијата за 75 % во
однос на истиот период.
Но мора да се посочи и нееднаквоста во преземањето на
одговорноста токму кај земјите кои се најголеми емитери на емисии
на стакленички гасови, како на пример Кина и САД. Во исто време,
последиците од климатските промени во вид на екстремни
 ПОСлеДиците најчеСтО и најжеСтОкО Ги ПОГОДуваат најСирОмашните Земји
временски настани најчесто и најжестоко ги погодуваат
најсиромашните земји со најслабо развиена индустрија, кои се
минорни како емитери на стакленичи гасови. Токму во овој сегмент
се чини дека Обединетите нации тешко се справуваат да воспостават
некаква рамнотежа и еднаквост во распределбата на товарот.
3. Отпад од храна
Околу една третина од храната која се произведува глобално за
исхрана на човекот, се фрла. Таа количина на фрлена храна е
доволна за исхрана на 3 милијарди луѓе. Отпадот од храна е
одговорен за околу една четвртина од годишната глобална емисија
на стакленички гасови. Доколку стануваше збор за држава, тоа ќе
беше третата во светот држава според емисиите, веднаш зад Кина и
САД. Освен сериозниот извор на емисии на стакленички гасови, како
и економската штета, оваа состојба ја доведува во ризик и идната
сигурност во обезбедувањето нa храна, како една од најголемите
еколошки закани.
4. Загуба на бидиверзитетот
Изминатите 50 години сведоци сме на брз раст на потрошувачката,
загадувањето, глобалната трговија и урбанизацијата, што резултира во
значително поголемо користење на ресурсите на Земјата, отколку што
може природата да надомести. Извештајот подготвен од WWF во 2020
година, укажува дека популацијата на цицачи, птици, риби и влекачи
доживува пад од 68 % во периодот помеѓу 1970 и 2016 година. Притоа
се посочува дека загубата на биодиверзитетот се должи на повеќе
различни фактори, меѓу кои трансформацијата на традиционалните
живеалишта во простори за други намени според потребите на
човекот. Скорешните анализи покажуваат дека повеќе од 500 видови
на животни се очекува да изчезнат во следните 20 години. За
споредба, истиот број на видови е исчезнат во текот на целиот
изминат век.
5. Загадување со пластика
Во 1950 година, во светот биле произведени над два милиони тони
пластика. Веќе во 2015 година, оваа бројка достигнува 419 милиони
тони, а проблемот со пластичниот отпад станува сè поизразен од
година во година. Секоја година просечно се генерираат околу 300
милиони тони пластичен отпад, од кои околу 14 милиони тони
завршуваат во океаните и претставуваат закана за живиот свет.
National Geographic открива дека 91 % од целата пластика не се
рециклира, што претставува еден од најголемите еколошки проблеми
на нашето време, имајќи предвид дека се потребни околу 400 години
за нејзиното распаѓање.
6. Дефорестација
Секој час, во светот се уништуваат шуми со површина на 300
фудбалски терени. До 2030 година, планетата може да има само 10 %
под шуми, а доколку овој процес на дефорестација не запре, веќе до
крајот на овој век можно е шуми воопшто да нема. Три земји
доживуваат највисоки стапки на дефорестација – Бразил, Демократска
Република Конго и Индонезија. Земјоделството е водечка причина за
дефорестација. Теренот се расчистува со цел одгледување стока или
за одгледување на посеви како шеќерна трска и сл.
28 февруари 2024 53
 7. загадување на воздухот
Еден од најголемите еколошки проблеми на денешницата е
загадувањето на воздухот. Податоците од Светската здравствена
организација покажуваат дека 4,2 до 7 милиони луѓе годишно
умираат како последица од загадувањето на воздухот. Главните
загадувачи на воздухот се индустриските капацитети, моторните
