325

АВГУСТ/СЕПТЕМВРИ 2023

60. години од катастрофалниот земјотрес:

Шанса за Центар – Креираме ли безбеден град?!
Г РА ДЕ Ж Н И Ш Т ВО
А РХИ Т Е К Т УР А Емотивна средба со уметничкиот свет
на професорот Владимир Георгиевски
Е КОЛО Г И Ј А
Корбизје и „Let’s move in the city“

120 ДЕНАРИ
ПОРТА
 СОДРЖИНА
6 22
СТАВ 6
60. ГОДИНИ ОД КАТАСТРОФАЛНИОТ
ЗЕМЈОТРЕС: ШАНСА ЗА ЦЕНТАР
– КРЕИРАМЕ ЛИ БЕЗБЕДЕН ГРАД?!

ЗЕМЈОТРЕСНО
ИНЖЕНЕРСТВО 14
ЗА ЗЕМЈОТРЕСОТ ОД 1963
И ДЕНОВИТЕ ПОТОА

AРХИТЕКТУРА 22
ПРИКАЗНАТА ЗА МАКЕДОНСКИОТ
ПАВИЛЈОН НА ВЕНЕЦИСКОТО
32
БИЕНАЛЕ

AРХИТЕКТУРА 26
АРХИТЕКТОНСКИ АЛАТКИ ЗА
РУРАЛНО ЖИВЕЕЊЕ

AРХИТЕКТУРА 32
ЕДЕН ОД БИСЕРИТЕ НА
МАКЕДОНСКАТА ХОТЕЛСКА АРХИТЕКТУРА

AРХИТЕКТУРА 36
ИДНИНАТА НА АРХИТЕКТОНСКОТО
ОБРАЗОВАНИЕ ВО БРИТАНИЈА

AРХИТЕКТУРА 40
КОРБИЗЈЕ И „LET’S MOVE IN THE CITY“ 50 53
УРБАНИЗАМ 44
ЗОШТО ПРОСТОРНОТО ОДНЕСУВАЊЕ Е
КЛУЧНО КОГА СТАНУВА ЗБОР ЗА
ПЛАНИРАЊЕ НА ГРАДОТ?

АРХИТЕКТOНСКО
НАСЛЕДСТВО 50
ГОРНА БЕЛИЦА – ОД НАСЛЕДСТВО
ДО РАЗВОЈНИ ПЕРСПЕКТИВИ

AРХИТЕКТУРА ОД ДРВО 53
ДРВНИТЕ КОНСТРУКЦИИ
СТАНУВААТ МЕЈНСТРИМ 58
УМЕТНОСТ 58
ЕМОТИВНА СРЕДБА СО УМЕТНИЧКИОТ
СВЕТ НА ПРОФЕСОРОТ
ВЛАДИМИР ГЕОРГИЕВСКИ

ПОРТА 25 јули 2014

БРОЈ 325 ПЕТОК 31.8.2023 ГОДИНА XVII
Редакција:
ДРАГИ ЧИТАТЕЛИ,
главен и одговорен уредник:
Сања РАЃЕНОВИЌ-ЈОВАНОВИЌ
Во овие топли летни денови, овој број на Порта 3 надеж дека преку новиот систем можеби ќе се намали
обработува поопуштени теми, но секако не ги заборава, финансискиот товар да се стане архитект, но и дека ќе се соработници:
Ангел СИТНОВСКИ
и се занимава и со актуелните проблеми и случувања. зголемат економските придобивки да се биде архитект. Ангела СТЕФАНОВСКА
Бројот го започнуваме со не баш ведра тема, повторно Продолжуваме со големиот Ле Корбизје. Во налетот на Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
урбанизмот во Скопје, овој пат ДУП Градска четврт Ц06 селебрити архитектура, која промовира нови материјали, Бојана ПАЛИФРОВСКА
Бошко ВИДОЕСКИ
- Старата железничка станица, за кој говорат членовите технологии и нова естетика, светските аналитичари на Владимир Б. ЛАДИНСКИ (В.Британија)
од граѓанската иницијатива Шанса за Центар, советници, архитектурата не случајно се навраќаат на Корбизје и на Даниела МЛАДЕНОВСКА
архитекти, културолози, граѓани...А зошто? Затоа што само неговото творештво. Па така во пресрет на Олимписките игри Душанка ШУЛОВИЌ
Ѓорѓе ЈОКИЌ (СРБИЈА)
заедно може да направиме подобра сегашност и побезбедна и црквата на Корбизје во Фирмини е домаќин на интерактивна Ивана ГРУПЧЕ
поквалитетна иднина. А во меѓувреме сведоци сме на ослабени изложба „Да се движиме низ градот“, посветена на спортот. Јулија ВЕЛКОВСКА (САД)
институциите кои не ја исполнуваат својата задача, а со тоа не Зошто просторното однесување на корисниците е Натка ЌОСЕВА
Невена ГЕОРГИЕВСКА
загрозуваат денес, но ја креираат и несигурноста за иднината. клучно кога станува збор за планирање на градот? На Никола ЃОРЃИЕВСКИ (Данска)
По повод 60. години од катастрофалниот земјотрес ова прашање одговара нашата млада соработничка Огнен АРСОВ (Словенија)
во Скопје, експертите од ИЗИИС ни ја раскажуваат и ни говори за проксемиката - наука за употребата графички уредник:
приказната за нашиот град, за земјотресот и за деновите на просторот од страна на урбаните корисници. Гоце ЦВЕТАНОСКИ
потоа. За новото Скопје, кое станува реалност и за Македонија изобилува со извонредни места и предели,
фоторепортер:
исклучителниот придонес на ИЗИИС во проектирањето недоволно откриени и познати. Овој пат се запознаваме Kиро ПОПОВ
и градењето на сеизмички отпорен град. со едно такво место и неговото архитектонско наследство
лектор:
Продолжуваме со уште една приказна за учењето, - Горна Белица. Ова село припаѓа на општина Струга, а Дијана РИСТОВА
соработката и заедништвото, која преку генерации професори се карактеризира со силен историски, етнографски и
Издавачки совет:
и студенти е длабоко впечатена во понатамошното културен карактер. Етичката и естетската вредност на Вања ДОНЧЕВА-РАЈАТОСКА,
творештво на идните архитекти. Приказна што ја раскажува местото Горна Белица треба да претставува иницирачки дипл.инж.арх. - претседател
Македонскиот павилјон на Венециското биенале, посветен момент за акција за иден одржлив прогрес на населбата. Александра ПЕТРОВСКА
дипл.инж.арх.
на Летната школа на Архитектонскиот факултет при УКИМ, Следната тема е во рубриката која ни недостасуваше вон. проф. д-р Златко ЗАФИРОВСКИ
одржувана во манастирот „Св. Јоаким Осоговски“. неколку броја, архитектура од дрво. Нашиот инженер по дрвна дипл.град.инж.
Се надоврзуваме со уште една Летна школа. Годинешната индустрија ни зборува за проширувањето на седиштето на Александар ЧЕРЕПНАЛКОСКИ
дипл.шум.инж.
Меѓународна летна школа за архитектура, 32. сесија, која се Адидас во Портланд. Проектот е инспириран од динамиката
одржа во Лазарополе во организација на АФС. Гостин тутор на малите стадионски средини каде што гледачите и играчите Управител:
Раде ЈАНКОВ,
и раководител на архитектонската работилница насловена се впуштаат во активен дијалог. Архитектурата на двете згради
„Архитектонски алатки за рурално живеење“, беше доц. д-р ги поврзува креативната работа, заедницата и спортот. Издавач:
Манфредо Ди Робилант од Политехничкиот универзитет Завршуваме со великанот на македонската уметност, „Биропрес“ ДОО Скопје
Aдреса на издавачот и редакцијата:
во Торино. Додека темата на школата воспоставува професорот Владимир Георгиевски. Не постои студент на „Биропрес“ ДОО Скопје
релација со истражувачкиот проект „Глобални алатки“. Архитектонскиот факултет во Скопје кого професорот го Ул. Васил Ѓоргов број 21,
Хотелската архитектура во Македонија својот најголем оставил рамнодушен. Тој е еден од најдобрите, најомилените, влез 2, локал 7, 1000 Скопје
подем и раст го доживува во децениите по Втората светска најсаканати, најзначајните, најважните професори што
војна. Во овој период се изградени голем број хотели. факултетот некогаш го имал. Генерации денешни архитекти со e-mail: porta3@porta3.com.mk
www.porta3.com.mk
Ви претставуваме еден од бисерите на македонската голема почит и носталгија се присеќаваат на неговите часови,
хотелска архитектура - Хотелски комплекс „Десарет“ (1971) на неговата посебна умешност, едноставност и одмерен глас Печати:
ул. Крижевска бр.52 П.Ф. 72,
во Пештани, Охрид на архитектот Пантелеј Митков. со кои знаеше да заинтригира и да прошета низ материјата, 2300 Кочани
Нашиот постојан дописник од Англија пишува за но не само фактографски, туку и на начин да се размислува
иднината на архитектонското образование во Британија, каде и да се бара смислата во секој сегмент од животот. Маркетинг:
info@porta3.com.mk
фокусот е на она што архитектите ќе можат го да направат, biroproekt@biroproekt.com.mk
а не како досега, на она што го учеле. Исто така изразува ОД РЕДАКЦИЈАТА Тел: 071 252 641

325
ГОДИШНА ПРЕТПЛАТА: 1.000 ден.
АВГУСТ/СЕПТЕМВРИ 2023

60. години од катастрофалниот земјотрес:

за физички лица: 800 ден.
ГРАДЕЖНИШТВО
АРХИТЕКТУРА
Шанса за Центар – Креираме ли безбеден град?!
Емотивна средба со уметничкиот свет жиро сметка: 300000001995035 во
Комерцијална банка АД Скопје
на професорот Владимир Георгиевски
ЕКОЛОГИЈА
Корбизје и „Let’s move in the city“

ЕДБ: 4030004528485

Првиот број на списанието Порта3

излезе на 29.12.2004 година

Насловна страница АРХИТЕКТ: Датум на печатење: 30.8.2023

Број на примероци: 600
ЦРКВАТА ВО ФИРМИНИ, ЛЕ КОРБИЗЈЕ
ФРАНЦИЈА Редакцијата на Порта3, не
се согласува со сите ставови
објавени во списанието.

120 ДЕНАРИ
 став

60. години од катастрофалниот

земјотрес: Шанса за Центар
– Креираме ли безбеден град?!

Притисоците кои сега ги вршат инвеститорите, на кои изгледа доста

им е ветувано, сега доведоа до ситуација каде тој простор станува
хаотичен, непорозен, нехуман и преизграден. Но, кога се потклекнува
пред „инвеститорскиот урбанизам“, воопшто и не можеше да се
очекува нешто поинаку
Јана Белчева - Андреевска идентификуваните и искомуницирани потреби заштита на културното наследство и здрава
- политичар/член на Советот на Општина со граѓаните коишто ќе овозможат градот да се животна средина. Сведоци сме на ослабени
Центар: развива по мерка на неговите жители. Како институциите во системот кои не ја исполнуваат
ВОВЕД граѓанска иницијатива настапивме на локалните својата задача, а со тоа не загрозуваат денес, но
Во многу текстови дoсега Порта 3 ја избори во Центар и застапувајќи ги принципите ја креираат и несигурноста на иднината која
обработуваше темата за трансформацијата на на одржлив развој, праведност и солидарност, доаѓа. Интересите на малкумина често се
градот, за трансформацијата на центарот на на одлуки базирани на податоци и отворена заштитени од институциите кои треба да ги
Скопје, потоа за можностите и пропуштените комуникација со граѓаните успеавме да бранат интересите на сите граѓани . Храбро сме
прилики, за светските трендови кои можат да се добиеме поддршка за три советнички места. се труделе да го поттикнеме системот да работи
применат кај нас ако се познати и препознаени. Нашата борба за промена на квалитетот на за ситеСме ги предизвикувале институциите да ја
Шанса за Центар настана по конференцијата живот во центарот на градот трае секојдневно, коригираат направената грешка, да го признаат
Шанса за Скопје во која се презентираа верувајќи дека креирањето град по мерка на мораториумот како инструмент и суспензиите .
решенија и можности од блиското опкружување, жителите значи напуштање на праксата на Треба да ги запрат плановите кои се погубни и
од градови кои направиле свои пропусти и развој и планирање на градот со „инвеститорски да отворат конкурси за нов приод и креативни
грешки, но се трансформираат за да дадат нова урбанизам„. Урбаното планирање е обврска на решенија. Сведоци сме на поразителни
шанса за обезбедување на доволно финансии институциите и на системот дефинирани со институционални одлуки и решенија, но тоа не
со кои ќе поттикнат нови и квалитетни услуги кон уставни постулати за заштита на правата на не запира во понатамошните заложби да
граѓаните. Трагаме понова визија базирана на жителите за безбедност, за квалитетни услуги, претстане деградирањето на Центарот, а за што
6 31 август 2023
 ДУП ГрАДскА чЕтВрт Ц06 - стАрАтА жЕлЕзНичкА стАНиЦА, скОПЈЕ

и ја добивме поддршката,
Наша колективна одговорност е гласно да
зборуваме за предизвиците, да се обидеме низ
соработката со професионалци и со граѓаните
да ги охрабриме чесните луѓе низ институциите
да не потклекнуваат на притисок и слепо
следење ??? на регулативите. Тие треба да бидат
пречка за неспокојната иднина која може да
следи и за нив, но и за нивните следни
поколенија.
Нашата динамична група луѓе во Шанса за
Центар доби можност да си ги каже своите
размислувања за Центар низ призмата на
институционалните битки во Советот, низ
професионалниот ракурс на наши реномирани
членови - професионалци во областа на
архитектурата, културата, заштитата на
животната средина, градежништвото, но и како Стар ДУП
обични граѓани, жители на Центар. Само заедно
може да направиме подобра сегашност и
побезбедна и поквалитетна иднина за следните
поколенија.
Јане Димески - советник од Шанса за Центар
во Општина Центар
ШтО Е ПрОБлЕМОт сО НОВиОт ПлАН зА
стАрА жЕлЕзНичкА стАНиЦА?
Остатоците од станицата во кои е сместен
Музејот на Град Скопје, застанатиот часовник во
моментот на земјотресот, изложбите посветени
на најтешките моменти од новата историја на
градот кои се подготвуваа за одбележувањето
на јубилејот и фразите на политичарите не беа
никаков поттик за мнозинството од советниците
и актуелниот градоначалник на Општина Центар
Нов ДУП
да донесат нов урбанистички план за Старата
железничка станица без почитување на овие објектите се предлага на нивното место да се гласање?
вредности. План во кој нималку елегантно ќе се предвиди објект со деловна намена и зеленило Наместо само решавање на проблемите, како
заобиколат дел од урбанистичките правила и во еден помал дел. Предвидуваат овој што и било претставено на последната јавна
прописи кои, меѓу другото , треба да урбанистички план да се усогласи со одредбите презентација, во планот се појавија и две нови
гарантираат и безбедност и најмала можна и параметрите од Генералниот урбанистички црвени коцки кои експлицитно не се спомнати
штета од урнатини од објектите при евентуален план, потоа, „хармонизација на просторот“, никаде во планската програма. Првата е за нов
силен земјотрес. Лекциите од минатото како да планирање на големината на градежните објект, односно проширување на постојниот
се однесуваат за некои други луѓе. парцели, површините за градба, коефициент на објект на трговскиот центар Рамстор со уште
Oд она што досега се знаеше од неколкуте искористеност, минимален процент на зелениот една градба која ќе биде сместена на сегашниот
јавни презентации на овој план беше дека фонд со уредување на дворни места околу паркинг кој се наоѓа меѓу Рамстор и зградата на
основната причина за неговото носење и градбите, потребен број на места за паркирање НЛБ Тутунска банка,. Втората дава можност за
изработување е решавање на проблемот со и параметри кои ќе бидат во согласност со зголемување во висина и проширување на
неусгласени катастарски парцели и отворање на стандардите за урбанистичко планирање. неодамна завршениот комерцијален објект на
можности за уредувањето на парцели кои се Параметри кои, како што нагласуваат, се КАМ маркет кој се наоѓа на просторот меѓу
наоѓаат на југозападниот крај на оваа четврт одредени и од специфичностите на планскиот катната гаража 26 Јули и Старата железничка
односно, веднаш до крстосницата на улицата зафат. А просторот на овој плански зафат, од станица. Така Рамстор ќе се прошири со уште
Водњанска. искуството е познат и како предел каде што еден објект со висина од 23 метри и добива
Дека имало нешто повеќе во овој план не минува една од раседните линии, односно можност да ја зголеми висината на постоечкиот
можеше да се насети ниту ако се гледа само подземен процеп. Според студијата на објект за 2 метри. Објектот на КАМ, кој уште во
планската програма според која е изработуван професорот од Градежен факултет , Апостол најголем дел не е ниту вселен, веќе добива
планот во која проектантите архитектот Бојан Поцески, изработена по земјотресот тој се можност да се надгради и прошири до висина
Муличковски и архитектката Меланија протега од Кисела Вода преку улицата пред од 23 метри, за сметка на сегашната висина која
Калајџиска од проектантската фирма Билд Стара железничка станица кон Лепенeц и се е 16 метри. Со тоа овој ДУП само кај овие
Урбан ја изложиле својата визија како да се смета за една од најкритичките линии во однос објекти „се збогатува“ за неколку илјади
доуреди просторот. на опасноста од земјотреси. квадратни метри деловен и комерцијален
Поради комерцијалната атрактивност на А каков материјал добија советниците за простор. Простор чија комерцијална цена може
просторот на којшто се наоѓаат куќите и разгледување (оние кои гио отвориле) и за да достигне повеќе од 10 милиони евра.
31 август 2023 7

Комерцијалниот објект пак кој се планира на
местото на сегашните куќи може да има висина
од 25 метри.
Образложението на планерите за причините
за овие промени и дополнувања изнесено на
јавната седница на Советот на Општина Центар
беше дека сопствениците на овие парцели
имале право да побараат вакво зголемување на
објектите. Тоа и го сториле на последната јавна
анкета, а имало можности тоа да им се одобри и
им се одобрило. Дополнително, проектантката
смета дека со изградбата на овие објекти ќе се
затворел уличниот фронт на целиот блок како
една непрекината комерцијална целина. Притоа
не се посочи никаков конкретен податок за
потребата за вакво зголемување на
комерцијалниот простор во услови кога
непосредно до овие објекти веќе е во крајна
фаза изградба на уште еден такот голем
комерцијален простор во кој ќе има и трговски
центар.
Она за што пак не се доби никакво издржано
образложение и објаснување е зошто во новиот
детален урбанистички план за Стара железничка
станица , во делот кој се однесува на заштита и
спасување од урнатини при евентуален силен
земјотрес , е наведено дека објектите се со
висина од 10,2 метри и при евентуално уривање
на некој од нив урнатините би паднале во
рамките на парцелата. Меѓутоа,
новопланираните објекти се со висини од 23 и
25 метри со што овој податок воопшто не е
точен. Поточно, во целиот блок нема објект кој е
со висина до 10 метри. Во урбанистичкиот план,
за кој се гласаше во Советот, нејасно се
прикажани сега веќе постоечките високи
8 31 август 2023
станбени згради во рамки на комплексот
Дајмонд на фирмата Лимак кои пак имаат
многукратно поголеми висини и од
новопланираните објекти. Тоа значи дека во
делот на мерки за заштита и спасување и
планирање на просторот заради можни
земјотреси на една од најкритичните
земјотресни локации во градот ниту формално
не е посветено внимание на овие аспекти.
Напротив, свесно или несвесно се презентирани
неточни податоци, иако во делот „Сеизмика на
просторот“ теренот, според стабилноста, е
категоризиран како претежно нестабилен и
каде што се можни појави на сите деформации
во природни услови или при делувањето на
човекот. Се вели и дека „според очекуваните
сеизмички интензитети оваа локација е
изложена на потреси над 9 степени по МЦС
скалата“, но дека терените се „поволни за
градба со тоа што е исклучена можноста за
појава на катастрофални земјотреси за
експлоатациониот век на објектите“. Но, се
посочува дека густината на објектите , односно
нивното растојание, е планирано во доменот на
сеизмичкото проектирање со помали висини на
објектите и со поголеми попречни профили на
сообраќајниците, со што во случај на сеизмичко
рушење може да се обезбеди проток на луѓе и
возила.
Меѓутоа, овој план го прави токму
спротивното од она што е декларирано..
Во изгласаниот план не може да се видат ниту
велосипедските патеки во блокот, а како што
забележаа и од граѓанската иницијатива На
точак, не се видливи ниту попречни пасажи,
односно премини или улици, со кои граѓаните ќе
може да поминат од улицата Св. Кирил и
Методиј (поранешна Мито Хаџивасилев Јасмин)
кон улицата Јордан Мијалков (поранешна
Железничка) без да мора да ја обиколуваат
целата четврт со должина од околу 800 метри.
Ќе треба да се види дали и како ќе се изведат
овие премини низ она што сега се финализира
како голем затворен комерцијално-станбен
блок, наспроти јасното барање од ГУП-от на ова
подрачје висините на зградите да се планираат
така што ќе се почитува јавниот интерес преку
овозможување на проветрување. Блокот
затворен од сите страни со згради тешко дека ќе
може да гарантира какво било проветрување.
Од аспект на јавното зеленило оваа четврт ,со
површина од над 140 илјади квадратни метри, се
предвидува да има една компактна површина со
јавно зеленило во форма на парк на нејзиниот
југосточниот крај, – Урбан парк и уште неколку
тревнати површини. Сѐ на сѐ површина само од
околу 9 илјади квадратни метри. Зеленилото од
20% на парцела, како што налага Законот за
урбано зеленило, е планирано да се
надоместува преку покривни градиниконцепт кој
засега скоро на ниту една локација не се
оствари онака како што било планирано.
Дополнително, финалното решение се коси со
планската програма во која се вели дека
минимален процент на зелениот фонд ќе се
постигне со уредување на дворни места околу
градбите. Околу градбите едноставно речиси и
да не е оставен простор за дворни места.
Овој недостаток е сериозен особено ако се
има предвид дека целиот блок завршува со
крстосницата кај зградата на Нова Македонија,
локација која со анализата и мерењата
извршени од страна на Град Скопје од пред
неколку години е означена како најголем
топлотен остров во градот. На површината на
оваа крстосница во летните месеци е измерена
температура од над 60 целзиусови степени.
Дополнувањето на просторот со уште објекти и
бетон само ќе го засили ефектот на топлотен
остров, што е во целосна спротивност со
потребите за приспособување на
прогнозираните климатски промени и на
очекувањата за екстремни климатски настани
како што се високите температури и поројните
дождови.
Овие недостатоци и „изненадувања“ во
планот можеби ќе беа забележани од стручната
јавност доколку планот во ваква форма
претходно бил презентиран на нова јавна
анкета. Меѓутоа, и покрај сериозните
дополнувања тој не е претставен во неговата
финална форма пред јавноста. Поднесен е
директно на усвојување на седница на Советот
во јули и усвоен од мнозинство советници и
покрај укажувањето на овие проблеми.
Даница Павловска-Циги, планер, архитект
АрХитЕктУрАтА Е сЕПрисУтНОст
Архитектурата е промислувачка дисциплина,
а урбанизмот е високо креативна практика на
осмислување на просторот. Нивните
референцијалности се осмислувањето на
живеењето на просторот; неговата
култивизација и естетизација; функционална
организираност и конструктивна сигурност во
неговото користење; емпириска и
коегзистентна методологија во создавањето на
творбите, неприкосновеност и разновидност во
авторството итн.
Денес не може да се избегне од целосно
интегрирање во тековите впишани во
просторните координати на живеење, така што
економското и политичкото секојдневие
добива димензија на „опросторување“. Во
перцепцијата на овој процес преовладува
увереноста дека борбата којашто го одредува
полето на јавниот интерес (политика) е сведена
на општа недоверба.
Станува особено одговорна размислата за
нашата стварност, во виорот на силни
надворешни и внатрешни притисоци и со често
неразбирливи системски преобразби.
Едноставно, мора да се застане, како
наједноставен чин на преиспитување, за да
видиме што и како понатаму.
Така некако е дочекана шеесетгодишнината
од земјотресот во Скопје . Наместо на секоја
архитектонско- урбанистичка одлука да ѝ се
пријде одговорно, на луциден и на длабоко
аналитичен начин, да го третира градот како
Субјект со чувства и душа, да го третира
центарот како Јадро што зрачи импулси со
својот и само свој код, најчесто се водат
дневни плитки и површни политики на сите
нивоа.
Но, како и да е, нашето Скопје е една
навистина интересна приказна, град со
необичен урбан пејзаж на недовршени слоеви,
на траги од различни концепти кои прават
нехомогена структура, еден мал, но моќен
конгломерат на различни идеологии.
Вистински предизвик e да се нурне во неговата
душа, да се здогледаат парченцата од
неговиот досегашен живот и да се постигне
„читање “ на неговите значења.
За мене приказнава има и длабоко интимна
интонација од моето детство поминато на
улица Македонија, поранешна Маршал Тито,
чијашто почетна точка е старата железничка
станица, сегашен Музеј на Град Скопје – genius
loci.
Мислата за оплеменување на центарот ја
имав не само заради спомените, туку и како
професионална задача во Комитетот за
урбанизам на Град Скопје. Работев на
уредување и естетизација на јавните површини
во градот, креирање меморијални белези и
акценти во јавните простори, дури и тематски
истражувачки студии од кои една се
однесуваше токму на центарот на градот, а од
неа произлезе публикацијата „Пешачки
простор“ (со проф.Тихомир Арсовски).
Студијата го третираше потегот помеѓу точките
Стара железничка станица и Бит пазар и
постави мала пешачка аксијала како споен
мемориски хоризонт. Беа предвидени
културолошки јавни содржини како што е
Остен, токму во сочуваниот станичен перон и
во подземниот станичен премин, се активира
еден вагон- ресторан, се организира
лапидариум. Долж таа линија сите
проширувања добија смисол и конкретни
намени од јавен интерессо можност етапно да
се реализираат како дефинирани просторни
целини. Особено е важно што тогаш се
распиша и беше успешно спроведен
архитетонско - урбанистички конкурс за
локалитетот со остатоците на старата станица,
а со кој се добија неколку извонредни
решенија, но не дојде до реализација (?).
Фетишизирањето на економските
(финансиските) ефекти стана тренд и како да
го оправдуваше вулгарното неумерено урбано
профитерство, а сѐ останато што претставува
супстанција на општеството се запостави. Тоа
особено се рефлектираше низ урбаните
политики и потоа, за жал, настанаа и трагични
инсталации без висока интелигенција, без
суптилен сензибилитет, без елементарно
достоинство и без професионална (само)почит
на авторите. Немаше сила и моќ за
разрешување на настанатите крајно
политизирани и лажно-историски ( Ск2014)
околности.
Денес се има впечаток на „лошо ткаење“ на
урбаното ткиво на центарот. Тоа мора да се
надмине со јасен показ дека е отворен,
адаптивен, флуиден и дека низ соодветен
пристап, со искажување јасна политичка волја
може да се создадат нови современи атрибути,
нова урбана референца (на пр. поширока
пешачка зона според препораките од
проектот со Јан Гел).
Во последните декади, со корупција и
авторитарност како јасни системски признаци,
привлечни беа и се остваруваа(т) мега
структури од кои највпечатлив е комплексот
Лимак над подземниот сегмент на Јужниот
булевар. Низа контраверзи го следеа проектот
уште од самиот почеток, но со последната
(„летна“) Измена и дополнувања на ДУП-от за
Стара Железничка се зголеми спратноста на
поединечни објекти без логична аргументација,
а нивните кровови во планот се предвидени за
озеленување (скромно!). Исто така, со планот
се зголемува процентот на изграденост со
вметнување на нови локации, одосно објекти во
ионака непорозниот приземен дел од
комплексот,. Се пренебрегнува условот за
сосема ослободено приземје како сквер,
улица, пасаж... Комплексот е
предимензионирана физичка структура.
Спречени се воздушните струења од Водно. Тој
е впечатлива психолошка бариера. Пресечени
се нагласени пешачки правци од деловите со
домување (станбени населби), од здравство
(Клинички центар Мајка Тереза), кон
просторите за деловни намени и кон самиот
центар на градот иплоштадот. Сопоздрава
државна и локална урбана политика можеше
да се преиспита урбанистичкото решение за да
се подобри неговиот квалитет, бар толку колку
што е можно во поодминат степен на
реализација. Токму обратно, без објаснување
се дополни и оптовари овој простор.
Неопходната, систематична и широка анализа
(економска, политичка и културна) изостана, а
се донесе лоша, срамна, плиткоумна одлука на
Советот на Општина Центар.
Едноставно, професионалната свест и
здравиот разум налагаат поинакво
поодговорно дејствување на овој локалитет.
Тој заслужува појасно фокусирање за да
може елегантно да се подвлечат симболичките
врски со меморијата и духовните принципи.
Всушност, во овој случај мора да реагираме,
мора да укажеме на грешката, мора да
покажеме и докажеме дека градскиот живот
живее токму преку нас, граѓаните!
Значи, борбата на граѓанскиот сектор, на
професионалната фела, на локалната управа и
на сите разумни политички фактори треба и ќе
продолжи.
искра Јанковска, архитект, член на
граѓанската иницијатива Шанса за Центар
ПлАНОт ОкОлУ стАрАтА жЕлЕзНичкА –
УкрАДЕНО кУлтУрНОтО НАслЕДстВО НА
скОПЈЕ
Најголемата тежина на овој план е дека го
поклопи, украде и го минимизира културното
наследство на Скопје. Неусогласеноста со
ГУП-от е нешто за што ќе се плаче по 5-6
години кога ќе почнат да излегуваат на
виделина аномалиите како што се: повеќе
жители од предвиденото, потоа
сообраќајници димензионирани за број на
жители и посетители според ДУП-от. Не можам
да сфатам како секоја инвеститорска желба се
исполнува без да се вклучи кај ниеден планер
барем малку од поуките од часовите на Живко
31 август 2023 9