возила, како и емисиите од согорување на фосилни горива. Според
една студија од 2023 година, загадувањето на воздухот во јужна
Азија – едно од најзагадените подрачја во светот, го намалува
животниот век за околу 5 години. Во студијата се посочуваат бројни
фактори за оваа состојба вклучувајќи и недостаток на адекватна
инфраструктура и финансирање за соочување со високите нивоа на
емисии во одредени земји.
8. топење на ледот и пораст на нивото на морињата
Климатската криза го загрева Арктикот повеќе од двојно побрзо
отколку кои било други подрачја на планетата. Денес, нивото на
морињата расте повеќе од двојно побрзо отколку што тоа било
случај во најголем дел од 20-тиот век, како резултат на порастот на
глобалните температури.
Порастот на нивото на морињата ќе има катастрофално влијание
врз крајбрежните региони. Само во овој век се прогнозира
потопување на крајбрежни региони кои се дом за околу 400 милиони
луѓе, принудувајќи ги да мигрираат во побезбедни подрачја кои пак
од друга страна ќе станат пренаселени. Бангкок (Тајланд), Манила
(Филипини) и Дубаи (Обединети Арапски Емирати) се меѓу градовите
со најголем ризик од порастот на нивото на морињата и поплави.
9. Ацидификација на океаните
Порастот на глобалните температури влијае и врз уште еден
феномен - ацидификацијата на океаните. Нашите океани
апсорбираат околу 30 % од јаглеродниот диоксид кој е ослободен во
54 28 февруари 2024
атмосферата. Колку е поголема концентрацијата на јаглерод
диоксид во атмосферата, толку е поголема и количината која ја
апсорбираат океаните. И најмалата промена во pH-вредноста, може
да има сериозно влијание врз киселоста на океанот. Овој процес има
катастрофално влијание врз екосистемите и видовите, нивните
синџири на исхрана и сл. Една од најсериозните последици од
ацидификацијата на океаните е избелувањето и уништувањето на
коралните гребени. Од друга страна, некои студии укажуваат и на
поврзаност помеѓу ацидификацијата на океаните и загадувањето со
пластика, што го прави овој проблем уште покомплексен.
10. земјоделство
Студиите покажуваат дека глобалниот систем за храна е
одговорен за околу една третина од сите емисии на стакленички
гасови предизвикани од човекот, од кои високи 30 % отпаѓаат на
секторот сточарство (емисии на метан) и рибарство. Што се однесува
до полјоделството, значителен дел од емисиите се должи на
употребата на вештачки ѓубрива. Земјоделството не само што
зафаќа огромни површини на земјиште, туку бара и големи количини
на вода. Научниците веќе подолго време предупредуваат дека мора
да се редефинира системот на обезбедување храна, односно
префрлање кон позастапена исхрана од растително потекло, што ќе
придонесе за намалување на јаглеродниот отпечаток на
земјоделството како целина.
11. несигурност во обезбедувањето на храна и вода
Побарувачката на храна и вода постојано расте, но истовремено
подрачјата кои обезбедуваат храна и вода постојано се предмет на
контаминација како резултат на човековите активности. Со глобална
популација која до средината на овој век се очекува да достигне 9
милијарди, ФАО прогнозира дека потребата од храна ќе порасне за
70 % до 2050 година. Во исто време, низ светот над 800 милиони луѓе
немаат доволно храна. Што се однесува до недостатокот од вода,
само 3 % од светските водни ресурси отпаѓаат на свежа вода, а 2/3
од таа вода е заробена во глечерите или на други начини
недостапна за употреба. Како резултат на тоа, околу 1,1 милијарди
луѓе во светот се соочуваат со недостиг на вода за пиење. Веќе во
оваа деценија, се очекува околу 2/3 од светската популација да има
проблеми со обезбедувањето на вода.