Поповски или од тоа како изгледаат градовите
во кои се сликаат кога патуваат.
За просторот околу Скопската стара
железничка станица не можам да кажам став
како архитект а да не ги вмешам емоциите,
затоа што сум растена во Градски ѕид спроти
полуразурнатата зграда на станицата. По
земјотресот на 26 јули 1963 таа стана заштитен
знак на градот и препознатлив симбол на
светската солидарност. Овој дел од центарот
на Скопје го паметам уште кога таму беа
железничките бараки. Не беше тоа простор по
кој сум носталгична/Очекував овој простор да
се изгради и да добие нов и модерен лик, белег
на моето време. Но, сега е простор кој го
избегнувам, прво заради метежот во
сообраќајот кој допрва ќе се триплира, но и
заради тоа што не сметам дека три трговски
центри и 4 безлични висококатници се
обележје на моето време. Сметам дека мојата
генерација е способна да креира повисок
квалитет . од овие рудиментарни објекти.
Сметам дека во нас има повеќе капацитет да
манифестираме поинаков однос кон
содржината на нашата околина.
На одбележувањето на 60-годишнината од
катастрофалниот земјотрес, по неколку години
избегнување на овој дел на центарот бев во
Музејот на Град Скопје. Просторот околу
Музејот е украден. Ми недостасуваше
зеленило и ширина околу зградата на Старата
железничка станица, ми недостасуваше
10 31 август 2023
простор 3Д мапингот да го доцрта срушениот
дел од железничката... Ова е План без никаква
почит спрема Музејот, спрема заштитниот знак
на главниот град на државата кој е дел од
скопската историја. Просторот околу
Железничката станица не само што не го
почитува архитектонското и културното
наследство на објектот, туку и по самата
структура е тотално нелогичен. Три трговски
центри во еден блок! План како да е правен од
конзорциум на трговски центри и градежни
фирми, а не од планери урбанисти.
Како архитекти и урбанисти не создаваме
само згради и планови за клиентите. Ние сме
должни да создадеме простори, објекти кои
создаваат чувства, ја чуваат меморијата на
жителите, будат емоции кај минувачите и
раскажуваат приказни на туристите. Ние ја
создаваме силуетата на градот кој треба да е
посакувано место. Треба да создаваме град во
кој треба да се сака да се остане, да се живее,
да се растат децата, град во кој треба да се
сака да се старее.
Како граѓани собрани во „Шанса за Центар“,
кои с здружени се бориме за подобар квалитет
на живот во општина Центар, а со тоа и во
Скопје, се изнагледавме ДУП-ови, градски
четврти со нецелосни документи, планови без
претходна анализа и со фингирани бројки,
планови со надминат број на предвидени
жители во однос на предвидениот број со ГУП.
Таков е и планот за Стара железничка. Уште
сега овој дел од градот е тесно грло и е
најдобро да се избегнува. Но, за секоја наша
забелешка клиентелистички настроените ќе
најдат пи-ар фрази со оправдувања, ама тие
фрази нема навреме да им ја донесат Брзата
помош ако им затреба, ниту пожарната кола ќе
може да се пробие ако избие пожар, ниту пак
нивниот воздух ќе го направат почист од оној
што го дишеме сите други.
Најголемата тежина на овој план е дека го
краде културното наследство на Скопје. А овој
план е уште еден сведок на леснотијата на
кревање рака за носење клиентелистички
одлуки без никаква одговорност.
Дивна Пенчиќ, едукатор од област на урб.пл.
и одржлив урб.развој
жиВОтОт НА ГрАѓАНитЕ НЕМА ЦЕНА,
БЕсЦЕНЕт Е, НО сПОрЕД УрБАНистичкОтО
ПлАНирАњЕ ВО МАкЕДОНиЈА -БЕзВрЕДЕН Е
Чествувањето на 60 години од
катастрофалниот земјотрес во Скопје е добар
повод да ги преиспитаме урбанистичките
политики и да анализираме како урбанистичкото
планирање влијае на создавање безбеден град.
И токму во периодот кога се потсетуваме за
немилиот настан предизвикан од нескротливата
природа, жртвите и човечките трагедии од тој
кобен ден 26 јули 1963 година, пред нас се најде
тешка задача да учествуваме во донесување на
ДУП за Градска четврт Ц 06-Стара железничка
станица.
Но, што е важно за овој локалитет?
Прво, се работи за исклучително важен
градски локалитет, полн со материјална,
културна, но најмногу мемориска вредност.
Постојат сведочења за одлуката на градската
управа во 1963 година, разрушената Железничка
станица и застанатиот часовник на 5:17 часот, да
останат во таа состојба како симбол на
катастрофата и жртвите од тој кобен ден.
Причината за зачувување на остатоците е да не
се заборави колку природата е моќна, а
човечкиот живот краток. По неколку години,
стана особено важно и да не се заборави
збратимениот свет и градот на солидарноста во
кој се сплотиле осумдесетина земји од светот,
стотина странски експерти и илјадници војници
и работници од целиот свет, да го изградат од
пепел градот Феникс! А објектот на Старата
железничка станица да стане Музеј на град
Скопје и во своите пазуви да ја чува историјата
на градот од памтивек до денес.
Второ, локалитетот е на евидентиран расед и
песокливо земјиште на кое се претрпени големи
штети на објектите на железницата. Цела среќа
што тогаш немало многу објекти на самата
локација, но објектот на железничката станица
останал да сведочи за несигурното тло.
Трето, во моментот кога е одлучено да се
дислоцира железничката инфраструктура и да
се направи друг железнички коридор низ градот,
локалитетот останува долго време слободен. За
него се изработени конкурсни урбанистичко-
архитектонски проекти, со цел изнаоѓање
најповолната намена, обликување и изградба. За
жал, во време кога настапуваат сериозни
општествено-економски кризи, се изгубиле
шансите за реализација.
Четврто, во налет на неолиберализмот и
привлекувањето на инвеститори, локалитетот
станува особено атрактивен. Станува актуелно
јавно-приватното партнерство и градската
управа се надева на вложувања кои ќе и ги
намалат трошоците за реализација на
планираниот „Јужен булевар“ за кој во градската
каса нема средства.
Петто, овој локалитет е бафер зона помеѓу
густиот градски центар и градска четврт каде
што е сместен Клиничкиот центар и неколку
други важни државни институции, но и врска со
градските четврти на падините на Водно, Тасино
чешмиче 1 и 2.
И што добивме како продукт од
урбанистичкото планирање на локалитетот
Стара железничка станица?
Прво, од слободен простор кој требаше да
овозможи да помине „Јужниот булевар“ кој на
источниот крај требаше да се спои со
„Источниот булевар“ како врзник со „Северниот
булевар“, полека но сигурно просторот се
нападна со градби. ТЦ „Рамстор“ е почеток, за
потоа да следува дивоградбата НЛБ Банка (која
патем требаше да биде катна гаража), катната
гаража со чудно име „Св. Кирил и Методиј“, па во
поново време „КАМ Бизнис центар“, маркет
„Супер Тинекс“...
Второ, на тој локалитет, најмонструозна е
градбата „Дајмонд“ на Лимак. За неа општина
Центар, како одговорна за издавање одобренија
за градба, ниту има капацитет, ниту може да
контролира што таму се случува. Постојано
нешто се менува, преградува, доградува. И не е
јасно како може премиери и градоначалници да
се сликаат со макетите и проектот, а потоа да
остават на службениците од општина Центар да
го водат процесот, во кој патем и самите се
чувствуваат непријатно
Трето, притисоците кои сега ги вршат
инвеститорите, на кои изгледа доста им е
ветувано, сега доведоа до ситуација каде што тој
простор станува хаотичен, непорозен, нехуман и
преизграден. Но, кога се потклекнува пред
„инвеститорскиот урбанизам“, воопшто и не
можеше да се очекува нешто поинаку. Веќе на
сите ни стана јасно каде води обликувањето и
изградбата на градот, со погрешни градски
развојни политики!
Но, каде сме со безбедноста и „скротувањето
на природата“?
Новиот ДУП за Градска четврт Ц 06-Стара
железничка станица, а најверојатно и
претходните, не предлагаат конкретни
соодветни мерки за безбедност, ниту од
природни катастрофи, ниту од други ќ
опасности, на пример пожари. Во планот, како
вообичаена пракса, се препишуваат членови од
закони и правилници и од мерките за заштита од
ГУП-от на Скопје, кои се однесуваат на
безбедност, без да се земат во предвид
конкретните специфични услови. Најинтересни,
но секако најнепрофесинални се препишаните
мерки какна пример: „Густината на објектите
односно нивното растојание е планирано во
доменот на сеизмичкото проектирање со
помали висини на објектите и со поголеми
попречни профили на сообраќајниците, со што
во случај на сеизмичко рушење може да се
обезбеди проток на луѓе и возила“, кои буквално
ништо не кажуваат за локалитетот и ништо не
значат. За „Евакуација“ стои: „Со евакуацијата се
врши планско, организирано и контролирано
преместување на населението, материјалните
добра и на културното наследство на
Републиката, од загрозените во побезбедни
подрачја. Евакуацијата се извршува доколку со
други мерки не е можно да се спречат
последиците од природните непогоди и други
несреќи. Населението од подрачјето од кое се
врши евакуација може да се евакуира во друга
општина на одредено место и во одредено
време.“ И што од ова може да се разбере???
Дополнително, не може јасно да се осознае
колку луѓе ќе борават во градската четврт.
Пресметани се околу 5000-6000 луѓе од кои
околу 1800 жители и 3857 корисници. Бројки
кои воопшто не се за занемарување и се како
еден мал град. За каква опасност од земјотрес,
пожар, дојава за бомба, колабирање на некој
објект, па дури и снемување на струја, освен тоа
дека за секој објект треба да се обезбедат, при
проектирање, мерки за безбедност. Нема ништо
за тоа како толкав број луѓе би се евакуираале,
по кои коридори, каде треба да се упатат и
засолнат.
За жал, сè е сведено на пропишани мерки без
какво било значење. И секако не е оправдување
дека вака се пишува во секој урбанистички план
и дека секој и со вакви „мерки“ има позитивно
мислење од сите државни институции: Дирекција
за заштита и спасување, Министерство за
внатрешни работи, Министерство за транспорт и
врски и сите вклучени во процесот.
И, ШТО НАУЧИВМЕ ПОСЛЕ 60. години од
катастрофалниот земјотрес во Скопје? Многу
малку или ништо! Животот на граѓаните нема
цена, БЕСЦЕНЕТ Е, но според урбанистичкото
планирање во Македонија – БЕЗВРЕДЕН Е!
Експерти од други области:
зоран Петровски, културолог (за музејот и
меморијата)
ОчАЈ ОД изГУБЕНАтА ВизиЈА
Скопје има два музеја во чиишто згради и
збирки е вградена меморијата за трагичниот 26
јули 1963 г. и за неговите развојни текови по овој
важен меѓник во историјата на градот. Едниот е
напола урнатата зграда на Железничката
станица со иконичната фасада со застанатиот
часовник на кобниот 5.27ч во која се наоѓа
Музејот на Град Скопје. Вториот е Музејот на
современата уметност, формиран н
благодарејќи на подароците на уметнички дела
што неколку години по земјотресот здушно
пристигнувале во разрушениот град од сите
страни на светот како симболичен гест на
солидарност во обновата на Скопје и во
неговото приклучување кон модерните европски
метрополиси. Сместена на највисоката точка на
скопскиот акрополис, зградата на МСУ е едно
од најзначајните архитектонски зданија и
симбол на пост-земјотресната верба во
надежната иднина на градот. Но, истовремено,
токму отворањето на овие два музејски
монументи на почетокот од седумдесеттите
години може да се смета и за почеток на крајот
на кратката визионерска историска етапа за
урбаниот развој на модерно Скопје помината во
само една деценија од меѓународниот конкурс
за централното градско подрачје до конкурсот и
изградбата на дел од Културниот комплекс,
односно зградата на Македонската опера и
балет.
Шеесет години подоцна, трагите од таа
меморија на надежта родена од очајот се одвај
видливи.
Поточно би реклое дека веќе рапидно го
доживуваме притисокот од тежината на
обратниот процес: очај од изгубената визија.
Изложбата „Скопје- Градот феникс“ во
Музејот на Град Скопје е пристоен, но сепак
само вообичаен, пригоден, безброј пати
повторен на овој или оној начин документарен
приказ на настаните за време на земјотресот и
за обединетата светска солидарност во помошта
на градот во првите години по трагедијата и
ништо понатаму . Таа е веќе испразнета и
потрошена церемонијална реторика на
сеќавање на датумот. Изложбата е поставена во
две сали на музејот, реновирани неодамна
благодарејќи на грант од Светска банка. Но,
погледот на останатиот простор ja открива
неговата застареноста, простор кој не претрпел
речиси никакви поважни структурни промени,
иновирање или подобро конципирање речиси
50 години од неговата адаптација во музејска
зграда и споменик на културата.
31 август 2023 11
 Но затоа, со мамутските градежни зафати на
целиот просторен потег што го зафаќаше
некогашната Железничка станица и
потенцијалите за еден иден Музеј на Град
Скопје, денес завладува навредливо
неинвентивната, ефтина конфекциска
архитектура за комерцијални и резиденцијални
комплекси, чиишто несоодветни, монструозни
габарити за тој простор постојано од некаде
високо горе ѕиркаат и шокираат како главите на
тираносауруси во некој Јура парк; сето тоа сега
сосма ја анулира меморијалната
монументалност на иконичната фасада на МГС
затворајќи го музејот во неговите постоечки
тесни рамки, без можност за некој иден развој и
претворајќи го во минијатурен и бизарен
приврзок на безличните околни трговски
молови.
стефанка Хаџи Пецова (просторно пл. и
пејзажно уредување)
рАзМислУВАњЕ и кОМЕНтАри зА ДУП
стАрА жЕлЕзНичкА стАНиЦА ВО скОПЈЕ
Зошто интересите на инвеститорите се со
апсолутен приоритет на еден вака значаен дел
на градот, во појас на допирот меѓу централното
подрачје на градот со падините на Водно, на
локација низ која минува раседна линија, на
локација кон која има дневно струење на
воздушните маси од Водно кон реката Вардар и
кон центарот на градот, на локација која има
посебно значење во колективната меморија на
скопјани?
Зарем јавниот интерес, а особено квалитетот
на микролокацијата, се обезбедува со
максимална изграденост на
земјиштето/локациите, со подигање на висините
на објектите и создавање на бариера кон Водно,
со загушен објект на железничката станица –
меморијален споменик, едновремено и културен
објект – Музеј на Град Скопје? Дали квалитетот
на јавниот простор овде се обезбедува со
губење на врската меѓу центарот на градот со
неговото најнепосредно соседство - домувањето
и комерцијалните и деловни објекти, со
блокирање на пешачките врски меѓу жителите на
Кисела Вода со центарот, со уништување на
можноста граѓаните на Центар секојдневно да
користат отворени зелени простори, а за да се
прошетаат низ зеленило треба да се качуваат на
зелен прооден покрив?
Всушност, актуелниот Детален урбанистички
план кој е на испит на јавноста, не е развоен
документ ниту за Општината, ниту за Градот. Ова
е само документ со кој треба да се разрешат
неколку аспекти за подобрување на
функционирањето на активностите на
поширокиот простор. Оттука, за планерите на
дизајнот на овој простор, за Општина Центар, па
и за администрацијата на Градот Скопје,
најважните аспекти кои треба да се почитуваат
за да се одговори на барањата за уредување на
неколку локации и да се заокружи концептот на
12 31 август 2023
поширокиот простор, се следните факти: прво,
дека централното градско подрачје е најголем
топлински остров во центарот на градот и второ,
дека старата железничка станица треба да биде
доминантната, фокус точка на локацијата. Затоа,
сметам дека урбаниот дизајн на просторот
опфатен со ДУП Стара железничка станица
треба да се заснова и да ги вгради следните
аспекти:
(1) За справување со ефектите на топлинскиот
остров во центарот на градот:
потребен е повеќе отворен простор под
зеленило (дрвја и тревници), а дел од секоја
локација да биде покриен со зеленило, како што
тоа го бара Законот за урбано зеленило, без
субституција на урбаниот јавно достапен
простор и јавното зеленило со жардиниери,
вертикално зеленило, кровни градини;
потребен е проток на свеж воздух од Водно
кон центарот и затоа преостанатите
неизградени локации треба да се сочуваат како
продори и да се озеленат. Висините на
објектите не смее да се наголемуваат за да не се
сопира струењето на воздухот;
потребно е да се озелени локацијата пред
Рамстор која денес се користи како паркинг
простор; ова е единствена неизградена
површина којашто треба на жителите од
соседството и на посетителите на деловните и
комерцијалните објекти да им обезбеди зелено
катче во целосно изградениот појас на некогаш
предвидениот Јужен булевар;
потребно е да се сочува и да се обнови
зелената површина кај раскрсницата на
Подвозникот која само пред неколку години
беше уредена
потребно е на местото на постојните бараки
пред НЛБ, на фреквентната раскрсница на ул.
Водњанска со ул. Васил Ѓоргов и ул. Јордан
Мијалков, да се обезбеди зелен сквер како
минимална заштита од издувните гасови од
моторните возила. Концептот за озеленување на
раскрсниците, особено на големите раскрсници,
е поддржан од Град Скопје со прифаќање на
Студијата за озеленување и пошумување на
Скопје (2015);
отребно е визурите кон околните ридови на
Водно да бидат сочувани;
потребно е сите деловни и комерцијални
објекти да обезбедат кровни зелени градини со
првенствена цел за подобрување на
микроклиматските услови; овие зелени покриви
не можат да бидат замена за урбаните отворени
зелени простори. Лицемерието кон граѓаните ги
преминува сите граници.
(2) За Старата железничка станица
Најзначајниот објект во опфатот на овој ДУП
е објектот на Старата железничка станица.
Разурнатата станица е споменик на несреќата
на сите граѓани на Скопје и едновремено
потсетник на солидарноста за обнова на
градот, добиена од целиот свет. Споменик што
е длабоко врежан во колективната меморија на
скопјани и на сите граѓани на државата. Во
концептот за уредување и изградба во овој
појас, железничката станица треба да добие
посебен третман, да остане видлива, јасно
забележлива, опкружена со зеленило. Затоа
што овој објект е симболот за почетоците на
Новото Скопје.
(3) Комуникација со Централното градско
подрачје за жителите на Општина Кисела Вода
Потребни се повеќе пешачки премини -
пасажи од ул. Мито Хаџивасилев кон ул. Јордан
Мијалков. Всушност од сите сервисни улици кои
водат кон улицата Јордан Мијалков да се
обезбедат пешачки премини кон центарот.
Постои реална опасност дека долж ул. Ј.
Мијалков ќе се одвива само движење на моторни
возила што значи дека нема да има пешачки
движења и комуникација, а тоа подразбира
мртов, па дури и небезбеден простор. Ако не се
создадат можности за пешачење и долж улицата
и премини – пасажи, кои ќе внесуваат свеж
воздух кон центарот, тоа значи прифаќање на
еден архаичен, веќе надминат концепт со кој не
се гради и создава град за луѓе. Градот е за луѓе
кога тие се движат пешки, кога комуницираат,
кога улицата има содржини, кога уличниот
пејзаж е свеж, сликовит, кога се нудат можности
за премини и постојано откривање.
Остануваат прашањата:
- дали е сѐ изгубено?
- дали некои идни генерации скапо ќе
платат за да живеат во хуман, здрав, безбеден,
пристоен, озеленет простор?
Одговорот се очекува од Советот на Општина
Центар, нему му ја доверивме обврската да ја
креира нашата иднина.
l Граѓани (свое видување како граѓани по однос
на квалитетот на живот, безбедноста,
инвеститорскиот урбанизам):
Наташа колеќевска-Георгиевска (како се
чувствува како граѓанин)
крЕирАМЕ ГрАД ХАОтичЕН и
НЕБЕзБЕДЕН
Некој некогаш кажал (мислам дека Џон Д.
Рокфелер)дека секоја катастрофа е нова
можностЗа жал и покрај добриот почеток тоа
не го постигнавме во Скопје по разурнувачкиот
земјотрес во 1963 година. Од модерен град го
претворивме во лоша копија од стиропор, а од
град на солидарноста во град на себични
инвеститори и политичари кои единствено
мислат на профит (личен профит).
Општините издавањето градежни дозволи го
гледаат како извор на средства за општините
(иако да бидеме реални многумина имаат и
личен профит од тоа, а општината им е
последна на ум кога ги менуваат ДУП-овите и
издаваат дозволи), но забораваат дека со
општината не може да се управува како со
фирма и да се фокусираат само на профитот,
општините имаат обврска да се погрижат за
благосостојбата и квалитетот на живеење на
своите граѓани.
Со градежната експанзија во Скопје
(Општина Центар е посебно на удар) креираме
грд, хаотичен и небезбеден град. Небезбеден
бидејќи кога ќе погледнеме колку често се
прекршуваат и игнорираат прописите и
законите не може човек да не помисли колку се
безбедни новите објекти. Истите гГи
надминуваат дозволените параметри и никому
ништо. Се вознемируваме само кога ќе се случи
белја, а опасностите не демнат постојано (на
пример непристапност за противпожарните
возила, сеизмолошки проверки, квалитет на
градежен материјал и изведбаитн.). Тука е и
загадувањето од градилиштата и блокирањето
на природниот провев во градот од Водно и
долж Вардар. Имаме сообраќајни решенија што
не се прилагодени на новонастанатата состојба
или сосема отсуствуваат (на пр. Лимак зградите
веќе се пуштаат, а кружните текови и
сообраќајници во тој дел не се направени), на
страна постојаната реконструкција на улицата
на штета на зеленилото и пешаците. Тука е и
прашањето за современ и добро организиран
јавен превоз (со точна саатница и поврзаност на
сите делови од градот) со што ќе се намали
сообраќајот. Друг проблем е немањето
доволно паркинг места, бидејќи бројот на
паркинг места што задолжително мора да се
обезбедени за секоја зграда за да помине
технички преглед всушност се продаваат. Дел
од станарите не купуваат места, што значи се
паркираат на улица (има и случаи кога по
пуштањето на зградата ги заградуваат и
користат за друго).
Кога се издаваат градежни дозволи, кога се
усвојуваат ДУП-ви не може да се заборави на
зеленилото, на сообраќајот (како ќе се движат и
колкав метеж ќе направат новодоселените),
дали има доволно места во училиштата и
градинките во реонот за новодоселените. Ова
се работи што однапред се предвидуваат и
решаваат, а не пост фестум, па решението ни е
само просто ќе дозволиме поголем број деца да
се запишат во градинките. Притоа забораваме
дека градинките се ВОСПИТНО-ОБРАЗОВНИ
институции, а не само место каде децата ќе ги
чуваат додека родителите се на работа.
Дејан зрмановски, член на граѓанската
иницијатива Шанса за Центар
НАЕДНАШ сÈ сЕ ПрЕтВОри ВО БЕтОНски
зМЕЈ
Само накусо ќе се осврнам на неколку
области од центарот на градот кои будат убави
спомени од минатото, Но сега, со новата
инвеститорско-политичка спрега, забрзано и
без вклучување на јавниот интерес, сѐсе
претвори во нехумано,бетонско и само
бетонско задушување на јавниот простор.
Дебар маало
Се сеќавам кога во осмолетското доба одев
на курс по англиски јазик во Центарот за
странски јазициПатот ме водеше низ тогаш
тивките и живописни улички на Дебар маало.
Секогаш се загледував во некоја од куќите кои
беа дел од урбаната композиција на тоа маало.
Сега полека, но сигурно, исчезнува во
новокомпонираните бетонски симфонии,
создадени исклучиво по вкусот на сегашните
финансиски незаситни градители и постојано
гладните градоначалници. За жал,
бескрупулозната бетонозација на ова маало е
несопирлива и не го зема во предвид постојниот
капацитет на инфраструктурата и потребата од
зеленило на овие простори.
Булевар св. климент Охридски
Сетете се каков двоен дрворед од липи
имаше по целата должина на булеварот Св.
Климент Охридски кој децении наназад се
пробиваше во височините на градското небо.
Во средината имаше шеталиште на кое само
малку му требаше да се реновира за да го врати
првобитниот сјај и функционалност. Огромна,
речиси ненадоместлива, штета беше нанесена
во една ноќ со безмилосно сечење на
долгогодишните липи и уништување на тој
единствен и уникатно урбан јавен простор во
центарот на градот. Понатаму, булеварот
непотребно се прошири со дополнителни
коловозни ленти и прерасна во еден безличен
широк булевар, што воопшто не доликува да го
има централното репрезентативно подрачје на
градот.
стара железничка станица
Долго време по преместувањето на старата
железничка станица и изградбата на нова на
сегашната локација, опустошениот просторот
таму беше оставен на забот на времето и
долгогодишната безидејност за урбанизација.
Наеднаш, сето тоа се претвори во бетонски змеј
со четири краци од опашката негова, строго
вивнати во воздухот, заградувајќи го хоризинтот
и одземајќи им го на постојаните жители и
минувачи таму моментот за мирен поглед кон
планината.
Би додал и еден цитат од деканот на
Градежен факултет - Скопје, проф. Горан
Марковски, неодамна даден на ТВ емисија: ;Се
соочуваме со радиоактивна урбанизација.
Новата високоградба, која ги штити само
интересите на инвеститорите, а не јавниот
интерес, наметнато зрачи и само лошо влијае на
расположението на граѓаните". n
 земјотресно инженерство
ЗА ЗЕМЈОТРЕСОТ ОД 1963 И
ДЕНОВИТЕ ПОТОА
само за 20-тина секунди градот се претвора во урнатини и пепел, град на смртта и
ужасот, град без куќи и улици, без детски викотници. Потврдено е дека имал јачина
од 8 до 9 степени според Меркалиевата скала, дека епицентарот е во самиот центар
на градот меѓу улиците „Маршал тито“ и „ленинова“, реката Вардар и
железничката пруга на површина од околу 2 км2
проф. д-р Вероника ШендоВа, дипл. град. инж.
асист. д-р александар ЖуроВски, дипл. град. инж.
асист. м-р александар Златески, дипл. град. инж.
м-р елена делоВа, дипл. град. инж.
копје е еден од најстарите градови
С на Балканскиот Полуостров
поради што има богата историско-
културна традиција. Уште од
дамнешни времиња претставува
крстопат на важни сообраќајни правци, што ја
условило бурната економска, културна и
политичка историја на градот, исполнета со
духовни влијанија, воени походи и етнички
миграции, паѓања и подеми, пожари и уривања.
Така на неговата територија се
испреплетувале различни култури и сфери на
влијание, секоја од нив оставила свој белег и
во материјалната и во духовната култура на
луѓето.
скопје низ вековите Времето на постанокот
на нашиот град не е точно утврдено, иако
остатоците од археолошкото наоѓалиште
Тумба кај денешно Маџари ги потврдуваат
претпоставките на некои научници дека
просторот на денешно Скопје бил населен
Истражувања на Скупи, https://kultura.mk/2015/04/skupi
14 30 јуни 2023
уште во неолитот, пет милениуми пред нашата
ера. Но неговиот развиток со сигурност може
да се следи од времето кога Римјаните, на
просторот меѓу денешните Злокуќани и
Бардовци изградиле моќен град Скупи, кој
изобилувал со извонредни градби, јавни бањи,
амфитеатар и претставувал стратешки,
трговски и културен центар на римската
провинција Дарданија. Но во 518 година се
случува катастрофален земјотрес кој го
израмнил градот со земја. Веднаш по
земјотресот преживеаните жители на Скупи го
селат градот 3-4 км низводно преку благите
падини на левиот брег на реката Вардар каде
што се наоѓа тврдината Кале. До негов
повторен расцут доаѓа во времето на
Јустинијан, но во 694 година Словените го
освојуваат и го менуваат името на градот во
Скопје. Кон крајот на XI век станува
византиско упориште, а во XIII и XIV век, со
развојот на средновековна Србија станува
административно и културно седиште. Во 1392
година освоен е од Османлиите и
преименуван во Ускуп, а потоа продолжил да
се развива. Особено важно во тоа време било
тргувањето со Република Дубровник. Со
Јакобус Хаверин, гравура Скопје 1594 год., https://mk.wikipedia.org/wiki/
населувањето на турски колонисти од Мала
Азија градот набргу добива ориентален изглед
по многуте анови, амами и џамии. Кон крајот на
XV и во XVI век Скопје станал голем град и
почнал да се шири и на двата брега на
Вардар. Но во 1555 година Скопје по втор пат
го погодува силен земјотрес, повторно било
скоро сосема срушено и, подоцна, повторно
одново изградено. Во текот на XVII век Скопје
доживува уште поголема територијална
експанзија како и економски и културен
напредок. Патеписецот Челебија во 1660
година ќе забележи: „....Скопје има 70 маала со
11 060 куќи од камен или кал на еден или два
ката, но сите подеднакво покриени со црвени
ќерамиди. Улиците се чисти и рамни со
калдрма, а чаршијата има 2 150 работилници,
многу џамии, бањи и фонтани. Преполна е со
Латини, Французи, Унгарци “. Но во 1689 година,
гонејќи ги Турците, австриските трупи
предводени од Пиколомини навлегуваат во
градот и го палат до темел. Во својот
извештај Пиколомини ќе забележи: „...Жалам
за куќите, какви што не сум видел во оваа
војна, џамиите од најубав мермер, убавите
старини и градини. Решив да го запалам
 ВО 1965 Е ОсНОВАН иНститУтОт зА ОПШтА и иНжЕНЕрскА сЕизМОлОГиЈА, ПрЕтХОДНик НА изиис
градот за да не му оставам на непријателот
ништо што може да му користи...“ По оваа
катастрофа Скопје подолго време бил мал,
запуштен и сиромашен град со само неколку
илјади жители.
Крајот на XIX и почетокот на XX век се
значајни за градот по започнувањето на повеќе
процеси со што Скопје, и покрај неколкуте
војни, станува развиен економски центар, сега
веќе на двата брега на реката Вардар, со околу
21 000 жители. Оваа функција е засилена со
почетокот на телеграфскиот сообраќај во 1824
година, изградбата на пругата Скопје - Солун
во 1873 година и поврзувањето со пругата
Вардар - Морава во 1888 година, првиот
урбанистички план во 1876 година, првите
метеоролошки мерења во 1891 година, првиот
општински трамвај и првите електрични светла
во 1909, првиот автомобил во 1911.
Понатамошниот развој на градот може да се
подели на два периоди, 1918 - 1945 и 1945 -
1962 година. Во периодот 1918 - 1945 година
главно се граделе станбени објекти во
централниот и во западниот дел (Буњаковец и
Идадија), со катност ретко повеќе од приземје
и кат, додека во периодот 1945 - 1963 година,
станбената градба брзо се проширила во
централниот, западниот и југоисточниот дел на
градот, опфаќајќи ги и падините на Водно,
така што населената област непосредно пред
земјотресот од 1963 била двојно поголема од
површината што ја покривал градот по Првата
светска војна.
слободно скопје Својот слободен живот и
растеж по Втората светска војна Скопје го
започнува со оштетено, неразвиено и
заостанато стопанство, без индустрија, без
неопходните јавни и комунални објекти,
градски сообраќај, со скромен станбен фонд,
заостанато земјоделство и скромно
занаетчиство. Но, со воспоставување на
народната власт, растежот на Скопје во сите
домени на општествено-економскиот живот
станува грижа и дури и пасија на скопјани, па
набргу тој прераснува во средиште и основен
носител на стопанската, политичката,
општествената, културната и образовната
активност во Македонија. Спрема
официјалните статистички податоци на 30 јуни
1963 имало близу 199 000 жители и
дополнителни 12 000 – 20 000 привремено
присутни, така што по бројот на жители Скопје
станал трет град во СФРЈ по Белград и Загреб.
Во градот имало 48 300 домаќинства, 39 500
станови со површина од 1.800.000 м2, (дури 45
% од нив изградено по 1945), а во него се
наоѓале 35 % од индустриските, 77 % од
градежните, 84 % од сообраќајните, 50 % од
трговските, занаетчиските и угостителските
капацитети во земјата. Вo тој период изградени
се трите големи индустрии Железарница, и
хемиските претпријатија Ацетиленка и Билјана,
опремени со најсовремена опрема.
Старата скопска чаршија, https://marh.mk/ Првиот трамвај, https://skopjeinfo.mk/interesna-
urbanizacijata-na-starata-skopska-carshija/ i-malku-poznata-legenda-za-prviot-tramvaj
Старата железничка станица
Центарот на Скопје пред земјотресот https://marh.mk/stara-zeleznicka-stanica-
https://marh.mk/центарот-на-скопје-од-катастрофа-прек skopje-velimir-gavrilovikj-1931-40/
Скопје бил и најголем културно-просветен Петок, 26 јули 1963 Неколкуте страотни
центар, најголем спортски центар и со право секунди во раното утро на 26 јули ги
наречен град на ученици, бидејќи секој трет прекинуваат сите текови на животот на Скопје
жител посетувал некакво училиште. Пред и го враќаат по кој знае кој пат на стартна
земјотресот во Скопје постоеле 32 основни
училишта со 36 500 ученици, 22 средни
училишта со вкупно 13 800 ученици.
Урбанистичкиот план од 1948 година
предвидувал концентрирање на објектите на
Скопскиот универзитет, т.е. воспоставување на
кампус на падините на Гази Баба, каде што бил
изграден еден дел, но овој концепт е напуштен
па биле изградени поединечни факултети во
различни делови на градот.
Во клиничката, воената и градската болница
имало 1 500 болнички легла, за нив се грижеле
65 % од вкупниот број лекари и медицински
кадар од Македонија. Во градот потполно
одново биле изградени водовод и
канализација, се граделе улици, се поставувале
подземни електрични и телефонски кабли,
организиран е автобуски градски сообраќај,
воспоставена е комуналната хигиена која ги
задоволувала основните потреби на скопјани.
Во овој период биле изградени и повеќе
висококатници, меѓу кои бројни јавни згради со
изразена тенденција кон монументалност со
масивни конструкции од тули и примена на
армиран бетон за меѓукатните конструкции. На
денот пред земјотресот во Скопје имало четири
моста, два од нив армиранобетонски, еден
челичен за железнички сообраќај и се разбира
Камениот мост. Во ноември 1962 градот го Поплавата од 1962
зафаќа историски најголемата поплава, но тоа https://netpress.com.mk/video-60-godini-od-katas-
е само најава за она што следува. trofalnata-poplava-vo-skop-e/
31 август 2023 15
 Карта на изосеисти за земјотресот од 26 јули 1963 Колаж фотографии од оштетувањата [5]
Сеизмолошка опсерваторија при УКИМ - ПМФ, Скопје
позиција. Во 5 часот и 17 минути скопското предизвикани од скопскиот земјотрес се нешто на првите оброци.
епицентрално подрачје генерира силен поголеми од два бруто-национални производи Први часови Поставена е теренска болница од
земјотрес со магнитуда M 6.1 – природна стихија, на Македонија за 1962 година. она што останало од уништените болници во
која предизвикува големо разурнување на градот Први мерки Поради краток спој на градот. Во првиот ден се извршени над 200
Скопје и губиток на бројни човечки жртви, а далноводите и пад на автоматските прекинувачи операции и третирани над 1.600 случаи. Во 10:00
почувствуван е во радиус од 200 км на целиот на електроцентралите, градот останува без часот во заводите за трансфузија во поголемите
Балкански Полуостров. Последиците по струја. Во прекин се и телефонските линии, а градови на поранешна Југославија започнува
жителите и на градбите во Скопје се безжичните станици привремено исклучени. Во акцијата за дарување крв, но поради невидениот
катастрофални. Само за 20-тина секунди градот 9:30 часот, сепак, е воспоставен контакт и интерес на граѓаните, во 16:00 часот нивниот
се претвора во урнатини и пепел, град на смртта деталите за катастрофата стигнуваат до капацитет е надминат. Во 11:00 часот специјален
и ужасот, град без куќи и улици, без детски Белград. Однапред договорените планови за воз со медицински и хируршки тимови, инженери,
викотници. Потврдено е дека имал јачина од 8 итни случаи автоматски се активирани низ канистри за вода, храна, сместувачки инсталации,
до 9 степени според Меркалиевата скала, дека целата земја и голем број комитети преземаат машини за нискоградба и друго тргнува од
епицентарот е во самиот центар на градот меѓу активности за координирање на активностите на Белград, а подоцна е воспоставен и воздушен
улиците „Маршал Тито“ и „Ленинова“, реката различните работни групи во градот. Од мост со Белград, Загреб и Љубљана кој е
Вардар и железничката пруга на површина од Белград, Владата апелира до земјите во искористен за евакуација на 180 тешко повредени
околу 2 км2. Под урнатини се нашле десетина странство за помош, а Лигата на Црвениот крст лица, а на враќање за носење храна, ќебиња,
илјади граѓани, од кои 1 070 никогаш веќе не го испраќа апел до сите свои национални медицински и други потребни материјали. Во
виделе градот, а 3 300 останале тешки инвалиди. организации. текот на денот од Приштина пристигнуваат 115
Уништен и тешко оштетен е 82,40 % од Пиењето вода од чешма е забрането додека лекари и медицински персонал, 425 припадници
станбениот фонд, зградите на Железничката не се санираат сите протекувања, а Армијата се на цивилна заштита, 160 пожарникари со 11
станица и Поштата, Офицерскиот дом, студиото обврзува да го снабдува градот со над 300.000 возила, 800 припадници на младински работни
на РТВ Скопје и Нова Македонија, зградите на литри вода за пиење дневно. Бездомните бригади, 153 градежни инженери, 54
Скопскиот универзитет, Народна и Југобанка, животни се собираат, убиваат и закопуваат за да водоинсталатери, 35 рудари. Понатаму овој број
хотелите Македонија и Скопје, а многу станбени се избегне ширење на беснило и други болести само расте од час во час, од ден во ден, со еден
блокови стануваат гробници скоро на сите во градот. Во меѓувреме мал број пожари во збор целата заедница на поранешна Југославија и
станари... градот се изгаснати и спасувачките екипи сите во неа прават сè што можат за да помогнат.
Непосредните штети на стопанството се исто започнуваат со работа. Градот е веднаш Сепак најголемо херојство покажуваат
така големи, 16 % од градежните објекти на затворен, а сите превозни средства се ставени спасувачките екипи. И повторно како и по
фабриките и 8 % од опремата се уништени. во функција на активностите. Ограбувачите се поплавата во 1962, единиците на ЈНА се „јунакот
Земјотресот ги руши ѕидовите на тврдината казнувани на лице место. Организирани се на годината“. Уште додека градот е во прав и
Кале, како и зградите сместени во неа, културно- полски кујни кои започнуваат со испорачување пепел, одеднаш, спонтано по градските улици
историските споменици во Старата чаршија.
Парализиран е целокупниот културен и
просветен живот, ниеден од театрите, кината и
домовите за култура не ќе може долго да ја
продолжи својата работа, а само 10 % од
училишните згради можат да се користат без
големи поправки. Директните штети
предизвикани од земјотресот се пресметани на
980 милиони американски долари, односно 15 %
од вредноста на бруто-националниот производ
на СФРЈ за 1962 година. Со оглед дека
учеството на Македонија во бруто-националниот
производ на СФРЈ е околу 7 %, директните штети Хируршки зафат под шатор [5] Делење храна на населението [5]
16 31 август 2023
Помош на настраданите [5] Барање преживеани [5]
слегува војската од касарните, и заедно со групи Луѓето спасени од урнатините се вакцинираат. обезбедување на систематска и организирана
хумани граѓани се зафаќа со спасување на Со мобилизираните југословенски дејност во деновите кои престојат. Со цел
затрупаните. Веднаш потоа тргнуваат и воздухопловни сили во градот пристигнуваат решавање на бројните проблеми наметнати од
војниците од кумановските и од тетовските залихи по воздушен пат. Само 36 часа по катастрофата, како и отворање на патот за
касарни, припадниците на органите за земјотресот, авиони со крвна плазма, обнова на градот, Градското собрание донесува
внатрешни работи и цивилна заштита, кои без антибиотици, медицински инструменти, шатори и одлука за мобилност на стопанските колективи и
почин и со голема храброст и пожртвуваност со ќебиња почнуваат да пристигнуваат од Бугарија, нивните органи и формира Одбор за проценка
денови водат жестока борба на овој своевиден Чехословачка, Данска, Источна и Западна на штетите од земјотресот, како појдовна основа
фронт. Истата вечер им се приклучува и Германија, Италија, Норвешка, Полска, Шведска за утврдување на состојбите и потребните
специјален тим стручњаци за пронаоѓање на и САД. Грција испраќа медицинска екипа од 37 средства за обнова на градот.
затрупани од Франција. Во текот на ноќта интернисти, хирурзи, педијатри и епидемиолози, Недела, 28 јули 1963 Вториот ден по
спасувачките тимови, кои сега бројат над 9.000 а Армијата на САД подига во Куманово теренска земјотресот спасувачките тимови ја
луѓе, продолжуваат со поорганизирана потрага болница со 200 кревети и 209 лекари, продолжуваат потрагата по затрупаните во
по урнатините. Така тоа кобно утро почнува да медицински сестри и редари. урнатините, особено потпомогнати од
се раѓа еден нов грандиозен споменик од Со крајот на вториот ден по земјотресот, француските спасувачи опремени со опрема за
најцврстиот материјал – солидарноста и од пронајдени се 610 тела, а над 2.000 случаи се откривање звук на одредена длабочина.
најскапоцениот камен – хуманоста, на кој се лекувани во теренските болници. Додека се води Продолжува и евакуацијата на децата на возраст
испишуваат имињата на оние кои ги оттргнаа битката за спасување на лицата кои сè уште се од 7 до 14 години, а значителен број сиромашни
луѓето од прегратките на бетонот и железото. На под урнатините, во кругот на Државната болница семејства се иселуваат од Скопје со автомобили,
5 август објавено е соопштение дека е завршено формирана е посебна канцеларија за камиони или пеш. Авионите го прскаат градот со
со расчистувањето на урнатините под кои имало идентификација на извлечените тела и за средства за дезинфекција. До крајот на денот,
или се претпоставувало дека има затрупани луѓе, издавање на изводи за смрт. по извршените проверки се пуштаат во употреба
извлечени се вкупно 2.458 живи луѓе. Градското собрание одржува вонредна водоводот и уличното осветление. Други групи
сабота, 27 јули 1963 Утредента потресите седница која резултира со низа заклучоци за инженери започнуваат со проучување на
продолжуваат, а одвреме-навреме продолжува и
уривањето на згради. Доаѓањето на
претседателот Тито и неговите пораки се
посебно охрабрување за скопјани. По
првичниот шок, битката за справување со
последиците на земјотресот започнува со полн
интензитет. Се спасуваат човечки животи,
истовремено механизацијата расчистува
урнатини и улици, а на слободните простори во
градот никнуваат амбуланти и други
организирани претставништва на органите на
власта. На падините на Водно и на Скопска
Црна Гора се градат првите шаторски населби.
Привремени живеалишта [5] Евакуација на деца [5]
Властите, загрижени поради можното
избувнување на болести и покрај строгите
преземени мерки, издаваат соопштение со кое
се задолжуваат сите машки лица од 18 до 55
години од подрачјето на градовите Скопје,
Тетово, Велес и Куманово, да учествуваат во
расчистување на урнатините и спасување на
загрозените лица, а да се евакуираат сите оние
што не можат да помогнат. До средината на
денот започнува евакуацијата на жените и
децата. По нив следат групи деца евакуирани
главно во различни делови на земјата, каде што
ќе престојуваат во семејства или во хостели. Вакцинација на населението [5] Болничка соба под шатори [5]
31 август 2023 17
 програма за систематско уривање на
уништените згради, кои немаат историска или
културна вредност. Националните богатства,
архивите и важните историски документи се
извлечени од урнатините, исчистени и
складирани на безбедни места. За среќа, ниту
еден од документите не е изгубен. Преку целиот
ден продолжува пристигнувањето на повеќе
авиони од Франција и од Полска со залихи,
специјален авион од Шведска со 13 хирурзи и
опрема како и камиони на Црвениот крст од
Швајцарија и Источна Германија со медицински
материјали и опрема.
Понеделник, 29 јули 1963 Третиот ден по
земјотресот над 120.000 лица веќе го имаат
напуштено градот така што нема итен станбен
проблем, оние кои останале привремено се
засолнети во шатори и во импровизирани
бараки. Јавните служби поставени во парковите,
засолнети под лесни покриви почнуваат
постепено да функционираат. Почнува
расчистување на шутот каде што е завршена
потрагата, остатоците се прскаат со силни
средства за дезинфекција, започнува
отстранување на урнатините со експлозиви и
булдожери. Се работи во континуирани смени
168 часа неделно.
Истиот ден дипломати од 42 земји
акредитирани во Белград го посетуваат Скопје
за да ги согледаат потребите на лице место.
Следува интензивна меѓународна помош од 82
земји од светот, во залихи, пари, шатори,
кревети, ќебиња, кујнски прибор, облека, храна,
машини, булдожери и медицински материјали.
До крајот на јули во градот има 500 хирурзи,
бројни воено-технички и инженерски екипи, а со
нив и градежни машини и градители.
Август 1963 Инженерскиот корпус на
Југославија заедно со 450 воени инженери од
СССР со тешка техника продолжува со
расчистување на урнатините. Се приклучуваат и
југословенските младински бригади кои со
464.000 доброволни часови работат на уривање
на лесни конструкции, спасување на употребливи
материјали и расчистување на шут.
Првата импровизирана пошта [5]
18 31 август 2023
Обезбедувањето на засолниште за најмалку
70.000 жители пред зимата станува приоритет.
Затоа започнува исклучително важна активност за
организирано снимање на оштетувањата на
зградите од страна на инженери од институтите за
тестирање на материјали и конструкции од Скопје,
Белград, Загреб, Сараево и Љубљана, согласно со
востановената единствена методологија за
инспекција на оштетени објекти. Во наредните два
месеци интензивна работа оваа инспекција е
целосно завршена и документирана во вкупно 43
книги со проекти, планови, класифицирање на
објектите во групи во зависност од типовите на
вградени материјали, детален опис и анализа на
оштетувањата, резултати од испитување на
материјалите. Во исто време започнува и санација
на помалку оштетените индивидуални објекти со
цел истите да се донесат во употреблива состојба,
но и да се потенцира потребата од нивно
конструктивно зајакнување поради очигледната
недоволната сеизмичка отпорност.
На почетокот на август во Скопје пристигнуваат
мисии на експерти, едни да им помогнат на
властите во нивните актуелни проблеми, а други
да ја проучуваат научната страна на катастрофата.
Во исто време, југословенските власти формираат
Комисија за научно проучување на земјотресот, а
работата им е доделена на шесте големи
универзитети во земјата. Студијата за обнова на
градот ја презема Институтот за урбанистичко
планирање на Македонија. Во сите овие
активности Обединетите нации и агенциите на
УНЕСКО испраќаат свои експерти да им помогнат
на планерите во нивната работа.
Без сомнение, најголемо значење за
отстранување на последиците од земјотресот и
претстојната релативно брза обнова на градот
имаат заклучоците на седницата на Извршниот
комитет на Централниот комитет на Сојузот на
комунистите на Југославија, одржана на Бриони
на 2 август под претседателство на Тито.
Приоритет се дава најпрвин на (1) оспособување
на стопанството, (2) сместување на населението и
повторно собирање на семејствата, потоа на (3)
подготовките за темелна и брза обнова на градот
Живот по земјотресот [5]
со заеднички напор на заедницата. Следува
носење низа одлуки, вонредни закони и акциони
планови, од кои најзначајни се (4) основањето на
Фондот за обнова и изградба на Скопје, (5)
распишувањето на народен заем, кој се претвора
во општојугословенска акција, и не помалку важно
(6) назначувањето на соодветни органи на
Федерацијата и на Републиката кои ќе се грижат
за доследно спроведување на одлуките.
Дополнително одобрен е мораториум на сите
кредити и заеми на стопанството дадени од
Федерацијата со толерантен рок и без
пресметување на банкарски камати, како и
поволни потрошувачки кредитни линии за помош
на граѓаните за обновување на нивните домови.
Како продолжение на Брионските заклучоци, на
10 август на седницата на Централниот комитет на
Сојузот на комунистите на Македонија донесени
се значајни одлуки и утврдени се приоритетни
задачи: (1) Скопје ќе се возобнови на истата
локација и ќе претставува уште поголем симбол на
братството и единството на југословенските
народи, но и симбол на меѓународната
солидарност, (2) обновеното Скопје ќе биде
отпорно на евентуални нови јаки земјотреси и (3)
до крајот на 1963 да се изградат девет приградски
населби од монтажни куќи, а истовремено да се
санираат лесно оштетените згради, задача
подоцна доделена на градежната оператива на
секоја од републиките.
септември 1963 Во текот на септември
продолжува финалното расчистување на градот,
урнатините и оштетените згради без историска
вредност се креваат во воздух. Се уриваат и
објекти од мала вредност, кои ја попречуваат
обновата на Скопје. Пристигнуваат монтажни
станбени единици од земјата и од странство.
Пристигнуваат и бројни стручни екипи. По
одлуката за обнова на градот на истата локација,
над 30.000 работници пристигнуваат во Скопје и
започнуваат со санација на објектите за во истите
да може да се престојува во претстојната зима.
Луѓето почнуваат полека да се враќаат дома, се
зголемува населението во градот и работниците
се враќаат на своите работни места. За децата кои
се веќе вратени во градот започнува новата
школска година под шатори.
Работите за реконструкција и санација се
интензивирани, а градските планери и инженери,
потпомогнати од експерти од ОН и УНЕСКО, ги
поставуваат плановите за ново Скопје. Процесот е
отежнат меѓу другото, поради недостатокот на
соодветни технички прописи или насоки, како и
поради недостатокот од соодветни искуства за
изградба на сеизмички отпорни објекти. Поради тоа
одлучено е итно да се донесе соодветна техничка
регулатива врз основа на современите сознанија и
искуства во светот, а дотогаш Републичкиот
секретаријат за градежништво и јавни работи, на
20.9.1963 година издава „Генерални препораки за
санација на објекти оштетени од скопски
земјотрес“, кои биле добра основа за правилно
регулирање на градбата во Скопје.