14. Рударење на кобалт

Кобалтот станува синоним за големата побарувачка на минерали
придвижена од енергетската транзиција кон обновливи извори на
енергија. Како клучна компонента на материјалите од кои се
изработуваат батериите за електрични возила, кобалтот се соочува
со огромна побарувачка со цел забрзување на декарбонизацијата.
Најголемиот глобален производител на кобалт е Демократска
Република Конго. Рударењето на кобалт е поврзано со опасна
експлоатација на работниците, а загрозени се и многу други
социјални аспекти. Огромни се и последиците по животната
12. брза мода и текстилен отпад
средина.
Глобалната побарувачка за облека и драматичната промена на
модните трендови, во последно време имаат таков интензитет што
15. деградација на почвата
модната индустрија учествува со дури 10 % во глобалната емисија на
Органските материи се круцијална компонента на почвата, бидејќи
стакленички гасови. Исто така, генерира околу 20 % од вкупната
дозволуваат апсорпција на јаглеродот од атмосферата. Здрава
отпадна вода. Уште попоразителен е фактот дека огромен дел од
почва содржи од 3 до 6 % органска материја. Но, речиси насекаде
произведената облека останува непродадена и истата се уништува
низ светот, овој удел е многу понизок.
или завршува на депонии. Просечно годишно се генерира околу 92
Според Обединетите нации, околу 40 % од почвата на планетата е
милиони тони текстилен отпад, а трендот незапирливо расте.
деградирана. Деградацијата на почвата подразбира загуба на
Огромни депонии на ваков текстилен отпад постојат во помалку
органската материја, промени во структурата и плодноста, што често
развиените земји. Еден таков пример е депонијата во Атакама во
е резултат на човековите активности – користење на токсични
Чиле, каде се депонира огромна количина текстилен отпад од други
хемикалии и полутанти. Доколку ваквата пракса продолжи и
земји.
понатаму, експертите прогнозираат дополнителна деградација на
површина со големина на Јужна Америка до средината на векот. Со
тоа сериозно ќе се компромитира обезбедувањето храна, поточно
се предвидува дека за 20 % не само што нема да биде возможно да
се произведува истото количество на храна како денес, туку тоа ќе
биде најмалку 40 % редуцирано.
Се разбира постојат и многу други аспекти кои ја загрозуваат
животната средина. Како што може да се забележи од претходно
изложеното, многу фактори се меѓусебно тесно поврзани и
испреплетени. Токму затоа, потребен е сеопфатен и системски
пристап во решавањето на овие проблеми во кои подеднакво
посветено и искрено ќе влезат и развиениот свет и сиромашните
земји, и активистите за заштита за животна средина и големите
корпорации. Сè друго би било само празна реторика. n
13. Прекумерен риболов
Од околу 18,9 милиони риболовци во светот, дури 90 % се
риболовци поединци со мали бродови и скромна опрема за
риболов. Сепак, во последните години прекумерното рибарење е
сериозен еколошки предизвик. Денес повеќето луѓе консумираат
двојно повеќе храна отколку во 50-тите години на минатиот век, а
факт е и дека има многу побројно население отколку во
споменатиот период. Ова е причината поради која 30 % од водите за
комерцијален риболов се означени како области со прекумерен
риболов. Ова значи дека расположливиот рибен фонд се исцрпува
побрзо отколку што тој природно може да се обнови. Како дел од
целите за одржлив развој на ОН, одржувањето на рибниот фонд во
рамките на биолошки одржливо ниво, бара многу построги правила
за заштита споредено со постоечките.
28 февруари 2024 55
 техноолгии

Поглед од северозапад кон југоисток

Со виртуелна и аугментирана
реалност во оживување
на Хераклеја Линкестис
многу сме возбудени за потенцијалот на оваа технологија, не само во туристичко-
промотивни цели, туку и во конзервација на историско наследство, научна работа и
– зошто да не – во архитектонски дизајн. Колку е поверна симулацијата, толку е
поквалитетно искуството
Ивана ГРУПЧЕ, дипл. инж. арх.

о секојдневието често се

В среќаваме со поимот виртуелна

реалност, технологија чијашто
примена е сѐ поголема, особено
во областа на забавните и
креативните индустрии. Неодамна нашето
внимание го привлече Саемот на македонски
игри во Скопје каде беше претставен и
проектот за виртуелна тура низ Античкиот
театар на Хераклеја Линкестис чии автори се
тимот на KAMAjMEDIA. Преку оваа виртуелна
прошетка посетителите можеа да ја испробаат
оваа технологија и низ призмата на временски
патник, да го доживеат локалитетот „оживеан“
во своето време. Се разбира, оваа можност не
заврши со тој настан, туку секој посетител на Влез во театарот
56 28 февруари 2024