Младински работни бригади [5]
Пристигнуваат делегации на стручњаци за
урбанизам, градежништво, сеизмологија и
земјотресно инженерство од Полска на чело со
архитектот Адолф Циборовски, од Јапонија на
чело со проф. Киоши Муто, од СССР на чело со
проф. Медведев, и од Велика Британија на чело
со проф. Николас Амброзис.
Училиште
Октомврипод шатори
1963. [5] на октомври во
На почетокот
Монтажни куќи во приградски населби [5]
Скопје има околу 150.000 граѓани, а повеќе од 80
% од индустриските претпријатија во градот ги
започнуваат своите активности. За среќа, времето
е сè уште добро. Во меѓувреме, продолжуваат
работите на санација и зајакнување на оштетените
зграда, секако со подобрени материјали и методи,
иако во некои случаи методите на градење сè уште
се, и ќе бидат уште некое време, далеку од
соодветни.
На крајот на месецот времето се менува, а
обилните есенски врнежи предизвикуваат нагло
издигнување на реката Вардар. Скопје неколку
часа е во опасност повторно да биде поплавено
како што се случувало и во минатото. Голем број
кампови се под вода, а неколку куќи, оштетени од
Санација на зграда во Карпош II [5]
земјотресот, се уриваат. Овој настан иницира
носење на одлука новото Скопје, покрај од
земјотреси, да се заштити истовремено и од
поплави. Во текот на месецот изградбата на
монтажни куќи во приградските области
продолжува со постојано растечко темпо, а повеќе
стотици санирани, иако повеќето дополнително
незајакнати згради, се предадени за живеење.
Бушење сонди во Тафталиџе [5]
Ноември/декември 1963 Универзитетот во
Скопје, оштетен во земјотресот, кон крајот на
ноември продолжува со нормална настава, а
државата започнува со уредување на училиштата
за да може евакуираните млади побргу да се
вратат. Соочени со непостоење на соодветни
прописи за сеизмички отпорни објекти,
југословенските власти започнуваат со процес на
стандардизација на материјали и методи пред да
започне фазата на реконструкција.
99 дена по земјотресот скопјани добиваат 18
приградски населби со 14.180 станови со
комплетна инфраструктура. Секоја населба има
име, здравствен дом, детска установа, самопослуги
и трговски дуќани, пошти, аптеки, водоводни
мрежи, канализација, електрични линии, градски
сообраќај. Секоја изградена од комплетна
градежна оператива на братските републики:
Србија го гради Драчево со капацитет за 15.000
граѓани, Белграѓани го градат Козле со капацитет
за 5.000 граѓани, Хрватска ги гради Маџари и
Железара, со капацитет за 12.000 граѓани
Словенија го гради Влае, со капацитет за 5.000
граѓани, БиХ ги гради Бутел I, Ѓорче Петров II, со
капацитет за 8.000 граѓани, Црна Гора го гради
Лисиче, со капацитет за 7.000 граѓани, ЈНА го гради
Аеродром, со капацитет за 10.000 граѓани
Македонија ги гради Пржино, Тафталиџе, Водно и
други.
Град на меѓународната солидарност
Скопскиот земјотрес е првиот кој популацијата на
планетата Земја можела да го види и преку
телевизија, па оттука и масовниот одговор на
меѓународната заедница. 82 земји од светот
испратиле прва помош во лекови, храна, ќебиња,
пари, градежни материјали и други технички
средства, монтажни станбени и здравствени
објекти, медицински и стручни екипи, а некои
оставија и трајни споменици во градот. Меѓу нив се
Бугарија (8 станови, гимназија „Ѓорѓи Димитров“),
ЧССР (70 станови, ОУ Коменски, гинеколошко-
акушерската болница во Чаир), Данска (80
еднособни куќи), Финска (18 станбени згради),
Франција (18 монтажни куќи), Италија, (38
монтажни згради, бања Катланово), Мексико (20
монтажни згради), Норвешка (20 4-собни монтажни
станови), Полска (60 монтажни куќи, средно-
хемиско училиште М. С. Кири), Романија (102 стана
во три солитери, поликлиника „Букурешт“), СР
Германија (40 монтажни бараки и една детска
градинка), САД (253 хангари), СССР (опрема за
комплетна фабрика за монтажни станови од
бетонски елементи), Швајцарија (11 монтажни куќи,
ОУ Песталоци), Шведска (6 павилјони со
комплетна опрема за гинеколошка и детска
клиника, болница за деца од ТБЦ „Козле“), В.
Британија (1.650 железни скелиња), 8 хангари за
училишта, Драмски театар), Сојузот на црквите (115
монтажни куќи Трнодол, 10 земји (Универзалана
сала), СССР и Алжир (Младинкси кулутрен центар),
Иселениците (Институтот за македонски јазик
„Крсте Мисирков“), Грција (спортски дом „Кале“),
стотина уметници од цел свет (3.350 дела -
подароци во Музејот на современа уметност).
скопје 1964 Главните настани во текот на
годината по земјотресот се поврзани со
зајакнувањето на оштетените згради, подготовка
за урбанистичко планирање на новото Скопје, и
интензивна обука на локалниот кадар во
градежништвото.
На 30.9.1964 донесени се првите технички
прописи за проектирање сеизмички отпорни
објекти (Сл. лист на СФРЈ 39/64), а во Скопје
почнува сериозно да се гради асеизмички.
Владата на Југославија со помош на ОН и нивните
специјализирани агенции формира Меѓународен
одбор на консултанти за да помогнат во
планирањето и во реконструкцијата на градот.
Одборот вклучува експерти за урбано и градско
планирање (Југославија САД, Холандија, Унгарија,
Полска), за сеизмологија (Чехословачка, СССР), за
инженерска сеизмологија (СССР, Велика
Британија), за градежни материјали (СССР, САД),
социологија и економија (Југославија). Одборот се
состанува секои три месеци за да ги разгледа
тековните проблеми што се јавуваат додека
напредуваат плановите. На иницијатива на тројца
членови на овој консултативен одбор, Сергеј
Медведев (СССР), Сергеј Бубнов, (Југославија) и
Николас Амброзис (Велика Британија), се
31 август 2023 19

С. В. Медведев, С. Бунов и Н. Н. Амброзис,
основачи на ЕАЕЕ, Скопје 1964
https://www.researchgate.net/publication/276106845_The_Full-
Scale_Laboratory_The_Practice_of_Post-Earthquake_Reconnais-
sance_Missions_and_Their_Contribution_to_Earthquake_Engineeri
ng_The_Third_Nicholas_Ambraseys_Lecture
потпишува договор спонзориран од УНЕСКО за
формирање Европска комисија за земјотресно
инженерство. Првиот симпозиум на
новоформираната асоцијација е одржан во
Скопје на 1 октомври 1964, а потоа следува
вториот, па третиот, и се развива во она што денес
е Европската асоцијација за земјотресно
инженерство (ЕАЕЕ). Така земјотресот во Скопје
станува синоним за почетокот на европското
земјотресно инженерство.
Уште два други важни настани се случуваат во
октомври 1964. Кога веќе испитувањата покажаа
дека Скопје може да гради на истото место,
започнува подготовка за урбанистичкото решение
на новото Скопје. Задачата им е доверена на
„Полисервис“ од Полска и „Доксијадис“ од
Грција, во сорабока со Заводот за урбанизам и
архитектура, а сето тоа е финансирано од
Специјалниот фонд на ОН. Паралелно,
Обединетите нации и Владата на Југославија
објавуваат Меѓународен конкурс за обнова на
централниот дел на Скопје.
скопје 1965 Во вакви услови се наметнува
потребата од основање на институција која ќе
помага и ќе го надгледува обновувањето на
Скопје. Така на 27.5.1965 е основан Институтот за
општа и инженерска сеизмологија, претходник на
денешниот Институт за земјотресно инженерство и
инженерска сеизмологија, ИЗИИС, во рамки на
Универзитетот во Скопје. Паралелно со неговата
првична мисија, во ИЗИИС се креирани услови за
перманентен развој во истражувањата (базични и
применети) образованието и обуката во полето на
земјотресното инженерство и инженерската
сеизмологија. Европската асоцијација за
земјотресно инженерство и ИЗИИС своето
постоење го должат на успешниот начин на
обнова на Скопје. Како резултат на земјотресот
пред 60 години, инженерите во Македонија се
стекнаа со знаење, искуства и експертиза во
областа на земјотресно инженерство до таа мера
Тимот на Кензо Танге
што некои од нив служеа како експерти на ОН во
други делови на светот.
Генералниот урбанистички план за новото
Скопје е донесен и содржи: три главни станбени
зони, индустриски и деловни зони, како и зона за
масовна активна рекреација. Посебно внимание му
е посветено на сообраќајното решение со
издвојување на транзитниот сообраќај. На 31 мај
1965 година донесена е одлука за доделување на
првата награда на Меѓународниот конкурс за
обнова на центарот на Скопје. 60 % од првата
награда му припаѓа на тимот Кензо Танге, а 40 % на
архитектите од Хрватска Мишевиќ и Венцлер.
Таканаречениот „Мастер план од 1965 година“ е
претежно фокусиран на централниот дел на градот
и предвидува композиција од постојната
традиционална и брутална архитектура во која се
изразени многу модернистички и креативни идеи.
Главните две теми на овој проект се
таканаречената „Градска порта“ (позната и како
„Транспортен центар“) и „Градскиот ѕид“ комплекс
од станбени блокови. Со решението треба да се
создаде релативно изолиран центар, но со добри
врски со другите делови на градот. При сето тоа,
треба да се зачува Старата чаршија, а тврдината
Кале да учествува во урбаната композиција. Целта
на планот е Скопје да добие лик на меѓународен и
урбано среден град... и тоа се случи, иако за кратко.
Новото Скопје станува реалност Во
постземјотресно Скопје започнува планска
засилена архитектонска и градежна активност
надгледувана од југословенската влада,
помогната од повеќето земји од целиот свет кои
покрај првата помош оставаат и трајни
споменици. За само десетина години се градат
модерни сообраќајници, булевари со должина од
вкупно 420 км, проследено со 5 нови мостови
преку Вардар. Се гради значајниот транспортен
центар на мостовска конструкција долга 700
метри со обединет патнички, поштенски,
железнички и автобуски сообраќај. Се обновува и
проширува аеродромската зграда.
Карактеристичен зафат на новиот центар на Танге
е Градскиот ѕид, во кој покрај јавните објекти
сместени се една третина од жителите на Скопје.
Во неверојатно краток временски период
истовремено се градат бројни административни,
јавни, општествено значајни објекти, (Соборен
храм, УКИМ, МОБ, зградите на Владата, МАНУ,
Телекомуникациски центар, МРТВ, МНТ, НУБ, ГТЦ,
ЗОИЛ, Скопски саем, Комплекс банки). Во 1980
година во градот има 162 основни и 43 средни
училишта со 110.000 ученици, 28 факултети со
Планот на Кензо Танге за рекон-
струкција на Скопје
https://failedarchitecture.com/masterplan-for-
the-city-of-skopje-macedonia/
36.000 студенти, 20 кина, 4 театри, филхармонија,
9 музеи, се прошируваат и болничките капацитети
на 4.000 легла со 1.147 лекари. Една од
најубавите, но и најкорисни градби е секако
регулацијата на Вардар, но можеби најзначајна за
иднината е каптажата на изворот во Рашче.
Во овој период придонесот на ИЗИИС во
проектирањето и градењето на сеизмички
отпорно Скопје е исклучителен,
мултидисциплинарен и мулти секторски и како
таков препознаен од градските власти. Генерации
на исклучителни професионалци, во изминативе
неполни шест децении, работат на проектирање,
ревизија, консултантски услуги, дијагностика,
санација, зајакнување и реконструкција на
конструкциите од високоградба на територијата
на град Скопје, така што практично и не постои
станбена населба или општествено значаен
објект во градот во кој ИЗИИС не земал учество.
На ваков начин од денешна временска дистанца,
уште еднаш се потенцира улогата на ИЗИИС во
зачнувањето и континуираното градење на
сеизмички сигурно и одржливо општество. n
Користена литература:
⦁ Јован Пешиќ, „Скопје – катастрофа што го возбуди целиот
свет“, Народна задруга, Скопје, октомври 1963
⦁ Благој Попов и др. „Скопје – град солидарности“, Фонд за
обнову и изградњу Скопја, Београд, 1975
⦁ Јован Поповски и др. „Скопје 1963-1983“, Партизанска књига -
Љубљана, март 1984
⦁ Предраг Пенушлиски и др. „Скопје 198“, Македонска книга,
НИП Нова Македонија, Скопје, 1985
⦁ Фотографии:
https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:1963_Skopje_eart
hquake?uselang=mk
рЕклЕ зА зЕМЈОтрЕсОт
Алберто Моравија, италијански писател
„Скопје не смее да остане само репортажа на
првите страници, туку и обврска на сите нас, сите луѓе
кои денес-утре, по сличноста на некоја нова
катастрофа, можат да станат скопјани.“
жан-Пол сартр, француски писател
„Има настани што човекот го затекнуваат и го
редуцираат до ништожност. Скопје не е филм, ниту
трилер во кој го насетуваме главниот настан. Тоа е
концентрат на човековата борба со природата, но и
резултат што инспирира на нова борба, а не на
прифаќање на поразот. Јас ги познавам
Југословените и истакнувам како луѓе, толку витални
по своите претензии и толку успешни во својот
дијалог со иднината. И за нив и за нас Скопје значи
трагедија, зошто во вакви моменти ѕвоната бијат за
секого. Мртвите ќе останат мртви, но уверен сум дека
Југословените од скопската катаклизма ќе создадат
уште една своја слава.“
М. Ватанабе, јапонски писател
„Ние Јапонците добро знаеме што е тоа кога
лимонадата во чашата на масата се тресе. А знаеме и
за оние потреси кога живите им завидуваат на
мртвите. Тоа се случи и во Скопје. Но во случајот на
Скопје има нешто што ме радува во тагата. Тоа е
големата беспрекорна меѓународна солидарност, на
која сите ние од целиот свет станавме сведоци.
Потребна беше драстична интервенција на природата
да нè потсети дека луѓето се само луѓе. Зошто токму
во време на вакви драми размислуваме за големи теми
како што е братството меѓу сите луѓе...“
Ј. Б. тито, претседател на сФрЈ
„Скопје доживеа невидена катастрофа, но Скоје
повторно ќе го изградиме. Со помошта на целата
наша заедница, тоа ќе стане гордост и симбол на
братството и единството, на југословенската и на
светската солидарност.“
 архитектура

Приказната за Македонскиот
павилјон на Венециското биенале
Македонскиот павилјон е
приказна за учењето,
соработката и
заедништвото, која преку
генерации професори и
студенти е длабоко
впечатена во
понатамошното
творештво на студентите
и на идните архитекти.
летната школа сместена
во Осоговските Планини,
учи на вредностите и на
скромноста на
македонската
архитектурата, изградена
со почит кон природата,
во случајов - планината
ива ПетруноВа, дипл. инж. арх.