Свод во влезна просторија
археолошкиот локалитет Хераклеја Линкестис
во Битола, на самото место, ќе може да ја
испроба и почувствува магијата на временската
и просторната димензија на културно-
историското оживување на Античкиот театар.
Со цел подетално запознавање на целиот
процес на изработка на виртуелна и
аугментирана реалност, разговаравме со
сопственикот на KAMAjMEDIA, Петар Котевски.
неколку реченици за KAMAjMEDIA, да нѐ
запознаете со вашата работа и вашите проекти.
KAMAjMEDIA е основана во 2011 година во
Битола, со идеја да работи на развивање на
видеоигри за персонални компјутери и играчки
конзоли. Од скромни почетоци со еден
вработен, со текот на годините порасна во
компанија во која денес работат околу 20
вработени. Примарната дејност ни останува
развивање видеоигри (во моментов работиме на
4), но најдовме интерес и во развивање на 3D
виРтуЕЛнА туРА низ АнтичКиОт тЕАтАР
визуализации во виртуелна и дополнета
реалност заради одличните можности што таа
технологија ги нуди во доловување на локации,
времиња и настани кои се случиле во минатото.
Посебно сме горди на визуализацијата што ја
изработивме за археолошкиот локалитет
Хераклеја, која работи на Oculus Quest 2. Како
битолчани, сакавме да придонесеме нешто за
локалниот туризам и развој, но и да направиме
еден обид да ја донесеме старата состојба на
локалитетот (од времето кога бил активна
населба) во денешницата и да им овозможиме
на нашите сограѓани сето тоа да го искусат во
виртуелна реалност.
нашето внимание го привлече настанот за
гејминг индустријата кој се одржа во скопје,
на кој го претставивте вашиот проект за
Античкиот театар во Хераклеја, каде
посетителите имаа несекојдневна можност за
30-минутна виртуелна прошетка низ овој
Детаљ од влезна просторија
древен локалитет. може ли подетално, за
читателите на Порта 3, да објасните што значи
виртуелна и аугментирана реалност и како таа
најде примена во овој ваш проект?
n Нашиот проект Хераклеjа VR е поделен на
два дела – виртуелна прошетка со помош на
Oculus Quest 2, и дополнителна (аугментирана)
реалност каде со помош на мобилен телефон
или таблет, корисникот може да види некои
градби во целост, од локалитетот,
суперпонирани врз нивните остатоци. Кога се
работи за виртуелна реалност, корисникот носи
специјално дизајнирани, затворени очила во
кои има посебен екран и леќа за фокусирање за
секое око. На тој начин, видниот опсег на
корисникот е комплетно преземен од страна на
хардверот. Додатно, во очилата постојат
сензори за Земјино забрзување, жироскопи и
слично, кои можат да ја тракираат позицијата и
ориентацијата на очилата во виртуелниот
Арена