БиЕНАлЕ зА иДНиНАтА – кОлАж ОД
кУлтУри
Насловот на Венециското биенале оваа
година е „лабораторија на иднината“.
Кураторката Лесли Локо (Lesley Lokko) вели
дека „Архитектите имаат уникатна можност да
предложат амбициозни и креативни идеи кои
би ни помогнале да замислиме еднаквост и
пооптимистичка иднина заедно“. Идеите кои
се опфатени на ова биенале ги претставуваат
постојните и идните предизвици на
човештвото, не само во архитектонска
смисла, туку и во поширок контекст:
социјален, економски, политички, културен
итн., додека архитектурата претставува алатка
која би требало да помогне во креирање на
иднината. Прашањата како климатски
промени, социјална правда, еднаквост,
екологија... се провлекуваат низ поставките
претставени на биеналето.
Фокусот на ова биенале е Африка и
22 31 август 2023
културата во Африка, за што кураторката
смета дека „Културата е често дефинирана
како сплет на приказни кои си ги кажуваме на
нас самите, за нас самите. Додека вистината е
свесноста за тоа кои сме „ние“. Во
архитектурата, историски доминатниот глас
бил во еднина и исклучителен, а неговата моќ
и достиг игнорирале голем дел од човештвото:
финансиски, креативно и концептуално – како
слушање и зборување само на еден јазик.
Историјата на архитекурата не е целосна. Не е
погрешна, но е нецелосна. Токму затоа
изложбите се важни“.
ПрОЕкт ОД МиНАтОтО зА иДНиНАтА –
кОлАж ОД сЕЌАВАњА
Националниот претставник на Република
Северна Македонија на 18. Интернационална
изложба по архитектура – Венециско биенале
е проектот: „лабораторија од минатото за
иднината: Приказни за летната школа за
архитектура во манастирот ‘свети Јоаким
Осоговски’, 1992 – 2017“.
Оваа изложба е посветена на Летната
школа на Архитектонскиот факултет при
Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“,
одржувана во манастирот „Св. Јоаким
Осоговски“ во период од 1992 до 2017
година. Изложбата ја согледува школата како
психогеографски асамблаж од парчињата,
спомените, кажувањата, приказните за
настаните, местата и луѓето во и околу
Летната школа.
 ПОсВЕтЕН НА лЕтНАтА ШкОлА НА АрХитЕктОНскиОт ФАкУлтЕт
При УкиМ, ОДржУВАНА ВО МАНАстирОт „сВ. ЈОАкиМ ОсОГОВски“

Првата школа започнува со истражување

на корените на преродбенската архитектура
во делото на протомајсторот Андреја
Дамјанов, документирајќи ги објектите и
нивната поставка во манастирот. Низ
годините, Летната школа прераснува во еден
уникатен педагошки експеримент, во
неизвесната авантура на учење, правење и
преиспитување на границите на
архитектурата и уметноста. Така, Летната
шлкола на Архитектонскиот факултет при
Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“, во
манастирот „Св. Јоаким Осоговски“, од еден
локален настан, набрзо станува меѓународен
собир на различни луѓе и идеи. Меѓу другите,
тука беа низа домашни и странски автори:
Александар Никољски, Живко Поповски,
Борис Чипан, Владимир Георгиевски, Ранко
Радовиќ, Антон Швајхофер, Петар
Габриелчич, Гоце Аџи Митревски, Георги
Константиновски, Хрвоје Њириќ, Влатко
Коробар, Мартин Гулески, Зорица Блажевска,
Домника Бошкова, Дејвид Биги, Класке Хавик,
Себастијан Велдхаусен, Александар
Бродски, Елија Зенгелис, Хан Тумертекин,
Семи Ринтала, Петер Вилсон, Мишел Ридејк,
Јулиет Бекеринг, Алеш Водопивец…
Поставката се состои од една маса, долга
10 метри на која се сместени различни
модели како презентација на различни
приказни, сеќавања и интимни, лични
реинтерпретации на Летната школа. Исто
така, оваа маса е симбол на заедништвото и
на колективната креативна енергија, како
водечка сила на школата и заедништво кое
ни е потребно за иднината. Дополнително во
две витрини се прикажани модели на
манастирот „Свети Јоаким Осоговски“
локацијата во која се случува школата.
Проектот: „лабораторија од минатото за
иднината: Приказни за летната школа за
архитектура во манастирот ‘свети Јоаким
Осоговски,’ 1992 – 2017“ раскажува и за
архитектонските вредности на манастирот
„Св. Јоаким Осоговски“, за случувањата на
чардакот на манастирот и за искуствата
стекнати таму. Преку овој проект се
претставува пред светската јавност делото
на архитектот Андреја Дамјанов,
манастирот изграден во 1851 година и
вредностите на македонското
архитектонско творештво.
Во овој манастир за време на Летната
школа, студенти, професори, граѓани,
пријатели учеа како да ги препознаат,
воспостават и да ги зачуваат позитивните
вредности во природата, во просторот и во
себе си. Преку прикажувањето на лични
материјали и сеќавања на учесниците на
школата, за искуствата и спомените случени
низ годините на овој простор, Македонскиот
павилјон го претставува колективното
сеќавање од минатото преку кое се
пренесуваат пораки и лекции за во иднината
и се пренесуваат токму на оние на кои им
припаѓа иднината - на младите, на
учениците.
Македонскиот павилјон е приказна за
учењето, соработката и заедништвото, која
преку генерации професори и студенти е
длабоко впечатена во понатамошното
творештво на студентите и на идните
архитекти. Летната школа сместена во
Осоговските Планини, учи на вредностите и
на скромноста на македонската
архитектурата, изградена со почит кон
природата, во случајов - планината.
Пренесувањето на архитектонските лекции,
творењето и истовремено престојот во
Манастирот претставува богато искуство и
лекција за студентите кои во иднина би го
граделе светот.
Преку препознавање и негување на
архитектонското културно наследство и
неговите вредности го чуваме нашиот
идентитет и колективното сеќавање, што е
основа за просперитетна иднина. Овој
проект не претставува само изложба на
архитектонски вредности, туку е и изложба
на спомени и чувства кои имаат за цел да
остават трага во помнењето, во културата и
во иднината.
ПРИКАЗНАТА ЗА ТИМОТ – КОЛАЖ ОД
УЧЕСНИЦИ
Учеството на 18. Интернационална
изложба по архитектура во Венеција –
Венециско биенале е поддржано од
Министерството за култура на Република
Северна Македонија. Носител на проектот
е Здружението за истражување на градот -
ГРАДОТ УБАВ Скопје, здружение кое ги
истражува просторните, архитектонските и
урбанистичките вредности на градот, но и
влијанието на просторните вредности на
животот во градот.
Комесар на проектот е Дита Старова-
Ќерими, директорка на Националната
галерија. Автори на проектот се: Минас
Бакалчев, Митко Хаџи-Пуља, Александар
Радевски, Саша Тасиќ и Димитар
Папастеревски, а куратори се: Александар
Петановски, Димитар Крстески, Дарко
Драгановски, Марија Петрова и Гордан
Петров. За успешна подготовка и
реализација, свој придонес дадоа
соработниците: Амир Ахмети, Егзона
Зендели, Кире Ставров, Влера Тачи,
Теодора Илиевска, Сара Алаѓозовска,
Ахмед Пошка, Тамара Павлеска, Теодора
Стеваноска, Марија Илиев, Горан
Трајановски, Маријана Јаневска, Кристијан
Ристовски, Едон Фетаху, Никола
Момировски, Фјола Пустина, Симона
Костовска, Александра Наумовска, Ива
Митевска, Енис Абовски, Кирил Кочоски,
Мила Јакоимовска, Харика Шехаби, Илија
Мошев и Домника Бошкова.
Официјалното отворање на
Македонскиот павилјон беше на 18 мај 2023
година, а ќе биде отворен до 26 ноември, на
адреса: Scuola dei Laneri, Salizada San
Pantalon 131/A, Венеција.
Македонскиот павилјон е отворен за
посетители. n
 aрхитектура
Архитектонски алатки за
Архитектонска работилница со Манфредо ди Робилант
Темата на годинашната Гостин тутор и раководител на архитектон-
ската работилница:
Летна школа воспоставува
доц. д-р Манфредо Ди Робилант
релација со Секретар:
ас. д-р Благоја Бајковски
истражувачкиот проект Тутори:
ас. д-р Благоја Бајковски, ас. м-р Теа
„Глобални алатки“ (Global Дамјановска, ас. м-р Ана Рафаиловска
Tools) на неоавангардната Организација:
проф. д-р Бојан Каранаков
група Суперстудио Учесници:
Бојана Вуковојац, Ангела Десаноска, Филип
(Superstudio), која Зафировски, Салих Зеќири, Бојана Исијанин,
претставува обид за Теодора Кабоури, Љупка Коцева, Димитрис
Когкалидис, Димитар Милев, Марија Мило-
справување со кризата на шеска, Мартин Пулески, Милица Сретенович,
модерната архитектура во Фросина Станковска, Бојана Станковска, Ма-
рија Тасеска, Ања Тодоровска, Ана Марија
седумдесеттите години на Теодороглу, Лирик Шабани
Автор на фотографиите:
минатиот век Бојана Исијанин, Мила Гавриловска
26 31 август 2023
ас. д-р Благоја БАЈКОВСКИ, дипл. инж. арх.
етната школа за архитектура ор-
Л
ганизирна од Архитектонскиот
факултет при Универзитетот „Св.
Кирил и Методиј“ во Скопје да-
тира од раните 70-ти години,
кога за прв пат се има одржано во Охрид во
времетраење од три сесии. По подолга пауза,
во 1992 година Летната школа е обновена, на
нова локација, во автентичниот и инспиративен
пејзаж на Осоговските Планини, односно во
манастирскиот комплекс „Св. Јоаким Осогов-
ски“ кај Крива Паланка. Од 2018-та година, Лет-
ната Школа се одржува во Лазарополе, село во
малореканскиот предел, сместено на падините
на планината Бистра. Од 2006-та година, фор-
матот на школата предвидува гостин тутор од
странство, кој ја поставува темата, задачата и
процесот на работа на архитектонската рабо-
тилница. Во рамките на изминатите 17 сесии,
 МеѓУнАрОднА ЛеТнА шкОЛА зА АрхиТекТУрА, АФС, 32. СеСијА, ЛАзАрОпОЛе, 2023

рурално живеење
одржани се 133 дена архитектонски работил-
ници раководени од 21 интернационални еми-
нентни професори и архитекти, разработувајќи
17 теми од територијален, урбан и архитектон-
ски размер како: „Процес“/Process (метнор:
Хрвоје Њириќ/Hrvoje Njiric, 2006), „Град за
сите“/City for all (Џенгиз Бекташ/Cengiz Bektaş,
2007), „Нов простор од најдени
материјали“/Reusing old materials–already made
design (метнор: Дејвид Биги/ David Buege, 2008),
„Архитектонски приказни за Крива Паланка и
Кривопаланечко“/Terristories (метнор: Класке
Хавик/Klaske Havik, Себастијан Велдхуизен/Se-
bastiaan Veldhuisen, Лорин Николае/Lorin Nicu-
lae 2009), „Архитектурата е [сета] за
луѓето“/Architecture is [all] about people (мет-
нор: Анета Христова-Поповска, 2010), „Невид-
ливи лавиринти“/Invisible Labyrinths (метнор:
Александар Бродски/Alexander Brodsky, 2011),
„Пејзажот и границите на архитектурата“/Land-
scape and the limits of architecture (метнор:
Елиа Зенгелис/Elia Zenghelis, 2012), Section is
ната Летна школа за архитектура се одржа од кон Лазарополе, место кое претставува полуна-
not a cut (метнор: Хан Тумертекин/Han
1 до 8 јули во хотелот „Калин“ во селото Лаза- пуштено, изолирано село, сместено на надмор-
Tümertekin2013), „Капела за природата“/Chapel
рополе. Гостин тутор и раководител на архи- ска височина од 1.350 метри, на сè уште малку
for nature (метнор: Сами Ринтала/Sami Rintala,
тектонската работилница насловена антропизираната пошумена јужна граница на
2014), „Изблик на чиста архитектура во плани-
„Архитектонски алатки за рурално националниот парк Маврово. Денес, Лазаро-
ните“/An outbreak of pure architecture (метнор:
живеење“/Architectural tools for rural living поле кое е посетувано исклучиво во текот на
Питер Вилсон/Peter Wilson, 2015), „Колаж, мон-
беше доц. д-р Манфредо Ди Робилант (Man- пролетните и летните месеци се соочува со
тажа, асемблаж“/Collage, montage, assemblage
fredo Di Robilant) од Политехничкиот универзи- проблеми поврзани со јавните простори како
(метнор: Мишел Редијк/Michiel Riedijk и Жулиет
тет во Торино, Италија (Politecnico di Torino). недоволно опремени за вдомување на локал-
Бекеринг/Juliette Bekkering, 2016), „Чувство за
Темата на годинашната Летна школа воспо- ните активности и динамики.
дома“/The sense of home (метнор: Алеш Водо-
ставува релација со истражувачкиот проект Работилницата се поставува наспроти со-
пивец/Ales Vodopivec, 2017), „Игра“/Game (мет-
„Глобални алатки“ (Global Tools) на неоавангар- времените тенденции за присвојување на ин-
нор: Јурген Пацак-Пор/Jürgen Patzak-Poor,
дната група Суперстудио (Superstudio), која тернационални практики за тоа како треба да
Михаел Фон Матушка/Michael Von Matuschka
претставува обид за справување со кризата на се интервенира во локален контекст и се от-
во соработка со Конор Молони/Conor Moloney,
модерната архитектура во седумдесеттите го- тргнува од дискурсите за зачувување и по-
2018), ,,Конфигурација“/Configuration (метнор:
дини на минатиот век. Целта на „Глобални вторна употреба на објектите, кои верно ја
Дугал Шеридан/Dougal Sheridan и Диардри
алатки“ беше навраќање кон корените на архи- одразуваат традиционалната локална типоло-
Мек-Менамин/Deirdre Mc Menamin 2019), „Омаж
тектонскиот проект преку проучување на ос- гија на селската куќа. Работилницата предлага
на заедништвото“/Homage to togetherness (on-
новните работни алатки на руралните заедници учење од алатките за населување што локал-
line конкурс, 2020), Essential Places (метнор: Ма-
и традиции. Потпирајќи се на искуството на ната заедница ги развила низ вековите и како
руша Зорец/Maruša Zorec, 2021), The Use and
„Глобални алатки“ (Global Tools), работилницата истите можат да се приспособат/трансформи-
Reuse of Buildings through Time (метнор: Гунар
имаше за цел да го прошири и реконструира раат за моменталните потреби на сезонскиот
Хартман, Gunnar Hartman 2022).
нивното значење преку прагматичен пристап туризам, притоа истата не претставува ностал-
Овогодишната 32-ра сесија на меѓународ-
 гичен поглед, туку прагматичен пристап за со-
времената состојба на Лазарополе, проекти-
рање на неговата иднина како природно
климатско прибежиште во периодот на зголе-
мените летни температури.
Традиционално, Летната школа претставува
начин на стимулирање и наградување на тален-
тираните и успешни студенти, во оваа насока,
18 локални и интернационални студенти беа
избрани да работат на проектирање архитек-
тонски алатки за јавните простори на селото
со цел да ја подобрат нивната способност да
бидат домаќини на веќе постојните и да по-
ттикнат нови настани и содржини за привреме-
ните жители. Kрајниот резултат од
работлницата е дестилиран преку шест архи-
тектонско-рурални интервенции од мал раз-
мер.

(1) Ткаење приказни/Storyweaving

автори: Филип зафировски, димитар Милев, Фросина Станковска
- павилјон за перформативно перење теписи и ткаенини поставен во близина на напуштениот објект за производство на теписи, источно од атарот на
селото, на трагите од веќе постојниот воден тек на Лазарополска Река. Интервенцијата во форма на инсталација воспоставува релација со местото на-
доврзувајќи се на локалната традиција на колективно перење теписи и ткаенини. Овој гест е трансформиран во перформативен акт, каде дополнително
посетителот преку плетење на разбој-фасадата учествува во постепеното обликување на обвивката на павилјонот.

(2) подвижна штала/Stable but mobile

автори: Салих зеќири, димитрис когкалидис, Лирик шабани
- интервенцијата се поврзува со преданијата за селската слава за Илинден, кога во текот на денот прославата е проследена со доаѓањето на коњани-
цата од Галичник до Лазарополе. Шталата е замислена како привремена и подвижна структура за коњите, составена од два фрагменти, фиксен и моби-
лен дел кој во дадени ситуации може да се одвои и да стане автономна подвижна единица наменета за посетителите од блиските села, туристите или за
потребите на заедницата.

28 31 август 2023
 (3) Опсерваторија/The Skycatcher
автори: Теодора кабоури, Милица Сретенович, Ана Марија Теодороглу
- артикулирана како вертикална структура поставена на највисоката точка во западниот дел од селото, во природен пејзаж со функција на миниоп-
серваторија. Интервенцијата замислена како ефимерен павилјон кој се развива на дрвени платформи поставени на различна висина, преку кои може
да се набљудуваат ѕвездите, да се согледа селото со околниот планински пејзаж, или да се одмори на платнените лежалки кои во сегменти се јавуваат
во склоп на хоризонталните платформи.

(4) рурбан чардак/Rurban Chardak

автори: Бојана Вуковојац, Бојана Станковска, Ања Тодоровска
- претставува интервенција која е составена од два елементи. Првиот сегмент претставува плочник кој во облик на урбан тепих, артикулиран во вид на
трага на тлото го дефинира јавниот простор средсело, како сврзно ткиво помеѓу различни ентитети (маркет, хотел, селска куќа). Вториот сегмент пре-
тставува трем кој се додава на постојниот објект на маркетот, кој служи како дијафрагма помеѓу објектот и плоштадот, создавајќи покриен јавен про-
стор за собир и социјализација на локалните жители и посетителите.

31 август 2023 29
 (5) калина кула/Kalina Tower
(автори: Бојана исијанин, Марија Милошеска, Марија Тасеска)
- интервенција поставена помеѓу две планински патеки кои водат до пештерата Калина Дупка и врвот Соколица, замислена како вертикална струк-
тура во вид на кула наменета за подготовка на посетители за планинарење или за прошетка. Интенцијата на проектот е да воспостави дијалектика со
постојниот изграден контекст преку реинтерпретација на традиционалната мијачка куќа, разложувајќи ги и поставувајќи ги во нова релација елементите
на носивиот камен ѕид и лесната бондрук конструкција.

(6) Соби за работа на далечина/Zoom Rooms

(автори: Ангела десаноска, Љупка коцева, Мартин пулески)
- инспириран од пандемијата предизвикана од вирусната инфекција
КОВИД-19 проектот претставува експеримент за работниот простор како
соби со минимална димензија, наменети за работа на далечина и подго-
товка на чај од локални тревки дисперзирани низ селскиот пејзаж. Замис-
лени како серија на кубуси кои преку можноста за нивна различна
групација се адаптираат на даденостите на локацијата, топографијата и
морфологијата на селото.

30 31 август 2023
 архитектура хОТеЛСки кОМпЛекС „деСАреТ“ – пешТАни

Еден од бисерите на македонската

хотелска архитектура
Традиционалните обликовни елементи се вешто искомбинирани со композициски
елементи на модернизмот, како што се широките тераси, истурените и доминантни стреи
и големите фасадни отвори. Уште еден елемент присутен од модерната архитектура се
неколкуте мостови со кои меѓусебно се поврзани дел од различните волумени

пАнТеЛеј МиТкОВ Архитектонскиот отсек на Техничкиот факултет

Бошко ВИДОЕСКИ дипл. инж. арх.
Еден од оние архитектонски бисери за кој во Скопје во 1955 година. Докторирал на
отелската архитектура во може да се рече дека е останат во сенка на Природно-математичкиот факултет во 1980

Х Македонија својот најголем подем
и раст го доживува во децениите
по Втората светска војна. Во овој
период се изградени маркантните
Изгрев, Дрим, Еуротел, Белви, Палас итн.,
сместени на брегот на Охридското Eзеро,
Европа во Отешево, потоа Гранд, Водно,
Континентал во Скопје, Инекс на Попова
Шапка и други.
некои од споменатите, за кои често се
пишувало, и кои често биле предмет на
студентски или на други стручни анализи е
хотелскиот комплекс „Десарет“ (1971) во
Пештани. За овој хотел ретко може да се
сретнат пишани податоци или извадоци од
проектот во основа. Автор на проектот е
архитектот Пантелеј Митков, роден во 1929
година во Охрид. Дипломирал на
година. Како проектант работел во
Републичкиот завод за убанизам во Скопје и во
Институтот за просторно планирање во Охрид.
Претежно се занимавал со просторно и
урбанистичко планирање како што се
деталниот урбанистички план на стариот дел од
градот Охрид (1967) и Просторниот план на
Македонија (1982). Но исто така Пантелеј
Митков се занимавал и со проектирање, покрај
хотелот „Десарет“, меѓу позначајните објекти на
кои е проектант се хотелот „Астра“ во месноста
Св. Стефан во Охрид (1956) и Студентското
одморалиште во Охрид (1963).
рАзЛОЖен нА пОВеЌе ВОЛУМени
пОВрзАни пОМеѓУ СеБе
Хотелот „Десарет“ навистина e еден од
бисерите на македонската хотелска
архитектура од 20-тиот век заради неговото
автентично обликување. Претставува можеби
најспецифично проектно обликовно решение
од доменот на хотелската архитектура во
Охрид, а веројатно и во цела Македонија.
Постариот анекс е граден од 1971 до 1973,
отворен е во 1975 година, додека пак новиот
анекс датира од 1984 година.
За разлика од Дрим или од Палас, кај кои
препознаваме едни од стандардните хотелски
типологии, хотелот Десарет излегува од таквите
хотелски рамки чии решенија ги теоретизирало
европското и светско архитектонско учење во
20-тиот век. Ако се обидеме да го сместиме во
некоја типологија, би можеле да го третираме
како павилјонски тип на објект, разложен на
повеќе волумени поврзани помеѓу себе. Она
што е значајно за „Десарет“, а кое го издвојува
речиси од сите други, е умешно направената
реинтерпретација на охридската куќа. Таа е
извонредно пресликана во хотелско решение
преку решавање на крововите на школски,
традиционален начин, употреба на охридски
кровен венец и примената на олучеста
(полукружна) ќерамида која е традиционално
користена на овие простори со векови.
Видлива е тенденцијата да се истакнат
традиционалните материјали преку обемно
користење на дрвото како материјал. Од дрво
се изработени прозорските рамки и
балконските огради, а намерно е видлива и
потконструкцијата на стреите со цел да бидат
видливи дрвените рогови, косници и опшивки.
Освен тоа, доминантно видливи се и
полутранспарентните дрвени брисолеи, какви
што се и преградите помеѓу балконите. Дрвото
е користено и во внатрешноста на објектот за
ѕидни облоги, спуштени плафони, огради и
разни декорации, што дава посебна и пријатна
атмосфера во ентериерот. Ова ентериерно
обликување секако било на линија со тогашните
трендови на овие простори. Токму ова зборува
и за умешноста на архитектот, кој успеал да
изгради совршена релација на охридската
градителска традиција со актуелното време во
кое е проектиран и граден хотелот.

СиМБОЛиЧнА АнАЛОГијА нА „УЛиЦиТе

ТеМниЦи“
Традиционалните обликовни елементи се
вешто искомбинирани со композициски
елементи на модернизмот, како што се
широките тераси, истурените и доминантни
стреи и големите фасадни отвори. Уште еден
елемент присутен од модерната архитектура се
неколкуте мостови (дел отворени мостови, дел
затворени ходници), со кои меѓусебно се
поврзани дел од различните волумени.
Токму главниот влез во хотелот е под еден
таков затворен мост кој ги поврзува првиот дел
од хотелот со анексот од 1984 г., и кој
истовремено претставува широк наткриен трем
под кој поминува автомобилскиот пристап до
главниот влез. Ова е можеби мала симболична
аналогија на „улиците темници“ од типот на
„Коста Абраш“ во Охрид, кои поминуваат под
првите катови на куќите.
Влезната партија во хотелот всушност е
составена од два одвоени светлосни отвори
долж еден ѕид, меѓу кои е сместена рецепцијата
кон внатрешноста, односно чуварската служба
кон надворешноста или фасадата на објектот.
Со тоа е овозможена т.н. „кружна врска“ околу
рецепцијата. Делот со лобито е сместен на две
нивоа, дефиниран со две скалишни јадра на
двете страни кои водат кон заеднички ходник на
горните катови каде што се наоѓаат собите. Лево
од рецепцијата се поставени лоби-барот и
ресторанот, а под нив на другото ниво е
конференциската сала. Десно од рецепцијата
постои излез кон надвор на периметрална тераса
која го обиколува целиот анекс, а од каде се
спуштаат и скали кон партерот. Новиот анекс е
пристапен со одвоен влез спроти главниот влез,
друг целосно одвоен влез на повисоко ниво од
делот кај улицата, како и мост од горните катови.
партерот, не ја нарушуваат неговата
природна топографија, а сите влезови, како
на поголемите анекси, така и на вилите се од
неколку различни нивоа. Партерот е
прошаран со скали и патеки под наклон,
избегнувани се прави агли со цел движењето
да биде поприродно. Ваквото органско
решавање на партерот е аналогија на
стариот град во Охрид, кој се развивал
органски, но спонтано растејќи низ
годините. Комплексот е богат со тревнати
површини, високи дрвја, терени за
рекреација, а паркинзите се сместени
веднаш до автомобилскиот влез од улицата.
Освен кратка пристапна улица до
сервисните простории во главниот анекс, не
е овозможено дополнително движење со наменски одвоен од постоечкото изградено
автомобил низ партерот. Тоа е направено со ткиво од селото со високо зеленило.
цел максимално зачувување на органскиот Со отворањето на хотелот во 1975 година,
пристап во решавањето на партерот и селото Пештани и дефинитивно се
овозможување максимален мир за гостите. приклучува на туристичката мапа, како еден
Хотелскиот комплекс е сместен јужно од од најпознатите езерски туристички центри
последните куќи во селото Пештани, и е во Македонија. n

ВерОдОСТОјнА реинТерпреТАЦијА нА
ОхридСкиТе МААЛА
Впечатливи се и одвоените девет двокатни
вили кои претставуваат целосна аналогија на
охридската куќа, и кои на некој начин формираат
„маало“ на стрмен терен во рамки на хотелскиот
двор. Ова „маало“ има тесни стрмни премини
помеѓу куќите, дел од нив решени со скали, а на
некои места е користен и каменот како
материјал. Ваквото решение е веродостојна
реинтерпретација на охридските маала, како
Канео или Варош, сместени на брегот на
езерото. Секоја од куќите во себе инкорпорира
два одвоени апартмани без меѓусебна
комуникација, а секој од нив има спална соба,
дневна, трпезарија, кујна и тоалет. Апартманите
се сместени на различни катови, а до нив се
пристапува од различни висини директно од
партерот. Апартманите на горниот кат имаат и
балкон кон езерото со прекрасен поглед.

ОрГАнСкО решАВАЊе нА пАрТерОТ

Особено внимание е посветено и на
партерното уредување на целиот хотелски
комплекс. Волумените се „насадени“ низ
 архитектура

ИДНИНАТА НА АРХИТЕКТОНСКОТО
Според кралскиот институт на британските
архитекти, определбата за создавање на
достапен, разновиден и инклузивен регистер
на архитекти, треба да биде базирана на
намалување на бариерите, но не на сметка на
квалитетот и на потребата да се развиваат
алтернативни патеки за влез во струката

Владимир. Б. ЛАДИНСКИ, дипл. инж. арх. квалификација од страна на Советот пред да изградена средина која е безбедна, одржлива и
(Специјално за Порта 3 од Англија) може истата да се земе предвид за издавање на добра за живеење за сите. Со оглед на
овластување и пред да се пристапи кон разликите во системите, не може секогаш да се
а разлика од Северна Македонија

З
каде квалификациите на идните
архитекти треба да бидат од
високообразовна институција
акредитирана од државата, во
Велика Британија покрај акредитацијата од
државата се бара и акредитација од Комората -
Советот за регистрација на архитекти (Architect
Registration Board). Во спротивно стекнатата
универзитетска квалификација нема да се земе
предвид за издавање овластување, т.е.
регистрација во Велика Британија. Во вакви
случаи кандидатите треба да поминат низ
процес на нострификација на унивeрзитетската
36 31 август 2023
полагање на задолжителниот стручен испит.
Како резултат на ова Советот има значајна улога
и влијание врз дефинирање на наставните
програми на универзитетите во доменот на
архитектурата.
ТиТУЛАТА АрхиТекТ е зАшТиТенА, нО не
и ФУнкЦијАТА
Основната функција на Британскиот совет е
да се обезбеди дека само стручни лица можат
да бидат запишани во нивниот регистар, а преку
тоа и да се заштити пошироката јавност во
земјата. На овој начин регистрираните архитекти
ја имаат клучната улога во создавањето на
прават директни споредби помеѓу двата
система, но веројатно може да се каже дека
одговорноста која доаѓа со регистрацијата е
поголема од онаа од овластувањата во Северна
Македонија, со оглед дека во Велика Британија
нема потреба правниот субјект кој ја обавува
дејноста да се стекне со лиценца. Доволно е
правниот субјект да има само еден вработен
регистриран архитект кој ќе биде во контрола на
архитектонската продукција на правниот субјект
за истиот да ја обавува дејноста и во рамките на
името на субјектот да го користи зборот
архитект. Ова произлегува од британскиот
систем според кој титулата на архитектот е
ФОкУСОТ е нА ОнА шТО АрхиТекТиТе Ќе МОЖАТ дА ГО нАпрАВАТ, А не кАкО дОСеГА, нА ОнА шТО ГО УЧеЛе

ОБРАЗОВАНИЕ ВО БРИТАНИЈА

заштитена, но не и функцијата. новоформираниот комитет, со определба овие економските бариери за оние кои сакаат да
Од надлежностите на Британскиот совет нови програми да бидат акредитирани до студираат архитектура, со оглед на високите
произлегуваат и обврските да ги следи септември 2025 година, навреме за почетокот на школарни и на државните универзити и
промените во струката и во општеството и да го новата академска година. институции од над 10.000 евра за секоја година
евалуира својот пристап кон регистрацијата на Од аспект на идните архитекти, веројатно студии во комбинација со високите животни
архитекти за истите да се стекнат со стручност, најзначајни се првите два сегмента. Сегашниот трошоци, во просек слични на годишната
која е соодветна за периодот во којшто тие систем е базиран на три акредитирани школарина, кои честопати резултираат во високо
делуваат. Оттука, Советот во периодот од 8 квалификации, и тоа: прв дел кој ги покрива и долгорочно задолжување на идните архитекти.
февруари до 10 мај оваа година, спроведе јавна трите години додипломски студии, втор дел на
консултација за предложените реформи во студии кој ги покрива двегодишните нАМАЛУВАЊе нА БАриериТе, нО не нА
доменот на образованието и обуката на постдипломски/магистерски студии и третиот СМеТкА нА кВАЛиТеТОТ
архитектите во земјата. Оваа консултација дел кој ја покрива двегодишната стручна пракса Според предложеното, влезот во професијата
претставува кулминација на процесот започнат и задолжителниот стручен испит. Овој систем е ќе биде отворен за сите оние кои ќе успеат да ги
во 2021 година, а со цел да се дојде до обмислен стар над 50 години и се смета за крут систем во исполнат академските исходи еквивалентни на
и информиран предлог кој ќе се поднесе на кој фокусот е на тоа што идниот архитект учел за завршени магистерски студии, и практичните
јавна консултација. време на своето образование и обука. исходи преку стекната квалификација базирана
Оттука, новиот систем е конципиран да на практично искуство во струката. Со ваквиот
ЧеТири СеГМенТи нА ОБрАзОВАниеТО овозможи поголема флексибилност и иновации, пристап ќе се овозможи пристап до професијата
Спроведената јавна консултација се а со цел да им помогне на студентите да се не само на оние кои имаат завршено
фокусираше на четири сегменти на стекнат со потребните знаења и вештини додипломски студии по архитектура, туку и на
образованието и на праксата на архитектите: неопходни за справување со новите идни оние кои студирале нешто друго, но кои до
Промени во правната рамка за образование и предизвици, вклучително со климатските крајот на излезната квалификација на ниво на
обука на архитектите и барање на само две, промени. Новиот пристап исто така, тежнее да ги магистратура ќе ги задоволат предвидените
наместо досегашните три акредитирани надмине постојните проблеми сврзани со академски исходи.
квалификации.
Преконцепирање на акредитираните
квалификации од Советот врз основа на нови
исходи од учењето, базирани на тоа што
архитектите навистина можат да направат,
наместо тоа што учеле.
Воведување на појасни и поригорозни
стандарди за универзитетите и за сите
образовни институции коишто нудат
акредитирани квалификации од Советот.
Воведување на нов пропорцијален систем за
утврдување на квалитетот на квалификациите,
базиран на принципите на менаџирањето на
ризик, а кој ќе биде надгледуван од страна на
новоформиран комитет за акредитација.
Доколку се одобрат предлозите, институциите
што ќе сакаат да ги акредитираат своите
програми ќе треба во јануари 2025 година да ги
поднесат барањата за акредитација до
 Акредитираните квалификации ќе треба да
бидат конципирани на начин каде фокусот е на
она што архитектите ќе можат го да направат, а
не како досега на она што го учеле. Исходите од
академското образование ќе се фокусираат на
пет домени на основни компетенции во струката:
l Професионализам и етика
l Проектирање
l Истражување и евалуација
l Контекстуално и архитектонско знаење
l Менаџменет, пракса и лидерство
Се разбира наведените домени ќе ги опфатат
важните аспекти на архитектонска пракса, како
што се одржливоста, заштита од пожари,
безбедноста и рамноправноста и различноста.
Дополнителни информации за предложените
промени на образованието на архитектите може
да се најдат на веб-страницата на Советот на
регистрирани архитекти:
https://arb.citizenspace.com/policy-and-
communications/tomorrows-architects-arb-
consultation/

рАзЛиЧни реАкЦии Од СТрУкАТА

Предлозите на Советот на регистрираните
архитекти за реформа на постојниот систем за
образование и пракса на идните архитекти
наидоа на различни реакции од струката.
Според Сајмон Олфорд, претседател на
Кралскиот институт на британските архитекти,
сегашниот предлог се смета за недоволно
радикален за да одговори на потребите за
трансформација на образовниот систем на
архитектите. Според Институтот, определбата за
создавање на достапен, разновиден и
инклузивен регистар на архитекти, треба да биде
базирана на намалување на бариерите, но не на
сметка на квалитетот и на потребата да се
развиваат алтернативни патеки за влез во
струката. Овие треба да вклучат различни
модели на обука и пракса, флексибилни
можности за вонредно студирање, но и забрзани
модели на образование и пракса, каде студентот
ќе може да стане архитект во период од пет
години наместо од седум како досега.
Институтот е загрижен и за предлозите создаде систем на образовние и обука на можат соодветно да се усогласат, за да се дојде
воспоставениот систем со три акредитирани архитектите кој одговара на потребите на до најдобриот можен исход кој ќе овозможи
квалификации да се замени само со две. иднината. Одговорите на Кралскиот институт на стручност во рамките на професијата, но и
Дополнително стравува дека пропишаните британските архитекти за консултација се одлични исходи во изградената средина.
исходи за потребните вештини, компетенции и достапни на: https://arb.citizenspace.com/policy- Дополнително, надежта е дека преку новиот
знаења неопходни за справување со and-communications/tomorrows-architects-arb- систем можеби ќе се намали финансискиот
предизвиците на денешницата не се доволно consultation/ товар да се стане архитект, но и дека ќе се
амбициозни. Поради ова, Институтот се залага На струката и на идните архитекти во Велика зголемат економските придобивки да се биде
да продолжи да работи со Советот, струката и Британија останува надежта дека во наредниот архитект, нешто коешто веќе со децении е со
со сите други заинтересирани субјекти за да се период делумно спротивставените ставови ќе тенденција на континуирано опаѓање. n
 aрхитектура ЦркВАТА ВО ФирМини дОМАЌин нА инТерАкТиВнА изЛОЖБА

Корбизје и „Let’s move in the city“

неопходно е пронаоѓање на нови пристапи, неопходно е да се трага по резиденцијален

ориентир, кој на жителите ќе им пружа емотивна поврзаност со градот. Се разбира,
претходно наталожените искуства и знаења, вклучително и принципите на корбизје
треба да се искористат такви какви што се или можеби со некои нови читања, како што
впрочем е направено во бруталистичката црква во Фирмини

Душанка ШУЛОВИЌ, дипл. инж. арх. СОздАВА нОВА ВреднОСТ СООдВеТнА ентериер на црквата е претворен во жив и
нА нОВОТО ВреМе динамичен простор украсен со објекти
о приближување на Олимписките Во густо населените градови спортот инспирирани од спортот. Разни шарени

С и на Параолимписките игри во
Париз во 2024 година,
француската архитектонска
фирма DREAM ги испитува и
трага по можностите за спорт, релаксација,
дружење и чиста околина во урбаните
средини. И иако сме веќе прилично навлезени
во 21 век, оваа потрага нè води до големиот
француско-швајцарски архитект Корбизје
(Charles Eduard Jeaneret- Le Corbiusier), кој
делувал во 20 век.
станува прашање кое е од витално значење за
здравјето на граѓаните, па оттаму во Париз во
пресрет на Олимписките игри спортот се
промовира како програма која придонесува
кон урбаното унапредување на градот.
Според оваа програма бруталистичката црква
на Корбизје „Св. Петар“ во Фирмини е
домаќин на интерактивна изложба „Да се
движиме низ градот“ (Let’s move in the city),
дизајнирана од архитектонската фирма
DREAM, а посветена на спортот. Бетонскиот
инсталации со елементи од спортските
терени (трева, трибина, сцена од фитнес-
центар) го повикуваат посетителот на
интеракција и да го ослободи детето во себе.
Покрај инсталациите изложбата содржи
збирка архивски слики, фотографии и
видеомодели на околу дваесетина уметници,
архитекти и фотографи. Изложбата е
развиена во соработка со Francois-Emmanuel
Vigneau, архитект, доктор по географија и
планирање, експерт за урбан спорт и

40 31 август 2023
поранешен спортист. Исто така со DREAM
соработувале и студенти за време на
тринеделната работилница за да помогнат во
поставувањето на изложбата. DREAM им нуди
на посетителите достапни научни сознанија
за идните перспективи и предизвици на
спортот во градот.
Така, оваа бруталистичка црква на Корбизје
со својата безвременска архитектура зрачи во
просторот и создава нова вредност која е
соодветна на новото време и на новите
генерации.

СеЛекТОр нА БОи
Во налетот на селебрити архитектура, која
промовира нови материјали, технологии и
нова естетика, кога местото на Корбизје во
21-виот век го презеде големата Заха Хадид,
светските аналитичари на архитектурата не
случајно се навраќаат на Корбизје и на
неговото творештво. Делото на Корбизје
„Полихромна архитектура“ објавено во 1931
година, во кое тој ја презентира својата
теорија на боја, интригира и го буди
интересот и денес. Тој верувал дека боите
играат значителна уога во предизвикувањето
на емоции кај луѓето и креираат просторни
илузии. Во книгата е претставен овој концепт,
како и внимателно одбрана палета на бои
наменета за употреба во специфични
архитектонски контексти. Како дополнување
на тоновите претставени во палетата,
Корбизје развил и селектор на бои,
комбинирајќи хроматски и ахроматски тонови
со различен валерски однос. Оваа алатка се
базирала на неговото сликарско и
архитектонско искуство и претставува
основа за полихромна архитектура. Според
него селекторот на бои нуди точен и
ефективен метод за планирање на модерен
дом и за употреба на хармонични бои кои
дефинитивно се архитектонски, но во исто
време одговараат и на природниот вкус и
потреби.
Корбизје боите ги поделил во три групи:
конструктивни, динамични и транспарентни.
Конструктивните бои се состојат од природни
пигменти и се употребуваат за создавање
пријатна атмосфера и за да ја сменат
перцепцијата на просторот. Често се
изведени од земјените тонови како кафеава,
окер и сина, и се користат за создавање
чувство на хармонија, топлина и поврзаност
со природното опкружување во
архитектонската композиција. Овие тонови ја
формираат основната палета која
придонесува кон општиот просторен амбиент
и карактер.
Динамичните бои вклучуваат употреба на
синтетички пигменти за да се создадат
контрастни ефекти кои предизвикуваат
емотивна реакција. Овие бои се храбри, живи,
интензивни, и вклучуваат сенки од основните
бои како што се црвената, сината и жолтата.
Со селективна употреба на динамичките бои,
Корбизје сакал да креира фокусни точки и
визуелни детали кои го привлекуваат
вниманието и влеваат енергија во
архитектонската композиција. Употребата на
динамичките бои води кон чувство на
драматичност, динамичност и визуелна
средба со просторот.
Прозрачни или транспарентни бои се
користат за промена на површините без да
влијаат на перцепцијата за волумен и
просторна длабочина. Тие овозможуваат
суптилни корекции и доработки внатре во
архитектонската композиција, истовремено
задржувајќи ја перцепцијата на просторот.
До денес производите кои се темелат на
31 август 2023 41

Корбизјеовата теорија на боја се достапни кај
сертифицираните производители и нудат
широк распон на можности за создавање
безвременска естетика на предмети и
простори. Неговата теорија на боја
претставува темелен аспект на неговиот
архитектонски пристап.
Својата теорија на боја Корбизие ја
применил на неколку свои култни
архитектонски проекти. Значаен пример е
градот Чандигар во Индија. Зградите во овој
град имаат бетонски фасади со светли,
контрастни бои на стратешките архитетонски
елементи како врати, столбови, прозорци,
елементи за сенки, сè со цел да се истакнат
важните подрачја и да се создадат визуелни
точки на фокус.
нАјинОВАТиВен ОдГОВОр зА
СТАнБенА зГрАдА
Друг пример е Unité d'Habitation во Марсеј,
Франција, завршен во 1952 година. Објектот
претставува вертикален блок од 18 ката и 23
типа двоетажни станови за 1.800 жители.
Објектот во заедничката содржина вклучува
две улици внатре во зградата со трговски
содржини, училиште, хотел, а на покривот се
сместени јасли, градинка, гимназија и театар
на отворено. Секоја станбена единица
добила специфична палета на бои, со ѕидови
и структурни елементи обоени во живи
нијанси на жолта, црвена и сина, креирајќи
драматичен контраст со околината, додавајќи
виталност и енергија на станбениот простор.
Unité d'Habitation е еден од најважните
проекти на Корбизје. Тој е еден од
најинспиративните и најиновативни
архитектонски одговори за станбена зграда.
Во голема мера влијаел на бруталистичкиот
стил со користење бетон-брутбетон. Објектот
станува пример за колективно домување низ
целиот свет, но ниту еден понатамошен
потфат не бил така успешен, што се должи на
модуларната пропорција која Корбизје ја
воспоставил при проектирањето. Петте
карактеристики со кои го дефинирал она што
е модерно во архитектурата се: столбови што
ја држат структурата при што го ослободуваат
просторот под зградата; кровна тераса која
се претвора во градина и е битен дел од
домот; отворена основа; фасада без украси;
прозорци во траки што ја потврдува
независноста од конструктивната рамка.
Пред своето време, Корбизје го илустрирал
концептот на зелени паркови, градини и јавни
простори во приземјето на високите објекти.
Архитектот генијалец на 20-тиот век, кој во
своето време бил фален и оспоруван, често и
несфатен, и денес возбудува, интригира со
своето творештво и поставува прашања.
Најцитирана изрека на Кобизје е дека:
„Куќата е машина во која се живее“ и тој тоа
го применил на целата заедница, настојувајќи
да остане во хармонија со природата и
опкружувањето. Денес сè повеќе се
наметнува прашањето: каква порака
пренесува денешната архитектурата? Што е
современа куќа и како таа ги задоволува
потребите на денешните луѓе? Со брзиот раст
градовите го губат својот идентитет и во исто
време во нив станува тешко да се живее здрав
живот, кој покрај основните потреби на
граѓаните треба да им овозможува и
социјализација и релаксација. Дополнително,
непланираните миграции и различните
културни влијанија, влијанието на крупниот
капитал и различните економски интереси
кои не се во согласност со природните текови
и со животната средина, водат до
фрагментации и менување на сруктурата на
градот. Оттаму, неопходно е пронаоѓање на
нови пристапи, неопходно е да се трага по
резиденцијален ориентир, кој на жителите ќе
им пружа емотивна поврзаност со градот. Се
разбира, претходно наталожените искуства и
знаења, вклучително и принципите на
Корбизје треба да се искористат такви какви
што се или можеби со некои нови читања,
како што впрочем е направено во
бруталистичката црква во Фирмини. .n
 урбанизам

Зошто просторното однесување

е клучно кога станува збор за
планирање на градот?
искуствата, врските, интеракциите и учеството на луѓето во урбаниот простор се
трансформираат и модифицираат поради зголемените стапки на урбанизација и
менувањето на секојдневните животни практики. ритмичкиот тек за време на
движењето на пешаците во урбаните средини поради одвојување тело-време-
простор, содржи истовремено физичко, естетско, креативно и просторно искуство

Бојана ПАЛИФРОВСКА, дипл. инж. арх. на истражување на проксемиката, како наука Постојат четири главни концепти кои го
која се занимава со употребата на просторот оформуваат секојдневното урбано искуство и
онцептот на просторно однесување,

К
се осврнува на начините како
поединците ги регулираат и
користат нивните просторни
средини - на микро и на макрониво.
Психологијата на животната средина
заинтересирана за просторно однесување се
фокусира на улогата на просторните својства на
околината во обликувањето и регулирањето на
социјалната интеракција во секојдневните
активности, односно како физичките искуства во
средината се трансформираат во социјален
простор. Ваквите трансформации се предмет
44 31 август 2023
од страна на урбаните корисници.
Антропологот Едвард Т. Хол, го измислил овој
термин во 1963 година, дефинирајќи ја
проксемиката како влијание проксемичкото
однесување (користењето на просторот) врз
меѓучовечката комуникација, не само поради
проучување на начините на кој луѓето
комуницираат со останатите, туку и поради
организацијата на просторот во нивните домови
и на крајот во генерирањето на урбаната
структура, специфично темелена врз културните,
социјалните и демографските особености на
конкретната заедница.
однесување на луѓето, а тие се:
територијалност, личен простор, приватност и
метеж.
Човечки растојанија и како влијаат врз
градската структура
Личниот простор е територијата што ја
опкружува личноста и претставува нејзин
своевиден регулаторен сегмент. Повеќето луѓе
го ценат својот личен простор и чувствуваат
непријатност, лутина или вознемиреност кога
нивниот личен простор е загрозен.
Дозволувањето на човек да влезе во личниот
простор и влегувањето во туѓиот личен простор
 прОкСеМикАТА, нАУкА зА УпОТреБАТА нА прОСТОрОТ Од СТрАнА нА УрБАниТе кОриСниЦи

се показатели за различната перцепција во

односот на тие луѓе.
Во современото општество, особено во
градовите како олицетворенија на густината,
може да биде предизвик да се одржи личниот
простор, особено во преполн воз, лифт или
улица. За многу луѓе, таквата физичка близина е
психолошки вознемирувачка и непријатна, иако
е прифатена како факт на модерното време. Во
безлична, преполна ситуација, контактот со очи
помеѓу корисниците има тенденција да се
избегнува.
Личниот простор на една личност е
најнеприкосновената форма на територија.
Растојанието и држењето на телото, според Хол,
се ненамерни реакции на сензорни флуктуации
или поместувања, како што се суптилни промени
во звукот и висината на гласот на една личност.
Социјалното растојание меѓу луѓето е
веродостојно поврзано со физичката дистанца,
како и со интимната и личната дистанца. Затоа
Хол воспоставува стандардизиран систем за
мерење на ефектите на растојанието врз
комуникацијата и како ефектот варира помеѓу
културите и другите фактори на животната
средина.