простор. На тој начин, корисникот може
слободно да се врти и да гледа нагоре/надолу
без да чувствува дека нешто додатно треба да
контролира за да му се прикаже околината.
Кај дополнителна реалност, обично се гледа
на помошен екран (мобилен или таблет), и на
екранот се комбинираат сликите што доаѓаат од
камерата на мобилниот апарат (реалноста), со
дополнителни модели кои се прикажуваат НАД
видеото што доаѓа од камерата. Кога тоа ќе се
направи на добар начин, изгледа како
дополнителниот модел да се наоѓа ВО кадарот
на камерата, и на тој начин може да се доловат
работи кои ги нема во реалноста.
за да се направи веродостојна
реконструкција на изгледот на еден
археолошкиот локалитет, потребни се точни
историски податоци и архитектонски цртежи.
со кого соработувавте за добивање на овие
информации?
n Проектов беше заеднички проект на
Општина Битола, Завод и музеј Битола како и
некои невладини организации. Иако сите
учесници во проектот сигурно го направија
најдоброто што можеа за да ни помогнат околу
неговата изведба, сепак се работи за државни
институции кои се познати по својата тромост и
неефикасност, а проектот беше поврзан со
рокови од донаторот. Така што, ултимативно
ние моравме и на сопствена рака да се
потрудиме да пронајдеме податоци за
реконструкцијата. Тука ни помогнаа контакти
кои членови на нашиот тим ги имаат со
Архитектонскиот факултет, но и работата на
конзерватори кои се исто така членови на
нашиот тим – и на крајот артистичката слобода
која нашите уметници си ја дозволија за да може
проектот да има максимален импакт.
читателите на Порта 3 се претежно
архитекти, инженери, дизајнери, уметници, па
дали може да ни објасните како се одвива
целиот тој процес. дали најпрвин се изработува
веродостоен 3D модел со целосен изглед, па се
анимира или има некоја друга постапка?
n Кога се работи за изведба чија примарна
цел е едукација низ забава, одредена
артистичка слобода се подразбира (тоа е и
напишано во самиот проект). Во таков случај,
VIP Ложа, детаљ
Галерија до влез
процесот е да се започне со грубо моделирање
за да се утврдат пропорции и лејаут на
просторот. Потоа се детализира тој своевиден
3D концепт со детално моделирање на
поединечните модели во висока резолуција.
Понатаму се работи на квалитетот на
материјалите на моделите, кои треба да се
однесуваат колку што е можно пореалистично
под виртуелните светла и конечно да се работи
на атмосферски ефекти (партикли, ефекти на
камера) за да се дополни искуството.
Процесот е доста итеративен и во секој чекор
битно е да се задржи баланс помеѓу визуелен
квалитет и брзина на егзекуција, затоа што
работата со интерактивни проекти подразбира
одреден степен на слобода на корисникот.
Каков е профилот на тимот со кој работите,
односно, какви професии се вклучени во
изработката на ваков проект?
n Тимот ни е разновиден – се состои од
различни профили на уметници како 3D
моделери, цртачи на текстури (материјали и
површини на моделите), аниматори, графички
дизајнери и уметници за осветлување. Се
разбира дека сето тоа на крај се склопува со
мала помош од програмери. Во нашиот тим
имаме добар пресек на „факултетлии“ и луѓе
кои сами се научиле дома, имаме електро,
машински инженери, како и по некој архитект и
ликовен уметник. Сите нè обединува
посветеноста на детали, професионалноста во
нашата работа и ориентирањето кон
произведување на проекти на кои, првенствено,
ние самите сме горди.
верувам дека е потребно доста
имагинација да се замисли како се живеело и
кои биле културните придобивки на тоа
време. Колку е тешко да се „влезе“ во светот
што го крие една подалечна историја за да се
создаде проектот?
 n Иако правиме разни видови проекти и за
VR и традиционални, морам да кажам дека
проектот со Хераклеја некако посебно ни се
допадна. Не само заради сите работи кои ги
спомнувате (истражувањето на историските,
археолошките и архитектонските податоци за
локацијата, замислувањето на изгледот и
животот во тоа време), туку и заради тоа што ја
гледаме виртуелната реалност како нов начин
да се „оживее“ историјата, да се направи
попристапна не само за најмладите туку и за
сите возрасти. На нашите презентации на
проектот сме среќни кога гледаме и постари
луѓе како се заинтересирани да го доживеат
минатото. Мислиме дека на овој начин ќе се
олабави стигмата дека технологијата е нешто за
следните генерации.
сметате ли дека на овој начин би можеле
да заживеат и другите локалитети, од
праисторискиот период, па сè до денес, со
оглед дека светот веќе ја користи
технологијата за презентација на уметници
како густав Климт, ван гог, Клод моне,
Пикасо итн.? може ли преку вакви проекти да
се осовременат нашите музеи, археолошките
локалитети?
n Многу сме возбудени за потенцијалот на
оваа технологија, не само во туристичко-
промотивни цели, туку и во конзервација на
историско наследство, научна работа и – зошто
да не – во архитектонски дизајн. Колку е
поверна симулацијата, толку е поквалитетно
искуството и може да замени еквивалентни Поглед од влез кон гледалиште
реални искуства кои можеби не се идеално
n Ви благодариме за интересот. На
достапни, но и да долови некои искуства кои
кои можат некако да ја применуваат оваа
можат да постојат само во виртуелниот свет.
технологија да се обидат и да пронајдат начин читателите би им препорачале, доколку се во
Музеите секако треба да се прво
да ја искористат како алатка. можност да го испробаат нашиот проект на
заинтересирани за оваа технологија која
Ние секогаш велиме дека сè е можно да се лице место на локалитетот Хераклеја Линкестис
овозможува нивните експонати да се постават
постигне, дури и некои работи кои на луѓе во Битола, и да им порачаме дека како што се
во нивниот историски контекст, и да се објаснат
понеискусни со оваа технологија можеби им се развива оваа технологија, да се обидат да ги
на начин на кој обична плочка со текст до
чинат тешки или невозможни. Има безброј надминат предрасудите кои можеби ги имаат за
експонатот не може. Моментално сме во
начини како да се вгради оваа технологија во неа и да ја гледаат како можност на уникатен
контакт со многу потенцијални партнери на кои
процесите на која било индустрија, останува начин да ја интегрираат во нивната индустрија.
им ја нудиме оваа можност.
само да се има волја и отворен ум за да почне Можноста нешто да се гледа со сопствените
Освен во гејмерската индустрија,
да се размислува во таа насока. очи и да се манипулира со сопствените раце
примената на виртуелната и аугментирана
за крај, дали имате нешто да додадeте, (без притоа да треба да се учи некаков
интерфејс) е неверојатно корисна. n
реалност е голема и во други индустрии како
како заклучок или порака за нашите читатели?
филм, уметност, археологија, архитектура,
индустриски дизајн итн. во архитектурата
навлегува со силно темпо, така што многу се
користи за да се „прошетаат“ клиентите низ
проектот, а се верува дека во иднина сите
архитекти ќе работат на тој начин. Колку
македонија фаќа чекор со современите
трендови? и како да се подобри сето тоа, со
оглед дека софтверите како и употребата на
бим-технологијата сè уште се неприменливи
во нашите архитектонски студија?
n VR-технологијата е алатка, и како таква
може да биде ефикасно или неефикасно
употребена. Со секоја генерација на хардвер,
спецификациите и искуството МАСИВНО се
подобрува, така што, останува на индустриите
Поглед од VIP ложа
 во продолжение следува детален опис на целиот
процес за изработка на овој проект од еден од
главните уметници на проекот, васко Лазаревиќ
слика 1
Проектот започна со снимање на стотици фотографии од
локалитетот кои подоцна беа преточени во 3D скениран модел. Тој
скениран модел послужи како основа со точни димензии врз која се
произведе основен 3D модел.
слика 3
Ложата изработена во детали како и првични материјали.
Седиштата и скалите се сè уште во рана фаза и без детали.
слика 5
Амбиентално осветлување од небото вградено во самата
геометрија, со цел да се добие чувство на длабочина. Дополнително
над ова осветлување поставено е и динамичко осветлување (слика
10) кое работи во спрега со ова амбиентално светло.
60 28 февруари 2024
слика 2
Приказ на скенираниот 3D модел, сега со текстури и над него е
поставен/произведен сивиот 3D модел. Тој е со груби форми, без
детали, служи за брзо поставување на 3D елементите низ просторот.
Сите можни информации од книги, референци, истражувања и
консултации со експерти, беа искористени за да се создадат деловите
од театарот што ги нема на локалитетот. Дигиталните CAD фајлови
(слика 01 долу) од претходните истражувања дадоа голем придонес за
брз напредок на 3D моделот од театарот. Самите делчиња - капители,
столбови, греди итн. расфрлани низ локалитетот, беа преточени во 3D
модели и поставени на сцената сè со цел да се добие попрецизен
изглед.
слика 4
Tеатарот во рана фаза.
слика 6
На сликата е прикажан 3D модел на една од статуите поставени во
театарот. Моделот е изработен со скенирање на постоечката статуа
која се наоѓа во Археолошкиот музеј, во Скопје.
 слика 8
Изглед на влезната просторија што води кон театарот.
слика 7
Ова се само мал дел од референците од други римски театри
коишто се користени во реконструкцијата.

слика 10
слика 9 Прикажано е динамичко осветлување. Во самата апликација има
Приказ на театарот со финалните текстури и бои. можност да се види осветлен театарот во различни периоди од денот.

Веб-страница на нашата фирма: kamaikamai.com

Официјално видео за Хераклеја VR: youtube.com/watch?v=y7aSuiYjm38