интерперсонална дистанца
Хол ги опишува меѓучовечките растојанија во
четири различни зони:
• интимно растојание за прегратка,
допирање или шепотење
⦁ Блиска зона – од 0,01 м до 0,02 м
⦁ Далечна зона – од 0,15 м до 0,46 м
• Лично растојание за интеракции меѓу
добри пријатели или семејство
⦁ Блиска зона – од 0,46 м до 0,76 м
⦁ Далечна зона – од 0,76 м до 1,22 м
• Социјална дистанца за интеракции помеѓу
познаници
⦁ Блиска зона – од 1,2 м до 2,1 м
⦁ Далечна зона – од 2,1 м до 3,7 м
• јавно растојание за јавно говорење
⦁ Блиска зона – од 3,7 м до 7,6 м
⦁ Далечна зона – од 7,6 м или повеќе.

Растојанијата помеѓу овие зони се во тесна

врска со културата и обичаите на заедницата, и
истите варираат во однос на местоположбата,
демографската структура и социолошката
детерминанта на корисниците.
Средини кои претпочитаат поблизок
персонален простор: Шангај, Венеција, Аман
Средини кои претпочитаат далечен
персонален простор: Стокхолм, Лондон
Различни индивидуални, групни и културни
фактори го регулираат личниот простор, што
има важни импликации за неколку домени на
интеракцијата човек -средина. На пример,
концептот на личен простор ги појаснува
начинот на организација на фиксните седишта
во општествените установи, како и во доменот
31 август 2023 45
на јавниот транспорт. Исто така, прашањата во
врска со личниот простор се вклучуваат при
процесот на проектирање на јавни или на
полујавни поставки (на пример, канцеларии,
продавници, банки). Тие треба да обезбедат
простори што ги оставаат корисниците што е
можно послободно да транзитираат меѓу
различните степени на посакуваната блискост.
Достапни се и многу прирачници кои го
опишуваат соодветното растојание во различни
социјални средби. На пример, маркетинг-
менаџерите се обучени за тоа како со нивните
способности може да профитираат од
соодветна просторна интеракција со клиентите.
Прашањето за личниот простор има сериозни
импликации и подлежи на правни последици: на
пример, инвазијата на личниот простор е
проблем во судските случаи кои се однесуваат
на демнење, сексуално вознемирување и др.
Личниот простор и територијалноста се
вклучени во поопштиот концепт на регулирање
на приватноста. Во оваа смисла, тие можат да се
гледаат како две различни стратегии кои луѓето
ги користат за да ја регулираат својата
приватност и преку кои луѓето се стремат кон
психолошки задоволително ниво на блискост со
заедницата. Суштински придонес кон
дефиницијата на приватноста во
енвиронменталната психологија доаѓа од
Алтман (1975), кој ја дефинира како процес на
селективно контролирање на пристапот до
сопственото јас и предлага приватноста да се
третира како дијалектички процес: односно,
луѓето можат да избегнуваат или да бараат
социјален контакт, во зависност од
специфичната ситуација во која се наоѓаат.
Важна последователна точка е тоа што
поединците се чувствуваат поудобно кога им е
дозволено самостојно да одлучат за
интерперсоналната дистанца. Ова е поврзано и
со уште едно важно прашање во
енвироменталната психологија на просторното
однесување, односно метежот, кој се дефинира
како перцепција на премногу луѓе присутни во
даден простор. Можноста за соодветна
регулатива за приватност станува особено
важна и исто така многу критична кога луѓето се
изложени на стрес предизвикан од бучава.
Всушност, психологијата на животната средина
го третира метежот како специфичен стрес,
слично како и загадувањето на воздухот,
премногу висока или премногу ниска
температура.
Психологијата на животната средина
идентификувала голем број физички
карактеристики кои им овозможуваат на луѓето
да ја регулираат приватноста, така што
концептот за приватност има многу практични
импликации при проектирање на различни
специфични средини како што се работни
места, училишта, затвори, болници и
резиденцијални комплекси. На пример,
студентските домови се составени од различни
станбени модули, мултиплицирани и
комбинирани за да можат да промовираат
формирање на мали подгрупи на станари; ова
има за цел да ги ублажи можните негативни
последици од бучава и пренаселеност на
единица простор, во кој студентите ќе живеат и
учат и ќе им се гарантира одредено ниво на
приватност. Исто така, при проектирање на
резиденцијални објекти (индивидуални куќи или
колективни згради), архитектите треба да
внимаваат на распоредот на спалните соби,
бањи итн. да се оддалечени од влезот.
Концептите поврзани со приватноста се
применети за урбаното планирање и развојот на
заедницата. На пример, јавните простори
потребно е да ги охрабруваат меѓучовечките
контакти (на пр., улици кои повикуваат на
пешачење, улици со засенчени дрвја,
ограничувања на брзината, зелени површини), и
да се користат за зајакнување на релациите во
заедницата и социјалните врски меѓу соседите.
Општа препорака е дека физичката средина
треба да биде проектирана, да им обезбеди на
своите корисници можност за регулирање на
приватноста, според нивните ситуациони и
лични потреби и желби. Доколку ова не им се
овозможи како резултат на подолга изложеност
на гореспоменатите појави, кај урбаните луѓе се
појавуаат физички или психички последици кои
произлегуваат како резултат на неможноста на
индивидуата да се справи со урбаните стресови,
и тоа: психички нарушувања, кардиоваскуларни
и респираторни болести и друго.
Урбано когнитивно растојание
Неодамнешните урбани истражувања
нагласија дека просторното однесување е
резултат на интеракцијата помеѓу две групи на
еколошки променливи и когнитивни процеси на
поединецот.
Урбани простори се сите приватни и јавни
простори помеѓу урбаните структури. Јавните
отворени простори, како мултифункционални
простори, ја одразуваат културата и животниот
стил на поединците, како и економската и
социјалната состојба на општеството. Урбаните
простори функционирале како место за
интеракција на луѓето низ вековите и
кореспондирале со нивните економски,
политички и социокултурни прашања и барања
преку нивните специфични квалитети. Во овој
контекст, јавните простори се суштински
компоненти на градовите во однос на
можностите што ги даваат во смисла на
социјализација преку нивните физички и
просторни атрибути. Moughtin (1992) го
идентификува плоштадот како област врамена
со згради и форми, како „центар“ во градот, што
е поврзан со придавки како „познат“ и
„пријателски“, што упатува на човечката
перцепција за животната средина. Тие се
фокусни точки на активност формирани во густи
урбани простори.
Соодветно на тоа, квалитетот на урбаните
јавни простори е главно поврзан со идентитетот
на градот, а овој идентитет е дефиниран од
урбаните елементи и активности кои се
случуваат во рамките на непосредниот контекст
и исто така може да станат показатели за
моделите на однесување, така што луѓето
реагираат на околината според нивните
искуства, а исто така и податоците што им ги
нуди поставката додека тие ја перципираат.
Очигледно е дека дефиницијата за изградена
средина е силно поврзана со човековото
однесување, бидејќи Кантер (1975) ја нагласува
улогата на физичката средина во обликувањето
на човековото однесување и тоа е реципрочна
врска, додека однесувањата влијаат и на
просторот.
Човек, животна средина и просторно
однесување
Околината е контекст во кој луѓето го
конструираат својот надворешен свет и во оваа
рамка „просторната организација на урбаното
општество“ го воспоставува моделот на
човековото однесување; меѓусебно поврзани со
искуството, културата, знаењето и чувствата.
Искуствата стекнати од просторот би можеле да
имаат влијание врз моделите на однесување кои
се во корелација со просторниот распоред и
активностите што се случуваат во околината. Во
врска со ова, Вајсман прави класификација на
системот за однесување во животната средина,
делејќи го на три компоненти, имено
општествена организација, индивидуи
(нивните активности) и физичка поставеност,
така што овие елементи произведуваат
„атрибути“ во околината, што се однесуваат на
искуствените квалитети. Начинот на кој
компонентите се меѓусебно поврзани, задава
евентуален ефект врз искуствените квалитети.
Следствено, поединците изразуваат различни
размислувања и дејствија при користењето на
физичката средина поради нивните културни
норми и потекло. Освен тоа, нагласено е дека
дизајнот на просторот ги формира и уредува
однесувањата и интеракциите што се случуваат
во него и, околината се произведува и
модифицира согласно на нив. Во, делото
Животот меѓу зградите, Ланг тврди дека
активностите на отворено се под влијание на
некои фактори, меѓу нив и физичките аспекти на
заедницата. Активностите на отворено на
јавните простори ги дели на три групи:
неопходни, факултативни и општествени
активности. Потребните активности опфаќаат
секојдневни задачи, и помалку или повеќе се
извршуваат задолжително. Факултативните
активности ги вклучуваат оние што се случуваат
кога надворешните услови се оптимални, а
социјалните активности се однесуваат на
присуството на други луѓе на јавни простори и
се индиректно поддржани секогаш кога на
другите две групи им се дава предност во
јавниот простор.
Основни принципи на одговорна средина
Впрочем, квалитетот на урбаниот простор е
повеќедимензионален поим кој се добива преку
меѓусебно поврзани аспекти, кои се единствени
за секоја заедница со оглед на нејзините
карактеристики и може да се однесуваат на две
гледишта; едната е социјалната димензија, а
другата се однесува на физичките атрибути и
просторната поставеност на околината.
Физичките аспекти и изгледот играат клучна
улога во разбирањето и согледувањето на
местото. „Иконичните“ места ќе им помогнат на
жителите да создадат живописна и точна слика
за некое место. Во оваа рамка, квалитетот на
животната средина е анализиран од Бентли во
неговата книга „Одговорни средини“ (1993),
дискутирајќи дека за да се оптимизира
квалитетот на урбаните средини, треба да
постојат специфични принципи при нивно
генерирање, и тоа:
• пропустливост; се однесува на состојбата
на пристап, физички или визуелно, за граѓаните
и е релевантна за бројот на алтернативни
правци што минуваат низ поставката.
• Мултифункционалност; конкретно во
смисла на „разновидност на употреба“ и
укажува на разновидноста на просторните
искуства во однос на еколошките квалитети на
поставката бидејќи различните активности,
форми и луѓе обезбедуваат богата перцептивна
средина и различни корисници различно го
толкуваат местото.
• јасност; дискутира за состојбата дека е
разбирлив распоредот на еколошката средина и
прашањето е истражено на две нивоа; физичка
форма и шеми на активност. Овој параметар е
во корелација со петте клучни физички
елементи на Линч во сликата на градот (1960).
• квалитативност; се однесува на квалитет на
место кое е повеќенаменско и нуди повеќе
избор на активности и прашањето е позначајно
на јавните простори поради нивната „јавна“
природа на активности и тенденции за
социјализација.
• Визуелно присвојување; се поврзува со
толкувањата на луѓето за местото и значењата
што му ги придаваат. Предметот може повеќе да
се следи на јавни простори каде што повеќе го
посетуваат поширока група на корисници со
различно потекло.
• Сетилност; ја опфаќа вистинитоста на
сетилните искуства, квалитетот на местото што
одговара на голем опсег на очекувања и е
поврзано со сетилата на корисниците, особено
со визуелните сетила.
• персонализација; се однесува на учеството
на корисниците на места и чувството за
персонализирање на постоечката средина.
За подобро разбирање на физичките
аспекти, неопходно е да се разбере што
претставува „јасност“ во градската средина.
Меѓутоа, пред тоа, за да ја сфати „сликата на
градот“, Линч (1960) почнува да објаснува кои се
основните елементи на градовите и како тие се
во корелација со перцепцијата на жителите.
Интегрираната физичка средина, способна да
генерира иконична слика, продуцира социјална
улога и во комуникацијата на жителите и во
воспоставувањето на колективната меморија е
конгруентна средина.
поимање на градската структура преку
анализа на движењето на корисниците
Многу истражувања посветени на урбаниот
дизајн и планирање се занимаваат со односот
помеѓу градската форма и однесувањето на
пешаците на јавен простор преку креирање
различни теории, пристапи и методологии.
Истражувана е просторната конфигурација на
уличните мрежи во изградената средина и
нејзиниот потенцијал да влијае на искуството,
однесувањето и природното движење.
31 август 2023 47
Методологијата на просторната синтакса е
една од нив која беше користена како алатка во
1970-тите за да се анализира урбанистичкото
планирање и распределбата на однесувањето
на пешаците. Студиите покажаа дека
променливите за просторна конфигурација
што се користат во анализата на синтаксата на
просторот се важни детерминанти на движењето
на пешаците. Оваа методологија го поддржува
испитувањето на односот помеѓу факторот на
пристапност и интеграцијата на улиците во
однос на градот, соседството и историското
јадро за да се проценат активностите при
пешачење и да се утврди обемот на пешаците.
Гордон Кален презентира важни истражувања
во однос на разбирањето на движењето на
пешаците и перцепцијата на градот на
концептуална основа. Тој тврди дека различни
елементи влијаат на неговата перцепција за
градот. Овие елементи се направени од три
главни концепти: сликовитост, место и
содржина.
⦁ Сликовитост; станува збор за уживањето на
луѓето во филмската слика, движењето, убавите
секвенци и визуелните елементи на градската
структура.
⦁ Место: се однесува на квалитетот на
урбаните простори кои можат да дадат чувство
внатре или надвор од околината.
⦁ Содржина; се состои од детали за урбаните
простори како што се бојата и текстурата.
Според теоријата на Кален, поединецот ги
согледува промените преку движењето во
градот. Кален тврди дека различни параметри
влијаат на начинот на перцепција на градот при
субјективното искуство. Овие параметри може
да се наведат како уникатен пејзаж, простор
создаден да го изрази наративот кои го
сочинуваат урбаните структури, вибрантоста за
одвојување од оската на градот и истакнувањето
на различните искуства меѓу местата. Овие
фактори се нагласени како заеднички ефекти за
кои се признава дека ја содржат оригиналноста
на градовите.
Искуствата, врските, интеракциите и учеството
на луѓето во урбаниот простор се
трансформираат и модифицираат поради
зголемените стапки на урбанизација и
менувањето на секојдневните животни практики.
Ритмичкиот тек за време на движењето на
пешаците во урбаните средини поради
одвојување тело-време-простор, содржи
истовремено физичко, естетско, креативно и
просторно искуство. Физичкото движење на
телото е начин да се истражува и трансформира
градот во исто време. Тоа е
перцептивен процес на умот.
Урбаната форма и
просторната
конфигурација играат
многу силна улога во
обликувањето на
однесувањето на
поединецот. Процесот на движење на
поединецот во градот се доживува кинестетички
во вид на секвенци на урбани простори. Томас
Гордон Кален (1914–1994) разви голем број
хипотези за тоа како луѓето ги перципираат
урбаните области. Кален ја поврзува
перцепцијата на околината со визуелната
перцепција. Покрај тоа, тој нагласува како
покрај емоциите, се активираат сетилото за вид,
сеќавањата и индивидуалните искуства.
Сликовитоста се однесува на серија слики
генерирани низ перцепцијата на градот од
движењето на пешаците низ урбаната структура.
Додека одат, пешаците различно ги доживуваат
елементите на урбаните средини, и како
резултат на тоа, нивната „сериска визија“
варира во зависност од нивната брзина на
одење и индивидуалните перцепции. Различни
урбани елементи и пејзажи може да го
привлечат вниманието на луѓето кои одат со
иста брзина на иста патека за пешачење во
истиот урбан простор, а кај секој набљудувач
може да се појават сосема различни емоции.
Кален тврди дека главната цел на „сериската
визија“, која се менува од набљудувач до
набљудувач, е да влијае на емоциите. Па според
тоа урбаниот дизајн, всушност претставува
„уметност на односот“ меѓу различните физички
аспекти на урбаниот пејзаж. Тоа е вештината на
спојување на „сите елементи кои ја
сочинуваат изградената средина: згради,
дрвја, природа, сообраќај “. Овој метод на
визуелно претставување може да се користи за
да се процени моменталното искуство во
движење низ простор, да се развијат
алтернативи и да се понуди нов дизајн. Поради
неможноста, истражувачите да ја
фотографираат секоја сцена во урбаниот
простор, треба внимателно да се избере
соодветна патека - репер.
Емоцијата на набљудувачот во врска со
природниот контекст се нарекува чувство за
место. Следствено, доживеаните емоции се
производ на природните интеракции на телото
со околината па затоа, разумно е да се
дизајнираат градови кои како главен принцип
при генерирање на урбаните јадра претставува
движењето на пешаците.
Теоријата на просторна синтакса ги опишува
резултатите од активностите на пешаците, како
што се пешачкиот тек и користењето на
земјиштето, преку анализа на аксијална линија
на патните правци. Тоа е еден вид просторен
јазик кој може да ја објасни врската помеѓу
просторните и бихевиоралните димензии.
Теоријата на просторната синтакса и нејзините
аналитички методи се применети на
морфолошки анализи на архитектонски дизајн
и урбаните форми, а се однесуваат на степенот
на пристапност и интегрираност на урбаниот
простор.
Иако однесувањето на пешаците зависи од
повеќе варијабили (изборот на патеката,
естетиката, безбедноста, времето на патување и
други фактори), истражувањата покажуваат дека
просторната синтакса во голема мера може да ја
предвиди концентрацијата на пешаците, а со тоа
да придонесе при креирање на јавни простори
кои поттикнуваат социјална интеграција,
физичка активност, и на крај на корисниците им
нуди лесно достапни, кратки и совладливи
алтернативи.. n
www.konstrukta.mk
 архитектoнско наследство

Горна Белица – од наследство

Селото Горна Белица се
карактеризира со силен историски,
етнографски и културен карактер.
Со цел да се заштити руралниот
карактер на локалитетот,
неопходно е да се дефинираат
неговите важни карактеристики.
руралниот идентитет е силно
поврзан со естетските квалитети на
руралните области и со околните
пејзажи

м-р: Дамјан БАЛКОСКИ, дипл. инж. арх. денес е зачувана само црквата, а конаците постоеле до 50-тите
години на 20 век. Според преданието на Теофилакт Охридски и
бројните легенди, овој манастир го изградил св. Климент како

С
елото Горна Белица територијално припаѓа на Општина
Струга, во поширокиот Охридско-струшки Регион.
Сместено е на планината Јабланица на 1 450 м н. в. со
амфитеатрална поставеност и поглед кон Охридското
Езеро (сл. 1). Горна Белица е сообраќајно поврзана со Струга на
растојание од 15 км.
Слика 1 – Поглед кон Охридско Езеро
негова летна резиденција и зародиш на неговото учителство. Сега
манастир со име Св. Климент во поширокиот регион е само овој во
Горна Белица. Преданијата од локалното население кажуваат, дека
овде св. Климент со учениците го основал Словенскиот универзитет
(Дуновски, 2005). За историчарите ова треба да претставува
можност и задача, овие претпоставки научно да се отворат и
разрешат.
Исто така, значајна е и црквата Св. Троица во месноста Парумба,
која се наоѓа над Горна Белица. Во непосредна близина на селото
Горна Белица поминува и еден од значајните патишта од стариот
век, патот Виа Игнација, а по преданијата се дознава и за
старовековната населба Велица.

нАСеЛУВАЊеТО нА ВЛАСиТе и ФОрМирАЊе нА СеЛОТО

ГОрнА БеЛиЦА
Власите, кои често се нарекуваат и Цинцари, Аромуни и Аромани,
ги означуваат сите романизирани Илири и други етнички заедници
кои биле на Балканскиот Полуостров пред доаѓањето на Словените
(Xhufi, 2011). Во историјата на Власите, Москополе се претставува
како еден од најцврстите етнички бастиони и како културолошка и
идеолошка „татковина“. Во првата половина на 18-ти век Москополе
Според населението, традициите, фолклорот и културата, Горна
претставувал моќен економски и политички центар, пошироко на
Белица – „Beala di Supra“ е влашко село, оформено кон крајот на
Балканот. Со своја административна автономија во рамките на
18-ти век. Во минатото имало и до 300 куќи, изградени од делкан
Турција, броел 70.000 жители и имал 72 цркви, голем број
камен, на приземје и кат. Населението се занимавало со трговија и
библиотеки, занаетчиски и трговски фирми. Москополе најмногу
сточарство, a бројни биле бачилата со овци во планината.
водел трговија со Венеција и со останатите големи европски
Во 50-тите години поради тогашните општествено-политички
градови во тоа време (Xhufi, 2011).
услови, како колективизацијата и индустријализацијата, жителите од
Во втората половина на 18-ти век, Власите се раселуваат од
селото постепено почнуваат да се иселуваат во Струга, Охрид,
Москополе како последица на заземањето и пропаѓањето на
Скопје и Белград. Денес од старите градби останати се само
Москополе од Али Паша Јанински. Дел од населението се населува
црквата Св. Петка изградена во 19 век, училиштето кое
во Македонија, на просторот Горна Белица, Струга, Крушево и
функционирало во 50-тите години и караулата.
Битола (Николовска, 2009). Во овој период се формира и влашката
Југоисточно од селото се наоѓа манастирот Св. Климент, каде што
населба Горна Белица. Во новоформираната населба, Власите ја

50 31 август 2023
 ВизУеЛниОТ еСТеТСки кВАЛиТеТ нА пејзАЖиТе е ВАЖен деЛ Од кУЛТУрнОТО нАСЛедСТВО

до развојни перспективи
носат целата своја
етно и естетска
култура на
организирано
работење и
живеење од
Москополе.
Карактеристично е
организирањето на
просторот на
селото Горна
Белица, кое иако се
развива како село,
Слика 2 – Прва влашка школа со 300 до 400 куќи
во својот растеж,
има одвојување на
функциите работа
и домување.
Поголемите улици,
биле поплочени со
калдрма каде што
се наоѓале
дуќаните со
најразновидна
стока (Петковски,
Слика 3 – Селскиот одбор пред училиштето 2000). Во 1904
година било
формирано и училиште во кое учеле сите деца од селото (сл. 2 и 3). Слика 6 и 7 – Црква Св. Петка
Училиштето функционирало до крајот на 50-тите години од 20 век. Главен и најзначаен објект е црквата Св. Петка, која го зазема
Бројни биле бачилата во планината каде бил сместен добитокот, доминантното место во селото (сл. 6 и 7).
претежно овци, надвор од селото. Исто така, бидејќи селото е Според кажувањата, тоа место било купено од жителите на селото со
планинско, и малите површини за земјоделие се наоѓале во две тепсии злато. Камен-темелникот е поставен во 1885 година, а каменот
планинските предели погодни за одгледување на одреден вид од кој е изградена е носен со коњи од високите врвови над селото (сл. 8).
земјоделски производи. Со површина од 200 м2, височина од 15 метри и голем иконостас со 40
Етичко-естетски карактеристики на селото икони (сл. 9), црквата е меѓу поголемите и позначајни цркви во Струшкиот
Одлуката на Власите да се населат во Горна Белица иселувајќи се Регион. Црквата е изградена од мајсторите градители од „Дебарската
од Москополе е врз база на одличната геостратегиска положба на школа“. Според Крум Томовски, по планови и раководството на Тодор
местото, значењето на поминувањето на римскиот пат Виа Игнација Петков (1814-1899) од село Гари, кој ја изградил познатата куќа на браќата
и остатоците од римска населба, духовното значење и зрачење на Робеви во Охрид, била изградена и црквата Св. Петка во Горна Белица. Св.
местото преку манастирот Св. Климент, природните карактеристики Петка е заштитничка на Горна Белица, а на 8 август се празнува Св. Петка и
на планината Јабланица со богатата флора и фауна како и се слави во селото.
пријатната клима која е умерено континентална со примеси и од Создадената култура на Власите низ вековите, се одржувала
средоземноморската. Сите овие фактори ја поврзале мемориската и благодарение на нивната затвореност во етнички рамки. Во услови кога
духовната нишка со веќе разурнатото Москополе. влашкото село со својата компактност било заштитено од други етнички
влијанија, културата и обичаите имале своја оригиналност. Новите
Слика 4 – Сателитска снимка на селото
Слика 8 – поставување на камен темелник, 1885 г
 економско-општествени односи
создаваат промени и во културната
сфера кај Власите. Од затвореност,
преку мешање со другите етнички
заедници се изгубија некои елементи
на влашките обележја од минатото,
меѓутоа и во такви услови, сепак како
посебна етничка заедница ја зачуваа
својата културна посебност, но и
припадност кон државите каде што Слика 10 – Зони на развој на селото
живеат.
Во 70-тите години, со изградба на
Слика 9 – иконостас во црквата
асфалтиран пат, изградба на
работничко одморалиште и
функционирање на караулата, се создадени услови за повторно
заживување на Горна Белица. На местото на старите разрушени куќи денес
се изградени бројни викендички, како од мештаните, така и од жителите од
соседните градови, а одморалиштето работи како планинарски дом.
Денешниот мултиетнички состав на населението во Горна Белица
составено од Власи, Македонци, Албанци и Турци, создава култура која
овозможува богатство на разни обичаи и традиции. Горна Белица и во
денешните општествено-економски услови, настојува да се одржи и да го
продолжи својот развиток.
Феноменологијата на местото се огледува преку серија на временски
моменти од минатото, преку сегашноста до иднината. Основоположниците
на новата населба го носат „духовниот и културниот код“ на Москополе.
Меѓутоа, со слабеењето на „временските бранови“ и појавата на нови
„временски ветрови“ се предизвикала трансформација, од прогресивна Слика 11 – Предлог-решение на туристичко-
населба до село во стагнација, а потоа од село во стагнација до целосно спортско-рекреативниот центар
иселено село. За да денес, се реактивираат виталните функции на селото и
се преминува во ново ниво на функционирање, како туристичка населба. зАкЛУЧОк зА рУрАЛниОТ иденТиТеТ и зА еТиЧкиТе ВреднОСТи
Новото ниво на функционирање, заедно со новиот мултикултурализам Од сето гореспоменато, произлегува основната задача, за зачувување на
создаваат и нов идентитет на населбата. Сепак, меморискиот облак (анг. етичките и естетските квалитети на пределот. Селото Горна Белица се
Cloud) кој ги содржи податоците на целата култура, традицијата и фолклорот карактеризира со силен историски, етнографски и културен карактер. Со
на местото, опстојува во самата природа која надвиснува над Горна Белица. цел да се заштити руралниот карактер на локалитетот, неопходно е да се
дефинираат неговите важни карактеристики. Руралниот идентитет е силно
идни перСпекТиВи зА рАзВОј поврзан со естетските квалитети на руралните области и со околните
Планината Јабланица и селото Горна Белица имаат извонредни услови пејзажи (Molnarova, 2017). Важноста на естетските вредности на животната
за развој на планинскиот туризам и обезбедуваат оптимални услови за средина за општеството е предмет на бројни истражувања за истакнување
престој и рекреација, особено за спортистите од аспект на нивните на вредностите на естетските квалитети на руралните области. Естетски
спортски подготовки. вредната средина има значително влијание врз благосостојбата на луѓето
Перспективите за развој се базираат на условите и анализите кои се и општеството (Kates, 1967), а визуелниот естетски квалитет на пејзажите е
направени за Горна Белица и нејзината околина за развој на планинскиот, важен дел од културното наследство (Jessel, 2006). Затоа, заштитата на
спортскиот и здравствениот туризам (Балкоски, 2015). Со цел постигнување визуелно-естетските квалитети на руралните области и пејзажи како и
на нова функционална и организациона структура на селото, предвидени културното и архитектонското наследство треба да биде од јавен интерес.
се нови зони за: (сл. 10) Етичката и естетската вредност на местото Горна Белица треба да
- микрозаедница (жолто) претставува иницирачки момент за акција за иден одржлив прогрес на
населбата која ќе биде во системот на рамномерен регионален развој во
државата како и во меѓуграничните еврорегиони. n
- сервисни функции (виолетово)
- работни функции (портокалово)
- туристичко-времено сместување (сино)
Библиографија
- спорт и рекреација (зелено) 1. Балкоски Д. (2015), „Урбанистичко-архитектонско решение на туристички спортски и
Сите објекти се поставени во чиста планинска средина, која бара рекреативен центар во село Горна Белица “, (дипломски проект), МИТ Универзитет - Скопје
2. Дуновски В. (2005), „Топоними на влашки села – Долна Белица и Горна Белица“,
исклучително почитување на природата и задоволување на еколошките Асоцијација на Власи во РМ, Струга
стандарди и принципи на зелената архитектура и на барањата што ги 3. Hxufi P. (2011), “The century of Moskopole”, Bitola, Albanian academy of science
поставува самото место. За реализација на вакви специфични 4. Jessel B. (2006), “Elements, characteristics and character – Information functions of
landscapes in terms of indicators”, Ecological indicators, 6, pp.153-167
урбанистичко-архитектонски проекти (сл. 11) потребно е: 5. Kates R.W. (1967), “The pursuit of beauty in the environment”, Landscape, 16, pp.21-25
1) Донесување на стратегиски планови за развој на планински туризам 6. Molnarova K. Skrivanova Z., Kalivoda O. & Sklenicka P. (2017), “Rural identity and
во Југозападниот Регион и во Општина Струга landscape aesthetics in exurbia: Some issues to resolve from a Central European
perspective”, Institute of Geonic, The Czech Academy of Sciences, 25(1): pp. 2-12
2) Донесување на акционен план на конкретен проект и неопходна фаза 7. Николовска M. (2009), „Крушевска куќа“, Национален завод за заштита на
која недостига во сите стратегиски и акциони планови на општините и споменици, Скопје, РМ
државата - фаза 3 8. Петковски Б. (2000), „Балкански чаршии, местото и улогата на Власите“, Друштво за
наука, култура и уметност – Браќа Миладиновци, Скопје, РМ
3) Одредување на модел на функционирање и финансирање на 9. Pucar M., Pajevic M. & Popovic M. (1994), “Bioclimatic planning and design: urbanistic
проектот parameters”, Belgrade.

52 31 август 2023
aрхитектура од дрво СедишТеТО нА АдидАС ВО пОрТЛАнд

Дрвните конструкции
стануваат мејнстрим

Создавајќи променлива игра на светлина и сенка во зависност од времето од денот,

прилагодените метални панели на фасадата на канцелариската зграда имитираат
како Адидас користи материјали на специфични начини за да создаде динамичен
изглед со дизајните на нивните производи

АЛЕКСАНДАР ЧЕРЕПНАЛКОСКИ,
инженер по дрвна индустрија

о националниот повик за

П архитектонско решение,
Адидас го избра тимот на
LEVER Architecture, Studio
O+A и GGN за да го реализира
големото проширување на нивното
седиште во Портланд, Орегон, Северна
Америка. (Adidas North American
Headquarters, Portland, OR). Една од
главниите насоки за проектантскиот тим
било задоволување на LEED Gold
(Leadership in Energy and Environmental
Design) стандард, насока која треба да се
инкорпорира во архитектонското решение
 на проектот. Поставувањето на двете
згради околу новиот централен спортски
плоштад го трансформира постојниот
плоштад во покохезивен пејзаж на
кампусот, ја зајакнува внатрешната
поврзаност помеѓу постоечките згради и ги
менува пејзажните врски со соседното
станбено соседство. Проектот е
инспириран од динамиката на малите
стадионски средини каде што гледачите и
играчите се впуштаат во активен дијалог.
Архитектурата на двете згради ги поврзува
креативната работа, заедницата и спортот.
Објектот е еден еден од најинспиративните
концепти за корпоративни канцеларии во
последно време. Добитник е на
американската награда на жирито 2022
Wood Design Awards.
Содржината на деловната зграда од
17.000 квадратни метри распоредени на
пет нивоа, вклучува менза, кафе-бар,
производни и креативни лаборатории, зона
за состаноци и четири нивоа на отворен
работен простор. Атлетскиот центар пак со двете згради е сурова и автентична: натур хибриден конструктивен систем направен
2.900 квадратни метри е наменет да служи бетон, дрво и метални панели кои се од однапред излеани бетонски столбови,
како дестинација на кампусот за атлетски исткаени низ фасадата. Создавајќи греди од лепени ламелирани носачи и
тренинзи и организирање на социјални променлива игра на светлина и сенка во панели со вкрстено ламинирано дрво (CLT).
настани. Двата објекта се поставени еден зависност од времето од денот, Конструкцијата е по проект на инженерите
спрема друг и се издигаат над прилагодените метални панели на од компанијата KPFF Consulting Engineers.
фудбалското игралиште, од каде можат да фасадата на канцелариската зграда Целосно масивниот дрвен дизајн на
се гледаат натпреварите. На приземје, имитираат како Адидас користи материјали Athletic Center вклучува столбови и греди
објектите се отвораат директно на теренот, на специфични начини за да создаде со CLT- панели. Сместено над постоечка
интегрирајќи различни јавни простори од динамичен изглед со дизајните на нивните гаража за паркирање, инженерите ја
седење во кафулиња до места за обука на производи. Искористувајќи ја стручноста користат леснотијата на дрвото за да
отворено. на фирмата со иновации од дрва, дизајнот создаде поголема конструкција. Топлиот
Целокупната палета на материјали за за канцелариската зграда користи уникатен карактер на дрвото, техничките иновации и
54 31 август 2023
поврзаноста со регионалната шумарска
култура го прават идеален материјал за
врвен бренд. Двете згради се потпираа на
префабрикување за да го исполнат
строгиот рок на Адидас од 24 месеци.
Изградбата се одвивала за време на
влажна зима во Портланд, а облогите
одиграле клучна улога во заштитата на
дрвото.
Механичкиот систем во северната зграда
вклучува четири единици за управување со
воздух кои обезбедуваат климатизиран
воздух до климатизерите преку два чилери
и кула за ладење. Над 200 контролери
MACH-ProAir ги контролираат клима-
единиците за адекватно греење и ладење
на внатрешноста. Компанијата Sunbelt
Controls инсталира сензори за CO и NO2 за
да ги надгледува четирите нивоа на
подземно паркирање и да ги активира
издувните вентилатори кои го проветруваат
просторот кога е потребно.
Целиот кампус сè уште не го добил својот
конечен изглед. Главниот план предвидува
и неколку сообраќајни решенија кои треба
да го олеснат пристигнувањето на возила,
како и сообраќајот во самиот кампус.
Опсегот на проектот исто така предвидува
и уште една нова гаража од 23.000
квадратни метри и подобрување на
пејзажот со што ќе се создадат нови
надворешни содржини за интеракција и
дружење. n
 комерцијален текст

Интернационалната награда за дизајн Red Dot

и импресивните системи за лизгачки
елементи, влезни врати и дизајнерски прозорци
„Во потрага по добар дизајн“ – Red
Dot Design Award е еден од
најголемите светски натпревари за
дизајн. Red Dot Label стана
меѓународно етаблиран натпревар и е
еден од најбараните знаци за потврда
на квалитетот на добриот дизајн.
Со цел да се процени различноста во сферите на професионален
начин, наградата за дизајн Red Dot се дели на три дисциплини: дизајн
на продукт, дизајн на бренд и концептуален дизајн. Конкурсите за
секоја од овие дисциплини се одржуваат еднаш годишно.
Во сферата на архитектонскиот дизајн сè поважно место заземаат
продуктите кои ја сочинуваат „обвивката на зградата”, односно
фасадните елементи кои овозможуваат модерна и транспарентна
архитектура со функција на безбедност и лесен пристап.
Системите на Schüco како претходните години, така и во 2023
оставија силен впечаток на RedDot наградите за дизајн на продукт.
Четири Schüco системи ја заслужија наградата за дизајн поради
високиот квалитет на производот.
Годинава, во фокус беа влезни врати со впечатливи димензии,
лизгачки и преклопни системи за хармонично преминување од
ентериер кон екстериер и иновативни прозорци со комбиниран
профил од алуминиум и дрво, за топлина и естетика во ентериерот на
домот.

Schüco AS PD 75.HI Panorama Design лизгачки систем

Сè е сокриено- естетика без видливи рамки, минимални дебелини на алуминиумскиот профил, рамен праг кој потонува во подот во затворена
положба. Можност за различен дизајн, невидливо интегрирање на заштита од сонце, елегантна рачка за управување, автоматизирање на
движењето- сè за да се овозможи совршена интеракција на дизајн, практичност, безбедност и паметна технологија.

56 31 август 2023
Schüco AS FD 75/90.HI систем тип
“хармоника”
Систем на преклопување или
“хармоника” за задоволување на
највисоките архитектонски
барања: можност за височина од
3.5m и крило широко 1.5m за
целосен изглед на застаклена
фасада. Крилото е лесно за
преклопување и флексибилно во
однос насоката на отворање-
навнатре или нанадвор. Може да
се отвори целосна широчина од
9m без остатоци од профили или
фиксни полиња. Лесен достап за
деца, постари лица или луѓе со
попреченост, преплавена
просторија со дневна светлина,
непречена глетка нанадвор и
поврзаност со околината.

Schüco AD AL 75 систем
ротациона врата
Совршена хармонија на движење и
дизајн: Schüco AD AL 75 е
ротирачка врата која се состои од
термички изолирани алуминиумски
профили и иновативна технологија
за заптивки air-lux. Дихтунзите се
надувуваат со воздух, целосно
затворајќи го процепот помеѓу
крилото и рамката. Ова обезбедува
одлични структурни својства во
сите временски услови и создава
пријатна средина за живеење.
Крилото на вратата со импресивни
димензии може да биде
индивидуално дизајнирано со
непроѕирен или стаклен полнеж.

Schüco WoodDesign
систем алуминиумски прозорец со
дрвен дизајн
Дрвото е безвременски, пријатен и
природен материјал, совршен за
домашниот ентериер. Schüco ги
комбинира двата материјали дрво и
алуминиум во еден прозорски систем:
алуминиумски прозорец во кој завршна
дрвена површина го покрива
внатрешниот прозорски профил и
хармонично се вклопува во дизајнот на
ентериерот. Однадвор, алуминиумот
нуди импресивна стабилност,
издржливост и отпорност.
 уметност

Емотивна средба со уметничкиот свет

Остави цела армија архитекти кои нестрпливо чекаа да дојдат неговите часови,
неговите секогаш инспиративни лекции, со кои ни ги отвори хоризонтите кон
уметничките и кон архитектонските вредности, како и патот што треба да го
изодиме како изградени личности - професионалци

Ивана ГРУПЧЕ, дипл. инж. арх.
„Сите линии се една линија: тоа е онаа на
чудото наречено Живот.“
- Владимир Георгиевски
ема подобар начин да се почне
И сето тоа со одличен повод. Охрид, кој и
ова лето дишеше со полнограден капацитет
во духот на уметноста, имаше чест во
изложбениот простор на Куќата на Робевци
да ја има прекрасната изложба на 20 дела од
почитуваниот професор Владимир

Н
да се пишува за овој великан на
македонската уметност, воедно
и наш ценет професор на
Архитектонскиот факултет во
Скопје, отколку со негов цитат кој точно ја
одразува неговата голема љубов кон
уметноста, потрагата по суштината на
животот, како и неговите филозофски
погледи на светот.
58 31 август 2023
Георгиевски. Владимир Георгиевски (1942 -
2017) е еден од најзначајните современи
македонски ликовни уметници. Студирал
сликарство на Академијата за ликовни
уметности во Белград, а во 1970 година таму
завршил и постдипломски студии во класата
на Младен Србиновиќ. Покрај активното
творештво, во периодот од 1980 до 2017
година работи и како професор по
сликарство, пластично обликување, историја
 ние, СТУденТиТе, Се преТВОрАВМе БУкВАЛнО ВО Уши и ОЧи

на професорот Владимир Георгиевски

на уметност, сценографија и костимографија

на Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во
Скопје. Добитник е на највисоката награда за
животно дело од ОСТЕН во 2014 година и на
титулата Doctor Honoris Causa во 2017година
од Интернационалниот универзитет „Еуропа
Прима“ во Скопје. Владимир Георгиевски,
исто така, создал сценографски и
костимографски решенија за бројни
претстави и за неколку играни филмови во
Македонија и во земјите на поранешна
Југославија. Многу градови имале среќа да
бидат домаќини на неговите самостојни
изложби: Скопје, Белград, Истанбул, Виена,
Рим, Киев, Софија и Санкт Петербург. Како
член на Друштвото на ликовните уметници на
Македонија учествувал и во многу групни
изложби.
Генерации денешни архитекти со голема
почит и носталгија се присетуваат на неговите
часови, на неговата посебна умешност,
едноставност и одмерен глас со кои знаеше
да заинтригира и да прошета низ материјата,
но не само фактографски, туку и на начин да
се размислува, и да се бара смислата во секој
сегмент од животот. За него сите студенти беа
еднакви и нѐ третираше како свои деца, што имавме неверојатна можност да ни предава оставеше да дојдеме самите до заклучокот, да
веројатно, придонесе неговите часови да така голем, а скромен човек, посебен, размислиме, да прочепкаме по вистината, до
добијат епитет на најомилени и најпосетувани. некалкулативен во своите предавања, зашто поентата на нешто. Овој голем човек
Ние, студентите, се претворавме буквално во ние, студентите, му бевме центарот на светот, веројатно не беше од овој свет, беше дар од
уши и очи, жедни да восприемиме што е за кои не се штедеше никогаш, дури и во некоја друга димензија на Универзумот, зашто
можно повеќе од неговите извори на мудрост неформални разговори кога ќе нѐ сретнеше само тој успеа да нѐ научи на можеби
и знаење. Остави цела армија архитекти кои во ходниците на Архитектонскиот факултет најважната лекција, најпродуховената,
нестрпливо чекаа да дојдат неговите часови, или надвор кога чекавме да влеземе на најодговорната, животната, како да ја
неговите секогаш инспиративни лекции, со театарска претстава. Тој никогаш не ни го препознаеме естетиката и човечноста, како да
кои ни ги отвори хоризонтите кон уметничките кажуваше заклучокот до крај, не ни нурнеме во духовната димензија, да се
и кон архитектонските вредности, како и патот наметнуваше мислење, туку во вид на преиспитуваме, да ја бараме суштината на
што треба да го изодиме како изградени прашање, ќе ја заскокоткаше нашата животот исто како и неговиот донкихотски лик
личности - професионалци. Како архитекти љубопитност и во пауза од тишина, ќе нѐ кој неуморно трага и се бори за вистината и за
31 август 2023 59
 суштината на човековото постоење. Неговите објавени. Охриѓани како и бројните домашни уметнички свет. Како што впрочем кажа и на
зборови како да се сѐ уште живи и и странски туристи имаа извонредна отворањето, неговата ќерка Фросина
одѕвонуваат како ехо, се надевам и во нашите можност да ја посетат изложбата во период Георгиевска, делата не треба да стојат во
дела. Зашто - да се црта, за него значеше да од две недели. Свеченото отворање беше на подрум, туку да излезат и да проговорат за
се живее, значеше да се пронајде убавината 15 јули во Музејот на Робевци. На бројните теми кои му беа интерес на
во човештвото, во секоја пора на овој отворањето свое обраќање имаа носителот уметникот, за кои размислувал и ги
мистериозен и несфатен свет. на изложбата, Јасминка Намичева од Музеј обработил во своите дела. Изложбата за
За овој голем човек, во негова чест, зимата на Град Скопје и ќерката на почитуваниот нас, неговите студенти, а сега веќе зрели
беше организирана изложба - омаж на професор Георгиевски, Фросина професионалци, беше повеќе од емотивна.
Владимир Георгиевски, што се одржа во Георгиевска. Во своите обраќања, тие Средбата со уметничкиот свет на
Музеј на Град Скопје во период од три дадоа краток осврт кон сликарството на Георгиевски нѐ врати во деновите кога
месеци, од декември 2022, заклучно до Георгиевски со идеја неговите дела да цртавме во ателјето, миризбата на боите,
февруари 2023 година, по која следуваа допрат до што е можно поголема публика и класичната музика во заднина, клупите со
серија изложби со избрани дела од неговиот љубители на уметноста и надвор од главниот штафелаи на кои седевме и цртавме, а околу
опус, сите во организација на Музеј на Град град, а со тоа луѓето да добијат можност да нас огромниот висок простор со лентовидни
Скопје и на неговата ќерка, Фросина се запознаат со неговиот опус и со неговиот прозорци во кој толку сакавме да седиме и
Георгиевска, а во соработка со мрежата на
локални музеи и домови на култура во
Македонија, MuseumLink. 40 избрани дела на
Владимир Георгиевски од приватната
колекција на неговото семејство, пропатуваа
во различни градови низ државата,
распоредени паралелно во две поставки,
секоја по 20 дела, едната со поголем формат
на слики, а другата со помал, избрани за да
можат да се распоредат во различни
изложбени простори, зависно нивната
големина.
Па така, поставката која брои 20 дела со
помал формат, гостуваше во Свети Николе,
Гевгелија, Неготино и Кратово, каде
изложбените простори се помали, а другата
поставка со 20 дела во поголем формат,
гостуваше во Штип, Велес, Кавадарци, Крива
Паланка и последно во Охрид. Куманово е
еден од следните градови кои ќе ја имаат
честа да бидат домаќини на една од
изложбените поставки, а се преговара и за
други градови кои допрва треба да бидат

60 31 август 2023
да работиме со часови, ѕидовите со
залепени уметнички дела од студентите
после секој час и секако, професорот, кој
одеше од штафелај до штафелај,
сугерирајќи ни на секој поединечно околу
нашата работа и дело.
Овојпат боите, мотивите, симболите,
пораките, ликовите од секоја негова слика
оживуваа пред нашите очи и говореа, онака
како што тој говореше во живо. Па, тука беа
пејзажите со храмовите на душата, пејзажи
од предели во импресионистички шмек,
мртвата природа која живописно оживуваше,
цветните мотиви кои се провлекуваа како
детал за скриената убавина на светот, тука
беше крстот како симбол на човековите маки
и страдања во овој живот, чија тежина ја
носи секој од нас на својот грб, крстот на кој
се распнува човековата суета, тука беше
македонскиот Дон Кихот кој упорно се бори
да ја дофати својата ѕвезда, македонското
Сонце за да ја постави меѓу ѕвездите на
Европската Унија, тука беше весникот со
испишана парола Побједа, тука беа желба што ми ја отвори да пробам да се љупобитните очи, веројатно смешкајќи се
портретите на луѓето на кои успеваше да им нацртам себеси, мојот обид за автопортрет по некаде одозгора на сиот тој весел собир на
ѕирне во душа и секако, тука беше тој, беше кој отидов во неговото ателје за да го оцени. љубители на уметност, негови пријатели,
неговиот автопортрет. Ми рече дека сум успеала, охрабрувајќи ме со познаници и архитекти, кои тој успеа да ги
Се присетив на неговите зборови, кога нѐ мотивирачки зборови да продолжам. Како собере и обедини во преубава аура од
учеше дека автопортрет е најтешко да се што успеал и тој во спознавањето на себеси и енергии, таа вечер во изложбениот простор
на својата душа, во својот автопортрет, зашто на Робевци пред неговиот уметнички свет кој
ни го остави. n
нацрта, затоа што најтешко е да се спознае
сопствената душа, се присетив на силната токму тука, тој сите нѐ гледаше од сликата со